Roman janri va epik tafakkur (O.Yoqubov va p.qodirov tarixiy romanlari misolida - Adabiyot - Diplom ishlar

Roman janri va epik tafakkur (O.Yoqubov va p.qodirov tarixiy romanlari misolida

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.919921875 KB

Ko'chirib olish

1 “Roman janri va epik tafakkur (O.Yoqubov va p.qodirov tarixiy romanlari misolida” mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI

2 MUNDARIJA 1. TUSHUNTIRISH QISMI - KIRISH.................................................... . 3 -bet I.BOB. ROMAN JANRI VA O’ZBEK ROMANCHILIGIGA XOS XUSUSIYATLAR I.1. O. Yoqubovning “Ko’hna dunyo” romanidagi epik tafakkur omillari …...............................................................................................14-bet I.2. P. Qodirovning “Yulduzli tunlar” romaniga xos epiklik va tarixiy shaxs talqini.......................................................................................................18-bet II BOB . O’ZBEK TARIXIY ROMANLARIDA O’TMISH VOQELIGIGA MUNOSABAT MASALASI II.1. O. Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanidagi voqelik va qahramon ichki ruhiyati...........................................................................................40-bet II.2. P. Qodirovning “Avlodlar dovoni” romanida tarixiy voqelik va badiiy haqiqat.....................................................................................................51-bet XULOSA Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………….63-bet

3 Kirish Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Adabiyot inson ruhi va qalbining tarjimoni va ayni chog‘da tarbiyachisi sanaladi. Shu bois ham inson ma’naviy- axloqiy hayoti shaxs kamolotida doimiy ravishda adabiyotga tayanilgan va adabiyotdan foydalanilgan. Demak, adabiyot shaxs tarbiyasida bosh omil ekan, unda о‘z-о‘zidan har bir xalqqa xos milliy g‘oyalar, milliy ruh aks etishi tabiiy. Shu asosda esa yoshlar, kelajak avlod qalbiga milliy xususiyatlar: an’ana va haqiqatlar, qadriyatlar va e’tiqodlar singdiriladi. Prezidentimiz I.A.Karimov: “…oliy ta’lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini modernizatsiya qilish va mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash” borasida juda ko'p islohotlar olib borilayotganligini alohida ta'kidladi. 1 Ushbu fikrlar har bir ijodkor, shuningdek, adabiyot ilmi mutaxassislariga tasvir va tadqiq yo’llari, vositalarini to’g’ri tanlash va ish yuritishga ko’mak beradi. Ma’lumki, roman janriga xos bo’lgan asosiy xususiyat unda epik tafakkurning mavjud ekanligidir. Xo’sh, romanga xos epik tafakkurni yuzaga keltiruvchi omillar nimalardan iborat? Taniqli tanqidchi U.Normatov bilan yozuvchi O.Yoqubovning roman talabi va imkoniyatlari mavzusiga bag’ishlangan suhbatida (“Sharq yulduzi” 1979 yil, № 9) munaqqid romanga xos tafakkurni ta’minlaydigan omillar “asarda romanbop hodisa, voqea, jiddiy problema, ulkan drama va mukammal, original konsepsiyaga ega bo’lgan qahramonlarning mavjudligidir” – degan fikrni dalilashga harakat qilgan bo’lsa, yozuvchi unga e’tiroz bildirib: “Romanga xos “tafakkur” degan gap asarda romanbop hodisa, voqea,ulkan dramatizmning mavjudligi”da emas, balki, yozuvchining hayot voqealarini ulkan san’atkor – Romanist sifatida idrok 1 Karimov I.A. .2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi . “Xalq so’zi” gazetasi, 2012-yil, 20-yanvar soni

4 etishidadir”, - deydi. Demak, yozuvchi ham, tanqidchi ham romanga xos epik tafakkurni yuzaga keltiruvchi omillar mavjud ekanini to’g’ri va haqqoniy asoslashga harakat qilganlar. Darhaqiqat, katta miqyosdagi epik polotnoda romanbop hodisalar bilan keng miqyosdagi chuqur dramatizmning mavjudligi ham, shu romanbop hodisalarni ulkan san’atkor – romanist sifatida tadqiq etish, idrok qilish ham muhim ahamiyatga ega. Ayni paytda, romanga xos “tafakkur”ni yaratuvchi omillar bilan birga uni harakatga keltiruvchi kuchlar, vositalar mavjudki, faqat shu omillar va vositalarning uzviyligi natijasidagina epik tafakkurning roman ko’lami bo’ylab harakati yuzaga keladi. Epik tafakkurni yaratuvchi omillar deganda yozuvchining hayot hodisalarini ulkan sa’natkor – romanist sifatida idrok etish qobiliyatini ham, ana shu qobiliyat natijasida yaratilgan, g’oyaviy – badiiy konsepsiyasi tajassum topgan qahramonlarni ham, romanbop hodisalarning keng ko’lamli tadqiqu tahlilini ham, ijtimoiy – ma’naviy taraqqiyot muammolarini o’zida aks ettirgan chuqur dramatizmning mavjudligini ham nazarda tutamiz. Shu bilan birga, epik tafakkurni harakatga keltiruvchi kuchlar, vositalar sifatida roman janrining formal komponentlari bilan uslubiy komponentlarni, ularning murakkab dialektik birligini ko’zda tutamiz. Chunki, ana shu birlik vujudga asardagina epik tafakkurning roman ko’lami bo’ylab harakati ta’minlanadi. Demak, romanga xos epik tafakkur uni yaratuvchi omillar bilan harakarga keltiruvchi kuchlarning, vositalarning sintezidan tarkib topib, o’ziga xos funksiyani o’taydi. Agar haqiqiy iste’dod egalari yaratgan yetuk romanlarga e’tibor berilsa, epik tafakkurni yaratuvchi omillar bilan asar g’oyasini chuqur yoritish uchun talab qilingan barcha vositalar uzviy birlikni tashkil etadi. Bunday birlik hosil bo’lgan “nuqta” vazifasini romanning yetakchi qahramoni o’taydi. Epik tafakkur esa asardagi barcha voqealar, fikrlar, tuyg’ular, tafsilotlarni yetakchi qahramon qiyofasida, ruhi, qalbi va aqlida mujassamlashgan mazmunni ochishga yo’naltirib, romandagi fikrlar oqimini umumlashtiruvchi vosita rolini o’ynaydi.

5 Biz mazkur vosita orqali O. Yoqubov va P. Qodirovlarning tarixiy romanlarini tahlil etmoqchimiz. Bu esa ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning о‘rganilganlik darajasi. Roman janri o’rta asrlardayoq tadqiq etila boshlagan. О‘zbek adabiyotshunosligida Odil Yoqubov va Pirimqul Qodirov asarlari xususida anchagina ishlar amalga oshirilgan. Yozuvchilar asarlarining g‘oyaviy – mazmuniy jihatidan tahlil etilishi, romanlardagi obrazlar, ularning mohiyati tanqidchilar tomonidan keng о‘rganilgan. Bu borada, ayniqsa, O.Sharofiddinov, U.Normatov, Q.Yо‘ldoshev, A Rasulov, D.Quronov, I.Yoqubov, R.Qo’chqor, S.Mirzaev kabi adabiyotshunos, munaqqidlarning xizmatlari beqiyos. Mazkur olimlarning sa’y – harakati bilan Odil Yoqubov va Pirimqul Qodirov asarlarining g‘oyaviy – badiiy qimmati, estetik ahamiyati hamda Odil Yoqubov va Pirimqul Qodirovning о‘zbek nasrida tutgan о‘rni baholi qudrat о‘z bahosini topdi. Hanuzgacha tanqidchilikda milliy nasrdagi yangi hodisalar oldindan tayyorlangan ilmiy qoliplarga moslashtirishga urinilmoqda. Munaqqidlarning Odil Yoqubov va Pirimqul Qodirov asarlarni tahlilu talqin qilishdagi usullari va ayni paytda ular fikridagi о‘xshash, mushtarak jihatlari nimalarda namoyon bо‘ladi? Bu xususida A.Rasulov, D.Quronov, I.Yoqubov kabi olimlarning bildirgan mulohazalari inobatga olinmasa, boshqa yirik tadqiqot yaratilmagan. Tadqiqot obyekti va predmeti. Ishda O. Yoqubov va P. Qodirovning romannavislik faoliyatiga bag‘ishlangan maqolalar, roman janrining xususiyatlari yoritilgan asarlar manba sifatida olindi. Shuningdek tadqiqot davomida yozuvchilarning о‘z asarlariga ham murojaat qilindi. Tadqiqotning metodologik asoslari. О‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan ishlab chiqilgan Kadrlar tayyorlash Milliy dasturidagi kо‘rsatmalar, Prezident I.A.Karimovning milliy madaniyat va manaviyatni rivojlantirishga doir nazariy asarlari tashkil etiladi.

6 Ishning ilmiy – nazariy yо‘nalishini belgilashda I.Sulton, O.Sharofiddinov, U. Normatov, B.Nazarov, A.Rasulov, D.Quronov, Q.Yо‘ldoshev, P.Qо‘chqor, kabi munaqqidlarning asarlari metodologik asos bо‘lib xizmat qiladi. Ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu tadqiqotning natijalari va xulosalari adabiyotshunoslik va tanqidchilikda ikki yozuvchining romanlari o’rtasidagi epik xususiyatlar, tarixiy voqelikka munosabat jihatidan о‘rganish va shu orqali adabiyotda epik turning rolini kо‘rsatish, tadqiq etish va tahlil qilish tajribalarini yoritish muammolarini hal etishda samarali ulush bо‘lib qо‘shilishi shubhasiz. Shuningdek, yana xulosalardan о‘zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligida Odil Yoqubov va Pirimqul Qodirov ijodi muammolarini о‘rganishda, qolaversa, epik turning adabiy jarayonda tutgan masalasini tadqiq etishda nazariy manbaa sifatida foydalanish mumkin. Ishning amaliy ahamiyati shu bilan belgilanadiki, uning natijalari akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida roman janri va taniqli adiblar O.Yoqubov, P.Qodirovlar ijodini о‘rganish, shu bilan bir qatorda yozuvchilar ijodida tarixiy roman rolini kо‘rsatish bо‘yicha ma’ruzalar о‘qishda, amaliy mashg‘ulotlar olib borishda, oliy о‘quv yurtlari filologiya fakultetida mavzu yuzasidan kurs ishlari, referatlar yozishda qо‘l keladi. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Biz bituruv malakaviy ishda roman janri va epik tafakkurni romannavis ijodkorlar O.Yoqubov va P.Qodirovning tarixiy romanlari misolida tahlil qilishni maqsad qilib oldik va mazkur muammolardan kelib chiqib bitiruv malakaviy ishimizda quyidagi masalalarni yechishni vazifa qilib oldik: - O’zbek adabiyotshunosligida roman janri va o’zbek romanchiligiga xos epik xususiyatlarni tahlilu-tadqiq etish; - Yozuvchi P.Qodirovning “Yulduzli tunlar” romaniga xos epiklik va tarixiy shaxs talqinini uyg’un xolda tadqiq etish;

7 - O’zbek tarixiy romanlarida ijodkorlarning o’tmish voqeligiga munosabat masalasini tarixiy romanlar misolida tadqiq etish; - O.Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanidagi voqelik va qahramon ichki ruhiyatini asar tahlilida ochib berish; - P.Qodirovning “Avlodlar dovoni” romanidagi tarixiy voqelik bilan badiiy haqiqatni qay darajada ochib berilganligini o’rganish; Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. O’zbek adabiyotshunosligi va tanqidchiligi ilmida roman janri va uning o’ziga xos xususiyatlari, bitiruv malakaviy ishning o’rganilganlik darajasi qismida tahlilu tadqiq etib berilgan. Haqiqatdan ham, nazariy monografiya va maqolalarda O.Yoqubov va P.Qodirovning tarixiy romanlari o’rganilgan va tadqiq etilgan. Ammo o’zbek adabiyot ilmida roman janri va unga xos bo’lgan epiklik xususiyatlari yuqoridagi nomi tilga olingan adiblar asarlari misolida deyarli tadqiq etilmagan. Biz mazkur bitiruv malakaviy ishda roman janri va unga xos epiklik xususiyatlari ijodkorlar O.Yoqubov va P.Qodirov tarixiy romanlari misolida tadqiq qildik. Bu esa ishimizni yangiligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishning tarkibi. Ish kirish, 2bob, 4 fasl, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.

8 I.BOB. Roman janri va o’zbek romanchiligiga xos xususiyatlar. Romanga xos tafakkur eng avvalo hayotni, voqelikni bir butunligicha, yaxlitligicha, butun ziddiyatlari, manfiy va musbat tomonlari bilan, shaxs va jamiyatni, shaxs va tarixni o’zaro aloqada, birlikda idrok etish va badiiy tushuntirishda namoyon bo’ladi; asarda ko’tarilgan masalada xalq, shaxs, jamiyat, umuminsoniy va manfaati nuqtai nazaridan yondashish va chuqur falsafiy yo’nalishga badiiy tadqiq etishda zamonaviy katta haqiqatni yetakchi jamiyat holatini, zamonaning o’tkir problemalarini, insonning ruhiy izlanishlarini teran tahlil qilishda, yozuvchining hayotga, voqelikka va insonga yangicha qarash, uning o’z konsepsiyasiga ega bo’lishi, g’oyaviy pozitsiyasining aniq va mustahkamligida ko’rinadi. Ulug’ tanqidchi V.G.Belinskiy romanning vazifasi ”ijtimoiyat manzarasini tasvirlash, ijtimoiy hayotni poetik tahlil qilishdir”, deb bejiz aytmagan edi. Geg e l esa romanda “manfaatlar, holatlar, harakterlar, hayotiy munosabatlarning boyligi va rang – barangligi, yaxlit dunyoning keng manzarasi to’la namoyon bo’ladi”, deydi. M. Baxtin esa “roman boshidan zamonni xis etish, zaminida sha kl landi”, deydi. Mashhur bolgar olimi P.Zarev “Romanni birinchi va e n g asosiy vazifasini – jamiyatni tadqiq etish va anglashdir”, deydi. Ayniqsa adabiyotshunoslarimizning quyidagi mulohazasi romanga xos tafakkurdagi bosh belgini uqtirish jihatidan qimmatlidir: “Romanga xos tafakkur – bu xayot falsafasi demakdir”, deb fikr yuritishadi. U insonning hayot mamotini falsafasidir. Ya’ni ijtimoiy xodisalar to’g’risida, inson tabiati, uning jamiyatdagi o’rni, uning xatti – harakati to’g’risida fikr – mulohaza qilishidir”. Nazarimizda, mazkur mulohazalardan romanga xos tafakkurning yetakchi belgilari ravshan namoyon bo’lib turibdi. Albatta, o’zbek, tojik, turkman, qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq romanlarning tug’ilishida boshqa muhim omillar xam katta rol o’ynaydi: bu ayniqsa o’zbek, tojik xalqlarining boy, rivojlangan yozma adabiyotining, jahonga yoyilgan dostonchiligi

9 (“Xamsa” va “Shohnoma” tipidagi asarlari) proza namunalari (“Boburnoma” yoki A. Donish prozasi) hamda xalq ijodi – nasriy va she’riy ertaklar, dostonlar, (“Alpomish” yoki xalq kitoblari “Manas” kabi qahramonlik dostonlari)ning mavjudligi edi. Jomiyning “Xaft avrang” yoki Navoiyning “Xamsa”siga kirgan dostonlar Sharqning o’ziga xos she’riy romanlaridir. Malayziya adabiyotining tadqiqotchisi B.B.Parnikel bu xalq romanchiligi negizini tekshirar ekan, ularga hikoyat janrida romanga xos fazilatlar borligini aytadi va bu janrda yozilgan asarlarni o’zbek qahramonona – romantik eposiga mos kelishini ta’kidlaydi. Qizig’i shundaki, qadimgi yunon romanlaridan bo’lmish “Aleksandr haqida roman” (eramizdan avvalgi II – I asrlar) butun Sharqga tarqalgan va Nizomiy, Navoiy, Jomiylar o’z “Xamsa” va “Xaft avrang” larida Iskandarga bir doston bag’ishlaydilar. Arab prozasi (“Ming bir kecha” va boshqalar) ayniqsa, o’n to’qqizta tarixiy roman muallifi Jo’rjiy Zaydon romanlari Sharqning badiiy fikrlashi, estetik tafakkurining rivojiga muhim rol o’ynaydi. Avvalo shuni aytish kerakki, A. Qodiriy romanlariga o’zbek adabiyoti yoki O’rta Osiyo va Qozog’iston romanchiligi doirasidagina emas balki ko’p millatli jahon romanchligi doirasida baho berish to’g’ri bo’ladi. Dunyoda beshta ya’ni fransuz, rus, ingliz, nemis va xind romanchiligi maktabi bor. Endi oltinchisi ya’ni o’zbek romanchiligi maktabini Abdulla Qodiriy yaratib berdi” degan edi E.Bertels. Gap A. Qodiriy romanining Sharqiy regionda avval yozilishidagina emas, balki o’zining g’oyaviy-badiiy darajasi jihatidan romanchilikka yangi sahifani boshlab berishidadir. Uning ko’p mavzulari, jumladan qator chet tillarga tarjima qilinishining boisi ham shunda “O’tkan kunlar” da tom ma’nodagi roman janriga xos fikrlash tarzi to’la va yorqin namoyon qilib tasvirlandi. Ya’ni Abdulla Qodiriy voqelikni, hayotni, ijtimoiy jamiyatni keng ko’lami va muhim ziddiyatlari bilan yaxlitligicha idrok etdi, insonning murakkab olamini psixologiyasini, xarakterini murakkabligi bilan tasvirladi, inson va jamiyatning o’rtasidagi o’zaro birligini, o’zaro ta’sirini chuqur tahlil etdi. Kitobxonga hayotni, insonni, ilg’or va reaksion

10 kuchlarni ko’rishga ko’maklashdi, davrning ijtimoiy-siyosiy va axloqiy konfliktlarini tahlil etdi, tarixiy jarayon, insonlar ruhiyati va ularning erk uchun, insoniylik uchun kurashi epik voqea, harakat orqali badiiy sintez qilindi. Shaxslar taqdiri jamiyat taqdiri ifodasi darajasiga olib chiqildi. Yozuvchi “tariximizning eng kir, qora kunlari” manzarasini va Sharqdagi keng tarqalgan mana shu “xalq romanlari, she’riy romanlar, xikoyalar va boshqa har xil tipdagi epik asarlarga razm solinsa, ulardan hozirgi zamon romanchiligiga, ayniqsa A.Qodiriy romanlariga ham kirib kelgan hayotbaxsh an’analrni ko’rish mumkin: ularga konkret tarixiy voqealar fantastika bilan qo’shib olib boriladi, qahramon ko’p sinovlardan o’tadi, sarguzasht syujet xokim bo’ladi, sevishganlar bir-biridan judo bo’lishadi, boshlaridan ko’p voqelarni o’tkazishadi, har xil tabiiy va afsonaviy kuchlar – to’siqlarga duch kelishadi, makr –hiyla, xullas kishini qiziqtiruvchi ajoyib-g’aroyib voqealar sodir bo’ladi. Bularda xikoya ichida xikoya qilish usuli ko’p uchraydi. Xalq romanlarida jonli, so’zlashuv tilining ta’siri kuchli, o’tkir dialoglar qo’llanadi. Oybekning tarixiy roman va umuman romanga xos tafakkur to’g’risidagi bu fikr-mulohazalar shunchaki uning estetik qarashlari sifatida qolib ketmadi. U amalga shu estetik prinsiplaridan kelib, “Qutlug’ qon” va “Navoiy” romanlarini, boshqa asarlarini yaratdi. Zotan, Oybek mazkur mushohadalarni o’rtaga tashlagan choqlarida Navoiy to’g’risida ilmiy izlanishlar va badiiy tarjimalar qilayotgan edi, ko’p o’tmay birinchi yirik asari “Qutlug’ qon” romanini yozdi. “Qutlug’ qon” romani asosiga xalqning, millatning taqdirini qo’ydi, jamiyat va shaxsning holati, ularning o’zaro munosabati, xalqning ruhiy-ma’naviy izlanishlari, hayoti, turmushi, konkretroq aytganda shu jamiyatda yashayotgan hamma tabaqa-hukmdorlar, ruhoniylardan tortib ishchilar, kosiblar, dehqonlargacha hammasining kimligi, ahvoli, orzu-ideallari va shu yo’ldagi intilishlari, kurashlari, mag’lubiyatlari va g’alabalari falsafiy idrok etiladi. Xalq taqdiri roman voqeasini, syujet chizig’ini va maqsad-g’oyasini belgilaydi. Xalqning, davrning bir parchasi bo’lmish personajlar yo’lining tasviri orqali katta

11 tarixning manzarasini, yo’nalishini ochiladi. Romanga xos tafakkur esa o’z ichiga juda muhim narsani oladi, ijodkor oldiga katta talabni qo’yadi. Ya’ni u yozuvchidan hayotni yaxlit, bir butunligicha, demak butun ijobiy jihatlari, salbiy barcha ziddiyatlari, murakkabliklari bilan idrok etishni, voqelikni muhim va o’tkir ijtimoiy mazmunini teran badiiy tadqiq qilishni, kishilik jamiyatni oldida turgan murakkab yechilmagan muammolarni hal etishga va uning gumanistik intilishlariga ko’maklashish, ma’naviy izlanishlariga yordamlashishi kerak. Hayotning, voqelikning yangi qirrasini, yangi qatlamini, yangi qahramon, yangi xarakterni, yangi tipni kashf etishi lozim. Xuddi shularni ifodalashga, gavdalantirishga, qodir shakl, janr badiiy tasvirlash vositalarini topishi bularning yangi imkoniyatlarini ochishi lozim. Inson - tabiat va jamiyat farzandi. Shu boisdan ham ko’p millatlarda bo’lgani kabi, O’rta Osiyo va Qozog’iston romanlarida ham inson va u faoliyat ko’rsatayotgan olam va uning ishlari, insonning jamiyatga va tabiatga munosabati kabi qator masalalar inson badiiy konsepsiyasini yaratish jarayonida markaziy o’rinlarda turadi. Adabiyotshunoslarning ta’biri bilan aytganda “roman insonning olamdagi o’rnini ancha chuqur va to’laqonli ochib berishga imkon beradigan badiiy formadir”. Badiiy ijod saboqlaridan ma’lumki, faqat roman orqali inson hayoti, taqdiri, ruhiy va ma’naviy olami keng va masshtabli tarzda ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy hayot oqimi bilan o’zaro yaxlit munosabatda ifoda etilishi va bu orqali san’atkor ma’lum g’oyaviy-badiiy konsepsiyani asoslashi mumkin. Shu sababli jamiyat va tabiat taraqqiyotining eng muhim hayotiy masalalari bilan bog’liq talqin etilmoqda. Bular – inson va tarix, inson va urush, inson va mehnat, inson va ahloq, inson faoliyati va boshqa muammolar. Oybekning “Navoiy” romani bugungi talabchan kitobxonga daho san’atkor Navoiy va u yashab ijod etgan davr haqida haqqoniy ma’lumot berish bilan birga uning insonparvarlik, mehnatsevarlik, ma’naviy-axloqiy yuksaklik kabi ulug’vor g’oyalar, etik va estetik ideallar ruhida tarbiyalashga xizmat qilmoqda. Bu esa o’z navbatida Oybekning mazkur roman

12 orqali aytmoqchi bo’lgan badiiy-estetik konsepsiyasining naqadar hayotiy, haqqoniy va badiiy ekanligini yana bir bor tasdiq etadi. O’zbek adabiyotida Oybekning mazkur romani dunyoga kelgan bir davrda qozoq prozasida taniqli adib Muxtor Avezov qalamiga mansub “Abay” romani yozilmoqda edi. O’zbek va qozoq xalqlari taqdirida mushtarak tomonlari bo’lgani kabi Oybek va Muxtor Avezov romanlariga xam obyektiv borliq, tarixiy voqelik, xayot xaqiqatini bir-biriga yaqin pozitsiyalarda turib tasvir etadilar. Shoir taqdiri misolida o’xshash g’oyaviy-badiiy konsepsiyalarni olg’a suradilar. Biroq alohida- alohida olib qaralganda har ikkala tarixiy roman o’z materiali, obrazlar tizimi, uslubi va boshqa hususiyatlari jihatidan farq qiladigan original, o’ziga xos asarlardir. O’zbek adiblari 70- yillardan boshlab yana tarixiy mavzularga qaytib qator asarlar yaratdilar. Odil Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi”, Mirmuhsinning “Me’mor”, Pirimqul Qodirovning “Yulduzli tunlar”, “Avlodlar dovoni” romanlari e’lon qilindi. Shuni alohida qayd qilish kerakki, “Navoiy”, “Ulug’bek xazinasi”, “Me’mor”, “Yulduzli tunlar”, “Avlodlar dovoni” romanlari o’zbek xalqining tarixida “Sharq renessansi” deb atalgan XV-XVI asr hayotidan olib yozilgan. Zamin va zamon mushtarakligiga esa, o’z navbatida, asardagi adiblar ilgari surgan g’oyalarning bir-biriga yaqin bo’lishiga olib kelgan. Bu hol xususan, inson konsepsiyasining badiiy ifodasida yorqin ko’rinadi. Odil Yoqubovning “ Ulug’bek xazinasi ” romanida jahon fani tarixida chuqur iz qoldirgan olim, hukmdor Mirzo Ulug’bek va uning shogirdi Ali Qushchi obrazlari yetakchi o’rin tutadi. “ Yulduzli tunlar ” romani endigina o’n yoshlardan oshgan Bobur boshiga tushgan og’ir savdolar tasviridan boshlanadi. Otasi bir baxtsiz tasodif tufayli halok bo’lgach, hukmdorlik hali yosh, xalq ta’biri bilan aytganda “ona suti og’zidan ketmagan” Bobur qo’liga o’tadi. Albatta davlatni boshqarish oson emas. Ikkinchi tomondan, tabiatan iste’dodli o’spirin badiiy ijodga ham mehr qo’ygan. Shunday

13 bo’ladiki, beomon va shafqatsiz jamiyat bo’lg’usi ulkan shoirni turli kuylarga soladi, goh uni shod etsa, goho mag’lubiyat alamini totib, tog’u dashtlarda darbadar bo’lib yurishga, hatto ona yurtdan bosh olib chiqishga majbur qiladi. Romanda shoir va hukmdor Bobur taqdirini tasvirlashda yozivchi izchil realistik pozitsiyada turib qalam tebratadi, hayot haqiqati, saqlanib qolgan adabiy faktlarga ijodiy yondashadi, zarur o’rinlarda badiiy to’qimadan mohirona foydalanadi va hukmdor emas, shoir obrazini yaratadi. Bu obraz talqinidan kelib chiqadigan g’oyaviy-estetik ma’no ko’lami ham keng: inson qanday sharoitga tushib qolishidan qat’iy nazar, o’zining inson ekanligini, xalq va jamiyat undan ko’p narsa kutayotganligini unutmasligi va hayotda doimo haqiqat, ezgulik, adolat uchun kurashmog’I kerak. Ona-Vatanni zo’r muhabbat bilan sevish, yuksak g’oyalar uchun kurash, o’zini emas, o’zgalar osoyishtaligi haqida g’amxo’rlik qilish – mana kitobxon romandan oladigan ma’naviy saboqlar. Bunday xususiyat va biz yuqorida ko’rib o’tgan o’zbek romanlari uchun ham xosdir.

14 I.1. O. Yoqubovning ”Ko’hna dunyo” romanidagi epik tafakkur omillari. San’at va adabiyot shunday mо‘jizaki, uning eng yaxshi namunalarini ham hammaga birdek qilib kо‘rsatib bо‘lmaydi. Ba’zan shunday bо‘ladiki, falsafiy teran, yuksak badiiy did bilan yozilgan asarlardan kо‘ra, hayot ikir – chikirlarini ifodalagan asarlarining xaridorlari va uni guldiros qarsaklar bilan qarshi oluvchilar kо‘proq bо‘ladi. Bunday ahvol qadimda ham, hozir ham shunday. Har bir kasb, har bir sohaning о‘z bilimdoni, о‘z mutaxassisi bо‘ladi. Adabiyotning ham saragini – sarak , puchagini – puchak qilib, uning qadr - qimmatini , haqiqiy bahosini aytib turadigan bilimdonlar borki, bular tanqidchilardir. Zero tanqidchi Izzat Sulton yozganidek, “…Sharhlovchi emas – talqin etuvchi, baholovchi va hukm qiluvchi hamdir; yozuvchi hayot haqida yozadi, tanqidchi esa hayot va adabiyot haqida yozadi va shu bilan birga bu sohalarni chuqurroq anglashda yozuvchiga kо‘maklashadi, shu orqali yozuvchi va adabiyot saviyasini oshirib boradi, xalqning ijtimoiy ongi о‘sishiga xizmat qiladi. Roman shakllanmog‘i uchun muallifdan dunyo va inson tо‘g‘risida nihoyatda keng va chuqur albatta , yangicha tafakkur talab etiladi.(Roman terminining ma’nosi ham “yangi,, deganidir) Roman salmog‘ini unda aks ettirilgan personajlar soni yoxud voqealar hajmi emas, balki ularning nechog‘lik mukammal tahlil va talqin etilgani belgilaydi. Romaniy tafakkur yetakchilik qilmasa har qanday katta asar voqea hodisalarning aqlga va mantiqqa moslashtirilgan yig‘indisidan boshqa narsa bо‘lmaydi. Xususan, yozuvchi Odil Yoqubovning ” Ko’hna dunyo ” romanidagi epik tafakkurni yaratuvchi barcha omillar, harakatga keltiruvchi barcha vositalar ham, yozuvchi diqqat markazi ham, barchasi to’rt yetakchi qahramonga bog’lanlanganligi tufayli o’ziga xos kompozitsion yaxlitlik vujudga kelgan. Asar voqealari rivojiga e’tibor berilsa, syujet ”o’qi” ham, undagi konflikt ham mustabid Sulton Mahmud G’aznaviy bilan ikki ulug’ allomaga, soxta hakimi davron Ibn Shahvoniyga borib bog’lanadi. Romanning boshqa ishtirokchilari hayoti, taqdiri ham qaysidir jihatdan to’rt yetakchi qahramonga ulanadi. Natijada barcha voqea- hodisalar, qahramonlar orqali anglashiladigan fikrlar oqimidan epik tafakkur

15 vositasida muhim umumlashmalar yaratilgan: ilmu idrok har narsadan buyuk va qudratli, biroq uning tantana qilishi osonlik bilan yuz bermaydi, ezgulikning mangu qaror topmog’i uchun inson tuban ehtiroslarni, illatlarni yengmog’i, nihoyatda masahaqqatli kurashlar natijasida jaholat va razolat ildizini tag-tomiri bilan yo’qotmog’i lozim. Faqat ilmu idrok qudrati bilangina insoniyat ijtimoiy, ma’naviy taraqqiyot cho’qqilarini zabt etishi mumkin. ” Ko’hna dunyo ” romaniga qamrab olingan hayotiy hodisalar va insoniy taqdirlar ana shu mazmunni chuqur yoritishga yo’naltirilganligi tufayli yozuvchi, avvalo, har bir qahramonning insoniy qiyofasini gavdalantirishga harakat qilgan, har bir qahramon dunyosi, e’tiqodi mohiyatini badiiy yoritishga intilgan. Xususan, Sulton Mahmud G’aznaviy hayotining oxirgi oylarida yuz bergan voqealar orqali nafaqat saroy muhitining ichki qiyofasi ochib berilgan, ayni chog’da, ana shu muhitni tashkil etuvchi hokim kuchlarning dunyoqarashi, maslagi mohiyati ham chuqur yoritilgan. Insoniy fojealarni keltirib chiqarayotgan sabablarga e’tiborimiz jalb etilgan. Kuch-qudratini, imkoniyatlarini cheksiz boylik to’plashga, o’zga yurtlarni zabt etishga safarbar etgan Sulton Mahmud G’aznaviyning bedavo dard iskanjasidagi iztiroblarini tasvirlash orqali yozuvchi inson tabiatidagi tuban xohish va istaklar bilan odamiylik alomatlarining ichki kurashini nihoyatda tabiiy, haqqoniy aks ettirishga erishgan. O’z hayotini sarhisob etish vaqti yetib kelganini his etish sulton uchun nihoyatda og’ir, hayoti davomida yo’l qo’ygan xatolarini, adolatsizliklarini eslash undan ham mushkul. Shunday bo’lsada, shoh o’z gunohlarini yuvishni istaydi. Uning tilaklarini tinglagan Malikul-sharob ichdan xitob qilib shunday deydi: ”E voh! Nechun bu mustabid shoh bunchalar adlu insofga kelib qoldi desam, bo’rk ostida takya bor ekanda!”... Yo’q, agar bu dunyoda insof va adolat bo’lsa, sen to’kkan daryo-daryo qonlar bir ohu uchun kechirilmas, sen yetim qilgan go’daklarning faryodlari bir uloq uchun unutilmas, amiral mo’minin!” Darhaqiqat, shoh dardi kundan-kun og’irlashadi, saroyda esa fisqu-fujur avj oladi. Taxt uchun pinhon kurash boshlanadi. Ana shunday vaziyatda ikki vazir

16 shoh g’azabidan qutulish chorasini izlab topadilar. Saroyga ”hakimi davron Ibn Sino” niqobi ostida avomni talab yurgan firibgarni keltiradilar. Oddiy lo’ttiboz, firibgar ulug’ hakim sifatida cheksiz izzat-ikromga sazovor etiladi. Eng ajablanarlisi, shoh soxta hakim dorilaridan shifo topa boshlaydi. Ibn Shahvoniy esa sultonning eng ishonchli kishisiga aylanadi. Yozuvchi mahorati shundaki, hech qaysi qahramon butunlay ”salbiy” yoki ”ijobiy” sifatida talqin etilmagan. Aksincha, ulug’ allomalar dunyoqarashida ma’lum cheklanganliklar bo’lganiday, Mahmud G’aznaviy qiyofasida ham odamiylikning ma’lum alomatlari bor. Ibn Shahvoniy ham har qancha obro’- e’tiborga sazovor bo’lmasin, ”yengilmas kuch” sifatida tan olishlarini har qancha istamasin, baribir haqiqat qarshisida o’zini nochor his etadi, tahlikga tushadi, fosh etilishidan qo’rqib yashaydi. Asar qahramonlariga xos bo’lgan bunday ziddiyatli xususiyatlar, kechinmalar tabiiy, haqqoniy aks ettirilganligidan ularning ta’sir kuchi ham oshgan, har biri katta miqyosdagi murakkab xarakterlar darajasiga ko’tarilgan. Yana shuni alohida ta’kidlash lozimki, yozuvchi, ikki ulug’ alloma obrazlarini ham o’ziga xos tarzda yaratgan. Kitobxon har ikki ulug’ siymoni ezgu maqsad, ilmu idrok ravnaqi va tantanasi uchun kurash birlashtirganligini his etadi. Haqiqat, adolat qarshisida insoniylikdan, insoniy e’tiqodlardan yuz o’girmagan ulug’ insonlarga nisbatan mehr-muhabbatimiz ortadi. Sulton Mahmud bilan Beruniy to’qnashuvlarining cheksiz hokimiyat va adolatsizlik g’alabasi bilan tugallanayotganliginidan ezilamiz. Shoh huzuriga insoniy burch yuzasidan kelgan Ibn Sinoning saroydan quvilishi vujudimizni iztirobga soladi. Shu daqiqalardagi ustoz Beruniy kechinmalariga o’zimizni hamdard sezamiz: ”Yo tavba! Bu go’zal olam, bu musaffo osmon, bu yorug’ yulduzlar, qo’yingki, bu mukammal olamni bunyod etgan xudovandi karim, nechun o’z bandasini bundayin nomukammal qilib yaratding?... nechun bu jon bilan birga unga jaholat va qalloblik, hudbinlik va razolat yanglig’ tuban istaklarni qo’shib berding? Nechun unga boshqa hech bir

17 tirik zotga ato qilmagan o’tkir tafakkur va yetuk aql-zakovat in’om etib, bu aql- zakovatni tubanlik, razolat va qabohat yo’lida ishlatmoqni ravo ko’rding”. Asarda Beruniy va Ibn Sino obrazlarini o’ziga xos takrorlanmas xususiyatlari bilan gavdalantirishga erishilgan. Har ikki allomaning o’ziga xos intim dunyosi, yoshlik sevgisi nozik tuyg’ular, kechinmalar, xotiralar orqali nihoyatda yorqin ifodalangan. Shu bilan birga, ulug’ allomalarning hayotiy muammolarga nisbatan fikr-xulosalaridagi ayrim farqli jihatlarga ham e’tiborimiz jalb etilgan. Xususan, odil va zolim shohlar haqidagi Beruniy fikrlaridan farqli Ibn Sino zulm va istibdodga qarshi kurashmoqni afzal ko’radi, biroq qanday yo’l bilan kurashish lozimligini idrok etolmaydi. Shu sababli Imom Ismoil taklifini rad etadi. Ammo adolatsizliklarga qarshi kurash orqaligina ezgulik g’alaba qozonishi mumkin, deb hisoblaydi. Ustoz Beruniyga tasalli berishga harakt qilib, Ibn Sino quyidagi rivoyatni so’zlaydi: “Shundaykim, buyuk bir donishmand bani basharning nopok istaklari va tuban ehtiroslarini bir uyga qamab qo’yilgan uch maxluq: odam, to’ng’iz va arslonga o’xshatgan ekan. Bani odam deganda u aql- idrokni nazarda tutibdi, to’ng’iz deganda insonning chirkin xohishlarini, arslon deganda esa qahru-g’azabini nazarda tutibdi. Bu uch maxluqning qaysi biri zo’r chiqsa, uyda o’sha ustunlik qilar emish. Bu qissadan hissa shuki, to’ng’iz bilan sher, ya’niki tuban ehtiroslar qanchalik zo’r bo’lmasin, bani odam, ya’niki aql- idrok baribir yengusidir!” ushbu rivoyat asar voqealarining yechimi, yakuni hisoblanadi. Binobarin, rivoyatning falsafiy mazmuni butun asar voqealari orqali anglashiladigan fikrlar oqimini umumlashtirib, quyidagi umumlashmani keltirib chiqarishga xizmat qilgan: inson tabiatidagi tuban illatlar va istaklar uning fojiasini ta’minlaydigan omillardir, ilmu-idrok qudrati bilangina ijtimoiy-ma’naviy taraqqiyotga xizmat qilish mumkin. “ Ko’hna dunyo ” o’z kitobxonlarini ana shunday ulug’ maqsadlar sari da’vat etuvchi asardir.

18 I. 2. P. Qodirovning “Yulduzli tunlar” romaniga xos epiklik va tarixiy shaxs talqini. Badiiy asar saviyasini yuksaltiradigan omil uning kim yoki nimaga bag’ishlanganligi emas, balki qanday yozilganligidir. Tarix va undagi ulkan ijtimoiy evrilishlar odamlar tomonidan amalgam oshirilishi, tarixiy shaxslar ma’naviy qiyofasining tarixiy hodisalar ijtimoiy salmog’ini tayin etishi ijodkorlarimiz tomonidan anglab yetilmoqda. Yozuvchi Pirimqul Qodirovning “ Avlodlar dovoni ” romani yozlishiga zamin bo’lgan “ Yulduzli tunlar ” asarini tahlil qilamiz. “ Yulduzli tunlar ” tarixiy-biografik romandir. Chunki unga asos qilib olingan syujet roman janriga xos ma’lum bir davrdagi shart-sharoit, xalq, mamlakat hayoti, tarixiy shaxs obrazlari orqali yoritiladi va Zahiriddin Muhammad Boburning hayot yo’li asar markazida turadi. Ma’lumki, inson hayotida sharoitning o’ziga xos o’rni bor. Shuning uchun u tarixiy asarda – inson xarakteri, shaxsi qahramon yashayotgan va harakat qilayotgan sharoit bilan bog’liq ekanini ko’ramiz. Inson muhit ta’siri ostida o’z xarakteri, imkoniyatlari doirasida o’zgaradi. Mustahkam irodali, kuchli xarakterli shaxs o’tkinchi muhit ta’siriga to’liq ma’noda bo’ysunmaydi. Muhitga qarshilik ko’rsatish tuyg’usi ularda kuchli rivojlangan bo’ladi. Ba’zi xarakterlar esa tezda o’tkinchi muhit ta’siriga tushib, unga bo’ysunadilar. “Muhit tushunchasi o’z ichiga oilani, jamiyatni, davr va tarixni, tabiatni qamrab oladi. Insonni qurshab turuvchi barcha narsa – turmush va uning jihozlari, jonli va jonsiz tabiat, jamiyat va davlat, shaxs va jamiyat, tarix, ya’ni turli davrlar va xalqlarning madaniyatlari muhit tushunchasiga kiradi. Muhit – murakkab va ko’p ma’noli tushuncha” 2 . Shu sabab, M. Gorkiy “Muhit – bu o’zimiz. Muhit – bu bir-biriga ta’sir o’tkazuvchi psixik birliklarning muayyan miqdoridir” 3 , - deb ta’kidlagan edi. 2 Adabiyot nazariyasi. Ikki tomlik.1-tom. –T. , “Fan” nashriyoti, 1978.- B. 154. 3 Горький М . Реализм Гоголя . – М . – Л . , 1959.

19 Xullas, muhit tushunchasi badiiy asarda insonga borib taqaladi. Zotan, tabiat va jamiyat inson vositasida tahlil va talqin etiladi. Yozuvchi tarixiy asarga qo’l urushidan oldin qahramon yashagan davrning sharoitini, muhitning o’ziga xos qirralarini, xarakter shakllanishiga ta’sirini, odamlarning o’zaro munosabati, ruhiyatidan falsafasigacha barcha voqea – hodisalarni mukammal o’rganishi shart. Matyoqub Qo’shjonov “ Yulduzli tunlar ” haqidagi maqolasida “Pirimqul Qodirov Bobur obrazini tiklab, uni davr tafakkuri nuqtai nazaridan izohlaganini” 4 aytib, asar kompozitsiyasi, syujeti, ayniqsa, o’quvchini o’ziga jalb etadigan konflikti yanada kuchaytirilsa, voqealar ixcham bayon qilinsa yaxshiroq bo’lishini yozadi. Umarali Normatov esa “Tarixga ulug’ hurmat” maqolasida “garchi yozuvchi keng qamrovli, izchil, batafsil xronologik tasvir yo’lini tutsa-da, asarda o’quvchini toliqtiradigan cho’ziqlik yo’qligiga…” 5 e’tiborni qaratadi. Ushbu mulohazalarga qo’shimcha qilib quyidagilarni aytish mumkin: birinchidan, bizning tekshirishlarimiz shuni ko’rsatadiki, tarixiy faktlar hech vaqt yozuvchini o’ziga tobe qilib qo’ymagan, balki unga shu faktdan turtki olishga, uning mohiyatini ochishga, davr ruhini badiiy inkishof etishga olib kelgan. Bobur – ham shoh, ham shoir. Uning ichki dunyosi juda rang-barang va ayni vaqtda murakkab. Bu murakkablik bir shaxs timsolida mohir sarkarda hamda jahongirlik, fotihlik bilan chiqisha olmaydigan gumanist ruhiyati mujassamligida namoyon bo’ladi. Asarning “Gul va quyun” bobidagi voqealar ham qahramonning qalbidagi poklik, halollik, rostgo’ylik kabi insonga xos ko’pgina fazilatlar mavjudligini ko’rsatib, kitobxonni ana shu xislatlarning tadrijiy rivojini kuzatishga, Bobur ichki dunyosini teran anglashga, bu orqali temuriy shaxzoda yashagan zamon va makon 4 Qo’shjonov M. Tarix saboqlari haqida roman// O’zbekiston madaniyati. – 1978.- 12 dekabr. 5 Normatov U. Aql va qalb chirog’i. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1983.-B.59

20 chigalliklarini ham tasavvur etishga imkon beradi. Bu voqelik Bobur xarakteri shakllanishida tarixiy sharoitning roli ham katta bo’lganligiga urg’u beradi. Adib shafqatsiz tarix haqiqatlarini yashirmasdan qalbida katta afsus va alam bilan “xatolik”lar qilib, “yuzi qaro” bo’lgan va bundan nadomat chekayotgan qahramoniga achinish va hurmat hissi bilan qaraydi. Lekin zinhor haqiqatga qarshi bormaydi 6 . Mantiqiylikka, badiiy me’yorga, tarixiy haqiqatga asoslanadi. Bu haqiqatni adabiyotshunos G’ulom Karimov ham qo’llab-quvvatlaydi. “O’zbek adabiyotida madaniyatimiz tarixining uch ulug’ siymosi haqida uchta epik polotno yaratildi: Alisher Navoiy (Oybek – “Navoiy”), Ulug’bek (Odil Yoqubov – “Ulug’bek xazinasi”) va Zahiriddin Muhammad Bobur (Pirimqul Qodirov – “Yulduzli tunlar”). Bu romanlaning hammasi uchun xarakterli bo’lgan muhim xususiyat shuki, ularda XV va XVI asr boshlari tarixiy sharoiti to’liq va haqqoniy tasvir etiladi va shu tarixiy sharoitda yashagan bu ulug’ zotlarning murakkab, ruhiy kechinmalarga, dramatik voqealarga boy hayot yo’li chizib beriladi 7 ”. “ Yulduzli tunlar” dagi tarixiy sharoitning badiiy talqini haqida adabiyotshunoslar bir-biriga zid fikrlar bildirishgan va uni Boburning sarkardalik mahorati tasvirlangan epizodlar misolida tadqiq qilishgan. Holbuki, mantiqan qaraganda ham tarixiy sharoit faqatgina jangu jadallardan iborat emas. Tarixiy sharoit qahramon yashagan zamon va makonga xos bo’lgan barcha unsurlarni o’z ichiga oladi. Ularning barchasini bir asarda ko’rsatishning imkoni yo’q. Shuning uchun ham Pirimqul Qodirov Bobur hayot tarzi va tarixiga taalluqli belgilarnigina badiiyat mezonlari asosida talqin qilgan. Xulosa qilib aytganda, tarixiy sharoit, muhit insonni tarbiyalaydi, uning hayotiga o’z ta’sirini o’tkazadi. “ Yulduzli tunlar ”da tarixiy manbalarga asoslanib, faqatgina oddiy insonlar emas, Boburdek shohlar ham ba’zan tarixiy voqelik oldida ojiz ekanligi real tasvirlangan. 6 Sattorov M. , Kattabekov A. Olis yulduzlar jilosi. – Toshkent: O’qituvchi, 1986.-B.121. 7 Karimov G’. Prozamizda tarixiy tematika // Sharq yulduzi. – 1979. № 3. – B. 194-209.

21 “ Yulduzli tunlar” asarining zamoni XV asr oxiri XVI asrning birinchi yarmi yoki Boburning qirq yillik hayot yo’li, faoliyati bilan uzviy bog’liqdir. Yanada aniqroq aytadigan bo’lsak, asarning syujet-kompozitsion qurilishi asosida Bobur yashagan davr turadi. Asardagi barcha obrazlar, ularning harakatlari bir maqsadga qaratilgan bo’lib, temuriy shahzodaning niyatlari, orzu-umidlari, g’alaba va mag’lubiyatlari u yashagan zamon taloto’plarini real yoritishga xizmat qilgan. Romanning birinchi bobi “Quva. Qil ustida turgan taqdirlar” deb nomlangan. Buni ko’rgan o’quvchi da’fatan bu bobda makon tasviri ustun ekan degan xulosaga kelishi mumkin. Aslida esa yozuvchi Pirimqul Qodirov asarni vaqt tasviridan boshlagan: “Milodiy 1494- yilning yozi. Saraton issig’ida Farg’ona vodiysining osmoniga chiqqan quyuq bulutlar kuni bo’yi havoni dim qilib turdiyu, kechki payt birdan jala quyib berdi 8 ”. Muallif “1494 yilning yozi”ni bekorga ta’kidlamagan. Birinchidan, asosiy e’tiborni shu davrda bo’lib o’tgan voqealarga kitobxonni jalb etmoqda. Ikkinchidan, Bobur hayotida, umuman Farg’ona vodiysining aholisi uchun shu yilgi saraton alohida ahamiyatga egaligini ta’kidlagan. Uchinchidan, eng asosiysi, to’g’ridan-to’g’ri inson, shaxs, jamiyat taqdiri, uning taraqqiyotida vaqtning roli birlamchi ekanligiga urg’u bergan. Romandagi obrazlar bilan bog’liq bo’lgan barcha voqealar rivojining asosi “milodiy 1494 yilning yozi” bilan uzviy bog’liqdir. Asardagi Bobur bilan yonma-yon yoritilgan Tohir hamda uning tog’asi Fazliddin va Robiyalarning hayotida shu davrning ahamiyatini qiyoslaganimizda vaqtning tasviri katta ahamiyatga ega ekanligiga yaqqolroq amin bo’lamiz. Adib yuqorida keltirilgan iqtibosidan keyinoq, Farg’ona ahlining og’ir, qonli janglar ichida davom etadigan hayotlarini oldindan bashorat qilgandek yozadi: “Qizil tuproqli tepaliklar orasidan o’tib kelayotgan sersuv Quvasoy qon qo’shib oqizilgandek qip-qizil bo’lib ketdi”. 8 Qodirov P. Yulduzli tunlar. Bobur. Roman. – Toshkent: O’zbekiston, 1990.- B.5.( Bundan keyin shu asardan olingan iqtiboslarning sahifalari qavs ichida ko’rsatiladi).

22 Yuqorida ta’kidlanganidek, oqar suv adabiyotda vaqtni, yanada aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, inson umrini bildiruvchi majoziy obrazlardan biridir. Agar xuddi shu holatda suvni zamon deb olsak, daryoning o’zani uning makoni bo’ladi. Shundan ham ma’lum bo’ladiki, makon zamonga, ya’ni vaqtga nisbatan turg’unroq. Ma’lum bir makonda qachondir sodir bo’lgan voqea tarixga aylanadi, lekin makon o’zgarmaydi. Bunga misol qilib, “Milodiy 1494 yilning yozi”da Quvada bo’lib o’tgan voqealarni ko’rsatish mumkin. Besh asrdan ortiqroq vaqt o’tdi, besh yuz marotaba Quva saraton issig’ini ko’rdi. Ammo u voqea takrorlanmadi. Takrorlanishi ham mumkin emas. Chunki, o’sha yozdagi voqealar 1494 yilning zamonigagina xos bo’lgan hodisadir. Biz tarix deb ataydigan vaqtni orqaga qaytarib bo’lmaydi. Badiiy asarlarda vaqtning tasviri tush bilan ham bog’liq. Tarixiy asarlar ham badiiyat namunasi sifatida bundan mustasno emas. To’g’ri, roman qahramoni bo’lmish tarixiy shaxslar tush ko’rgan, uni o’z xotiralarida qayd qilgan bo’lishlari mumkin. Lekin asar qahramonlari tush ko’rishsa, asosan muallifning badiiy niyatlari bilan bog’liq bo’ladi. Moziy haqida yozilgan, ayniqsa tarixiy shaxslar hayotini yoritishga bag’ishlangan badiiy asarlarning syujet, kompozitsiyasining asosini qahramon hayotidagi asosiy voqealarni ikkinchi darajali voqealardan ajratib, tipiklashtirishga qo’l keladi. Romandagi vaqt bosh qahramon – Boburning hayot yo’lini yoritishga vosita bo’lib xizmat qiladi. Shunga qaramasdan, asardagi vaqtni – Tohirning vaqti, Robiyaning vaqti, Fazliddin tog’aning vaqti, Umarshayx mirzo va boshqa obrazlarning vaqtlariga bo’lish mumkin. Bu obrazlar va ularga ajratilgan vaqt tasviri bir maqsadga, Bobur yashagan vaqt va muhitni to’liqroq gavdalantirishga qaratilgan. Vaqt, muhit ham Bobur obrazining turli qirralarini badiiy bo’yoqlar yordamida kitobxon ko’z o’ngida yanada yorqinroq chizilishiga xizmat qiladi.

23 Vaqt Boburning inson, shaxs, sarkarda bo’lib yetishishida, ayniqsa, xarakterining shakllanishida va davlatni boshqarish hamda uning tartiblarini o’rganishida, o’zidagi bir-biriga zid bo’lgan shoh va shoirga xos bo’lgan sifatlarning yuzaga chiqishda muhim ahamiyat kasb etadi. Badiiy adabiyotdagi yo’l xronotopi ham vaqt kabi mutloq cheksizdir. “Yulduzli tunlar”da ham yo’l tasviriga keng o’rin berilgan. Makoni Turkiston, Afg’oniston, Hindistondek keng bo’lgan romanda yo’l tasviri bo’lmasligining imkoni yo’q. Adib nafaqat bosh qahramoni, balki me’mor Fazliddin, tarixchi Xondamir, Tohirlarning yurgan yo’llarini ham aks ettirgan. Bu tasvirlar xuddi asardagi obrazlarning hayotidek bir-birini takrorlamaydi. Yozuvchi Bobur xarakterini yaratishda obrazlarning xatti-harakati orqali davr ijtimoiy hayoti va tarixiy shart-sharoitlarni, qahramon ma’naviyatini, yetuk inson sifatidagi faoliyatini ochib berishga alohida e’tibor beradi. Haqiqatan ham, “Yulduzli tunlar” romanida tarixiy ijtimoiy muhit, ya’ni taxt manfaatlari asta-sekin Boburning fikrlariga, uning adolatli qarashlariga, pokiza tuyg’ulariga tazyiq o’tkaza boshlaydi. Tarixiy memuar manbalardan bu temuriy shaxzodaning juda ko’p xususiyatlari bizga ma’lum. Lekin bu manbalar Bobur to’g’risida oddiy axborot beradi, xolos. Asarda Bobur faoliyatini aks ettiradigan tarixiy voqealarning qahramon xarakterini ochishga bevosita xizmat qiladigan qismini tanlab, yozuvchi eng kichik bir epizodga ham alohida badiiy jilo beradi. San’atkor tarixiy voqealar bilan cheklanmaydi, Bobur hayotidagi hodisalarning bir-biriga chambarchas bog’lanishini ishonchli badiiy to’qimalar bilan mustahkamlaydi. Umarshayx vafotadan keyingi toju taxt tashvishlari Boburni tinimsiz fikrlashga va izlanishga majbur qildi. Mana shunday og’ir sharoitda ham u zo’ravon beklardam biri Ahmad Tanbal istagiga qarshi chiqdi va o’z opasi Xonzoda begimni bekning tajovuzidan qutqarib qoldi.

24 “ – Men sizning pok qalbingizdan adolat izlaymen! Qalbingiz nima buyursa, siz menga shuni buyuring! Men rozimen! Bobur sakrab o’rnidan turdi-yu, opasining qo’llaridan olib, uni o’rnidan turg’azdi. - Yig’lamang, bas! – dedi, ammo Boburning o’zi ham ko’ngli erib ko’z yoshini zo’rg’a tutib turardi. - Siz menga barcha beklarimdan yaqinroqsiz. Bir tug’ishgan yagona egachimsiz. Siz tufayli ne og’irlik kelsa, mayli ko’ray. Xotirjam bo’ling! Toki bormen, suymagan odamingizga uzattirmasmen” (104). Bu esa Ahmad Tanbaldek beklarga qarshi isyon edi. Bobur o’z opasi Xonzoda begimning iztirobli muhabbatini qadrlab, uni himoya qila olishi oddiy odatdek ko’rinsa-da, aslida bu yerda juda katta ma’no yotadi. Nomus uchun, oila shon-shuhrati uchun kurash toj-taxt uchun kurashga qaraganda qadriyati balandligini anglatadi. Bizning nazarimizda, bu holat Bobur shaxsining go’zal va boyligini ko’rsatishga xizmat qiladi. Yoki Bobur endigina taxtga chiqqan vaqtda sodir bo’lgan bir voqeani eslaylik. Beklar Bobur oldiga Darvesh govni ig’vo tarqatganlikda ayblab olib keladilar. Darvesh gov oddiy fuqaroni qo’llab-quvvatlagani uchun ham beklar undan qasd olish maqsadida ayblaydilar. “Amirzodam, men ig’vogar emasman! Men ig’vogarlarning qurbonimen! Menga rahm qiling! Beshta bolam bor! Noumid qilmang, amirzodam” (50). Uning so’zlaridan keyin Boburda unga nisbatan rahm-shafqat tuyg’usi uyg’onadi. Lekin urush xavfi beklarning talabiga ko’nishga majbur etadi. Sharoit insoniylikka yo’l bermaydi, buni “Boburnoma”dan ilg’ab olish mumkin: “Bu fursatda Darvesh gov otliq Andijonning arbobidin nomunosib so’z aytqon uchun yasoqqa yetdi. Bu siyosattin tamom el bosildilar 9 ”. 9 Bobur. Boburnoma. – T.: Fan nashriyoti, 1960. – B. 73.

25 Ushbu voqeaga Boburning munosabatini, uning qanday ahvolda qolganini yozuvchi Pirimqul Qodirov quyidagicha tasvirlaydi: “Yasoq! – qichqirayotgan har bir darg’azab bek Boburdan quyoshni to’sib olgan bir qora bulutga o’xshar. Boburni chirmab aylantirayotgan dahshatli quyun mana shu qora bulutlarning shamoli emasmikin? Nahotki, bu bulutlar doim toju taxt bilan yursa-yu, Darvesh govga o’xshaganlarning qoniga shunchalik tashna bo’lsa? Boya Boburga xuddi shu bulutlar orasidan suzib chiqqan to’lin oyday go’zal ko’ringan toju taxt, endi oy tutilgan tunday vahimali tusga kirdi. Bobur noma’lum xavf-xatardan seskanib, Xo’ja Abdullaga yordam so’raganday qaradi: - Ustod!.. -Amirzodam, - shivirladi Xo’ja Abdulla, - podshohlik udumiga binoan xatarli urush paytida tojdorlar sha’niga nomunosib gap aytgan odam jinoyatchi hisoblanur! Endi siz… bitta Darvesh govni deb barcha beklardan voz kechmagaysiz. Vaziyat tahlikali… Siyosat uchun govni yasoqqa yetkazmoqdan boshqa iloj yo’q!” (52-53). Boburning shohlikdan voz kechib, Dahkat tog’larida sarson sargardon bo’lganligi tarixiy fakt. Shunday bo’lsa-da, saltanat uchun kurash bu yerlarda ham o’zini qoldirib ulgurgan edi. Yosh qalb insoniylik tamoyillariga zid bo’lgan bunday dahshatli holatni ko’rib seskanadi. Uning ongida doim ikki his tinimsiz jang qiladi. Shoh Bobur so’zlarini tinglab turgan shoir Bobur bu qabohatlar oldida o’z- o’zidan intiqom talab qiladi. Mana shu o’rinda qilich toptamoq uchun, qalam yaratmoq uchun paydo bo’lmaganmikin degan savol tug’ilishi tabiiy. Shohlik olamni egallamoq, shoirlik qalbni inson ko’nglini zabt etish emasmikin?

26 Yozuvchi talqinidagi Bobur va cho’pon yigitning suhbatiga diqqatni qarataylik: ” – Men Boburmen! – dedi. Cho’pon quloqlariga ishonmay, uning yalang oyoqlariga yana bir qaradi: - Nahotki podshoh Bobur sen bo’lsang?! - Ha, men podshoh edim. - Hozir-chi? - Hozir... toju taxt da’vosidan voz kechdim. Endi faqat shoirona hayot kechirmoqchimen (235-236). Yozuvchi fantaziyasi mahsuli bo’lgan bu lavhalarda davrning asosiy mohiyatini ochish bilan birga shoh va shoir Boburning qalb iztiroblarini tadqiq etishga harakat qilgan. Bu o’rinlarda shohlikdan shoirlik g’olib keladi. Ko’rib turganimizdek, adib real bo’yoqlarda Bobur irodasi va qalbini tasvirlagan. Yozuvchi badiiy mahorati shundaki, u shoir Boburning ichki olamini juda teran tushuna olgan va buni asar ruhiga singdirib yuborgan. Shoh Bobur faqat toj-taxt kurashlarida emas, o’zining mag’lublik davrlarida ham insoniy qiyofasini yo’qotmaydi. Shayoniyxon XV asr oxiriga kelib, Movorounnahrda o’z harbiy-siyosiy yurishlarini boshlagan paytlarida ham islom diniga kuchli qiziqish bilan qarab, “fikh” ni teran o’rganishga katta kuch sarflagan. Bu haqda mojor olimi Herman Vamberi quyidagicha ma’lumot beradi: “U har holda o’zining eronlik dushmanlari tarafidan tasvir etilganidek, nimani xohlasa shuni bajaruvchi vaxshiy bir kimsa emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta hurmat, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush

27 safarlarida o’zi bilan barobar kichkina go’zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham Damashq va Halab ulamosi bilan diniy munozaralarga qatnashgan 10 ”. Shayboniyxon haqidagi mojor olimining bu fikrlari haqiqatdan yiroq emas. Bu haqda Hasanxo’ja Nisoriy shunday yozadi: “Sohibqiron xon ilm fazilatlardan to’la xabardor, aniqrog’i ularni to’la egallagan kishi edi. She’riyat sohasi, shoirlarga e’tiqod-e’tibori katta bo’lgan, mudom olimu fuzalolarni o’ziga hamsuhbat bilgan 11 ”. Bu xususiyat uning Muhammad Solih, Binoiy singari hamda boshqa tarixiy shaxslarga bo’lgan munosabatida yaqqol ko’zga tashlanadi. Shayboniyxon umrining oxiriga qadar ilmu ijod bilan shug’ullanadi. U g’azallar, ruboiylar va tuyuqlardan iborat devon tartib berib, turkiy she’riyatning ajoyib namunasini yaratadi. 1507-1508 yillarda valiahd o’g’li Temur Sultonga bag’ishlab hozirda Turkiyada saqlanayotgan pand-nasihatlardan iborat asarini, shuningdek, 1508 yilda “Bahr-ul-xudo” (“Haqiqat yo’lining dengizi”) nomli asarlarini yozadi. Shayboniyxon ham Boburdek shoh va shoir sifatida o’z davrining yetuk siymolaridan biri edi. Umuman, Shayboniyxon shaxsi va ijodi to’liq yoritilmaganligi uchun “Yulduzli tunlar” asari haqida fikr yuritgan ba’zi adabiyotshunoslar asarda Shayboniyxon obrazi tasviri haqida turli fikrlarni bildiradilar. Jumladan, P.Alimov yozadi: “Pirimqul Qodirov tasvirida Shayboniyxonning markazlashgan davlat haqidagi siyosati ham uning tabiati, xarakteridagi ayyorlik va makkorlik belgisi sifatida tasvirlanadi. To’g’ri, yozuvchi asar davomida Bobur va Shayboniyxonni bir-biriga qarama-qarshi qo’yadi. Tarixda ham xuddi shunday bo’lgan. “Boburnoma”ning bir necha joyida Shayboniyxon tilga olingan 12 ”. Bobur 10 Herman Vamberi. Buxoro yoxud Movarounnahr tarixi. – Toshkent: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1990. – B.96. 11 Hasanxo’ja Nisoriy. Muzakkiri ahbob. Tazkira. – Toshkent: Abdulla Qodiriy nomidagi Xalq merosi nashriyoti, 1993. – B.20. 12 Alimov P. Tarix, shaxs, badia. – Toshkent: O’zbekiston, 1991. – B. 53.

28 ham ba’zi o’rinlarda bor haqiqatni yozib qoldirgan. Bu faktlarga asoslanib yozuvchi Shayboniyxon siymosini yaratadi. Lekin P. Qodirov romanda Shayboniyxon obrazini tasvirlashda sho’ro tuzumi va sotsialistik realism tazyiqi tufayli bo’lsa kerak, qora bo’yoqlarni oshirib yuborgandek taassurot qoldiradi. Chunki u ba’zi bir o’rinlarda tarix haqiqatidan biroz chekingan. Yozuvchi Boburning ichki dunyosida, kechinmalarida paydo bo’layotgan turli tuyg’ularni tarixiy manbalarga asoslanib, o’z davrining allomalaridan biri – Xondamir bilan suhbat jarayonida ochib beradi. “Yulduzli tunlar”ning keyingi sahifalarida adib qahramoni hayotining butun murakkabliklarini yorqinroq ochib berishga intiladi. Bobur avvalo Hindistonga bosqinchi bo’lib bormaydi. Humoyunga Agra shahrini qo’lga olish uchun shunday degan edi: “…Qirg’in bo’lmasin, beva-bechora ko’paymasin, deb shu yo’lni tutmoqdamiz…Ya’ni sizlarning vazifalaringiz – qal’a olish emas, qal’adagilarning ko’nglini olishdir!” (463). Aslida ham tarix haqiqati shunday bo’lgan. Shuning uchun bo’lsa kerak, Javoharla’l Neru “Bobur dunyoga ma’lum eng madaniyatli va eng dilbar kishilaridan” deganda mutloqo haq bo’lgan. Tarixdan ma’lumki, Mirzo Bobur suyukli o’g’li Humoyunni o’limdan qutqarish uchun xudoga iltijo qilib, o’z jonini farzandiga bag’ishlagani chindan sodir bo’lgan va tarixiy manbalarda bitilgan. Yozuvchi bu holatni alohida chizgilarda ko’rsatgan. Demak temuriy shaxzodada juda ko’p insoniy tuyg’ular shohlik g’urbatidan ustun turgan. Boburshoh tirikligidayoq o’z farzandi Humoyunga taxtini topshiradi va qolgan umrini ijodga bag’ishlamoqchi bo’ladi. U boshqa temuriylardan farqli ravishda, o’z farzandlari bilan taxt talashishdek musibatga duch kelmaydi.

29 Boburning Shoh Ismoil bilan Shayboniyxonga qarshi sulh tuzishi uning donoligi bo’ldi. Natijada Shoh Ismoil Shayboniyxonni yengib, kallasini maykosa qildi. Bobur esa Xuroson va Eronni do’st mamlakatga aylantirdi. U Panjoblik hukmdor Davlatxon bilan sulh tuzib, Ibrohim Lodiyni yengadi, Ibrohim Lodiy jangda halok bo’ladi, Kobuldan Dehligacha bo’lgan joylar Bobur davlatiga bo’ysunadi. Ibrohim Lodiyning onasi Malika Bayda o’g’lining o’chini olish uchun Boburga zahar berdiradi, shundan so’ng Boburning sog’lig’i yomonlashadi. Shayboniyzodalar esa shoh Ismoilni yengadi, Shayboniyxonni o’ldirganlarning qabrini ochib, suyaklarini oladilar va to’pga solib otadilar. Shayboniyzodalar Movarounnahrni egallaydilar. Bobur o’g’li Humoyun sovg’a qilgan asli Hind mulki, dunyoda eng katta olmos hisoblangan “Ko’hinur”ni uning o’ziga berishi, taxtni ham unga topshirishi taxtparast va ochko’z temuriyzoda qarindoshlariga kinoyaday tuyuladi. Romandagi oxirgi yordamchi konflikt shu bilan xotimalanadi. Boburning vafoti bosh konfliktning hal bo’lishiga olib keladi. Bobur o'zining o’zga yurtga kelib qolishi, uchta xotin olishi, bir vaqt ichkilikka ruju qilishini o’z xatolari deb tushunadi. Bobur birlashgan yagona davlatni Movarounnahrda emas, balki Kobul va Hindistonda tuzadi. Pirimqul Qodirov romanda bosh qahramon Boburga xayrixoh, ammo Shayboniyxonga esa aksincha, Boburning salbiy tomonlari, olish uchun hadsiz qon to’kishini ham ko’rsatgan, lekin u Shayboniyxonni o’ta zolim, qonxo’r, ayyor, xotinboz, shafqatsiz qilib tasvirlaydi, vaholanki Bobur ham, Shayboniyxon ham bitta maqsad uchun kurashadi, niyatlari har kim o’z holicha yagona davlat tuzish. Ikkalasi ham turkiy xalq namoyondasi, faqat Bobur – turkiylashgan temuriylardan biri. Afsuski, yozuvchi turkiy xalqning bu ikki mashhur qahramoniga xolis turishi mumkin edi, biroq u bunday qilolmadi, chunki o’sha zamonda tarixchilar temuriylarni til uchida maqtar

30 edilar, Qur’onni yod bilgan Shayboniyxonni esa ko’chmanchi, ma’rifatsiz, bosqinchi deb tushunardi, afsuski Shayboniyxon temuriylarni mo’g’ul xonlari, kelgindi deb bilardi, o’zini esa Movarounnahrning qonuniy turkiy vorisi deb, anglar edi; Boburgacha bo’lgan temuriylarning sharti ketib parti qolgan, xalq orasida obro’si to’kilib bo’lgan, so’ng Shayboniyzodalar esa ashtarxoniylar degan sulola homiyligi ostida yuz yilcha turkiy davlatchiligimizni saqlab turdilar. Ammo bundan Bobur va temuriylar turkiy xalq bo’lgan o’zbeklarning do’sti, Shayoniyxon va Shayboniyzodalar esa dushmani edi degan xulosa kelib chiqmasligi lozim. Tarixchilarimiz va ”Yulduzli tunlar” romani muallifining Shayboniyxonga o’ta qora bo’yoq chaplashga moyilligini, u olib borgan jangu jadallarning mohiyati va ahamiyatiga loqayd, befarq, bir tomonlama qarashini tuzatadigan vaqt yetdi. Temriylarda ”o’zim”, ”o’zim bo’lay” degan xudbinlik Boburga ozgina xos edi. Chunki u ham temuriyzodalardan biri. Vaholanki, Shayboniyxon unga yaqinlashishga intildi, shu sababli, uning opasi Xonzoda begimga uylandi, undan Xurramshoh ismli o’g’il ko’rdi; Bobur Shayboniyxon bilan sulh tuzishi, birlashgan yagona turkiy davlatni birgalashib tashkil qilishi ham mumkin edi. Bunday bo’lmadi. Boburning eng katta tarixiy xatosi shu edi. Bu xato oqibatida mislsiz ko’p qon to’kildi, Movarounahr parchalandi, Rossiya ta’qibi va istilosi ostida qoldi. Oxiri bu ikkala buyuk shaxs esa eng dahshatli kulfatlarga duchor bo’ldi. Yozuvchi davrdagi cheklanganlik, sotsialistik realizmning siyosiy ruhi tufayli romanda bunday to’g’ri, teran, haqqoniy xulosalar chiqarishga ojizlik qildi. Ma’lumki, mahoratning ikkinchi belgisi tasvirlashdir, dedik, yozuvchi bu tomondan ham yaxshi yo’ldan bordi. Biroq mahoratning uchinchi belgisi baholashdan iborat bo’lib, yozuvchi bu sohada yetarli darajada odillik ko’rsatolmadi, bunga zamona zayli to’sqinlik qildi.

31 Siyosiy tarqoqlik va birlshtirish qutblariga suyangan bosh konflikt roman syujetiga poydevor bo’ldi. ”Yulduzli tunlar” romanining syujeti realistik va u Bobur xarakterining takomilidir. Romanning boshida biz Tohir, uning sevgilisi Robiya, uning tog’asi Fazliddin, Samarqand shohi Sulton Ahmad, Koshg’ar hukmdori Abubakr, Toshkent hukmdori Mahmudxon, Umarshayx va uning ikki o’g’li Bobur hamda Jahongir Mirzolar bilan tanishamiz. Bu ekspozitsiyadir. Chunki keyinroq Mahmudxon Boburning tog’asi, Tohir Boburni o’limdan saqlab qoluvchi kishi, Jahongir Mirzo Bobur bilan ”taxt talashuvchi” ukasi bo’lib chiqadi. Biz bundan Umar Shayxning xotinlari va qarindoshlari bilan ham tanishamiz. Shu narsa ham ayon bo’la boradiki, Boburning otasi o’zbeklashgan temuriylardan, temuriylar esa o’zbeklashgan mo’g’ullarning barlos urug’idan; Bobur ona tomondan esa o’zbekdir, turkiydir. Boburning eshik og’asi bo’lgan Qosimbek uning hayotida muhim mavqega ega bo’ladi. Bobur otasi vafotidan so’ng Andijonda taxtga ega bo’lishi lozim edi. Ammo ona boshqa ukasi (Jahongir Mirzo) o’z avlodlari tomonidan, da’vogar hukmdor sifatida, oldinga chiqariladi, bu tugundir, romanda Bobur yechishi kerak bo’lgan bunday tugunlar shu bittagina emas, keyinchalik Bobur bilan temuriylar, Shayboniyxon va Hindiston podshosi Ibrohim Lodiy o’rtasida ham birin-ketin tugunlar paydo bo’la boradi va Bobur ularni chidam, aql, kuch, jasorat va mardlik bilan yechib boradi ham inson sifatida kamolga yetadi; dastlab yosh hukmdor shoh, so’ng jangchi, sarkarda, shoir, olim sifatida namoyon bo’ladi. Romandagi voqea Boburning Samarqandni qamal qilib olishi va ochlik, keyin Samarqand va Andijondan mahrum bo’lishi, temuriylar bilan jang qilishlari, Shayboniyxon degan kuchli ko’chmanchi turkiy raqibga duch kelib qolishi va undan yengilishi, Kobulni jangsiz egallashi va Hindistonni zabt etishi, Shoh Ismoil bilan sulh tuzishi yo’li bilan rivojlanadi. Bobur yengilish va o’lim tahdidlari hamda og’ir azoblardan tushkunlikka tushmaydi, uni aniq maqsad, temir iroda, jur’at, aql,

32 ulug’ niyat, farosat, yuksak insoniylik va umid saqlab qoladi. U – o’z davrining kishisi. Hindistonda, Ibrohim Lodiyning onasi Boburga zahar berishi kulminatsiyadir. Boburning hayoti saqlab qolinadi, ammo u kasalvandlikka duchor bo’ladi. U oxir shohlikni o’g’li Humoyunga topshiradi, jahongirlikda yurib sevikli xotini Mohimga ko’p ozor berganligi uchun undan uzr so’raydi. U Movarounnahrni yagona davlat qilish niyatiga erisha olmaydi, bu - yechim (undan so’ng Shayboniyzodalar hukmronligi va oxir uch xonlik paydo bo’ladi); boburiylar bir-biri bialn jiqqa musht bo’ladi, temuriylar izmidan boradi va ularni oxiri inglizlar tugatadi. Bu - ham yechimning davomi. ”Yulduzli tunlar” romani kompozitsiyasi negizida ham asardagi g’oya va maqsadida ham ularning ifodasi bo’lgan Boburning ko’pqirrali va murakkab xarakteri turadi. Roman ikki qismli, birida Boburning Movarounnahrni birlashtirish, o’z avlodlari temuriylar ichida birlikka erishish, temuriylarning yagona davlatini tiklash, uni Shayboniyxondan himoya qilish uchun olib borgan kurashlari aks etdi. Ikkinchi qismda Afg’oniston, Xuroson va Hindistonda ellarni birlashtirish uchun olib borgan jangu jadallar tasvirlangan. Birinchi qism ”Arosat”, ikkinchi qism ”Falakning gardishi” deb ataladi va har bir qism yana sarlavhali bo’laklarga bo’linadi, ularda voqea bo’lgan joy ta’kidlangan. Birinchi qism ”Quva. Qil ustida turgan taqdirlar”, ”Axsi. Ajalga davo yo’q”, ”Andijon. Gul va quyun”, ”Quva. Jasoratning jazosi”, ”O’sh. Najot qayda?”, ”Samarqand. Zafar va kulfat”, ”Andijon. Uvol bo’lgan orzular”, ”Samarqand. Hal qiluvchi olishuv”, ”Toshkent. Isfara. Ko’chki bosgan buloq” degan bo’laklardan iborat. Ikkinchi qismga esa ”Hirot. To’lgan paymonalar”, ”Qunduz. Samarqand. Ikki qilich orasida”, ”Kobul. Toshgan daryo o’zan izlaydi”, ”Laho’r. Panipat. Dehli. Yangi qirg’oqlar”, ”Agra. Taqdir taqozosi”, ”Sekri. Qayta ko’z ochgan buloq”, ”Agra. Yulduzlar girdobi” va ”Xotima” kabi bo’laklar kiradi. Ko’rinib turibdiki, bo’laklarni

33 nomlashda ro’y bergan voqealar yo’nalish va pafosiga e’tibor qilingan, nomlar goho ko’chma ma’noli, ramzli va obrazlidir. Syujet va kompozitsiyaning dedektiv tus olganligi romandagi hikmat va bosh qahramon xarakteri taqozosidir. Bu hol asarning qiziqarli bo’lishiga sababchidir. ”Yulduzli tunlar” romaniga turli davrlarning tanqidiy qarashi davom etadi. Muallif esa xohlasa, undan foydalanishi mumkin. ”Yulduzli tunlar” mahorat bilan yozilgan badiiy roman sifatida tanildi. Chunki unda mavzu – muhim, muayyan davr materiali asosida o’zbek markazlashgan davlatchiligi masalasi ilgari surildi. Bu niyat munosib realistik syujet va dedektiv, qiziqarli hodisalar kompozitsiya va roman g’oyasi bilan yaxshi uyg’unlashgan. Tili XVI asrdagi an’anaviy, murakkab o’zbek milliy adabiy tilida ish ko’rilgan, shu bilan birga, til sohasidagi tarixiylik ham hisobga olingan, shu sababli, roman tili hozirgi zamon kishiga hozirgi zamon kishisiga tushunarlidir. Tarixiy mavzu to’g’ri tanlangan. Tasvir vositalari boy va realistik. Yozuvchining bahosi – g’oyasi asar voqeasidan kelib chiqadi. Xullas, mahoratning tanlash, tasvirlash va baholash muammolari tarixiylik (istorizm) jihatidan romanda umuman o’z to’g’ri ifodasini topgan. Bitta romanda katta va murakkab davr qamralgan. Buni Bobur faoliyatinigina tanlab olinishi taqozo etadi. Ammo muallif tasvirda buning uddasidan chiqa olgan, ya’ni voqeaning to’rt joyda, Andijonda, Movarounnahrda, Afg’oniston va Xurosan hamda Hindistonda ro’y berishi to’rtta to’qnashuv va to’rtta yordamchi konfliktning paydo bo’lishiga olib kelishi, uning siyosiy tarqoqlik va birlshtirish haqidagi bosh konfliktga bog’lanishi, mahorat belgisi bo’la oladi. Aka – uka – Bobur va Jahongir Mirzo o’rtasida birlik yo’qligi yo’qligi Shayboniyxon bosh ko’tarishi va uning qo’li baland kelishiga sabab bo’ladi.

34 Boburning o’z pochchasi Shayboniyxon bilan umumiy til topa bilmasligi temuriylar davlatining nurashini ravshan qilib qo’yadi. Ammo Bobur Afg’onistonda boshqacha yo’l tutadi, Eron shohi Ismoil va Panjob hukmdordori Davlatxon bilan kelishida, natijada Hindistonni qo’lga kiritadi. (Biroq, keyinchalik boburiylar o’zaro hukmdorlikni talashishda temuriylar yo’lidan boradi. Oqibatda, siyosiy tarqoqlik va uyushmaslik temuriylarning Movarounnahrdagi, Boburiylarning Hindistondagi hukmronligiga nuqta qo’yadi. Bu ikki natija tarixning ikki muhim sabog’i edi. Yozuvchi buni ishonarli va ibratli tarzda bayon qilgan). Bu hol tarixiy shaxslar va to’qima obrazlar harakat qiluvchi, markazida ma’rifatli, irodali, aqlli, mard va bardoshli Bobur xarakterini yaratuvchi murakkab syujet qurilishini hosil etadi. Roman ikki qismdan iboratligi, birinchi qismda Movarounnahr voqealari, ikkinchi qismda Afg’oniston, Xuroson va Hindistonda bo’lgan hodisalar aks etishini Bobur shaxsiyati birlashtiradi. Syujet, kompozitsiya va qahramon hayotining bunday dedektiv xususiyati qiziqarli va nishob. U o’ziga xos, ziddiyatli dialoglar, nafis, halokatli tasvirlar va psixologik monologlarni kashf qiladi. Avvalgi muvaffaqiyatsizlik va keyingi muvaffaqiyatlarning sabablari ko’rsatilgan. Sho’rolar milliy zaminlar tarixida ilgari o’tgan hukmdorlar sha’nini, markazlashgan davlat qurish g’oyasini taqiqlab kelgan zamonda Boburshoh to’g’sida roman yozishning o’z ichiga oladi. Unga taalluqli bo’lmagan ijodiy masalaning o’zi yo’q. II bob. O’zbek tarixiy romanlarida o’tmish voqeligiga munosabat masalasi. O’zbek romanchiligini yaxlit xolda olib ko’zdan kechirsak, shunga amin bo’lamizki, tarixiy mavzudagi asarlar qaysidir ma’noda ularning o’zagini,

35 zamonaviy asarlarga nisbatan salmoqliroq, yuksakroq va mumtozroq bo’lagini tashkil etadi. O’zbek adabiyoti romanga xos tafakkurga ko’tarilish yo’lidagi ilk qadamini tarixiy romandan – ”O’tgan kunlar”dan boshladi, va qizig’i shundaki, bu ilk qadam adabiyotimiz erishgan yuksak cho’qqilardan biri bo’lib tarixga kirdi. Keyin, garchand orani o’n yillik masofa ajratib tursa-da, butun g’oyaviy-badiiy xususiyatlari bilan unga yondosh va qondosh bo’lib o’zga bir noyob iste’dodning noyob romani ”Kecha va kunduz” dunyoga keldi. Hayotlari mudhish fojialar bilan tugagan, lekin qisqa muddat ichida asrlarga tatigulik obidalar qoldirib ketgan bu siymolardan keyin adabiyotga ular bilan qaysidir ma’noda zamondosh bo’lgan, lekin zamona zug’umlari ostida shakllangan tarixiy yo’liga ko’ra ulardan farq qiladigan yangi bir avlod kirib keldi va shu omillar ta’sirida adabiyotda ham yangi bir davr boshlandi. Bu davr tarixiy romanchiligining taraqqiyoti Oybek siymosi bilan bog’liq. Adib ”Qutlug’ qon”ni yaratib, unga o’zining qalb tug’yonlarini, dard –hasratlarini ham ifoda eta olgan. Bizningcha, tarixiy romanlar o’zbek adabiyotida bu qadar katta mavqe egallashining asosiy sababi – o’zbek xalqining ko’p asrli, boy va murakkab o’tmishga ega ekanligidadir. Zamonadan farqli o’laroq, o’tmishni ijodkor tarix hukmidan va xalqning ijtimoiy tajribasidan o’tgan, ma’lum darajada baholangan, muhimi nomuhimidan ajratilgan, muayyan yaxlitlik, tugallik kasb etgan holda qabul qiladi. Lekin o’zbek romanchiligining xalq tarixiga bu qadar chambarchas bog’lanib qolganligini faqat milliy mansubiyat bilan, ya’ni bu tarix – o’z xalqining tarixi bo’lganligi bilan izohlab bo’lmaydi. Zero, o’zbek xalqi umuman O’rta Osiyo xalqlari tarixi jahonning turli xalqlari adabiyotidagi yuzlab asarlar uchun hayotiy material bo’lib xizmat qilgan. XVI asrdayoq

36 Shekspirning salafi Kristofer Marloning ”Buyuk Temurlang” tragediyasi Angliya teatr ishtiyoqmandlarini larzaga solgan edi. Shundan keyingi davr mobaynida ingliz, fransuz, nemis, italyan, Amerika va xorijiy Sharq, shuningdek, sobiq Sovet Ittifoqi hududida yashovchi qardosh xalqlar adabiyotlarida Jaloliddin Manguberdi, Ibn Sino, Amir Temur, Alisher Navoiy va Bobur singari siymolar ishtirok etuvchi ko’plab badiiy asarlar, jumladan, tarixiy romanlar yaratilgan va yaratilmoqda. Xullas, o’zbek tarixiy romanchligi taraqqiyotini ta’minlagan bir omil – xalq tarixining boyligidir. Tarixiy romanlarning romanchilikdagi mavqei adabiyot va tarix o’rtasidagi azaliy va abadiy mushtaraklik bilan ham bog’liq. Kishilik jamiyatining faqat o’tmishdagi emas, balki har qanday hayoti ham aslida tarixdir. Hayotni tarixchi sifatida o’rganish bilan uni san’atkor sifatida o’rganish et bilan tirnoqdek bir-biriga kirishib, bir-biriga tutashib ketgan jarayondir, faylasuf olim Arseniy Guliga to’g’ri qayd etganadek: ”Dastlab tarixiy tasvir san’at turi sifatida yashab kelgan (Klio muzasi). Keyinchalik tarix ilm maqomini oladi. Lekin hozir ham ko’pchilik odamlarda tarixiy ong badiiy ijod ta’sirida shakllanadi. Biz o’z tariximiz haqida ko’proq darsliklardan emas, romanlar, kinofilmlar va televizion ko’rsatuvlardan bilib olamiz”. ”O’tkan kunlar”, ”Kecha va kunduz”, ”Qutlug’ qon” romanlarining mualliflari uchun asarlarida aks etgan tarix uzoq tarix emas, balki ularga deyarli besh qo’lday ayon bo’lgan, ular o’z qalbi bilan kechinib chiqqan hayot edi. ”Navoiy”, ”Ulug’bek xazinasi”, ”Avlodlar dovoni” romanlarida esa mualliflar o’z hayot tajrabalari, o’z hayotlarining saboqlarini bevosita emas, bilvosita, boshqa, lekin o’xshash, mushtarak material orqali aks ettirdilar.

37 Tarixiy romanlarning yarmidan ko’pini uzoq o’tmish haqidagi asarlar tashkil etadi. Ularni materialiga ko’ra besh guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruhga mansub asarlarda O’rta Osiyo tarixining antik davri qalamga olingan. Bu davr hayotini yorituvchi tarixiy manbalar oz bo’lgani uchun bo’lsa kerak, unga bag’ishlangan badiiy asarlar ham oz. O’zbek tarixiy romanlari ichidan faqat bittasini – Maqsud Qoriyevning ”Spitamen” asarini shu guruhga kiritish mumkin. Arab xalifaligi nurab, uning o’rnida Somoniylar, G’aznaviylar, Qoraxoniylar kabi saltanatlar qad ko’targan davrda jahon ilm-fani, san’ati, madaniyati tarixida yangi sahifa ochgan Forobiy, al- Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ro’dakiy kabi buyuk siymolar yetishib chiqdi. Ular hayotiga, ular yashagan davr hayotiga bag’ishlangan ”Ko’hna dunyo” kabi asarlarni ikkinchi guruhga kiritish mumkin. Uchunchi guruhni mo’g’ul istilosi davri tarixiga bag’ishlangan asarlar tashkil etadiki, ular orasida ”Muqanna”, ”Jaloliddin Manguberdi” kabi dramatik asarlar qatorida Mirmuhsinning ”Temur Malik” romani ham bor. Yurtimiz tarixidagi eng qudratli va eng shavkatli saltanat – Temuriylar davri tarixiga bag’ishlangan asarlar ham son, ham sifat jihatidan benihoya salmoqli guruhni tashkil etadi. (Oybekning ”Navoiy”, O.Yoqubovning ”Ulug’bek xazinasi”, P. Qodirovning ”Yulduzli tunlar” va ”Avlodlar dovoni”, Mirmuhsinning ”Me’mor”, M. Alining ”Sarbadorlar”, ”Ulug’ saltanat” asarlari). Va nihoyat, beshinchi guruhga Temuriylar sulolasining halokatidan keyingi feodal tarqoqliklar davri hayoti aks ettirilgan ”Mashrab” (Hamid G’ulom) kabi asarlarni kiritish mumkin. Uzoq o’tmishga bag’ishlangan romanlar nihoyatda ko’pligini hisobga olib biz ularning tarixga munosabat yorqinroq namoyon bo’lgan qismi haqida to’xtalib o’tishni ma’qul topdik.

38 Ma’lumki, IX-XII va XIV-XVI asrlar ilmda O’rta Osiyo xalqlari va unga yondosh madaniy xalqlar tarixidagi Renessans yoki Uyg’onish davri sifatida ta’riflab kelinmoqda. Bu davrlarda yetishib chiqqan buyuk siymolar o’z g’oyalari, universal iste’dodlari va qomusiy bilimlari, serqirra faoliyatlari bilan Yevropadagi Renessans davri titanlariga o’xshab ketadilar. Bu davrdagi tarixiy tendensiyalar, madaniy hayotdagi buyuk ko’tarilish ham Yevropaning Uyg’onish davridagi yuksalishni esga soladi. Bu davrlar hayotiga bag’ishlangan tarixiy romanlar o’sha buyuk madaniy ko’tarilishga ehtirom, hayrat tuygulari bilan sug’orilgan. Ulug’vor koshonalar, ko’shku qasrlar, madrasayu masjidlar, fayziyob oromgohlar tasviri ”Navoiy” da ham, ”Ulug’bek xazinasi”da ham, ”Me’mor”da ham katta o’rin tutadi. Uyg’onish davrining tipik hukmdorlari, tipik olimu fozillari, tipik san’atkor va hunarmandlari bor edi. Lekin shu tipik xususiyatlarning ikki qutbi, ijobiy va salbiy qanoti bor edi. ”Ko’xna dunyo” romanidagi Mahmud G’aznaviy ham, ”Me’mor”dagi Shohruh ham, ”Navoiy”dagi Husayn Boyqaro ham, ”Ulug’bek xazinasi”dagi Abdullatif ham Uyg’onish davrining tipik hukmdorlari sanaladilar. Ularning barchasi ham u yoki bu darajada ko’p tomonlama taraqqiy etgan, ulkan maqsadlar sari intilgan va bu maqsadlarni ko’pda amalga ham oshira olgan kuchli shaxslar edilar. Lekin ularning faoliyati ko’proq yalang’och kuchga, razil, shafqatsiz kurash vositalariga asoslangan edi. Ikkinchi tomonda esa Ulug’bek, Navoiy, Bobur kabi siymolar turadilar, ularning faoliyatida ezgulik ustivor. Lekin aynan o’sha yuqorida nomlari tilga olingan tiplarga xos xususiyatlar bularda ham namoyon bo’ladi, faqat nisbatan yuksakroq maqsadlar yo’lidagi bir vosita sifatida. Ularning faoliyati faqat o’z shaxsining emas, xalqning, madaniyatning, ijtimoiy taraqqiyotning maqsadlariga xizmat qiladi.

39 Biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda o’zbek tarixiy romanlarida (O.Yoqubov va P.Qodirov romanlari) o’tmish voqeliga munosabat masalasini voqelik va qahramonlar ichki ruhiyati bilan bog’liq holda o’rganishni lozim topdik. II. 1. O. Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanidagi voqelik va qahramon ichki ruhiyat i

40 Odil Yoqubovning romanchiligi zamonaviy o’zbek nasrining badiiy tasvir imkoniyatlarini, ko’rku salobatini ko’rsatishi bilan xarakterlidir. “ Ulug’bek xazinasi ” romanida yozuvchi asar qahramonlari boshdan kechirgan voqealarni ko’rsatishni emas, balki ularning ichki dunyosini ochish asnosida Ulug’bek davrining badiiy manzarasini chizishga e’tibor beradi. Ma’lumki, hayotga faol aralashgan kishilar kishilar hamisha ziddiyatlar qurshovida bo’lishadi. Hukmdorlar o’z mavqelariga ko’ra jamiyat ishlariga faol aralashishga majburlar. Har bir inson o’z hayotidagi burilish davrlarida, kuchli qarshiliklarga duch kelganda turli – tuman o’ylarni boshidan kechiradi. Romanda bosh qahramon ana shunday o’ylar og’ushida ko’rsatiladi. Asarda Ulug’bek ham adolat va insof jilovini mahkam ushlashga uringan podshoh, ham tengsiz olim sifatida ko’rsatiladi. Yozuvchi ulug’ olim va adolatli shohning hayotini boshdan-oxir tasvirlashni maqsad qilmaydi. Ulug’bek hayotining og’ir va fojeali damlarga to’la so’nggi pallasini ko’rsatish mobaynida u muloqot va faoliyatda bo’lgan ko’plab kishilarning tabiatini aks ettirgan. Adib romanda o’z otasiga qarshi bosh ko’targan Abdullatif ruhiy olamini ochishga, tuyg’ular tizimini ko’rsatishga e’tibor beradi. Yozuvchi Abdullatif tabiatidagi padarkushlik ildizini uning mutaasib kimsalar ta’sirida tarbiyangani va Ulug’bekni islom diniga qarshi, deb o’ylaganida ko’radi. Bu holat Ulug’bek Abdullatifga:” Menga hech narsa kerak emas. Bu toju taxt, saltanat, shon- shuhrat – bari o’zingga buyurgay, faqirga yolg’iz rasadxonani in’om etsang bas! Azmim qolgan umrimni “Ziji Ko’ragoniy”ni tugatib, mutolaa ila kun kechirmoqdir ”, - deganida, bo’lajak padarkush o’g’ilning samimiy jazavaga tushib: “ Tag’in rasadxona! Tag’in “Ziji Ko’ragoniy”! mudarris dastorini o’ragan murtadlarni qanotingiz ostiga olib, din peshvolarini oyoq osti qilmishsiz! Bul uchun haq taoloning qahriga, payg’ambar alayhissalomning qarg’ishiga uchrab, taxtu tojdan, saltanatdan ayrilmishsiz . Ammo istig’for aytmoqni tilamay, tavba-tazarru qilmoqni istamay, tag’in rasadxonani

41 o’ylaydirsiz!.. Ey parvardigori olam! Gunohi azimga botgan bu osiy bandangni o’zing avf etgaysan… ”, - deganida aks etadi. Asarda Abdullatif taxt yo’lida hech narsadan qaytmaydigan qonxo’r sifatida ko’rsatilmaydi. Yozuvchi uni o’qimishli, sinchkov, iste’dodli, ammo o’zini otasi tomonidan qadrlanmagan o’g’il deb biladigan sershubha shaxs tarzida tasvirlaydi. Bu holat uning Ulug’bekka aytgan: “ Balli, sizday padarga! Sizning yaxshiligingizni bilurmiz. Tarnob jangida jonbozlik ko’rsatgan kim? Men! Ammo muzaffar yorlig’i kimning nomiga bitildi? ... Ixtiyoriddin qal’asidagi bobom Amir Temurdan qolgan tillalarimni tortib olgan kim? Yana siz, valine’mat padarim! Ne chora? Mute farzand indamay bosh egdik va lekin bas! Sohibqiron oltinlarini qayga yashirdingiz, soyaboni marhamat?” – so’zlarida yaqqol ko’zga tashlanadi. Muallif Abdulatifning xatti-harakatlari sababini anglashga, uning sa’jiyasidagi ko’zdan yashirin jihatlarni ochishga e’tibor qaratgan. Yozuvchi Ulugbek shaxsiyatini tasvirlashda ham yolg’iz yorqin ranglardan foydalanavermay, uni ikkilanayotgan, og’ir o’ylar girdobida qolgan odam sifatida ko’rsatadi. Unda goh toj-taxtni topshirib, ilmiy ish bilan shug’ullanish istagi, gohida dushmanlarini yakson qilib tashlash tuyg’usi g’olib chiqayotgani haqqoniy aks ettiriladi. Ali Qushchi bilan suhbatdagi: “ Mirzo Ulug’bekday koinot sirlarini ochmoqni tilagan, fozillikni da’vo etgan mavlono, hayhot, oxir-oqibat… barcha taxt sohiblariday saltanatni deb o’z pushti kamaridan bo’lgan farzandi ila taxtu toj talashibdi-da, degan nom qoldirishdan qo’rqamen ”, - degan so’zlarida uzoqni o’ylaydigan mutafakkir siymosi namoyon bo’ladi. Abdullatif bilan bahsda esa: “… so’nggi nasihatimni eshit, xohla o’z padaringni qatl et, xohla Movarounnahr sarhadidan haydab, darbadar qil… Lekin yolg’iz tilagim: ilm yo’lida otang qilgan ishlarga, uning shogird va ustozlariga tegmagaysen. Tegsang, … ota qarg’ishiga uchrab toabad badnom bo’lursen!. Ota rozi – xudo rozi, yodingda bo’lsin: al qasosil minal haq! Hech bir yomonlik intiqomsiz qolmaydur! Senga aytadurg’on boshqa so’zim yo’q!

42 chaqir yasovulingni! ” – degan so’zlarida o’quvchi ko’z oldida bir umr farmon berishga o’rgangan qo’rqmas va yovqur temuriy gavdalanadi. Romanda asir otaning hukmron o’g’ilga buyruq ohangida so’zlashi ifodasi personajlarning milliy ruhiyatidan kelib chiqib aks ettirilgan. Padarkush o’g’liga ham bu holat hech erish tuyulmaydi. Ulug’bekning shoh sifatida o’g’lidan mag’lub bo’lganda ham, ota sifatida o’z maqomini aslo yo’qotmaganligi uning so’zlash ohangida, tutumlarida yaqqol ko’rinadi. Yozuvchi bir-birlariga begona ota va o’g’il, fozil shoh va taxtparast shahzoda o’rtasidagi shiddatli to’qnashuvlarni ko’rsatish asnosida ularning asl tabiatlarini namoyon qiladi. Romanda Ulug’bek va Abdullatif ham boshqa timsollar ham ta’rifu tavsif etilmaydi, balki ularning jonli odamlar sifatidagi sezimlari tasvirlanadi. Ular hayotdagi tirik odamlarday ko’rsatilgani uchun ham biri achintirsa, boshqasi nafratlantiradi. Romanda Ali Qushchining sadoqati, Mavlono Muhiddinning sotqinligi, shayx Nizomiddin Xomushning insofsizligi, tuzukkina shoir Abdullatifning taxt ilinjida o’zgalar qo’lida qo’g’irchoq bo’lgani ishonarli tasvir etilgan. Yozuvchi har bir qahramon xarakter xususiyatlari, tabiatidagi o’zgarishlarni badiiy dalilashga erishadi. Asarda Ali Qushchi shohga shogird bo’lgani uchungina emas, balki ilm- fanning odamlar hayotidagi ahamiyatini yushungani, ilm durdonalari mutaasiblar qo’lida qolsa, millat rivoji orqaga surilishini bilgani sababli ham xatarli bo’lsa-da Ulug’bekning yo’lidan yurishi asosli ko’rsatilgan. Yozuvchi ijod jarayonining mahsuli bo’lgan qaharamonning qaysi jihatini ko’rsatmasin, avvalambor, muallif nutqi yetakchiligida uning qiyofasini to’lig’icha kitobxonga namoyish qilishga urinadi. Masalan, O.Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanida turli tabaqa, turli xarakter, turli e’tiqod, turli aft-bashara-yu, rang-ro’yga ega qahramonlar ishtirok etadi. Yozuvchi ana shu qahramonlarning har birini o’zgacha xususiyatlar bilan ko’rsatish, milliy qiyofalarini alohida yoritish uchun portret usullaridan unumli foydalanadi.

43 Portret – faqatgina qahramonlarning asarda chizilgan tashqi qiyofasi tasviri emas, balki badiiy asarda qahramonlarning ichki va tashqi ruhiy holatlaridagi asosiy detallarni, ya’ni imo-ishoralari, o’zlarini tutishlari, xatti-harakatlari, kiyinishlari, urf-odatlari, aft-angorlari, qaysi milliy qiyofaga mansubliklari, so’z vositasida muallif nutqida, ba’zida esa bir qahramonning boshqa qahramonga nigohi orqali beriladi. Xoh muallif, xoh qahramon nutqida obrazning portreti chizib berilmasin, yozuvchining maqsadi bitta, u ham bo’lsa, qahramonining ichki qiyofasidagi o’zgarishlarni tashqi qiyofasi bilan uyg’unlashtirib, mukammal tip yaratib berishdir. “Ustod, ko’zlari yarim yumuq, boshini egib, xayolga tolib o’tirardi. Uning cho’zinchoq qoramag’iz yuzi so’lg’in, keng peshonasi va qiyg’ir burnining ikki yonidagi ajinlari quyuqlashgan, zotan, butun vujudida, katta yalpoq kaftlarini tizzasiga horg’ingina tashlab o’tirishida chuqur iztirob, izhor etish qiyin bo’lgan teran bir mung bor edi” (11 bet). Ushbu tasvir orqali Ulug’bekning qiyofasi kitobxon ko’z o’ngida namoyon bo’ladi hamda muallif mazkur asarning qahramoni sifatida uning portretini “Ulug’bek” qiyofasi tarzida emas, balki qahramoniga bo’lgan hurmatini ochiq bayon qilib “ustod” deya tasvirlaydi. Ustodning fojiali holatini, o’z pushtikamaridan bo’lgan zurriyodining qilmishlaridan aziyat chekishini shu qadar “rassomlardek” mohirona chizib ko’rsatadiki, oxir-oqibatda ko’z o’ngimizda jahldor, cho’rtkesar hukmdor emas, ilojsizlikdan, yalpoq kaftlarini tizzasiga horg’ingina tashlab o’tirgan Ota qiyofasi namoyon bo’ladi. Yozuvchi Ulug’bekning portretini, o’sha paytdagi dramatik holatini yanada yaqqolroq ko’rsatish maqsadida muallif yetakchiligida uning qiyofasidagi hech bir belgini, detalni nazardan qochirmaydi. “Ulugbekning cho’zinchoq qoramag’iz yuzi so’lg’in, keng peshonasi va qiyg’ir burning ikki yonidagi ajinlari quyuqlashgan” – ushbu tasvirning o’zigina qahramonning kayfiyatini, ichki olamini ochib beryapti.

44 Ayniqsa, o’z o’g’li bilan jangga hozirlik ko’rayotgan Otaning qiyofasini, ichki dardini uning portret tasviri orqali anglab olish mumkin. “Chinakam so’z ustasi hamisha tashqi ko’rinish orqali qahramonlarning ma’naviy –ruhiy olamiga kirishga intialdi. Shuning uchun ham portret tushunchasi ikki ma’noni (tor ma’noda) va qahramonlarning butun individual-psixologik qiyofasi (keng ma’noda)ni ifodalaydi 13 ” “hamma sukut saqlardi. Mirzo Ulug’bek uyqusizlikdan qizargan ko’zlari bilan amir va sarkardalariga bir-bir tikildi. Mana, uning suyangan tog’lari! Hammasining ustida avrasi movut savsar va tulki po’stin, qimmatbaho kimhob to’n, boshlarida la’l va inju qadalgan qunduz telpak, tilladan jilo berilgan uchli dubulg’a, bellarida kumush va oltin kamar, dastalari fil suyagidan yasalibdur qadalgan qilich va xanjar… Bularning hammasi Ulug’bek davrida arkoni harb va arkoni davlat bo’lishdi, yuksak rutbalar olishdi. Lekin bu kun boshiga mushkul tushganida qay biriga ishonadi? Qay biriga suyanadi – buni onhazratlarinig o’zi ham bilmaydi”… (58- bet). Bu yerda endi shoh, olim Ulug’bekning davrida obro’-e’tiborga, oltin javohirlaru yuksak martabalarga erishgan amirlarning qiyofasi… Yozuvchi ularning portretini muallif nutqida, tasvirida bermaydi, balki Ulug’bekning jangda mag’lub, tushkun qiyofasini yanada bo’rttirib ko’rsatish maqsadida uning uyqusizlikdan qizargan ko’zlari nigohi bilan tasvirlaydi. Mana, Ulug’bekning ishongan tog’lari, lekin boshiga mushkul tushib, o’z pushtikamaridan bo’lgan farzandi bilan toju taxt talashib mag’lub bo’lganida, bularning qay biriga ishonadi. Yozuvchi qahramonining shu kabi iztiroblari, o’y – xayollarini uning ko’z nigohi va ichki nutqi bialn qo’shib kitobxonni voqealarning shiddatkor fojiali nuqtalariga yetaklaydi. Agarda yozuvchi muallif yoki boshqa qahramon nigohida jangga hozirlik ko’rayotgan amiru lashkarboshilar “avrasi movut savsar va tulki po’stin, boshlarida 13 Shodiyev N. “Ruhiyat rassomi”. T.: 1977. B. 26.

45 la’l va inju qadalgan qunduz telpak, bellarida kumush va oltin kamar” va hokazo kiyib olishgan, deb quruq bayon berganida Ulug’bekning jang oldidagi qiyofasi bu qadar jonli chiqmagan bo’lardi. Yozuvchining mahorati tufayli yuqoridagi tasvirda ham Ulug’bekning qiyofasi, ham amiru sarkardalar qiyofasi badiiy til vositasida, portretda o’ziga xos ma’no kasb etib turibdi. Demak, yozuvchi portret yaratish jarayonida faqatgina muallif nutqiga tayanmay, balki bu vazifani qahramonning ichki nutqiga, nigohiga yuklashi mumkin. Qahramon esa bu vazifani bajarishda muallifning ko’magida boshqa obrazlarning qiyofalarini o’z ichki tuyg’ulari va kechinmalari bilan qo’shib quruq so’z bilan emas, balki portret tasvirida badiiy yoritib beradi. Bu degan so’z, ya’ni muallif o’z vazifasini qahramon nutqiga yuklashi, muallifning tasvirlanayotgan voqea-hodisalarga, qahramonlariga loqaydligi emas, balki badiiy asarda tasvir xilma-xilligini ta’minlab, xarakterlar ruhiyatini bir-birining nutqi bilan baholaydi. “Ali Qushchi xayolini chulg’ab olgan tumandan qutulmoqchi bo’lganday boshini qattiq silkib, ko’zini ochdi. Shahzoda uning ro’parasida turar, uning kirtaygan ko’zlarida soxta tabassum jilva qilardi” (219-bet). Mana shu kichkina tasvirda Ali Qushchining nuqtai nazarida, padarkush shaxzoda Abdullatifning qiyofasi berilayapti. Qizig’i shundaki, o’z padari, pushti- panohi bilan saltanat talashgan, tojutaxt deb uni qatl etgan shaxzoda Ali Qushchining oldida go’yo o’zini oqlamoqchi bo’ladi. Uning ahvol-ruhiyatidagi tashqi detallarni u bilan yonma-yon turgan, uning ayanchli taqdirini oldindan sezib turgan, his qilgan Ali Qushchidan boshqa hech kim ilg’ay olmasdi. O.Yoqubovning “Ulug’bek xazinasi” romanini o’qib tahlil qilar ekanmiz, muallif nutqi yetakchiligida juda xilma-xil portret tasvirlariga duch kelamiz. Mavlono Muhiddinning qizi Xurshidabonu, Abdullatif va Abdulazizlarning portretlari bir xil vaziyatda ichki kechinmalari bilan uyg’unlashtirilib beriladi.

46 Xurshidabonu ham otasidek ilmli, bilimli, aql-zakovatli, ammo qo’rqoq emas. U Ulug’bekning o’limi xabarini eshitganda (ayollarga xos!) alamdanmi, faryoddanmi ro’molining uchini barmoqlariga o’rab lablarini himarib (yig’lamoqchi) osmondagi oyga tikilib qolgan edi. (go’yoki Ulug’bek tirikligida osmondagi oy misol edi). Abdulaziz – Ulug’bekning o’g’li, faqat kasalmand-telba. Uning portreti asar voqeasidan ham ko’ra dahshatli qilib chiziladi. Chunki ota o’limini eshitgan farzandning tishlari bir-biriga tegmay shaq-shaq qilishi, iyagi osilib vujudi ayanchli tus olishi tabiiy. Mirzo Abdullatif ham farzand. Ammo u farzandlarning padarkush, mal’un toifasidan. Bu tahlillardan ko’rinib turibdiki, qahramonlarning ichki dunyosini chuqur yoritishda tashqi ko’rinish va holat tasvirining ahamiyati katta. Ayniqsa, yozuvchi muallif nutqi yordamida qahramonlarning o’zlari izhor etib berolmaydigan jihatlarini yuz harakatlari, ko’z holatlari orqali yorqin tasvirlaydi. Natijada qahramonning xarakteri to’liq gavdalanadi. Padarkush Abdullatifning vahimadan katta-katta bo’lib ketgan ko’zlari uning ruhiyatidagi vasvasani bo’rttirib ko’rsatayapti. Demak yozuvchi “Ulug’bek xazinasi” romanida muallif nutqi yordamida qahramonlarning xarakter xususuiyatlarini ochib berishda hamda voqealarni keskin rivojlantirishda portretdan unumli foydalanadi. Shu bilan go’zallik va ezgulikni ulug’lab, xunuklik va yovuzlikni rad etishga intiladi. “Ulug’bek xazinasi” romanida Ulug’bekning ma’naviy xazinasi – qirq yil saltanat tebratib orttirgan boyligi – rasadxonada yaratgan ilm-fan, jang’argan, bitilgan kitoblar taqdiri, ularni johil gumrohlardan asrab, kelgusi avlodga qoldirish masalasi syujet to’qimasini tashkil etadi.

47 Ulug’bek saltanatining inqirozi, padarkush Abdullatif davrida ilm-fan, madaniyatning oyoq osti qilinishi bilan bog’liq fojiali voqealar, kurashlar, aloqalar zaminida harakat qilgan obrazlar mazmuni ana shu ma’naviy xazinaga munosabatda yoritiladi. Yozuvchi asardagi eng muhim voqealar, obrazlar talqinida tarixiy faktlarga tayanadi. Asar Ulug’bek hukmronligi davrining inqirozga yuz tutgan so’nggi tahlikali kunlaridan boshlanadi. Saltanat inqiroz ostonasida. Har kun, har soat juda keskin va shiddatli dramatik holatlar bialn kechyapti. Qirq yillik hukmdorlikning ayanchli so’nggi nafasi, ilm ahlini hayratga solgan allomalikning achchiq ayriliq onlari. Ulug’bek uchun saltanatning abadul qo’ldan ketishi his qilingan judolik. Lekin bu beshafqat taqdir allomalikdan ham uni benasib etmasa. Ne ajabkim, “shohlar hayotining mislsiz razolatini idrok” etuvchi Ulug’bek qanchalik umid qilmasin, umrining shirin onlarini baxshida etgan allomalik davri ham o’zining so’nggi og’riqli daqiqalariga kelib yetgan ko’rinadi. Go’yo nobakor hayot qirq yil unga xohlaganicha huquq-imtiyozlar in’om etdi-yu, endi uni hukmronlik taxtiga o’tqazib qo’ygan holda barchasidan benasib qildi. Qirq yil Movarounnahrning najotkori, g’amxo’ri bo’lgan hukmdor bugun o’zi najotkorga va g’amxo’rga muhtoj, “dardini aytarga na bir habibi, na bir tabibi bor”. Boshida shiddatli qora bulutlar to’planib, farzandi Abdullatif taxt dovlab o’z otasiga qarshi yurish boshlagan, malomatlar iskanjasiga tushib qolgan so’nggi kunlar na sadoqatli amiri, na shijoatli lashkarboshisi bo’lmagan Mirzo Ulug’bek taqdiri abadul mag’lubiyat ostonasiga qadam qo’yishga mahkum. Har qanday umrdagi achchiq qismat vujudni tizginsiz larzaga solishi, qalbni qonli dard iskanjasiga olishi, xayollar ummoniga itqitishi ravshan. Nobakor farzand taxt va saltanat ishqida o’z padariga qarshi qilich va tig’ tutib Samarqandga intilmoqda. Bu mustabid gumroh farzandiga, uning qirq ming kishilik qo’shiniga qarshi toju taxt, saltanatni o’z qo’li ostida saqlab qolish ilinjida qo’lga qurol olish nechog’lik og’ir va iztirobli ekanligi Mirzo Ulug’bekka ayon. Mehrdan benasib, beshafqat farzand bu yo’lda na insofni, na

48 diyonatni biladi. Axir, kechagina o’g’lim, suyanchig’im, umrimning davomchisi, hayotimning shamchirog’i deb o’stirgan o’g’il bukun bosh g’animiga aylansa. Ulug’bek Abdullatif bilan bo’ladigan jang uzoq tarixlarda sharmandali taqdir bo’lib qolishligini ham his etadi. Ruhan qiynaladi. G’am-anduh,iztirob va sarosimalar girdobi uning vujudini zirqiratadi. Bu ko’rgulik yetmaganiday saltanatda xiyonat va sotqinlik, fitna va ig’vo. Qirq yil sohibi saltanat yillari qanchadan qancha mukofotu imtiyozlar olgan beklar, amirlar bugun goh oshkora, goh yashirin xiyonatga qadam qo’yishdi. Nainki mamlakat osmonida, Ulug’bek tepasida ham “qora bulutlar” arimay qoldi. Kajraftor falak, notanti taqdir Mirzo Ulug’bekni qalb tuyg’ulariga zid bo’lgan jang maydoniga yetakladi. Ziddiyatlar to’fonida talato’p zamona, achchiq qismat Mirzo Ulug’bekni ko’ngliga ters tang vaziyatga yetaklagani tabiatida tashvish, sarosima, iztirob, hadik, diltanglik, tasodifiy umid kabi holatlarning bezovta harakatini yuzaga keltirdi. Va shundan tasvirda ham, ohangda ham mahzun ruh ustivorligi asarning ilk sahifasidanoq ravshan seziladi. Yozuvchi Ulug’bekning ulug’ligini, uning yuksak fazilatlari, tarix oldidagi xizmatlarini asosan shogirdlarining tili bilan ta’riflaydi. Yozuvchi Ulug’bekka berilgan baholarning obyektiv ekanligini shu yo’l orqali ham ta’kidlamoqchi bo’ladi. Romanning ana shunday badiiy qurilmaga ega bo’lishini asar g’oyasi taqozo etadi. Bundan tashqari, qahramonlarning tez-tez o’tmishga murojaat qilishlari, xotiralarida o’tmish manzaralarini tiklashlari peyzaj xarakteriga ham ta’sir etgan. O’tmishni eslagan personajlar bilan peyzaj o’rtasidagi munosabatlar o’zaro uyg’unlashtirilgan. Shu bilan birga peyzaj personajlarning psixologiyasi, ruhiy holatlari va kechinmalarining yuzaga chiqarishida ham ko’maklashgan. Mirzo Ulug’bek obrazini to’ldiradigan, aniqlik kiritadigan obrazlardan biri Ali Qushchidir. Ulug’bek tushida ustodi Qozizoda Rumiyni ko’rganini aytganida, “Ali Qushchi g’alati bo’lib ketadi. Uning ko’z oldiga iliq bahor kuni keladi. Madrasai Ulug’bek hovlisining marmar sahniga, chin barg yozgan navqiron chinor atrofida

49 gul-gul yongan qizil paloslar yozilgan. Eng yaxshi sarupolarini kiyib, yasanib olgan yosh mullavachchalar hayajonda: bukun ular davr Aflotuni hisoblanmish mavlono Salohiddin Muso ibn Mahmud Qozizodaiy Rumiy bilan uchrashib, undan saboq eshitmoq baxtiga musharraf bo’ladilar” (10-bet). “O’sha iliq bahor kuni mavlona Qozizoda Rumiy uning peshonasidan o’pgan…” (11-bet), Ulug’bek esa Ali Qushchining Ko’ksaroyga tashrif buyurishini lutfan taklif qilgan edi. O’sha muqaddas kunlar Ali Qushcha xotirasida abadiy saqlanib qolgan. Ali Qushchi “yana o’sha iliq bahor kunini esladi” (19-bet). U har gal o’sha uchrashuvni xotiralar ekan, uni yangi-yangi tafsilotlar bilan to’latadi, boyitadi: “Yana o’sha iliq bahor keladi” (19-bet). “Esida bor, mavlono Qozizoda Rumiyni Mirzo Ulug’bek o’zi boshlab kelgan edi”(29-bet). Bu parchalarda tabiat tasviriga keng o’rin ajratilmagan, faslni ta’kidlash bilan cheklanilgan bo’lsa ham bahor uch ulug’ inson obrazlarini to’ldirish, hayotlariga doir ayrim detallarni aniqlashga yordam beradi. Asarda aks ettirilgan notinch davr tasviriga hamma yo’llar, hamma badiiy vositalar safarbar etiladi. “Ufqdagi tog’larning usti g’ira-shira oqargan, lekin osmonda siyrak bulutlar orasida hamon milt-milt yongan yulduzlar ko’rinardi. Etni junjiktiruvchi sovuq shabada esar, yo’l bo’yidagi daraxtlar hamon tundagiday egilib eshilar, ro’paradagi “Bog’i maydon” daryoday shovullar edi. Odatda sha’bon oyi bunday sovuq kelmas, Samarqand bog’lari nafis qizil- qirmiz rangga bo’yalib, iliq kuz oftobida mayin tavlanib erkalanib yotardi…” (31- bet). Shundan so’ng katta yo’llar, bog’ ko’chalarning odam bilan to’lishi, kuz ne’matlarini bozor tomon olib borayotgan kishilar tasvirlanadi. Bu manzaralarni yakunlovchi: “Bukun katta yo’lgina emas, chetan va paxsa devor bilan o’ralgan bog’lar, hovlilar, uylar hammasi jimjit”, degan so’zlar bilan ularning hammasi o’tmishga oid ekani anglashiladi, shuningdek hozirgi shahar jimjitligi bo’lajak bo’rondan darak berib turadi. Mana shu fikr yangi-yangi tasvirlar, tafsilotlar hisobiga chuqurlashtirib boriladi. Yozuvchi Amir Temurning Keshda ajoyib “Bog’i Bihishtni” barpo qildirgan va bu bog’ning Ulug’bek xotirasiga saqlanganini aytar ekan, uning hozirgi taqdiri

50 Ulug’bekka qorong’u ma’lum bo’ladi. Bog’ xayoliga berilib ketgan Ulug’bek hamma narsani unutadi. O’ziga kelganda esa “Oftob botgan bo’lsa kerak, tevarak qorong’ilashib qolgan, havo sovib, yana kechagiday etni junjuktiruvchi izg’irin esa boshlangan edi” (47-bet). Paytni bildirishda tabiat holati bilan birgalikda personajlarning kiyimlari ham yordamga keladi. Mirzo Abdullatif taxtga o’ltirgach, uni tan olib, ”barcha zoti shariflar, arkoni harb va arkoni davlat, a’yon va boyonlar, bek va bekzodalar Ko’ksaroyga tashrif buyurishadigan bo’ldi”. ”Egnilariga la’l va dur qadalgan zarbof to’n, avrasi kimxob, tulki tumoq va oltin rang suvsar po’stin, boshlariga qimmatbaho qunduz telpak, tulki tumoq va oltin rang suvsar bo’rk kiygan bu kibru havo asilzodalar” (180-bet) ning bu kiyim-boshlari orqali voqealar o’tayotgan fasl anglashiladi. Personaj holati peyzaj bilan uyg’unlashganda, har ikkala komponent bir- birini ta’kidlashga ko’maklashib turadi. Odil Yoqubov ”Ulug’bek xazinasi” romanida badiiy tasviriy vositalardan bo’lmish peyzajdan imkoniyatlarini inkishof etadi. Yozuvchi o’z qahramonlari – Ulug’bek va Ali Qushchilar orqali hayotni, hayot go’zalligini ulug’lab, zamonamiz uchun ahamiyatli bo’lgan muammolarni tadqiq etadi.

51 II.2. P. Qodirovning “Avlodlar dovoni” romanida tarixiy voqelik va badiiy haqiqat. Pirimqul Qodirov adabiyotga zamondosh-tengdoshlari hayotidan olib yozgan asarlari bilan kirib kelgan. Uning mustabid tuzum sharoitida inson erki, sha’ni, qadrini ardoqlash, qattiq turib himoya qilish, inson erkini poymol etayotgan kuchlarga qarshi keskin norozilik, zo’r kuyunchaklik, hazin va nurli o’ychanlik bilan yo’g’rilgan zamondoshlari haqidagi hikoya, qissa va romanlari XX asrning 60-70-yillari ma’naviy hayotimizda o’ziga xos hodisa bo’ldi. Zamonaviy mavzuda bitilgan qator asarlari orqali kattagina adabiy tajriba to’plagan yozuvchi 60-yillarning oxirlariga kelib, zo’r jasorat bilan murakkab va qaltis tarixiy bir mavzuga qo’l urdi – temuriylar saltanatining o’z yurtidagi inqirozi, o’zga yurtlar – Afg’oniston va Hindistondagi o’zgacha ko’rinishda qayta tiklanishi, jahonshumul dovrug’i, Temurbek naslining shonli siymolaridan Bobur va uning avlodlari hayoti, faoliyati to’g’risida hikoya qiluvchi keng ko’lamli epik polotno ustida ish boshladi; uzoq yillik izchil tadqiqot, betinim ijodiy mehnat, ma’naviy-ruhiy izlanish, o’y-mushohadalar samarasi o’laroq ”Yulduzli tunlar”, ”Avlodlar dovoni” romanlari maydonga keldi. ”Yulduzli tunlar” keyinchalik ”Bobur”, ”Avlodlar dovoni” esa ”Humoyun va Akbar” nomi bilan chop etildi, biz ularni o’sha ilk go’zal obrazli nomlari bilan atashni lozim ko’rdik. Adib bu qaltis, murakkab mavzuga qo’l urar ekan, oldinda hali ko’p mushkulotlar ro’y berishi mumkinligini yurakdan his etar, shu bilan barobar, olijanob, ulug’ muddao diliga tinimsiz dalda berib turardi. ”Bizni qaramlik va mutelikda saqlashga o’rgangan yovuz kuchlar tarixiy ildizlarimizni qirqib tashlashga, bizni o’tmishdan bexabar manqurtlarga aylantirishga harakat qilar edi, - deb yozadi u ”Turfa ma’noli taqdir” maqolasida. – Holbuki, o’zbek xalqichalik boy va yorqin tarixga ega bo’lgan xalqlar dunyoda ko’p emas. Millatimiz o’z tarixiy ildizlaridan ma’naviy oziq olsa, qaddini tez tiklashi mumkin. Shuni dil-dildan his qilganim uchun 1969 yildan boshlab yigirma yil davomida tarixiy mavzuda ish olib bordim”.

52 ”Yulduzli tunlar” romanining ilk nusxasi 1972 yili yozib tamomlandi, asar qo’lyozmasi o’sha yili Yozuvchilar uyushmasida muhokama etilib yuksak baho oldi va nashrga tavsiya etildi. Biroq ko’zga ko’rinmas qora kuchlar, baxil g’alamislarning pinhona fitnasi, qarshiligi tufayli roman olti yilcha bosilmay yotdi. Nihoyat, halol, jonkuyar, fidoyi kishilarning madadi, sa’y-harakatlari oqibatida 1978 yili asar ”Sharq yulduzi” sahifalarida dunyo yuzini ko’rdi, ko’p o’tmay, alohida kitob bo’lib chiqdi. Qisqa muddat ichida rus tilida ikki bor bosildi, boshqa tillarga tarjima etildi, o’zimizda, Moskva matbuotida yuksak baho oldi, Respublika Davlat mukofoti bilan taqdirlandi. Yozuvchi bunday madadlardan ruhlanib, ”Yulduzli tunlar”ning davomi Humoyun va Akbar haqidagi roman – ”Avlodlar dovoni” ustida qizg’in ish boshlab yubordi; jahonda yaratilgan boburiylar sulolasiga doir son-sanoqsiz asarlarni sinchiklab o’rgandi, ikki bor Hindistonga safar qilib, asar qahramonlari Bobur, Humoyun va Akbar yurgan yo’llarni kezdi, ular yashagan joylarda bo’ldi. Qarangki, roman endigina intihosiga yetib, asar qo’lyozmasi Yozuvchilar uyushmasida muhokama etilib ma’qullangan, nashrga tavsiya qilingan kezlari yangi asar yo’lini to’sishning, uni go’dakligidayoq bo’g’ib tashlashning g’aroyib nayranglarini o’ylab topdilar. Kutilmaganda ”Yulduzli tunlar” romaniga hujum boshlandi, avval Respublika Yozuvchilar uyushmasi syezdi minbarida, so’nd O’zkompartiya plenumida, matbuotda roman muallifiga jiddiy g’oyaviy ayblar qo’yildi; ”romanda tarixga, tarixiy shaxslarga sinfiy yondashish, sinfiylik tushunchasi yo’q”, ”Bobur obrazi ideallashtirilgan” degan almisoqdan qolgan gaplar aytildi. ”Yulduzli tunlar” tanqididan boshlangan qabih fitna, umuman, Bobur va boburiylarga, qolaversa, temuriylar haqidagi haqiqatni yuzaga chiqarishga qaratilgan katta kampaniyaga aylanib ketdi. Xayriyatki, zamon o’zgarayotgan, yetmish yil hukm surgan mustabid tuzum saltanati tanazzulga yuz tutayotgan bir palla edi. ”Qizil imperiya” saltanati malaylarining tarixiy ildizimizni qirqib tashlashga bo’lgan so’nggi hujumi jamoatchilik orasida keskin norozilik, qarshilikka uchradi. ”Yulduzli tunlar” muallifiga qo’yilayotgan aybnomalar, Bpbur va boburiylar atrofida qo’zg’atilgan mashmashalar qabih safsatabozlikdan iborat ekani yuksak minbarlardan turib dadil aytildi. Biroq g’alamislar hamlasi bari bir

53 o’z ta’sirini ko’rsatdi. ”Avlodlar dovoni” romani nashri uch yilcha to’xtab qoldi. Nihoyat, asar 1988 yili ”Sharq yulduzi” jurnalida e’lon etildi. Yozuvchining o’zi ”Mumkin ekan-ku!” maqolasida asarning yuzaga chiqishida hamkasb do’stlari, jumladan, o’sha yillari Yozuvchilar uyushmasining raisi bo’lgan Odil Yoqubov va ”Sharq yulduzi” bosh muharriri O’tkir Hoshimov katta jonbozlik ko’rsatganligini mamnuniyat bilan eslaydi. Yaxshi bilamizki, o’sha mash’um siyosat – tarixga, tarixiy shaxslarga tor sinfiylik nuqtai nazaridan qarash uzoq vaqt tarix va tarixiy shaxslar haqidagi haqiqatni aytish, ifodalash yo’liga g’ov solib keldi. Hatto Qodiriyday haqgo’y adib ham tarixiy romanlarida, jumladan, ”Mehrobdan chayon” da Xudoyorxonni asaosan qora bo’yoqlarda ko’rsatishga majbur bo’lgan, uning ayrim ijobiy xislatlarini, tarixdagi xizmatlarini esa aylanma yo’llar, qistirmalar orqali ehtiyotkorlik bilan ifoda etgan. Umuman bizda saroy a’yonlari, shohlar,amiru beklarga nuqul dushman timsoli deb qaralgan, ular faqat qoralashga, fosh etishga munosib ko’rilgan. Adabiyotda shoh Ulug’bekni ko’proq olimligi, vazir Navoiyni buyuk shoirligi, bek Temur Malik bilan shahzoda Jaloliddinni bosqinchilarga qarshi qahri va olib borgan kurashi arang qutqarib qolgan. Davlat arboblarining xayrli ishlari haqida ozgina bo’lsin so’z ochish ”ularni ideallashtirish” deb baholanaverilgan. S. Borodinning ”Samarqand osmonida yulduzlar” asarini, unda Temur siymosining anchayin bir yoqlama, yuzaki talqinini mustasno etganda, bizda Vatan tarixida muhim o’rin tutgan yirik davlat arboblarining hayoti, faoliyati, tarixiy xizmatlarini xolis-obyektiv, halol ko’rsatib beradigan badiiy asarlar yo’q edi. Shuni nazarda tutganda, Pirimqul Qodirovning tarixiy romanlari milliy adabiyotimizda muhim yangilik, katta ijodiy jasorat, tarix haqiqatiga sadoqat sifatida baho olishga loyiq. Turg’unlik yillari ”Yulduzli tunlar”ga baho berganda ayrim adabiyotshunoslar roman va uning muallifini ta’qibu tazyiqlardan asrash maqsadida asardagi shoh va shoir Bobur shaxsiyati va qismatidagi ziddiyatlar ifodasiga alohida urg’u berar; Bobur obrazi tilidan aytilgan: ”Neki xatolik, neki

54 gunoh qilgan bo’lsam, hammasining birlamchi sababi mening podshohligimdir”, ”Menga vafo qilsa faqat yozgan asarlarim vafo qilmog’i mumkin” degan so’zlarini takror-takror eslatib o’tar edilar. Buyuk siymolarning dramalarga to’la shonli va murakkab hayot yo’lini, tarixdagi buyuk xizmatlarini tarix haqiqatiga sodiq holda holis ifodalash ”Avlodlar dovoni”da yana ham yorqinroq namoyon bo’lgan. Ochig’i, o’zbek adabiyotida hozirgacha bu qadar keng qamrovli tarixiy romanlar yaratilmagan edi. ”Yulduzli tunlar”ni ham birga qo’shib oladigan bo’lsak, yuz yildan oshiqroq davr, davrning eng muhim tarixiy hodisalari, Turon, Afg’oniston, Hindiston tarixining g’oyat chigal dramatik voqealari, yuzlab tarixiy shaxslar, davlatlar, tojdorlar, avlodlar almashuvi; o’nlab tarixiy shaxslar, g’alaba va inqirozlar; davr g’oyalari, turli xil e’tiqodlar, oddiy mehnat ahlining ahvol- ruhiyati; har xil millat, turli davrlarga oid udum-tamoyillar; g’oyat katta hudud - turli yurtlarning shaharu qishloqlari, daryo, o’rmonlari, dalalari, iqlimu muhiti – bularning barchasini bor holicha ko’rib, bilib, yurakdan his etib aniq tasvirlash, jonli gavdalantirish oson ish emas! ”Avlodlar dovoni” romani muallifi oldida yana bir mushkul vzifa turardi. Ma’lumki, ”Yulduzli tunlar”ning asosiy voqealari yozuvchining o’z ona yurtida bo’lib o’tadi, asarning asosiy personajlari ham shu yurt odamlari. ”Avlodlar dovoni”da esa voqealar butunasi hind diyoriga ko’chadi. Bobur umrining so’nggi yillari, Humoyunning jangovor faoliyat Hindistonda kechsa-da, ular o’zlarini bu yurtda begona his etadilar, ona yurt sog’inchi bilan armon-o’kinchda yashab o’tadilar. Akbar esa dilida ota-bobolar aqidalarini e’zozlagani holda, bu yurt, bu elning farzandiga aylanadi, hind hayotiga singib ketadi, hind qizlariga uylanib, hindlar bilan qudaga aylanib ko’plab hindcha udumlarga amal qiladi... Qisqasi ”Yulduzli tunlar”da sof o’zbekona milliy ruhda boshlangan tasvir-ifoda ”Avlodlar dovoni”da hindcha ruh-koloritning ustivorligi bilan ajralib turadi. Biroq hindcha ruh-kolorit ustuvor o’rinlarda ham o’zbek adibining dastxati baralla seziladi; o’zbekona nigoh bilan ”Ramayana” va ”Mahobxorat” eposlari, R.Tagor

55 romanlariga xos hindcha ruh-koloritning qo’shilib-tutashib ketishi oqibati o’laroq asar betakror badiiy qiyofa kasb etadi. Bu roman juda katta ma’rifiy qimmatga ega. Kuzatishlar shundan dalolat berayotirki, ”Avlodlar dovoni” chiqqunga qadar ko’pchilik o’zbek kitobxoni Bobur, Humoyun haqida bir qadar tasavvurga ega bo’lsa ham romanning yana bir bosh qahramoni – jahonning ko’pgina ma’rifatli kishilariga tanish, ular uchun ardoqli bo’lgan, ”chinakam daho” siymolar qatorida tilga olinadigan Akbarni yaxshi bilmas ekanlar. Bu roman tufayli u o’z xalqining, bobo yurtining ma’naviy olamiga qaytmoqda. Asarda yaxshi ma’nodagi ma’rifatchilik keng o’rin olgan. Muallif muhim tarixiy voqealar, shaxslar to’g’risida juda ko’p ishonchli ma’lumotlar beradi; bular o’quvchiga malol kelmaydigan jonli, obrazli til bilan ifoda etiladi. Kitobxon goho ilmiy-tarixiy, aniq hujjatli asar o’qiyotirmi yoki badiiy roman – uning xayolini real hayot haqiqati, chindan bo’lib o’tgan voqealar, aniq tarixiy shaxslar qismati band etadi, barcha voqealarni tarixiy haqiqat sifatida qabul qiladi. Bu tarixiy roman uchun yaxshi fazilat! ”Asrlar kitobini o’qiganningiz sari, - deydi muallif, tarix tomonidan yaratilgan dramalar, fojialar, syujetlarni alohida yozuvchining fantaziyasi bilan yaratib bo’lmasligiga ishonch hosil qilasiz. Shu sababli men Bobur, Humoyun va Akbarlarning ko’rgan-kechirganlarini tasvirlar ekanman, o’z fantaziyamdan ko’ra ”tarix fantaziyasi”ga, ya’ni chindan sodir bo’lgan voqealarga ko’proq asoslandim”. Bir qarashda, roman tarixiy xronikaga o’xshab ketadi: muallif boburiylar sulolasi, xususan, Humoyun, Akbar hayotining muhim pallalari, toj-taxt uchun olib borgan jangu jadallari, ularning bunyodkorlik ishlari, ma’naviy izlanishlari, orzu- armonlarini yilma-yil, oyma-oy, kunma-kun, goho esa har bir daqiqasini ipidan ignasigacha butun tafsilotlari bilan beradi; Akbarning tug’ilishidan tortib to o’limiga qadar butun hayotini hikoya qiladi, adib qahramonlarining oilaviy, shaxsiy intim hayotini, saroydagi mojarolarni, avlodlar, ota va bobolar, aka-ukalar orasidagi mojarolarni ham esdan chiqarmaydi. Shunga qaramay, asarni biz oddiy xronika deb aytolmaymiz, u aslo oddiy solnoma, jangnoma emas. ”Avlodlar

56 dovoni” keng qamrovli, tarixiy shaxslar taqdirini teran badiiy tahlil etuvchi, o’tmish hodisalaridan bugungi kun uchun saboq beruvchi o’y-mushohadalar romani, u faqat tarixiy voqealar, tarixiy shaxslar taqdiri haqidagina emas, muhim ijtimoiy-falsafiy g’oyalar, yuksak original gumanistik konsepsiyalarning tug’ilib shakllanishi to’g’risidagi romandir. Chingiz Aytmatov roman muallifiga yo’llagan maktubida shularni yozadi: “Sening buyuk Akbar haqidagi mulohazalaring, Akbarning turli dinlarni integratsiya qilishga intilishi o’ta zamonaviy mavzudir. Bunga, ya’ni ma’naviy integratsiyaga odamzod bari bir murojaat qiladi, chunki bugungi sharoitda insoniyatning omon qolishiga imkoniyat beruvchi birdan-bir yo’l ana shudir”. Asar qahramonlari, saroy a’yonlari obrazi, ularning tarixda tutgan o’rni ustida so’z borganda yana bir muhim jihatga e’tiborni tortmoqchimiz. Gap shundaki, har ikkala romanda ham boburiylar, binobarin temuriylar sulolasiga mansub ayollarning – tarixiy siymolarning obrazi katta ehtirom, zo’r mehr- muhabbat bilan qalamga olingan. Ayniqsa, Xonzoda begim, Hamidabonu obrazlari tarixiy romanchligimizda muhim yangilik. Xonzoda begimning inisi Boburga cheksiz mehri, sadoqati, o’z shaxsiy hayotini qurbon qilib, ko’ngli tilamagan odam – Shayboniyxon shartiga ko’nib, uning nikohiga o’tib, inisining hayotini qutqarib qolishi, binobarin, Temuriylar saltanatini saqlab qolishga ulkan hissa qo’shgani – ertak va dostonlardagi ayol qahramonlar shijoati va jasoratini eslatadi. Aslida bu hayotda chindan bo’lgan hodisa! Yozuvchi Xonzoda begimning jasorat va fojealarga to’la hayot yo’lini realistik bo’yoqlarda mahorat bilan yorqin gavdalantirgan. Yoshligidanoq jasur, tadbirkor, dono ayol sifatida tanilgan Hamida bonu Akbarning “daho shaxs” bo’lib yetishuvida qanchalar zahmat chekadi. Bugina emas, Akbar shoh sifatida dovrug’ qozongan kezlarda ham donishmand ona madad va maslahatlaridan doimo bahramand bo’lib turadi… Umuman bu xil tabarruk ayollarning davlat ishlariga va ilmu san’at rivojiga qo’shgan hissasi, qonli urushlarning oldini olish, uzoq joylarga elchi bo’lib

57 boorish, bir necha bor ota-bola nizolarini bartaraf etishdagi fidoyiliklari ifodasi romanning eng jozibador sahifalarini tashkil etadi. Hozircha ko’proq romanning tarixiy, ma’rifiy, ijtimoiy-falsafiy xususiyatlari to’g’risida so’z yuritildi. Aslida bu keng qamrovli asarning badiiy fazilatlari, qahramonlarning ruhiy olami, undagi ko’plab san’atkorona tasvirlangan lavha- kartinalar haqida ham to’lib-toshib gapirish mumkin. Humoyunning mag’lubiyati, hind yigiti Nizom meshkobchi madadida halokatdan arang qutulib qolishi; uzoq davom etgan adovat, birodarkushlik janglaridan so’ng Humoyun tashabbusi bilan og’a-inilarning uchrashuvi, Hindikush tog’ining etaklarida go’zal tabiat quchog’ida uyushtirilgan bazm-tantana, og’a-inilarning dunyo, toj-taxt tashvishlarini bir dam unutib, beg’ubor bolalik yillariga qaytib, ozgina muddat dilkash suhbat qurishi, ota Bobur qabrini ziyorat qilib, uning ruhi oldida qasamyod etishlari, ahdu- paymonlariga, qasamyodiga xiyonat qilib, yana o’zaro adovat, birodarkushlik urushlari yo’lini tutgan Komronning mudhish jazoga mahkum etilishi, ko’ziga mil tortish lavhasi; Akbarning hind qizi bilan nikoh to’yi marosimi, donishmand Salim ota bilan falsafiy muloqotlari, bu dovyurak, bahodir yigitning fil bilan olishuvlari, yovlar bilan janglari – bunday o’rinlar chinakam badiiy tasvir namunalaridir. Pirimqul Qodirov tarixiy romanlarining badiiyati hali adabiyotshunoslikda yaxshi o’rganilgan emas. Bu asarlarni to’g’ridan-to’g’ri biron tarixiy romanchilik maktabiga mansud etib bo’lmaydi. Ularda xilma-xil romanchilik maktablarining tajribalari o’ziga xos tarzda mujassamlashgan. Bugina emas, izchil realism an’analariga sodiq Pirimqul Qodirov tarixiy romanlarida XX asr jahon taraqqiyparvar modernistik adabiyotining tajribalari bilan mushtarak jihatlar ham mavjud ekani tanqidchilikda e’tirof etildi. Chunonchi, Akbarning toj-taxt, dunyo tashvishlaridan qochib uzlatga chekinib yurgan kezlaridagi ruhiy holatlari ifodasida buni kuzatish mumkin. Pirimqul Qodirovning tarixiy romanlari faqat mutaxassislar, tarixchi olim, adabiyotshunoslar emas, o’zimizda ham, xorijda ham keng kitobxonlar orasida katta qiziqish uyg’otmoqda. Zotan, asar kattayu kichikka, barcha xalqlar

58 o’quvchisiga birdek yetib boradigan yo’sinda bitilgan. Adib tajribasi uzoq moziy voqealari, murakkab hodisalar haqida ham barchaga tushunarli bir tilda, oddiy qilib yozilishi mumkinligini yana bir karra tasdiqlaydi. “Yulduzli tunlar”, “Avlodlar dovoni” chiqqandan beri kitobxonlarning muallifga yo’llagan maktublari keti uzilmaydi. Hindistonning Indour shahrida yashovchi advokar Surjamil Garchdan kelgan maktubda shunday satrlar bor: “Yozuvchi boy faktik materiallar asosida badiiy jihatdan go’zal roman yaratgan, men ko’pdan beri bunday ajoyib asar o’qimagan edim”. Shaxrixonlik Abdufattoh Jo’rayev shularni yozadi: “Yulduzli tunlar” va “Avlodlar dovoni” romanlaringizni har bir o’zbek farzandi o’zining shu buyuk avlodning bir tomiri ekanligidan g’ururlanishga, qolaversa, bularni o’qigan boshqa millat vakillarinig buyuk xalqimizga bolgan hurmatlari ortishiga imonimiz komil”. Farg’onalik shoira, maktab muallimasi Maqsuda Ergasheva “Avlodlar dovoni” mutolaasi paytidagi his-hayajonlarini shunday izhor etadi: “Sizning “Avlodlar dovoni” romaningizni behad minnatdor bo’lib o’qib chiqdim”. Maktub 1989 yil 3 fevralda, ya’ni “oshkoralik, demokratiya” jazavasi avjiga chiqqanda bitilgan, xatda o’sha kezlardagi behuda jazavalardan zada bo’lgan qalbning “Avlodlar dovoni”dan topgan taskinlari o’z ifodasini topgan. “Hozir hamma – gazetayu jurnallardan tortib, she’rlaru romanlargacha baqirib-chaqirib so’zlayotgan ushbu zamonda, - deya davom etadi muallima, - ulug’ bobolarimiz haqida shunday sokinlik bilan yozilgan asaringizni o’qib, barcha kitobxonlarni noyob bir ma’naviy xazina bilan qutlagim keladi. Behadu behisob o’limlarni ham hayot nuriga yo’g’rilgan tasvirlaringiz dilrabo g’azalning ohanglaridek ruhimga orom berdi”. Ayni vaqtda u romanni o’qishda qalbini o’rtagan armon-o’kinchlarni ham to’kib soladi: “Balki, ulug’ bobomiz Mirzo Bobur xoinlar tufayli bu tuproqdan chiqib ketmaganlarida, biz bu kungi holga tushmasmidik? Yurtimiz ham Movarounnahrligicha qolib, dunyodagi eng buyuk davlat bo’larmidi? Humoyun va Akbarlar ham shunda tug’ilarmidi? Balki jahonga mashhur Tojmahal Andijonda qurilarmidi!”

59 Bunday armon romanni o’qigan har bir o’zbek kitobxoni qalbida kechadi. Mirzo Bobur va uning avlodlari haqidagi romanlarni avval shunday ichki armon bilan o’qigan kitobxonlar hozir mustaqilligimiz sharofati bilan tarixiy haqiqat tiklanganidan har qancha quvonsa arziydi. Toshkent, Samarqand, Shahrisabzda Sohibqiron Amir Temurga qo’yilgan haykallar, poytaxtimizdagi Temuriylar muzeyi, Andijonda qad ko’targan Mirzo Bobur haykali va ulkan bog’ni to’ldirgan yodgorliklar majmui xalqimiz iftixor qiladigan mo’tabar qadamjoylarga aylanadi.

60 Xulosa Inson adabiyotning tasvir predmeti ekan, insonning ruhiyatisiz uni yaxlit, bir butun holatda to’liq tasavvur qilish mumkin emas. Demak, har qanday badiiy asarda, u qachon va qaysi janr, metodda yaratilgan bo’lmasin, inson psixologiyasi u yoki bu tarzda aks etishi tabiiydir. Tarixiylik tamoyilining o’zbek romanlarining asosiy mezonlaridan biriga aylanishida tarixiy qahrmon, tarixiy muhit va tarixiy-badiiy talqin ”uchligi” muhim omil sifatida ko’zga tashlanadi. Zero, tarixiy asar xalq va jamiyat taraqqiyotida muhim rol o’ynagan mashhr shaxslar hayoti asosida yaratiladi; o’z prototipiga ega bo’lgan tarixiy shaxs hayoti va faoliyatining yozuvchi estetik ideali bilan bog’liq qirralari asarda aks etgan bo’ladi. Bunday romanlarda to’qima obrazlar yoki tarixda o’z prototipiga ega bo’lgan personajlar xarakterini yaratish jarayonida tarixiy voqealarni kitobxon ko’z o’ngida gavdalantirish, ularga milliy ruh bag’ishlash va tarixiy shaxslarni millat qahramoni darajasiga ko’rsatish tamoyili ustuvorlik qiladi. P.Qodirovning tarixiy romanlarida temuriy hukmdorlar hayotining eng murakkab jihatlari qalamga olingan. Adib temuriylar davlat tizimi va o’sha davrda kechgan siyosiy munosabatlarni to’g’ridan-to’g’ri ifodalash yo’lidan bormaydi. Asarning o’ziga xos tomonlaridan biri shundaki, yozuvchi butun voqea-hodisalarni bosh qahramonlar sifatida belgilangan Bobur, Humoyun, Akbar nigohi orqali tasvirlaydi. Romanlarda millat hukmdorlarining tarixdagi qismati temuriylar davlatining yemirilish sabablari haqida tasavvur beruvchi omil sifatida tasvirlandi va bu hol romanga o’ziga xos ruh bag’ishladi. Milliy ruh va xarakterlar talqinida xalqimiz ma’naviy qadriyatlari hamda xalq og’zaki ijodi an’analari aks etganligi milliy romanchilik yutuqlaridan biri hisoblanadi. Ayonki, har bir davr adabiyoti milliy qadriyatlarga o’z estetik ehtiyoji va badiiy imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda munosabatda bo’lishadi. Shu jihatdan qaraganda, folklor unsurlarining yozma nasr badiiy strukturasidan

61 mustahkam o’rin olishi va folklorizm tipologiyasining romanlarda yangicha mohiyat, yangi mazmun kasb etishi muhim ijodiy yutuqlardan biri hisoblanadi. Badiiy asar qahramonlarini o’zining hayotiy asoslaridan uzoqlashtirmay, tabiiyligini saqlab qolgan holda avloddan-avlodga o’tib kelayotgan an’anaviy e’tiqodlar fonida tasvirlash va asar to’qimalariga yuksak mahorat bilan singdirib yuborish muhim tamoyillardan biri bo’lib qolmoqda. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqib quyidagicha umumiy xulosalarga keldik. Birinchidan, romanga xos epik tafakkur badiiy asarda faqatgina romanbop voqea-hodisalarni aks ettirishdan iborat bo’lmasdan, balki ijodkorning hayot voqealarini ulkan san’atkor romannavis sifatida idrok etishida ekanligini tahlil qildik. Ikkinchidan, O.Yoqubovning ”Ko’hna dunyo” romaniga xos epik tafakkur omillarini (syujeti, kompozitsiyasi, tili, qahramonlarni harakatga keltiruvchi barcha vositalar) asar tahlili misolida tadqiq etdik. Ya’ni romanga qamrab olingan xayotiy xodisalar vainsoniy taqdirlar tahlil etildi. Uchinchidan, ”Yulduzli tunlar” romaniga xos epiklik tarix va undagi ulkan evrilishlar tarixiy shaxslarning ma’naviy qiyofasi orqali mohirona aks ettirilganligi voqelik va qahramonlar rishtasida tahlil qilindi. To’rtinchidan, o’zbek tarixiy romanlarida ijodkorlarning o’tmish voqeligiga munosabat masalasi o’zbek adabiyotining ilk tarixiy tomani ”O’tkan kunlar” romanidan boshlanganligi va undan keyin bu xususiyat ”Kecha va kunduz” omanida davom ettirilganligi, mazkur tarixiy taraqqiyot ”Qutlug’ qon” romanida o’zgacha bo’y ko’rsatganligini tahlil etdik. Beshinchidan, biz bitiruv malakaviy ishimizda o’zbek tarixiy romanlarida ijodkorlarni o’tmish voqeligiga munosabat masalasini O.Yoqubov va P.Qodirov

62 romanlari misolida voqelik va qahramon ichki ruhiyati bilan bog’liq holda o’rgandik. Oltinchidan, O.Yoqubovning ”Ulug’bek xazinasi” romanidagi asosiy qahramonlarning xarakter xususiyatlari, milliy qiyofalari, portret va detallar orqali ochib berilganligini asar tahlilida tadqiq etdik. Yettinchidan, ma’lumki tarixiy voqelik va badiiy haqiqatni uyg’unlashtirib asar yaratish, ijodkordan katta mahoratni talab etadi. Biz mazkur muammoni P.Qodirovning ”Avlodlar dovoni” romani misolida tahlilu tadqiq qildik. Xullas, o’zbek adabiyotshunosligida roman janri va romanlarda epik tafakkur muammosi tarixiy roman misolida mazkur kichik tadqiqotimizda o’z ifodasini topdi. Ammo hali o’zbek adabiyotshunosligida O.Yoqubov va P.Qodirov romanlari badiiyati yetarlicha tadqiq qilinmaganligini guvohi bo’ldik.

63 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati. 1. Karimov I.A. 2012-yil vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko’taradigan yil bo’ladi. “Xalq so’zi” gazetasi, 2012-yil, 20-yanvar soni. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yо‘q.-T: Sharq, 1998.-B. 31. 3. Karimov I.A . Olloh qalbimizda, yuragimizda. –T: О‘zbekiston, 1999.-B. 32. 4. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.-T: Ma’naviyat, 2008. –B. 5. Umurov H. Badiiy psixologizm va hozirgi o’zbek romanchiligi. T: 1983 6. Yoqubov O. Tanlangan asarlar/ Ko’hna dunyo. III jild.-T: Sharq, 2007. 7. Yoqubov O. Tanlangan asarlar/ Ulug’bek xazinasi. II jild. –T: Sharq,2007. 8. Qodirov P. Yulduzli tunlar.-T: O’zbekiston,1990. 9. Qodirov P. Avlodlar dovoni. / -T: Sharq, 2004. 10. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari.-T: О‘zbekiston, 2002. 11. Mirvaliyev S. О‘zbek adiblari.-T:Yozuvchi,2000.-B.223-224. 12. Mirzayev I.Badiiy uslub sehri.-Samarqand:2000.-B.121. 13. Normatov U.Mahorat sirlari.(M.Q о ‘shjonov bilan hamkorlikda).-T.1972. 14. Normatov U.Nasrimiz ufqlari.-T:Yosh gvardiya,1974. 15. Rasulov A.Badiylik –bezavol yangilik.-T:Sharq,2007.-B.336. 16. Rasulov A.Tanqid,talqin,baholash.-T:Fan,2006. 17. Said A.Y о ‘qotganlarim va topganlarim.-T:Sharq.1999. 18. Sanjar S.Roman va tanqid.-T:Fan,2008. 19. Safarov O,Y о ‘ldoshev B,Ahmedov SH. О ‘zbek adabiy tanqidchiligi tarixi. . 20. Sulton Z.Adabiyot nazariyasi.-T:Sharq,2005.-B.265. 21. Y о ‘ldoshev Q.Yoniq s о ‘z .-T:Yangi asr avlodi,2006.-B.548. 22. Umurov H.Tahlil san’at .-T:Fan,1978.-B.260. 23. Sharafiddinov O,Mamajonov S,Normatov U. va b.sh. XX asr о ‘zbek adabiyoti tarixi.-T: О ‘qituvchi,1999.-B.243. 24. Shokirov О ‘.Tanqidchi va adabiy jarayon.-T:Fan,1976. 25. Yoqubov I. О ‘zbek romani tadriji.-T:Fan va texnalogiya,2006.-B.164.

O'xshashlar

Asqad Muxtor ijodida esse janrining takomili

“Adabiy turlar va janrlar” modulini o‘qitishda innovatsion texnologiyalardan foydalanish

O`zbek adabiyotida essa janri va uning tadriji

Pirimqul Qodirovning adabiy –nazariy qarashlari

“XX asrning 70-80-yillar romanchiligi” modulini o‘qitishda muammoli ta’lim texnologiyalaridan foydalanish