O`zbek adabiyotida essa janri va uning tadriji - Adabiyot - Diplom ishlar

O`zbek adabiyotida essa janri va uning tadriji

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

194.5 KB

Ko'chirib olish

O`zbek adabiyotida essa janri va uning tadriji

MUNDARIJA Kirish …………............................................................................. 3 I BOB. Esse janri va taraqqiyot tamoyillari 1.1.Esse janrining o`rganilishi.........................................................6 1.2. Esse janrining genezisi (ildizlari)............................................11 II BOB. Esseda obraz va qahramonlar talqini 2.1. Esseda sujet va kompozitsiya masalasi……............................16 2.2.Ozod Sharafiddinov esselarida Abdulla Qahhor shaxsiyati va badiiyati..........................................................................................47 X ulosalar .......................................................................................57 Foydalanilgan adabiyotlar r о ` yxati ...... ..................................... 59 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi . XX asr о ` zbek adabiyotining yorqin vakillari A . Muxtor , P . Qodirov , O.Sharafiddinov, I.G`afurov, Sh . Xolmirzayevlar ijodi xalqimizning ma ` naviy hayotida , badiiy - estetik tafakkur tar aqqiyotida katta ahamiyatga ega . Zero , jamiyat ma`naviyatini yuksaltirish har doim ham badiiy s о `z san`atining zimmasida b о `lgan. Shu о`rinda Prezidentimiz I.A.Karimovning quyidagi gaplarini eslash о `rinlidir: “Ma`naviyat haqida gap ketar ekan, men avvalo, insonni ruhiy poklanish va yuksalishga da`vat etadigan, inson ichki olamini boyitadigan, uning iymon irodasini, e`tiqodini mustahkamlaydigan, vijdonini uyg`otadigan qudratli botiniy kuchni tasavvur qilaman” 1 . Shu ma`noda, roman, qissa, hikoya janrlari qatorida, esse janriniga ham o`ziga xos taraqqiyot va shakllanish i ni о`rganish tadqiqotning dolzarbligini belgilaydi . O`zbek adabiyotida roman, qissa, hikoya janrlari qatorida, esse ham o`ziga xos taraqqiyot va shakllanish tarixiga ega. Adabiyotimiz tarixida esse XX asrning 60-yillaridan so`ng xotira, qissa, hikoya, maqola, adabiy o`ylar tarzida yuzaga keldi. A. Muxtor, P. Qodirov, Mirtemir, Zulfiya, Sh. Xolmirzayevlarning bu davrda yaratilgan esse va ba`dialari adabiyotshunoslarning ilmiy izlanishlarida ma`lum darajada tahlil qilingan. Biroq bu ishlar hali esse xususidagi ilk ilmiy kuzatishlar bo`lib, janr haqida maxsus tadqiqotlar yaratilgani yo`q edi. 80-90-yillarga kelib, essening xotira, suhbat, badiiy-publitsistik maqola va hikoya shakli S.Ahmad, P. Qodirov, Sh.Xolmirzayev singari yozuvchilar ijodida yangicha mohiyat kasb etdi. Shu ma`noda o`zbek essenavislari ijodini tahlil va tadqiq etish bugungi o`zbek adabiyotshunosligining muhim masalalaridan biri hisoblanadi. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХ I асрга интилмоқда. - Т.: Ўзбекистон, 2000. – Б. 14. 3

O`zbek adabiyotida esse janri genezisi, shakllanish jarayoni oziga xos xususiyatlari, taraqqiyot omillari va yetakchi tamoyillari singari masalalar bugungi adabiyotshunosligimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. M a vzuning о`rganilganlik darajasi. Tadqiqotchilar nasriy janrlarning XX asr adabiy hayotida tutgan o`rni va ahamiyati, shakllanish tarixi, shuningdek badiiy mahorat masalasiga munosabat bildirishgan, ammo essening o`ziga xos xususiyatlarini yorituvchi fundamental ilmiy-nazariy tadqiqot yaratilmaganligi sababli bu muammo hal qilinmay kemoqda. Biz ana shu bo`shliqni to`ldirishga, janrni o`zbek adiblari ijodi misolida o`rganishga harakat qildik. Kuzatishlar davomida ingliz, rus, turk, o`zbek adabiyotshunosligidagi essega berilgan qisqacha ta`riflarga duch keldik. Biroq o`zbek tilida nashr qilingan «Adabiyot nazariyasi», «Adabiyotshunoslikka kirish», «Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o`zbekcha izohli lug`ati» kabi darslik va qo`llanmalarda, umuman, bu janr nomi ham tilga olinmaganligiga guvoh bo`ldik. O`zebk adabiyotshunosligida esse janri yetarlicha tadqiq etilmagan. Shunday bo ` lsa - da , olimlardan N . Rahimjonov , U . N o rmatov , B . Qosimov , O .Sharafiddinov, P.Qodirovlarning ilmiy maqola va monografiyalaridan ma`lumotlar olish mumkin. Mavzuning ilmiy yangiligi. Tadqiqotchilar nasriy janrlarning XX asr adabiy hayotida tutgan o`rni va ahamiyati, shakllanish jarayoni, shuningdek, badiiy mahorat masalasiga munosabat bildirishgan, ammo essening o`ziga xos xususiyatlarini yorituvchi ilmiy tadqiqot yaratilmaganligi sababli bu muammo hal qilinmay kelinmoqda. Biz ana shu bo`shliqni to`ldirishga, janrni o`zebk adiblari ijodi misolida o`rganishga harakat qildik. Bu esa ishning yangiligini ko`rsatadi. Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari : Esse janrini o`zbek adiblari ijodi misolida tadqiq etish asosiy maqsadimizdir. Va ana shu maqsadimizni amalga oshirish uchun quyidagicha vazifalarni belgilab oldik: 4

- Esse janri va uning taraqqiyot tamoyillarini o`rganish; - Esse janrining o`rganilishi va genezisini tadqiq etish; - Esseda obraz va qahramonlar talqinini tahlil qilish; - Esse janrida sujet va kompozitsiya masalasini o`rganish; - O.Sharafiddinov esselarida Abdulla Qahhor shaxsiyati va badiiyatini tahlil qilish; Bitiruv malakaviy ishining obyekti va predmeti: Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda O.Sharafiddinov, Sh.Xolmirzayev, P.Qodirov, I.G`afurovlarning esselari tahlil obyekti sifatida tanlandi. Tahlilda qiyosiy usulni tanlab mumtoz shoirlar va boshqa shoirlar she`rlarini ham tahlil obyekti – predmeti tarkibiga kiritildi. Bitiruv malakaviy ishining tadqiq usuli : Nazariy va xayoliy tahlil usuli. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati: Bitiruv malakaviy ish mavzuni o`rganish jarayoni orqali ciqarilgan xulosa va natijalar o`zbek adabiyotshunosligida esse janrini o`rganish va tadqiq etishga yo`naltirilganligi bilan ahamiyatlidir. Mazkur bitiruv malakaviy ishdan maktab, litsey va kollejlarda esse janrini o`rganishda va tadqiq etishda, ma`ruza va referatlar yozishda foydalaniladi. Bitiruv malakaviy ishimizni mavzui o`rta umumta`lim maktabida muhim o`rin tutadi. Chunki, o`rta umumta`lim maktablarida tur va janrlar haqida, xususan, esse janri haqida tushuncha beriladi. Bitiruv malakaviy ishining hajmi va tuzilishi: Ushbu bitiruv malakaviy ishimiz kirish, umumiy xulosa, adabiyotlar ruyhatidan tashqari to`rt faslni o`z ichiga olgan asosiy qism – ikki bobdan iborat bo`lib, uning qo`lyozma matni .. sahifani tashkil etadi. 5

I BOB. Esse janri va taraqqiyot tamoyillari 1.1.Esse janrining o`rganilishi O`zbek adabiyotshunosligida esse janriga nisbatan birmuncha kech munosabat bildirila boshlandi. 1991-yilda nashr qilingan «Adabiy turlar va janrlar» kitobida esse va badi`a haqida yarim bet ma`lumot uchraydi: «Essening hajmi va shakllari xilma-xil. Ikki-uch satrdan iborat kichkina bir hayotiy manzarani yoki voqealar tasvirini ifodalashi, fikrning yoki kechinmaning aforistik talqinidan to epik janrga xos katta hajmli asar ham bo`lishi mumkin». Shuningdek, badi`alar haqida ham qisqacha so`z yuritilib, epik janr izlanishlaridagi xarakterli tendentsiya sifatida ko`rsatilgan. Bu ilmiy-nazariy xulosada esse badiiy asar sifatidagina talqin qilingan. Vaholanki, essening imkoniyatlari keng. Qomusiy lug`atda essega berilgan quyidagicha ta`rif mavjud: «Esse falsafiy-estetik, adabiy-tanqidiy, tarixiy-biografik, publitsistik proza janri» - deyiladi. Bu ta`rif janr tabiatini to`laligicha ochib bermagan. 90-yillardan keyingi davrda U.Normatov, N.Rahimjonovlarning tadqiqot va maqolalarida esse, badi`a. xotira, esse-xotiralar haqida fikrlar uchraydi. Adabiyotshunos N.Rahimjonovning esse va badi`achilik bo`yicha qilgan ilmiy tadqiqotlardan e`tiboran shoir va yozuvchilarimizning hayot va adabiyot masalalariga doir adabiy o`ylari – badealardan iborat katta xirmon ko`tarildi» deb e`tirof etadi. Shu o`rinda esse va badi`aga doir ko`rinishlar to`g`risida bir necha savollar tug`iladi. Esse va badi`a janr nuqtai 6

nazaridan bir narsaning o`zimi, nomlari boshqa-boshqa bo`lgani bilan aslida aynan bitta janrmi? Yoki ular adabiy voqelikda unib, o`sib chiqqan, ildiz va genezisi bir bo`lgan ikki narsami? Sharq va G`arb adabiy hayotida shakllangan bu janrlar qaysi xususiyatlari bilan o`zaro farqlanadi? Ilmiy-nazariy manbaar va ijodkorlarning adabiy fikr- mulohazalariga murojaat qilish bu savollarga oydinlik kiritadi. Yozuvchi Pirimqul Qodirov badi`a janri haqida fikr bo`ldirib, shunday deydi: «Badiiy so`zning shakllari ko`p. She`riy nutq nazmga kirsa, badiiy maqolalar shaklidagi nasriy nutq klassik adabiyotimizda badia deb atalgan. Hozir G ` arb adabiyotlarida keng tarqalgan esse ham ko ` p jihatdan badiaga ( ta `kid bizniki – Q.M.) o`xshab ketadi...». Pirimqul Qodirov badi`a va esseni hayotni, voqelikni badiiy-estetik, ijtimoiy-falsafiy tadqiq etish vazifasiga ko`ra o`xshash janr, deb e`tirof etadi. Haqiqatan, Sharqda badi`a janri ildizlari mumtoz adabiyotimizga borib tutashadi. Sof badi`a tipidagi asarlar 70-yillardan boshlab Asqad Muxtor, Pirimqul Qodirov, Shukur Xolmirzayev singari adiblar ijodiy izlanishlarida yuzaga keldi. 80-90-yillar o`zbek adabiy hayotida esa esse bilan badi`a baravar ijod shakli sifatida ko`zga tashlanadi. Har ikkala janrda ham bosh qahramon ijodkor nuqtai nazari. Adabiyotshunos N.Rahimjonov aytganidek, «Badealarga... yaxlit estetik butunlik baxsh etuvchi narsa – bu san`atkor «meni», san`atkor dunyoqarashidir». Ruscha «Adabiy qomusiy lug`at»da «Esse avtor pozitsiyasi birinchi planga chiqariladigan janr» deyiladi. Inglizcha «Dunyo lug`ati»da aynan shu ta`rif keltiriladi. N.Rahimjonov maqola va 7

risolasida esse va badi`ani bir-biridan ajratmaydi, bir o`rinda «esse», ikkinchi o`rinda «badi`a» deb qo`llaydi. Jumladan, «Badi`alar, (adabiy o`ylar) mohiyatan turli shakllarda (yozuvchi va tanqidchi dialogi, qaydlar, badiiy etyudlar, esselar, kundaliklar, sadolar, qayd-esdaliklar tarzida) zuhurlanayotir». Yoki «Badialarning boshqa janrlarga ko`rsatayotgan ta`siri esse, xotira-esdalik, ilmiy-badiiy tahlil unsurlarining nasriy asarlarda ko`plab uchrayotganida ko`zga tashlanadi», deydi. Demak, olim esseni badi`aning bitta ko`rinishi sifatida talqin qilgan. Hatto ayrim o`rinlarda ikkala janrini baravar ijod shakli deb qaraganligiga guvoh bo`lamiz. To`g`ri, biz ham esseistik mulohazalar sof va qorishiq holda qo`llanishini inkor etmoqchi emasmiz. Janrlarning o`rtasiga temir devor o`rnatib bo`lmaydi, albata. Bizningcha, keyingi yillar tajribasida kuzatilayotganidek, mazkur janrlar bir-birini inkor etmagan holda, Sharqda badi`a, G`arbda esa esse mustaqil nasriy janrlar tariqasida shakllandi. Bugungi adabiy jarayonda, iste`molda yozma shaklda «badia», «badi`a», «badia`», «badea», «bade`a» ko`rinishlarda qo`llanishi ushbu janr nomini bir mumtoz adabiyotimizga borib bog`lanadi. Qadimgi Sharq adabiyotida badiiy maqolanavislik san`ati bo`lgan. «Navoiy asarlari uchun qisqacha lug`at»da badi`a (ko`plik badoyi`) so`zi «yangilik, ajoyib narsa» deya izohlangan. Shu o`rinda adabiy iste`molda «badi`a» so`zining turlicha yozma shakllatini yaxlit bitta adabiy meyorga solish kerakligini ta`kidlab o`tmoqchimiz. Bu so ` zning arab tilidan kirib 8

kelganligini e ` tiborga olgan holda « badi ` a » shaklini qo`llash to`g`ri deb o`ylaymiz. «O`zbek tilining izohli lug`ati»da badi`aga «Kishining diqqatini tortadigan, tahsinga sazovor badiiy asar. Har zamonning o`ziga yarasha nodir kishilari bo`ladi, ular o`z fazlu kamollari bilan asrdoshlariga turli-tuman badialar qoldiradi (G`.G`ulom)» deya ta`rif beriladi. Demak, biror bir buyuk shaxs haqida yoki biron voqea-hodisa xususida qiziqarli yangilik ayta oladigan xotira-memuar janr ba`diadir. Yozuvchi G`.G`ulom fikrlarini yanada kengaytiradigan bo`lsak, qadimgi Sharq adabiyotida yaratilgan tazkira namunalarini badi`a janri bilan bog`lash mumkin. Adabiyotshunos U. Normatovning «Umidbaxsh tamoyillar» kitobida ham 90-yillardan keyin yaratilgan esse-xotiralarga fikr- mulohazalar bildiriladi. «Bugungi nasrimiz yo`llari», «Xotiralar jozibasi» maqolalarida: «Besh-olti yillik tanaffusdan so`ng yozuvchi publitsistikasining esse-xotira turi qayta jonlana boshladi. S. Ahmadning Oybek, G`.G`ulom, Mirtemir, M.Shayxzoda, Shuhrat, S.Zunnonova haqidagi turkum xotiralari, O`.Umarbekovning «Qizimga maktublar» xotiralari, N. Aminovning «Bir asr hikoyati», Sh.Xolmirzayevning «Odil aka haqida o`ylasam...» kabi asarlari adabiy jamoatchilik orasida katta qiziqish uyg`otdi» deya esse namunalariga munosabat bildiradi va S. Ahmad, Sh. Xolmirzayev esselariga alohida to`xtalgan. «Xotiralar jozibasi» aynan «Bugungi nasrimiz yo`llari» maqolasining kengaytirilgan shakli deyish mumkin. Unda S.Ahmadning «Yo`qotganlarim va topganlarim» esse- xotirasi tahlil qilinadi. Olim esse janriga xos erkin 9

kompozitsiyani S.Ahmad xotiralari misolida quyidagicha ta`riflaydi: «Nazarimda, yozuvchining tabiati, iste`dod yo`nalishi o`zi tanlagan janr shaklga mos tushsagina, bisotini to`laroq namoyon etolsa kerak. Bilamizki, xotira, esse subyektiv va erkin janr. S.Ahmad tabiatan qoliplarga tushmaydigan, S.Zunnunova ta`rifi bilan aytganda, «talablarni suymaydigan, o`gitlarni xushlamaydigan, o`yinqaroq, bevosh odam». Shu jihatdam, esse xotira uning tabiatiga nihoyatda mos tushgan». U.Normativ esse janriga xos bo`lgan subyektivlik va erkin ijodkorlikni to`g`ri baholagan. Biroq bu fikrlar ham esse janrini o`rganish yo`lidagi kichik bir izlanish xolos. Ayniqsa, 90-yillardan keyin katta va yosh adabiyotshunos olimlarning esseistik xarakterda yaratilgan maqola va risolalarini ko`plab kuzatish mumkin. Jumladan, M.Qo`shjonov, O.Sharafiddinov, N.Karimov singari yoshi ulug` munaqqidlar qatori U.Hamdam kabi adabiyotshunoslarning maqoa va izlanishlarida erkin fikr, ilmiylik bilan badiiylikning o`zaro bovastaligi, mulohazakorlik, turli narsalar haqida turlicha qarashlar, hayolot asosida yozuvchi va shoirlar ijodi, hayoti va faoliyatini tadqiq etish an`anasi shakllanganligi ko`rinadi. U.Normatov adabiyotshunos olimlar ijodidagi esselashish jarayonini to`g`ri anglab, «Ijod va shijoat» maqolasida O.Sharafiddinov esse-tadqiqotlariga alohida to`xtaladi. Xususan, A.Oripov («Muvashshah»), G`.G`ulom («G`.G`ulomning kulgisi»), O.Yoqubov («Nutq»), Q.Qahhorova («Kibriyo opaning hovlisi») haqida yozilgan esse-xotiralarni ilmiy yo`nalishda kuzatadi. Adabiyotshunos A. Rasulov esa «Tafakkur yolqini» maqolasida olim O. Sharafiddinovning 10

«Ijodni anglash baxti» asariga alohida urg`u berib, esse xarakteidagi ajoyib asarlar yaratganligini e`tirof etadi. B . Qosimov « Cho ` lpon haqida roman » maqolasida N .Karimovning «Cho`lpon» ma`rifiy-romanini «esse-roman, esse-tadqiqot» deb baholaydi. Keyingi vaqtda esse janriga aloqasi bo`lmagan ijod namunalari yaratilib, «esse» yoki «badi`a» terminlari ostida e`lon qilinmoqda. Vaholanki, esse janri haqidagi qarashlar, to`xtamlar, aniq nazariy fikrlar dunyo adabiyotshunosligida ham hali hamon tugamagan. Esse janrining o`rganilishini kuzatish quyidagi xulosalarga keldik: Birinchidan, esse janrida muallifning «men»i yetakchi mavqega ega bo`lgan, yozuvchining shaxsiy mulohaza va taassurotlari asosiga quriluvchi erkin kompozitsiyali nasriy ijod namunasidir; Ikkinchidan , esse janri dunyo adabiyotshunosligida « deneme », « skittse », « katta reportaj », « ocherk » singari turli xil nomlar bilan mavjud bo`lib, o`zbek adabiyotida badi`a janrini esse bilan muqobil variant sifatida qo`llash mumkin. Biroq g`arb adabiyotidagi esse singari badi`a janri o`zining keng imkoniyatlarini ko`rsata olmadi. Uchinchidan, esse janrining o`zbek adabiyotida vujudga kelishi bevosita janrning keng imkoniyatlari, erkin ijodligidan tashqari, jamiyatdagi tarixiy zaruriyat tufayli yuzaga keldi. Chunki yozuvchi-shoir, adabiyotshunos olimda yangicha, ya`ni erkin yozish, erkin fikrlash – an`anaviylikdan qochish istagi paydo bo`ldiki, bu esse janrining keng rivojlanishiga imkon tug`dirdi. 11

1 .2. Esse janrining genezisi (ildizlari) Adabiyotshunos O`.Nosirov «Ijodkor shaxs, abdiiy uslub, avtor obrazi» tadqiqotida Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asari haqida shunday deydi: «Bayonning bevisota «men» tomonidan olib borilihsi Alisher Navoiy asarlarida ham mavjud, bu forma o`ziga xos uslubiy yo`nalsih tarzida avtorning asar temasi, voqea yuzasidan o`z fikri, qarashini izhor etish asarni qoliplashda qo`l keladi». 2 Ko`rinadiki, muallif «Mahbub ul- qulub» asaridagi «men» formasini usluboiy yo`nalish tariqasida tadqiq etadi. Bizningcha, esseistik uslubiy yo`nlaish deyilsa, mohiyat to`griroq yoritilgan bo`lar edi. Adabiyothsunos S.G`aniyeva esa «Mahbub ul-qulub» haqida maqolasida shunday deydi: «...ba`zi adabiyotshoslar tomonidan talqin qilinganidek, oddiy didaktik xarakterga ega bo`lmasdan, zo`r fosh etuvchilik kuchiga, faol va isyonkor xarakterga egadir. Bu asar davrning deyarli barcha sotsial va 2 Nosirov O'. IJodkor shaxs, badiiy uslub, avtor obrazi. - T.:Fan, 1981. –B.184. 12

nazariy masalalarini ihota qilgan sotsiologik falsafiy traktat bo`lishi bilan birga, ayni zmonda Navoiyning umuman badiiy, ayniqsa, proza sohasidagi mahoratini o`zida aks ettirgan badiiy asar hamdir». 3 Bu o`rinda «Mahbub ul-qulub» asarini ijtimoiy- falsafiy, nasriy asarligidan tashqari, badiiy asar ekanligini to`g`ri baholagan. «Mahbub ul-qulub»da ham «Uylanish va xotinlar to`g`risida» deb nomlangan alohida bob bor. Unda keltirilishcha, «Yaxshi xotin-oilaning davlati va baxti... turmushda boshingga kelgan har qanday jafo yetishsa, hamdarding u; badaningga xastalik yetsa va zaiflik yetishsa, uning ham joni halak». Satrlar hikmatli aforizmlarni eslatadi.Nasriy asarlarda ham ichki qofiyadoshlikni nasriy sajni ko`ramiz. XVI asr o`zbek mumtoz adabiyoti tarixida memuar asar sifatida tan olingan Zahiriddin Muhammad Bobur qalamiga mansub «Boburnoma» esse janrining tura xil janr unsurlarini o`zida namoyon qilgan. Adabiyotshunos S.Umirov «Boburnoma»-badiiy maqolanavislikning go`zal namunasi» maqolasida «Boburnoma» ilm, badiiyat, maqolanavislik, ocherk, esse xususiyatlarini ajib tarzda mujassam etgan go`zal sinkretik asardir» deb e`tirof etgan. Darhaqiqat, «Boburnoma» essening sinkretik mumtoz namunasi. Avtor voqealarga va qahramonlarga o`z nuqtai nazaridan turib, obyektiv baho beradi. Bu asarni sirtdan qaraganda avtobiografik asar deyishga asos yetarli. Unda voqelik tarixiy-jug`rofiy makon va zamonda aks ettiriladi. Ana shu memuar jihatlarga ko`ra «Boburnoma» sof holda xotiraviy asar ham. Ijodiy tajribaning 3 S.G'aniyeva. Mahbub ul-qulub haqida. O'zbek tili va adabiyoti. -1968. 3-son.-B.57. 13

mo`jizakor tabiatini qarangki, bitta asar badiiy, ilmiy, hatto publitsistikaga xos ocherk, yo`l xotirasi, ilmiy mulohaza shaklidagi esse janr unsurlarini ham yaxlit bir butunlikda namoyon etgan. Esseda ilmiy, badiiy, publitsistik, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, shaxsiy kechinma singari tafakkur unsurlarining yagona birlikda zohir bo`lishi «Boburnoma»ni esse tipidagi asar, deyishimizga to`la asos beradi. «Boburnoma» 1493-yildan 1529 yilgacha bo`lgan tarixiy davrni o`z ichiga qamrab olgan. Uni mutolaa qilish jarayonida turli xil fanlarga tegishli noyob va tiniq ma`lumotlarga, kamyob mushohada-muhokamalarga duch kelamiz. Asarda Boburshohning harbiy yurishlari tarixidan tashqari, turli millat va elatlarning etnografiyasi, urf-odat va udumlari, turfa shahar-qishloqlarning iqlimi, tabiati, hayvonot va nabobot olami haqidagi badiiy tasvirlar juda sinchkovlik bilan muallif tilidan hikoya qilinadi. S.Umirov ta`kidlaganidek, o`zbek nasri tarixida «Boburnoma» «tabiat tasvirini ipidan-ignasigacha tasvirlagan yagona asar, tabiat hodisalari, xususan, oylab kechgan zilzila, qor bo`roni, tinimsiz yoqqan yomg`ir tasvirlari» Boburning shaxsiy kechinmalari, ko`nglida uyg`ongan fikr- oylari – xotiralari bayoni tarzida ochilgan. Bobur ovchilikning turli xil turlariga oid lavhalarni detallashtirib, tabiiy jonli manzaralar chizadi. Chunonchi, baliq tutish, qush, kiyik ovlash singari tasvirlarni sanash mumkin. Sahifalar osha tarix, geografiya, botanika, zoologiya, meditsina, hatto harbiylar uchun ham g`oyat muhim ma`lumotlar muallifning nuqtai nazari orqali o`z bahosini oladi. Shu ma`noda, XVI asrdagi harbiy yurishlar tarixi, janglar turi, strategiyasini shoh Bobur nigohi orqali anglaymiz. Asarda shoh, 14

amaldor, beklardan tashqari turli xil tooifa va tabaqadagi kishilar nomi tilga olinadi. Har birining shakl va shamoyili, fe`l- atvori, umorasi, vadolat va nasabi ta`riflanadi. Bobur o`z qo`l ostidagi beklardan tortib oddiy navkarlar, shuningdek, o`zi ko`rgan, qadami yetgan yurt va elatlardagi, aniqrog`i, O`rta Osiyo va Xuroson hududlaridagi o`ziga zamondosh tarixiy shaxslar haqida qimmatli ma`lumotlar yozib qoldiradi. Ularning kelib chiqishi va kasb-korlari turli-tuman. Jumladan, asarda Alisher Navoiy, uning ukasi Darveshali, Abdurahmon Jomiy, Suhayliy, Muhammad Solih singari shoirlar haqida so`z ketadi. Hatto Yusuf, Muhammad Solih singari shoirlar haqida so`z ketadi. Hatto Yusuf raqqos haqida gapirib, uning o`ziga xos raqs uslubini alohida qayd etadi. Eng muhimi, «Boburnoma»da temuriylar shajarasi chiziladi. Essening sinkretik shakli deyishimizga asos sifatida turli adabiy janr va shakllarning yetakchi xususiyatlarini o`zida mujassamlashtirgan janr ekanligini «Boburnoma» misolida yana bir karra ishonch hosil qilish mumkin. Turli xil fanlarga tegishli qimmatli ma`lumotlar shu jihatdan xarakterli. Muayyan shaxslar haqidagi ma`lumotlar janr nuqtai nazaridan essening ilmiy, tarixiy, biografikjanr ko`rinishlarini eslatadi. Shu ma`noda, «Boburnoma»da Alisher Navoiy haqidagi ma`lumotlar bir joyga jamlansa, esse yoki ocherk deyishimizga asoslar yetarli. Cho`lponning «Kleupatra» asari Yevropa essechiligi tipidagi badi`aning go`zal barkamol namunasi. Adabiyotshunos olima N.Vladimirova «Cho`lpon - hikoyanavis» maqolasida 15

Cho`lponning yuqoridagi asarini «falsafiy ramzlar asosiga qurilgan» - deya, to`g`ri ta`kidlaydi. Darhaqiqat, Cho`lponning «Kleupatra» (Cho`lpon o`sha davrdagi adabiy til meyorlariga muvofiq «Kleopatra» nomini «Kleupatra» deb ishlatadi) badi`asi ramziy obrazlar asosiga qurilgan. Ammo uning zamirida hayotiy haqiqatlar, real tarixiy shaxslar kechmishi timsolli mazmunga singdirilgan holda badiiy aks ettiriladi. Cho`lponning sevgan ayoli Obidaning badiiy qiyofasi shoir ijodiga Kleopatra timsolida ko`chib o`tganligini adabiyotshunos N.Karimov «Cho`lpon va Kleopatra» maqolasida isbotlab bergan. Badi`a chuqur mushohadali mutolaani taqozo etadi. Asar shunchaki bir emotsiya, yuzaki ehtiroslar ta`sirida yozilmaganligini sezamiz. Zero, badiiy adabiyotdagi har bir gul, eng kam e`tibordagi kichik bur badiiy detal ham shoir yoki yozuvchi hayotidagi voqelik ta`sirida yuzaga keladi. Shu ma`noda, Kleopatra obrazi Cho`lpon ijodida bejiz uchramaydi. XX asr boshlarida biri Sharqda, ikkinchisi G`arbda yashab ijod etgan Cho`lpon bilan A.Kamyu esselarining qiyosiy tahlili bu borada keng fikrlash uchun imkon ochadi. Cho`lpon sof ishqiy dil rozlarini, muhabbat iztiroblarini nima uchun aynan badi`a janrida aks ettirdi, degan savol tug`iladi? Cho`lpon davrning eng ilg`or, taraqqiyparvar ziyolilaridan edi. Qolaversa, u jahon nasrini yaxshi bilgan dunyo adabiyotining go`zal namunalarini tarjima qilgan. Bu asar yozuvchining badiiy niyatini, shaxsiy ishqiy kechinmalarini timsollar tili bilan chiroyli bir yo`sinda ifodalashga xizmat qilgan. 16

Badi ` ada uchta obraz bor : Misr malikasi – Kleopatra , Amu malikasi – Kleopatra va lirik qahramon. Amu malikasi bo`lgan Kleopatra bevosita ishtirok etmaydi. Faqat uning nomini oshiq yigit qayta va qayta tilga oladi. Adabiyotshunos N.Karimov ta`kidlaganidek, «Shoir shu usul vositasida yigitning Amu malikasiga bo`lgan sevgisi oldida Sezaru, Antoniy singari sarkardalarning Kleopatraga bo`lgan muhabbati hech vaqo emas, degan fikrni olg`a surmoqchi bo`lgan». Cho`lpon go`zallikda va sevgi bobida tarixda mashhur bo`lgan Kleopatraga o`z sevgilisini qarama-qarshi qo`yadi. U o`z mashuqasini Misr Kleopatrasidan ustun qo`yadi. Nil malikasi judayam ko`plab xushsurat shahzodalar yuragiga ishq o`tini tashlagan. Uning oshiqlari shu qadar ko`pki, sanab sanog`iga yetolmaysiz. Ammo malika ular muhabbatiga ishonmaydi, oshiqlariga sovuq nazar bilan qaraydi, sof muhabbatni kutib yashaydi. Sharqona xususiyatlari bilan birga jahon nasrining janr xususiyatlarini ijobiy o`zlashtirayotgan o`zbek essechiligi genezisi yuzasidan shunday xulosalar aytish mumkin: Birinchidan, esse Sharq mumtoz nasrida erkin kompozitsiyali, maxsus fan tarmoqlariga bag`ishlangan, muallifning shaxsiy mulohaza, taassurotlariga, kitobxon bilan jonli muloqot asosiga qurilgan sof va sinkretik janrdir. Ikkinchidan, esse janrining ilmiy, badiiy, falsafiy, ijtimoiy, tarixiy, publitsistik unsurlari o`zbek mumtoz adabiyoti namunalarida yaqqol seziladi. (Alisher Navoiyning «Mahbub ul- qulub», Zahiriddin Muhammad Boburning «Boburnoma» asarlarida) 17

Uchinchidan, esse janri genezisi Sharq adabiyotida ham falsafiy risolalarda tashqi dunyoni bilish, insonning ichki kechinmalarini o`rganishga bo`lgan ehtiyoj va qiziqish natijasida essechilikning o`ziga xos an`anasi tarzida vujudga keldi. To`rtinchidan, esse o`zbek adabiyotidagi badi`a janrining o`ziga xos xususiyatlari bilan g`arb adabiyotidagi esse janrini eslatadi. Bu ikki atamani muqobil variant sifatida qo`llashimiz o`rinli. II BOB. Esseda obraz va qahramonlar talqini 2.1. Esseda sujet va kompozitsiya masalasi O`zbek adabiyotshunosligida esseda qahramon masalasi maxsus tadqiqi qilinmagan. To`g`ri, nasrning roman, qissa, hikoya singari janrlarida qahramon masalasi yetarlicha o`rganilgan. 18

Sh.Xolmirzayev ijodida roman, qissa, hikoyalari qaotirda esse va badi`alari ham salmoqli o`rin tutadi. Adibning «Tog`larga qor tushdi» to`plamiga behsta esseni kiritilgan: «Tog`larga qor tushdi», «Taqdir bashorati», «Oldi ortingga qara», «Bir oqshom suhbati yoki do`stim Ro`zi Choriyev», «Tanqidchiga uch maktub». Sh.Xolmirzayevning barcha esse va badi`alarini mavzu jihatdan quyidagicha tasnif qilish mumkin: 1) San ` at ahli haqidagi esselar : « Binafsha hidlang , amaki » turkumi , «Odil aka haqida o`ylasam...», «Shaydolik», «Bir oqshom suhbati yoki do`stim Ro`zi Choriyev», «Tanqidchiga uch maktub», «Taqdir bashorati», «Ay, Shuhrat akam-a», «Yo`llar ayro tushdi, ammo...», «Shimol yog`dusi» va «Kashf etmoq zavqi», «U kishi –ustoz, biz esa shogird»; 2) Jamoat arboblari haqidagi esselar : « Arbob armoni » turkunidagi « O ` ldirsa mard o ` ldirsin », « Vasvasa », «Mahalliy patriot», «Saboqlardan biri», «Bu yo`llar-ko`p qadim yo`llar», «Haqiqat bor ekanku!», Vatanga xizmat beminnat bo`ladi; 3) Tarixiy-ijtimoiy mavzudagi esselar: «So`nmas o`t», «Oldi ortingga qara»; 4) Publitsistik esselar : « Jamiyatning maqsadi ya ` ni mafkura bobida o ` ylar », «Abadiyot o`ladimi?» va h.k. «Binafsha hidlang, amaki» muallifning eng yirik esselaridan sanaladi. Mazkur esse dastlab yozuvchi O`lmas Umarbekov haqida yozilgan. Bu ijodiy jarayon haqida Sh. Xolmirzayev shunday yozadi: «Tabiiy, Umarbekov bahonasida o`sga iste`dodlar haqida ham, umuman, 60-yillar avlodi to`g`risida, aniqrog`i, ularning shakllanish jarayoniga doir bildigimnida, essega singdirganimni bilmay qolgandim». Adib 19

e`torf etganidek, 60-yillarning adabiyot maydoniga kirib kelgan bir guruh iste`dodli shaxslar haqida esse-xotira yozish g`oyasi yozuvchi ijodida daf`atan yuz berdi. Darhaqiqat, «Binafsha hidlang, amaki» turkum esselari o`z-o`zidan davomiylikni taqozo etdi. Bu to`rtta esse – «Binafsha hidlang, amaki» (O`. Umarbekov haqida), «Farg`ona yo`llarida» (U. Nazarov haqidagi), «Issiq jon» (Sh. Xolmirzayev va A.Oripov haqidagi), «Binafsha hidlang, amaki»(B.Zokirov haqidagi) esselari birlashib, ularning barchasida O`. Umarbekov obrazi markaziy o`rinda turadi. Xotiralarning «Binafsha xidlang, amaki» deb atalishining ham o`ziga yarasha tarixi bor. Birinchi turkumda O`. Umarbekov bilan Sh. Xolmirzayev o`rtasida «Gulchi qiz» hikoyasi xususida tanqidiy suhbat bo`lib o`tdi. Aynan shu suhbatdagi O`.Umarbekov qahramoni nutqidan olingan «Binafsha hidlang, amaki» jumlasi esse sarlavhasiga asos bo`lgan. Sh.Xolmizayev muallifga hikoyadagi lavhaning ishonarsiz asos bo`lgan. Sh.Xolmirzayev muallifga hikoyadagi lavhaning ishonarsiz chiqqanligini aytganida yozuvchi o`zining badiiy-estetik idealini yaratmoqchi bo`lganligini bildiradi. Darvoqe, binafsha ramziy ma`no tashigan. Hikoyada binafsha g`aflatda yotgan millatni uyg`otish, xushiga keltirish uchun bir vosita ramziy obraz hisoblanadi. Xuddi shu shartli simvolik obrazli jumladan Sh. Xolmirzayev unumli foylanib, 60-70-yillar avlodi haqida bitilgan xotiralarini «Binafsha hidlang, amaki» deb nomlaydi. Dastlab O`.Umarbekovning insoniy ijodkor sifatidagi qiyofasini kashf etishga bel bog`lagan hikoyanavis keyinroq Uchqun Nazarov, Botir Zokirov, O`tkir Hoshimov, Abdulla Oripov, Nizom Komilov, Turg`un Azizov, Mutal 20

Burhonovlarning o`ziga xos tabiatini, xarakterini voqealar zamirida yanada tiniqroq aks ettirdi. Esse-xotirada U.Nazarov, O`.Umarbekov, F.Musajonov, A.Oripov, O`.Hoshimov singari shoir va yozuvchilar, kompozitor M.Burhonov, aktyor T.Azizov, milliy estrada asoschisi B.Zokirovlar ziyoli qatlam – yozuvchi, shoir, kompozitor, telemuhandis, rejissyor, aktyor singari san`at ahllari qahramon sifatida ishtirok etadi. Ularning ahvoli-rusiyasi, adabiy hamkorligi, kechagi kunga va kelajakka munosabati batafsil hikoya qilinadi. Voqealar ishtirokchisi bevosita yozuvchining o`zi, u voqealarni ko`r-ko`rona hikoya qilmaydi. Har bir qahramonning botiniy va zohiriy olamini yozuvchi yangidan kashf etishga harakat qiladi. Yozuvchi ijodkor do`stlarining bir-biriga munosabatini, jamiyat va adabiy do`stlarining bir-biriga munosabatini, jamiyat va adabiy hayot haqidagi fikrlarini xolis hikoya qiladi. O`lmas Umarbekovga bag`ishlangan esseda yozuvchining badiiy niyati 60-yillar avlodining fikri-zikri o`z millatini dunyoga tanitish, xalqining an`ana-qadriyatlarini e`zozlash, garchand mustamlaka sharoitida bo`lsada, millat g`ururi, or-nomusini himoya qilishga chog`langan avlodning sa`y-harakatlarini ko`rsatishdan iborat edi. Essenavis shu niyatda ziyoli qatlamning uchrashuvlarini, suhbat-yig`ilishlarini, ijodiy safarlarini hikoya qiladi. Ularning o`zaro suhbatida mavjud jamiyatga nisbatan norozilik kayfiyati seziladi. Bu xususan, A.Oripovning «Bulbul» she`ri bilan bog`liq lavhada yanayam ko`zga tashlanadi: «Qarasam, bu ramziy (ayni chog`da realistik) she`r davra ishtirokchilarining lablariga istehzoli tabassum hadya etib, ularni bir-biriga ancha yaqinlashtirib ko`nglini izohsiz anglab turishibdi». 21

Sh.Xolmirzayev zamonaviy o`zbek ziyolisini diqqat bilan kuzatadi, ulardan kichkina bo`lsa-da, milliy fazilat izlaydi. Chunki sir emas, o`tgan asrning ikkinchi yarmiga kelib xalqimiz vakillari orasida yurish-turish va kiyinish, so`zlash va muomala madaniyatida ruslashish boshlangan, 60-70-yillarda esa bu «madaniylashish» avj pallasiga chiqqan edi. «Binafsha hidlang, amaki» turkum esselarida qahramonlarning o`zaro suhbati ma`lum bir soha doirasida, ya`ni ijod haqida kechadi. Aynan san`atning turfa turlari: kino, qo`shiqchilik, teatr san`ati xususida qahramonlar o`zaro bahslashadi. Ayrim kitobxonlar uchun asarda kechayotgan jarayonlar, voqealar zerikarli, tushhunarsiz bo`lishi tabiiy. Biroq essenavis xotira-esseda millat g`ururini ko`tarishga bel bog`lagan ijod ahlining nafaqat oddiy insoniy qiyofasini, shu bilan birga san`atkorona iztirobi, faqatgina o`sha shaxsga tegishli bo`lgan fojia va yuksal;ishiolarni ochib bergan. Muallif qahramonlarning xarakterini o`rganishda obyektiv kuzatuvchi, ayrim o`rinlarda personaj obraz keyingi o`rinlarda essenavisning o`zi bosh qahramon sifatida ko`rinish beradi. Chunonchi asar boshlanishida obyektiv kuzatuvchi Uchqun Nazarovga bag`ishlangan qismda anchagina faol qahramon darajaga ko`tarilgan. Shartli ma`moda, yozuvchining bevosita esseda ishtirokini quyidagicha ko`rsatsih mumkin: sof muallif - muallif-hikoyachi – muallif-personaj obraz –muallif-bosh qahramon. Bu formula «Binafsha hidlang, amaki» turkum esselarida turli o`rinlarda turfa shaklda almashinib turadi. Xotiralarnng markaziy qahramoni O`lmas Umarbekopov essening dastlabki sahifalaridan to oxirigacha 60-yillar 22

avlodining boshini biriktiruvchi, d`ostlari o`rtasida juda kata hurmat va e`tiborfa ega muloyim tabiatli, o`ta madaniyatli shaxs sifatida tasvirlanadi. «Farg`ona yo`llarida» voqealarida Uchqun Nazarovning rejissorlik va yozuvchilik sifatidagi qiyofasi, shuningdek unig fe`l-atvoriga xos bo`lgan cho`rtkesarlik va keskin xaraterlilik tasvirlanadi. Bu turkum esselarda yoriqn anglashiladigan xarakter - qahramonlarning o`zaro suhbatida ruscha soz`alrning haddan ziyod ko`p ishlatilishi. Ayniqsa, bu holat O`lmas Umarbekopov, uchqun Nazarov, Botir Zokirov, Mutal Burhonov kabi qahramonlarning nutqida bo`rtib turadi. Albatta, bu Sh.Xolmirzayev tanlagan xos uslub. Chunki o`sha paytlarda davr va muhit 60-yillar avlodiga o`z ta`sirini o`tkazmay qolmagan, ular bolaligidan rus maktablarida tahsil olganlar, oilada, do`stlar davrasida, jamoa joylarda ham rus tili orqali muloqot kuchaygan bir davr bo`lgan. Shu o`zga til unsurlarini hayotda qanday bo`lsa shundayliguicha kitobxonga tadqim etadi. «Binafsha hidlang, amaki» turkum esselari orasida Botir Zokirovga bag`ishlangan esse-hikoya juda ta`sirchan yozilgan. Ma`lumki, turkumning birinchi qismida Botir Zokirov personaj obraz sifatida ishtirok etadi. U bir chekkada o`z xayollari bilan parishonxotir o`tiradi. Hatto kitobxon uning esseda ishtirokini ilg`amay ham qolishi mumkin. faqatgina xayol dunyosidan uni o`zaro suhbatga jalb qilgan qahramonlar luqmasi orqaligina Botir Zokirovning ham borligi esga tushadi. Sh.Xolmirzayev uning xayolchan tabiatini quyidagi satrlarda ifodalaydi: «...u kishi qandaydir parishonhol ko`rinar, hamsuhbatining gapini tinglamayotganiga o`xshar, illo nuqul nari-beriga qandaydir 23

nuqtalarga qarar-tikilar, ammo aftidan suhbatinig deylik, so`roqlariga aniq-aniq javoblar qaytarardi». Esse sahifarida Botir Zokirovning ichki va tashqi portreti boshqa esse qahramonlariga nisbatan ancha tiniq tasvirlanadi.Uning ko`rinishi, qiyofasi, kiyinishi, yurish-turishi, qiziqishlari, hikoyalar mashq qilgani, rassomchilik bilan shug`ullangani haqidagi ma`lumotlar xonanda to`g`risida qo`shimcha noyob ma`lumotlar yetkazadi. Esse ekspozitsiyasi Sh.Xolmirzayevga xos jo`n va sodda tasvir bilan boshlanadi. «Ko`klam edi. Yurtga bordim. Ukam Xayrulla (kenjamiz) hovuz bo`yida meni kutib oldi. Mazkur esse- xotira ham «Binafsha hidlang, amaki» singari yozuvchining shahardan qishloqqa safari va u yerdagi ko`rgan-bilgani, anchadan beri yozuvchining qiynoqqa solib yurgan badiiy niyat tufayli, muallifning bolalik xotiralari bilan boyitilgan. Ayniqsa, onasi Oysha momo va uning oti bilan bog`liq voqealar tizimi, shuningdek ayollar bazmi haqidagi real tasvirlar nihoyatda ta`sirchan va qiziqarli sahnalarni tashkil etadi. Sharqda otga mehr-muhabbat kuchli, qadim og`zaki ijod namunalarida ot insonning eng yaqin do`sti, xaloskori, vafodorlik ramzi sifatida talqin qilingan. Bu an`anaviy obraz yozma adabiyotda ham ko`chgan. Umuman dunyo xalqlari adabiyotida ham ot – ezgulik timsoli sifatida talqin etiladi. Chunonchi, amerikalik adib E. Seton Tompson hikoyasida ot – erkinlikni sevuvchi timsol, qirg`iz adibi Ch.Aytmatov qissasida qadrdonlik va vafodorlik ramzi sifatida aks ettirilgan. Xuddi shuningdek, Sh.Xolmirzayevnng «Bir vujudda ikki jon» essesida Oysha momonining Jayron oti bilan bog`liq voqealar tizimida 24

ham otni xaloskor, o`z egasiga sadoqatli jonivor sifatida ko`ramiz. P. Qodirovning 70-yillarda yaratilgan «O`ylar» badi`alar to`plamida davr hayoti, eng dolzarb masalalar qatorida adabiyot haqidagi adabiy o`ylari jamlangan. Adabiyotshunos N.Rahimjonov P. Qodirov badi`alariga xos bo`lgan «hissiy tafakkur» teranligini, «assotsiativ tafakkur» yetakchiligini asosiy omil sifatida belgilaydi. Ammo bu badi`alarda assotsiativ fikrlashgan tashqari analitik tahlil, kuzatuvchanlik uslublari ham kuzatiladi. P. Qodirov ijodkor shaxs uchun zarur bo`lgan to`rtta omilni, ya`ni hayotiy bilim, adabiy bilim, haqiqiy talant, katta g`ayratni badiiy-estetik printsiplar ifatida ajratadi. Badi`alarda adibning iste`dod, did, ilhom, yozuvchi mahorati haqidagi ilmiy- nazariy fikrlari qanaqadir temir qolipdagi so`zlar tizimidan iborat emas, ularda obrazlilik, erkin fikr va jonli muloqot mavjud. Shuningdek, P.Qodirov ham S.Ayniy uslubiga xos badiiy mantiq bilan ilmiy mantiqning omuxtaligini, Oybek uslubiga xos qahramon yaratishda ichki ritm, yozuvchi ichki dunyosi va hayotiy va tajriba bovastaligini, A.Qahhor uslubiga xos bo`lgan analistik iste`dodni, psixologik tasvirni ongli qayd etadi. Alohida kichik mavzulardgi («Sehrli tuyg`u», «Fakt va kashfiyot», «Haqiqiy va sun`iy to`qima», «Qahramon muammosi» va h.k.) badi`alarni yaxlit birlashtiruvchi o`qchiziq mabjud. Badi`alar Yozuvchining badiiy ijiod, ijodkor uslubi, badiiy asar tili haqidagi falsafiy mushohadakorlik bilan yo`g`rilgan ilmiy-nazariy shaxsiy qarashlaridir. Ayrim o`rinlarda P.Qodirov mulohazalarida qahhorona uslub seziladi: «Adabiyot atomdan kuchli» degan 25

fikriga hamohang «Yozuvchi ilg`or g`oyalar, zo`r bilimlar, o`tkir iste`dod va mahorat yordami bilan mana shu teranlikka yetib boradi-yu, u yerda cheksiz badiiy nur va mahoratni yuzaga chiqaradi. So`ng atom kuchiday tuganmas bir kuch uning satrlaridan joy ola boshlaydi». P. Qodirovning bu tipdagi badi`alari adabiyotshunos I.G`afurovning esselari bilan mushtarak mazmun kasb etadi. I.G`afurovning adabiyot va ijtimoiy hayotning jonli lavhalari va jarayonlari tadqiqiga bag`ishlangan «Go`zallikning olmos qirralari», «Ona yurt kuychisi», «Usmon Nosir», «Joziba», «Yonarso`z», «Yam-yashil daraxt», «O`rtoq shoir», «o`ttiz yil izhori», «Dil erkinligi» singari adabiy o`ylar, mansuralar, badi`alari o`zbek badiiy publitsistikasida salmoqli o`ringa ega. Adabiy-tanqidiy izlanishlari silsilasida o`zbek she`riyatining sultoni Alisher Navoiyga bag`ishlab yozilgan («Bilsak va anglasak, «Ko`ngilning nozikligi», «Ikki debocha aro», «Dilpisand», «Koinot, ko`hna ravoq va Navoiy», «Navoiyning hayol kemasi», «Odamning xohishlari»), shuningdek, adabiyotni, badiiy ijodni nafis his etuvchi ichki intuitsiya bilan bitilgan («Nega shoirlar devona bo`ladi?», «Ra`no va Hayyom», «Ra`noning kashfi», «Emranish», «Hujayradagi suvratlar»), qirg`iz adibi Ch.Aytmatovning «yengilgan vujud, g`olib ruh»ga aylangan qahramonlari xususidagi badi`alari e`tiborga loyiq. A. Qodiriy kashf etgan Otabek, Kumush, Anvar, Ra`no singari obrazlarga murojaat va ularning xatti-harakati, ruhiyati, xarakterini I.G`afur nuktaposhlik bilan tadqiq qiladi. Mualliflar A.Qodiriy asarlaridan har biri o`ziga xos ma`no va mazmun 26

topadi. Ikkala essenavis ham jahon adabiyoti mezonlari asnosida fikr yuritadi. A. Oripov she`riyatiga bag`ishlangan «Emranish», «Mushkul yo`llardagi mas`llik», «Sham va bo`ron»; E.Vohidov she`riyati xususida yozilgan «Hujayradagi suvratlar» badi`alarini mushohada qilar ekanmiz, olimning shoirona tabiatini sezamiz. Shoirlar ijodini tahlil qilar ekan, uning shoir qalbini tushunish salohiyati ochiladi. «Emranish» badi`asida A.Oripov she`rlariga xos bo`lgan tragik hissiyotni, hayol bilan reallik o`rtasidagi keskin qarama-qarshilik natijasida emranib she`r yaratuvchi shoir qalbini yorqin misollarda dalillaydi. Emranish... I.G`afur xalq dostonlarida qo`llanilgan «o`rtanish» ma`nosini anglatuvchi bu so`zga qaytadan jon ato etadi. Essenavis A.Oripovning 60-yillarda yaratilgan «O`ylarim», «Yuzma-yuz», «Xayrlashuv» she`rlaridagi bitta o`qchiziq mohiyat –tragik hissiyotni shekrpirona qudratga qiyoslaydi. I.G`afurovning «Navoiyning hayol kemasi» badi`asida lirizm ustunlik qiladi. Esse nasr emas, ko`proq sochma nasr kabi o`qiladi. «Ul hayoliy g`azal kemasining asrlar sari yo`lga chiqqan dorug`asi daho shoirning o`zidir. Navoiyning bu hayoliy kemasi suzmagan dengiz va yetmagan inson manzillari yo`q». Iste`dodli jurnalist Shodmon Otabek «Adabiyot qismat bo`lsa...» maqolasida o`zbek essechiligicha barakali ijod qilgan Sh.Xolmirzayev haqida shunday deydi: «...Shukur Xolmirzayev esselarini xotira sifatida yozilgan memuar adabiyotning ajoyib namunalari deyish mumkin. E`tirof etish kerakki, yozuvchi 27

hikoyachilikda qanday maktab yaratgan bo`lsa, esse janrida ham o`zga xos bir yo`nalishni boshlab berdi. Darhaqiqat, Sh.Xolmirzayev 60-yillardan boshlab o`zbek memuar adabiyotini o`zining 20 dan ziyod esse-xotiralarida adib qahramonlarini o`z tilidan gapirtirdi. Jumladan, «Bir oqshom suhbati» essesi rassom bilan suhbat asosiga qurilgan. O`zbek esse-xotiralarida mashhur shaxslarning hayoti, dunyoqarashi, fe`l-atvori, madaniy saviyasi, xarakteri yozuvchi nuqtai nazari bilan ochiladi. Sh.Xolmirzayev «Binafsha hidlang, amaki», «Ay, Shuhrat akam-a...», «Yo`llar ayro tushdi, ammo...», «Bir oqshom suhbati yoki do`stim Ro`zi Choriyev», «Odil aka haqida o`ylasam...», «U kishim – ustoz, men- shogird», «Abdulla Qahhorni eslab...» singari esselarida buyuk san`atkorlar qiyofasini namoyon etdi. Sh. Xolmirzayev esse-xotiralarida qahramon nutqida dialekt xususiyatlaridan, dialog, ichki monolog, avtor bayoni singari badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalanadi. Essenavis qahramon xarakterini ochishda batafsil tasviriylik printsipiga amal qiladi. (Shukur Xolmirzayev «Binafsha hidlang, amaki») Sh. Xolmirzayev esse-xotiralaridan farqli ravishda P.Qodirov, I.G`afurov esse va badi`alarida yozuvchi fikri bosh qahramon sifatida zuhurlanadi(P.Qodirov «O`ylar», I.G`afurov «Dil erkinligi»). Ularda shaxslar emas, masala, mulohaza bosh qahramon sifatida ko`rinish beradi. Bular esa ilmiy, badiiy- publitsistik esse namunalari bo`la oladi. Aristotel kompozitsiya haqida shunday deydi: «...voqealarning qismlari shunday joylashtirilishi lozimki, biron 28

qism almashtirilganda yo olib tashlanga yaxlit narsa o`zgarib ketsin, yo harakatga kelsin, chunki mavjud emasligi sezilayotgan narsa butunning uzviy qismi bo`la olmaydi». Umuman, kompozitsiya haqida juda ko`plab adabiyotshunos va yozuvchi-shoirlarning muhim qarashlari bor.Biz esselar syujeti va kompozitsiyasi tahlilida mavjud turfa fikrlarni e`tiorga oldik. Agar yozuvchining badiiy niyati aniq bo`lmasa, voqealar, uni harakatga keltiruvchi xarakterlar sochilib ketadi. Kompozitsiya – badiiy asar materialini, barcha komponentlarini birlashtiruvchi muhim kuch. Sh. Xolmirzayevning «Binafsha hidlang, amaki» asari alohida syujet va kompozitsiyaga ega bo`lgan to`rtta essedan iborat: «Binafsha hidlang, amaki» turkum esse-xotiralar syujeti kontsentrik va retrospektiv syujet tizimiga ega. Chunki xotiralarning boshidan oxirigacha O`lmas Umarbekov maishiy, ijodiy voqealarni, gurung suhbatlarni bitta joyga uyushtiradi. Sh. Xolmirzayev 90-yillarda turib, 60-70-yillarda bo`lib o`tgan voqealarni eslaydi. Demak, yozuvchi orqaga, ya`ni o`tmishga qaytadi. Mazku xususiyatga ko`ra, bu esse-xotiralar retrospektiv syujet asosiga qurilganligini qayd etish mumkin. Birinchi turkum « Binafsha hidlang , amaki » essesi yozuvchining favqulodda kutilmagan tadorik tasviri bilan boshlanadi. Yangi kitob nashri munosabati bilan U.Nazarov uyidagi ijodkor do`stlar O`.Umarbekov, A.Oripov, B.Zokirov, T.Azizov, N.Komilov, M.Burhonov, Dilbar (U.Nazarovning xotini), A.Maqsudov, Sh.Xolmirzayevlar yig`ilishib osh qilishadi. Osh pishguncha bo`lgan jarayonda o`zaro suhbat va gurunglar «Binafsha hidlang, amaki» turkum esse-xotiralarning syujetini 29

tashkil etadi. Sh.Xolmirzayev ilk bor U.Nazarov uyidagi o`z davrining «adabiy yulduzi» bo`lgan O`.Umarbekov bilan tanishib, suhbatlashish baxtiga muyassar bo`ladi. Essenavis turkum xotiralarda O`.Umarbekov xarakteri, ijodiga urg`u berib boradi, o`zining hayajonlarini, o`sha gurung va davrlarda tug`ilgan fikr-mulohazalarini ochiq-oshkora ifodalaydi. Hatto ijodkorlarning ijodiy qiyofasi haqida izohlar ham beradi. Sh.Xolmirzayev essening ekspozitsiya qismida U.Nazarovning O`.Umarbekov bilan telefon orqali muloqotini bayon etar ekan, bevosita o`zining shaxsiy kechinmalarini ifodalaydi: «Men Uchqunning jasoratidan (ha, uning bu muojaatlari mening uchun jasorat edi) hayratda edim. O`lmas Umarbekovni «O`lmas» deb atadi. Buning ustiga bemalol gaplashdi». Muallif U.Nazarovning O`.Umarbekov bilan samimiy munosabatlariga havas qiladi. Shuning uchun qavs ichida U.Nazarovning katta bir adib bilan erkin muloqotini «jasorat» deb ataydi. Hatto yozuvchi qavs ichiga takidiy izoh ham berib o`tadi. Essenavis O`.Umarbekovning 60-yillar adabiyotida tutgan o`rniga alohida to`xtaladi: «... U o`shanda adabiyotga kirgan yangi avlodning oldi yozuvchisi, xususan, «Sevgim, sevgilim», qissasi uni mashhur qilib yuborgan, bundan tashqari, u radiokomitetda mas`ul lavozimda ishlardi». Sh.Xolmirzayev mashinada keta turib ham bu ijodkor haqidagi xotira-xayollarini, O`.Umarbekov bilan tanishishdagi shodliklarini va hayajonlarini ifoda etadi: «Biroq bu shodlikning naryog`ida boshqa bir qizg`in quvonch ham bor edi: Umarbekov bilan o`tiraman. Qanday yaxshi! Tanishaman. O`tirishda o`zini qanday tutar ekan? ...Ko`cha- ko`yda juda jiddiy ko`rinadi. So`zga chiqqanda ham kulmaydi. 30

Shu harakatlaridan biroz sun`iylik ham seziladi...». Yozuvchi adib bilan tanishuvini hayol qilarkan, hatto O`.Umarbekov shaxsi haqidagi shaxsiy taassurotlarini ham, xususan, uning harakatlarida sun`iyliklar sezilishini ochiq aytadi. Bu esa esse- xotira yozishning xolislik va haqqoniylik tamoyilini o`zida aks ettirib turibdi. Essenavis U . Nazarov hovlisidagi har bir tasvirni , holatni , harakatni erinmasda n batafsil tasvirlaydi. U o`zining markaziy qahramonini eshikdan kirib kelishidan boshlab batafsil tasvirlaydi: «Ko`chada «Volga» signal berdi. Keyin ko`cha eshik og`zida to`xtagani bilindi». Sh.Xolmirzayev hovlida o`tirib, tashqaridagi harakatni ichki intuitsiya bilan O`.Umarbekovga diqqatini qaratadi. Nihoyat, kutilgan mehmon – O`.Umarbekov hovliga kirib kelishini xotiranavis quyidagicha tasvirlaydi: «Uchqun o`rik tagiga yetmasdan eshikka ochilib, Umarbekov... kirdi. Urfdagi yengi kalta, oq ko`ylakda, bo`ynida (deyarli uzilmaydigan) bo`yinbog`. O`rta bo`y, ixcham, xuddi, o`ynoqlab turgan tulporday. Zinadan tez tusharkan, uydan chiqqan onaxonga yo`liqdi. Onaxon bir qo`lini sal ko`tardi. Umarbekov sal egilib, kiftini tutdida, keyin anchagina so`rashdi. Nihoyat, Uchqun sari yurdi va ular chakkalarini bir-biriga tegizib ko`rishdilar.(Ajab odatlar!) Keyin Uchqun shart qayrilib, meni ko`rsatdi. - Tanivossizmi? Umarbekov kulimsirab menga tikildi-da, birdan qovoqari beo`xshov chimirildi. - Shukur emasmi? Shukur Xolmirzayev «To`lqinlar»ning avtori! – 31

so`ng savoliga javob kutmay men tomonga ildam jildi.(Holbuki men jilishim kerak edi.) - O`sha, - dedi Uchqun orqada qolib. – Tanishvolinglar. Yaxshi yigit. O`zimiz qatori. - Juda yaxshi-da, o`zimiz qatori bo`lsa! - E, biz hali ancha... Gapim og`zimda qoldi. Umarbekov kelib, qo`limni oldi. Uning kafti, panjalari ham gavdasiga yarasha-baquvvat, miqti edi. Ammo yuzadan (ont ichaman!) nur yog`ilayotganda o`xshar, go`yoki, meni ko`p yillardan beri izlab yurgan edi-yu, ittifoqo uchratib qolgan edi». Essenavis qahramoning eshikdan kirib kelishidan tortib, kiyinishi, gavdasi, yuzi va harakatlarini bir so`z bilan aytganda, tashqi portretini chizadi. Ta`kidlash joizki, Sh.Xolmirzayev hikoyalaridagi kabi qahramon portretini asarning ma`lum bir joyida batafsil chizmaydi, asar davomida turli xil o`rinlarda sochma tarzda ifodalaydi. Yozuvchi qahramonlarning birorta harakatini nazardan chetdan qoldirmaydi. Xususan, O`.Umarbekovning eshikdan kirib kelishi, zinadan tushishi, shu payt uydan chiqqan onaxon bilan so`rashishi, nihoyat U.Nazarov bilan chekkasini chekkasiga tekkizib ko`rishganligini batafsil tasvirlaydi. Xotira muallifi shu o`rinda ikkita erkak kishining ko`rinishiga munosabatini, ajablanishini qavs ichida berib ketadi: (Ajab odatlar!) Shu kichik bir jumlada, yozuvchining holatga shaxsiy, erkin munosabati ifodalangan. Sh.Xolmirzayev xotira qahramonlari nutqida Toshkent shevasini o`z xolicha beradi. Bu bilan yozuvchi essening haqqoniylik va jonli tasvir uslub me`yorini saqlab qoladi. Qahramonning yuz ifodasidagi holatni 32

ham nazardan chetda qoldirmaydi. Jumladan, «Umarbekov kulimsirab menga tikildi-da, birdan qovoqlari beo`xshov chimirildi» yoki «...oshxona oldida stolda tik turgunda savzi sanchib qimirlatar, ruschalab allanimalar der...» O`.Umarbekovga tegishli yuqoridagi real tasvirda qahramonning tik turguncha sabzi to`g`rashi, qo`lidagi pichoqqa sabzini sanchib qimirlatib suhbatlashishi harakatni jonlantirgan. Sh.Xolmirzayev adabiy til me`yoriga amal qilmaydi, ya`ni «sabzi»ni «savzi» shaklida ishlatadi. Sababi qahramonlar mahalliy vakil – toshkentliklar, yoki viloyatdan shaharga keib toshkentliklashib ketishgan. Hatto ayrim o`rinlarda Sh.Xolmirzayev essening markaziy qahramoni O`.Umarbekovga taqlidan xatti-harakatlar qilganligi ham ta`kidlab o`tadi: «Men ham Umarbekovga taqlidan qo`limdagi tesha bilan o`tinga ishora qilgan bo`lib jilmaydim». Essenavis butun diqqat-e`tiborini O`. Umarbekovga qaratgani holda, esse- xotiralarda o`ziga xos o`ringa ega bo`lgan boshqa qahramonlarning haraktini, holatini, ular haqida shaxsiy mulohazalarini ham ifodalashda ham davom etadi. Ammo xotiralar markazidagi qahramon O`.Umarbekov xarakter va voqealarni ulovchi vosita bo`lgan. Xususan: «mening hayolim asosan, O`lmas Umarbekovda esa-da, uning – chin bir o`zbek yigiti, mahalla bolali sifatida bemalol savzi to`g`rayotganidan zavqlanganim holda Botir Zokirovga ham e`tibor qila boshladim...» Demak, yozuvchi O`.Umarbekovga bo`lgan kuchli e`tiborini ta`kidlab, boshqa shaxslarni ta`riflash va tavsiflashga o`tadi. Xotiralar muallifi suhbatlar jarayonida O`.Umarbekovning xatti-harakatini ichki intuitsiya bilan 33

kuzatadi: «- Ja, shinavandasiz-de, Anvar, - dedi Umarbekov(sezib turibman) chin dildan». Essenavis shaxsiy his- tuyg`ularini, kuzatuvchanligini qavs ichida izohlaydi. O`.Umarbekovning Anvarga murojati, ular o`rtasidagi o`zaro suhbatdan so`ng Sh.Xolmirzayev A.Maqsudov shaxsiga to`xtaladi. Shu o`rinda A.Maqsudov, O`.Umarbekov, T.Azizov, U.Nazarov, B.Zokirovlarning moddiy ahvoli haqida qistirma shaxsiy mulohaza va kuzatishlarini hikoya qiladi. O`zining o`sha davrdagi moddiy ahvoli , oilasi, ijodiy ishlari haqida ham qisqacha ma`lumotlar beradi. Bunday qistirma epizodik tasvir va mulohazalar essega yopishmagandek, muhim emasdek ko`rinishi mumkin. Biroq bu yuzaki taassurot. Aksincha, esse- xotiralardagi bunday qistirmalar, epizodik tasvirlar qahramonlar xarakteri va fe`l-atvorini, hayotini o`rganishda muhim manba. Shuningdek real hayotiy-maishiy, ijodiy voqealarini ulovchi kompozitsion butunlik sifatida ishtirok etadi. Sh.Xolmirzayev mazkur esseda davraga O`.Hoshimov, A.Oripovlar kirib kelishi, O`.Umarbekov U.Nazarovning yangi kitobini qo`liga olib zavqlanishini bayon etar ekan, A.Oripov haqida qisqacha ma`lumotlar beradi, yana hikoyanavis diqqatini O`.Umarbekovga qaratadi: «Umarbekov yana kitobni qo`lga olib, o`rnidan turdi... Shu narsani yana ta`kidlashni istar edimki, bu ijodkor yigitlarning Umarbekovga muomalasini keyinchalik ham beixitiyor kuzatib ko`rdim-bildim: askar hollarda u kishining rayiga qarashlar va o`zaro hal bo`lib bo`lgan narsalar haqida ham unga maslahat solishar, Umarbekov ham unga ular muomalasining qadriga yetar va ulardan oshirib dildorlik ko`rsatar edi. Bundoq davralarda esa 34

birinchi so`z, albatta, O`lmas Umarbekovga berilardi». Demak, Sh.Xolmirzayev esse-xotiraning markaziy qahramoni O`.Umarbekov va umuman 60-yillar avlodi munosabatini yillar davomida kuzatadi. Esse-xotiraning avj nuqtasida O`.Umarbekov bilan Sh.Xolmirzayev osh qilishadi, qozonboshida adabiyot haqida, xususan, O`.Umarbekovning «Gulchi qiz» hikoyasining badiiy-g`oyasi xususida o`zaro fikr almashishadi. Yozuvchi esse-xotiralarda real maishiy, ijodiy gurunglarni bayon etar ekan, ularda muallif hikoyachi, kuzatuvchi, kichik personaj qahramon sifatida ko`rinish beradi, O`.Umarbekov bilan xotiranavis muloqoti jarayonida har ikkalasining keng dunyoqarashi, o`ziga xos xarakteri ochiladi: « - Lekin menga shu hikoyaning yoqinqiramagan joyi ham bor edi, - dedim-u, yozuvchining yuziga qaradim. Uning manglayi tirishib ketgan. Bu achchiq-alamdan ko`ra, pinhona uyalishning iztirobli ajinlari edi...». Yuz ifodasiga qarab, xotira muallifi qahramonning psixologik portretini yaratadi. Shodmon Otabek Sh.Xolmirzayev meuaristikasi, «Saylanma» kitobning IV jildi haqida: «Shukur aka qaysidir maqolasida «Adabiyotda bo`lsin, hayotda bo`lsin umrim yo`lida iz qoldirgan shaxslar haqida bir-bir esse yozib qoldirishni ilgaritdan o`ylab yurardim», deb yozgan edi. Chindan ham bu kitobda adib turli xil shakllarni uzoq yillar mobaynida kuzatishi natijasida yorqin xotira asarlar yaratdi. Darhaqiqat, essenavis hikoyalaridagi sinalgan ijodiy tajribasini esselarida ham qo`lladi. «Binafsha hidlang, amaki» esse-xotiralarida izohlash, batafsil tasviriylikdan unumli foydalanadi: «Ha, ha, keyinchalik ham ko`p marta sezdim: Umarbekov asari biron bir kitobxonga 35

ma`qul bo`lmaganini eshitsa ham, qattiq aziyat chekar, ko`p vaqt qovog`i ochilmay yurardi. Shuning uchun Uchqun ham: «O`lmas bilan avaylab gaplashish kerak», der edi-da, keyin: «O`lmas bilan avaylab gaplashish kerak», der edi-da, keyin «O`lmas juda orli, ko`ngli nozik adib, - deb qo`yardi. – Tagi beklardan chiqqan-da. Toshkent beklaridan Aristrokratligiyam shundan. Qo`li ochiqligiyam. Mardligiyam. Genlarida bor-da...». Essenavis qahramon xarakteridagi noziklikni xotiradagi boshqa qahramon mulohazalari bilan ham dalillaydi. Bu qismda ziyofat chog`idagi gurunglar, davraga M.Burxonovning kirib kelish tasviridan so`ng markaziy qahramoni O`.Umarbekovni yana kuzatishda davom etadi: «Piyolalar bo`shagach, Uchqun O`lmas Umarbekov bilan o`choqboshiga ketishdi». Yozuvchi asar oxirigacha o`z maqsadidan chalg`itmaydi, qahramonini tinimsiz «ta`qib etadi». U 60-yillar avlodi haqidagi shaxsiy ichki kechinmalarini bayon etar ekan, shu usulda yana O`.Umarbekovga urg`u beradi: «Ha, bu avlod vakillari bilan o`tirish, tanishish, yengil va og`ir mavzularda gurung mavzularda gurunglashish, ularni bilish men uchun qanchalik zavqli, faxrli bo`lmasin, baribir o`zimni tortibroq yurishni dilimga tugdim. Va shu damning o`zidayoq munglanib, go`yo hayot kamsitgan munglig` kishi holatiga tusha boshlaganimni sezdim: axir qanday uzoqlashay – o`zim yaqinlashishni orzu qilganlarimdan, xususan, O`.Umarbekovdan?». Sh.Xolmirzayev xotiralarida unga yaqin shaxslar harakati, holatini baravar ravishda kuzatib, har birining qilig`i, odati va holatini batafsil tasvirlash orqali takrorlanmas memuaristika namunalarini yaratdi. Yana shuni ta;kidlash lozimki, 36

Sh.Xolmirzayev faqat A.Qahhor, O`.Umarbekov, U.Nazarov, O`.Hoshimov, A.Oripov, M.Burhonov, B.Zokirov, M.Qoshjonov, R.Choriyev, M.Safarovlar kabi mashhur kishilari haqidagina emas: fermer, millioner o`zbek dehqoni, tadbirkorlar, jamoatchi shaxs, inasi, haqida ham betakror esselar yaratdi. «Shukur aka ana shu shaxslar haqida maroq bilan, ehtiros bilan, yayrab- suyib yozdi. Ayni chog`da barcha esselarda yozuvchining «men»i shaxsi ham «mana men» deb turibdi. Tilga olingan har bir voqea-hodisada adibnng sinchkov nigohi seziladi. Shu ma`noda, yozuvchi o`zining mukammal tarjimai holini ham yaratdiki, bu adabiyotimiz tarixida bir yangilik bo`ldi». Kelajakda Sh.Xolmirzayev haqida biofgrafik esse, ilmiy-adabiy portret yaratishda qo`l keladigan adibnng bolalik, talabalik yillari, ijodiy yo`li haqidagi muhim ma`lumotlarni uning esse- xotiralaridan bemalol olib foydalanish mumkin. Yozuvchi «Binafsha hidlang, amaki» esse-xotiralarida qo`shimcha izohlar, tafsilotlar, kuzatuv asosidagi ,ulohazalarga berilib ketmaydi. Esseni yakunlaydi. U o`zining real turmush va ijodiy gurunglari tafsiloti va xaraterlarini uyushtirib beuvchi markaziy qahramoniga urg`u berib boradi: «Umarbekov oshni damlab, yuvinib-artinib keldi». Ziyofat tugagach, ijodkor do`stlar mashinalarga bo`linib ketishdi. Sh.Xolmirzayev O`.Umarbekov mashinasida ketar ekan, o`zaro suhbat davom etadi. Essenavis hikoyalarida xos sodda va jo`n jumla tuzish uslubini esselarda ham kuzatish mumkin. Xususan, yozuvchi O`.Umarbekov bilan mashinada ketishini bitta jumla bilan ifodalaydi « Jo`nadik». Shu bilan birga muallif o`zining mashinadagi o`ylarini ham beradi. Bunday ruhiy 37

kechinmalar bayoni, erkin fikr-mulohazalar tavsifi 60-yillar avlodining millat uchun chekkan iztirobi yagona ekanligiga urg`u beruvchi vosita bo`lib xizmat etadi. «Binafsha hidlang, amaki» esse-xotiralarining davomi «Avlod safida» qismida U.Nazarovning Sh.Xolmirzayev uyiga tashrifi, uning mashinasida er-xotin Saida va Sh.Xolmirzayevni radioga olib borishi, u yerda asosiy qahramon O`.Umarbekov bilan uchrashuvi, yana ijodkor do`stlarnng choyxonadagi guruhg-suhbatlari xotiralar mag`zini tashkil qiladi. Sh.Xolmirzayev qahramonini kashf etishda ayovsiz davom etadi, goh mulohaza, o`y-kechinmalar, xotira, mulohaza: «Bu mulohazaga tag`in bir xotira – U.Nazarovning uyida O`.Umarbekovning osh pishirgani, hamda keyinchalik ham guvoh bo`ldimki, bunday o`tirishlarda hech qachon qo`l qovushtirib bo`lmasligini ilova qilish mumkin». Yoki O`.Umarbekov haqida yozuvchining kuzatuv-mulohazalari ham sujet chizig`ini tashkil qilgan. Essenavis xotiralarida yakunlab, O`.Umarbekov haqida umumiy xulosa chiqaradi: «Ana endi bu kuzatishu mulohazalarni yakunlasam ham bo`ladi; bu inson, bu adib, bu arbob – chin ma`noda o`zbekona, ayni chog`da ovro`pocha madaniaytni o`ziniki qilib yuborgan va uning har bir xatti harakati ana shu madaniyatlar omuxtasiga bo`ysunar edi». CHoyxonadagi suhbat asosida O`.Umarbekov qalamiga mansub «Qiyomat qarz» asarinig yaratilihsiga sabab bo`lgan omillar haqida ham ma`lumot olamiz. Hatto Sh.Xolmirzayev shu davrada U.Nazarovga «Qiyomat qarz» hikoyasini film qilish niyati tug`ilganini e`tirof etdi. Essenaviz bu turkum esselarda o`z ijodiga ham xolis yondoshib, ilmiy mulohazalarni beradi: 38

«Kechagi kun –kecha» dedik. Nima u? O`sha: kechagi kun- kechada, u –bugun bo`lolmaydi. Yozud yovvoyi gul madaniy gul orasida o`smaydi, so`liydi-qoladi. Yoxud hamm ao`z o`rnida bo`lgani yaxshi-da». Ko`rinib turibdiki, Sh.Xolmirzayev xotiralarda xotira bayon uslubining turli xil turlaridan foydalanadi: xotira-mulohaza, kuzatuv-mulohaza, ilmiy- mulohaza. Aslida bular psixologik tasvir vositasining ichki monolog turiga yaqin keladi. Qaysidir ma`noda, esse- xotiralardagi muallif bayoniga tegishli o`rinlardagi o`ziga xos ichki monolog deyish mumkin. «Avlod safida» essesida B.Zokirov obrazining keng dunyoqarashi, Sh.Xolmirzayev va B.Zokirovning do`stona munosabatlari, shuningdek esse voqealarini bitta joyga uyushtiruvchi qahramon O`. Umarbekov bilan B. Zokirov munosabatlari esse-xotiraning asosini tashkil qiladi. «Umarbekov buni bekorga ardoqlamasa kerak, albatta! Unday mehri daryo yigit, vay sevadi-da bunday samimiy –san`atkor insonni! Umuman, Umarbekov baxtli yigit». Xotiranavis muallif his-hayajonli uslub orqali B.Zokirov bilan O`.Umarbekov munosabatlariga yuqoridagicha izoh beradi. O `. Umarbekovga bag ` ishlangan « Binafsha hidlang , amaki » essesida yozuvchi garchand o`nga yaqin ijodkorlarning gurung- suhbatlarini hikoya qilgan bo`lsa, biroq qolgan uchta esseda ham O`.Umarbekov obrazi voqealarini harakatlantiruvchi asosiy kuch sifatida xotiralarda chuqur iz qoldiradi. «Farg`ona yo`llarida» essesi «Binafsha hidlang, amaki» trukumining uzviy davomi sifatida yaratilgan. Esseda U.Nazarov, O`.Hoshimiv, N.Komilov, Sh.Xolmirzayevlarning 39

Vodilga safari voqealari hikoya qilingan. Essening kompozitsiyasida ko`rinish bergan O`.Umarbekov shaxsi xotiraning voqealar rivoji, tuguni, kulmanatsiyasida mutlaqo ishtirok etmaydi, ammo essening yechimida arazlashib qolgan do`st – U.Nazarov bilan Sh.Xolmirzayevni yarashtirib qo`yadi. To`rtta ijodkor do`st - U.Nazarov, O`.Hoshimiv, N.Komilov, Sh.Xolmirzayev xotira boshlanmasida Vodilga safarni rejalashtirishadi. Rejaga muvofiq T.Azizovga safar haqida bildirmaslikka kelishishadi. Shu tariqa T.Azizovni nima uchun safarga olib ketishmaganligi haiqda qistirma epizodik voqeani bayon etadi. Mazkur epizodik qistirmalar xotirada T.Azizovning nima uchun qatiq xurrak otib uxlashi izohlanadi. Bu esa ayni paytda ijtimoiy-psixologik ta`sir tufayli xotira qahramonining shunday uxlashiga majbur bo`lganini izohlab bergan. Sh.Xolmirzayev esselarida kutilmagan tashrif, voqea, tafsilot, izoh, shaxsiy mulohazalar beriladi. Bir qarashda bular essening kompozitsion tuzilishida muhim emasdek ko`rinadi. Sirtdan qaraganda asoslidek ko`ringan bu fikr zum o`tmay asossiz bo`lib qoladi. Chunki aslida Sh.Xolmirzayevning har bir essesida mavzudan uzoqlashgandek ko`ringan voqealar, mulohazalar tafsiloti, aksincha, esse qahramonlarini, xarakter va voqealarni bita joyga uyushtiruvchi komponent bo`lib xizmat qilganligini kuzatish mumkin. Shu ma`noda, «Farg`ona yo`llarida` essesida T.Azizov haqidagi qistirma epizodik voqeadan so`ng Sh.Xolmirzayev batafsil tasviriylik prinsipiga amal qilib Vodilning tabiati, odamlari, ularning muloyim xarakteri, mehmondo`st shinavanda xalq ekanligini quyidagicha 40

tasvirlaydi: « Ammo Vodilning chinorlari –ayricha bir mo`jiza ekan. Ahu o`rinda bu o`lka odamlarining bir shinavandaligi haqida gapirmay bo`lmas; chinor tagida deng, uzun-uzun stollar, rastalar. Rastalarda turli nav piyozu... unday joyda – kanoraga ilig`lik go`shtlar... Aftidan, bular hamma si palovga atalgan. Ammo sho`rvabop masallig`lar ham serob... Hu, unday joyda –o`choqlar, choyxona». Demak, Sh.Xolmirzayev vodil odamlarining shinavandaligini bozor rastalari, choyxonalari misolida tasvirlaydi. Esenavis Vodil tasvirini Surxondaryo tasviri bilan kontrast usulda muqoyasa qilish yo`li bilan kitobxonga yanada yorqin tasavvur beradi. Ya ` ni essenavis oldin Vodil chinorlari , chinorlar ostidagi rastalar , odamlari haqida gapirib , keyin Surxon chinorlari tasvirini beradi: «Bizning Boysun chinorlari tagida shamol izg`iydi. Qora mollar soyalab yotadi. Sayrob chinori ostida oshxona-restoranda o`risi taomlar. Kabob bor. Ammo narxi osmonda... Kirib-o`tirib-buyurib yesan ye, bo`lmasam yo`lingdan qolma! Ko`ngling tusagan ovqatni uyingda yersan». Vodiy va Surxondaryo tabiati, odamlari, ularning xarateri qiyoslangan bu tasvirlarni o`qish jarayonida kitobxon yuzida nimtabassum paydo bo`ladi. Sh.Xolmirzayev ayrim o`rinlarda ortiqcha emosiyaga berilib ketgan o`rinlar ham uchraydi. O`zida tug`ilgan shaxsiy his-hayajonlarini ritorik so`roq so`zlar bilan ifodalaydi: «Yahsasin O`tkir! Yashasin kotib! (Ay, ismlari nimaydi? Shu-da!). Nazarimizda, essedagi bunday erkin tasvirlar janrning keng imkoniyatlaridan yozuvchi mahorat bilan foydalanganligining dalilidir. essenavis «Farg`ona yo`llarida» essesida arzima sabablar bilan paydo bo`ladigan dilxiraliklar 41

bois do`stlikk aputuir yetkazadigan ishonarli, hayotiy voqealarni hikoya qiladi. Xotiralar bayonida U.Nazarovning tegmanozik, kibrli, hukmronlikka o`ch xarateri ochiladi. Umuman, esse asosini U.Nazarov bilan Sh.Xolmirzayev o`rtasida kechgan konfliktli munosabatlar tahskil qiladi. Ma`lumki, essening qahramoni va hikoyachisiga aylangan Sh.Xolmirzayev U.Nazarov bilan munosabatini yaxshilashga urinayotgan do`stlarining harakatlarini kuzatishda davom etar ekan, ekspozitsiya qismida T.Azizov haqidagi tafsilotlar ilovasiga yana qayta murojaat qiladi. Va yana do`stlik haiqda shaxsiy mulohazalarini bayon etadi: «Do`stingni ko`ngl;ini topish uchun o`ylar ekansan-a? Ajab... Uning ranjigani – seniyam dilgir qilar ekan.. - Shunda hayrat ila Turg`un Azizovning mehmonxonada cho`zilib xurrak otganiyu, do`stlarining uni uyg`otmasdan balkonga chiqib chekkanlari esimga tushdi - Vo-oo... Ana gap qayerda! Shoshma, biz haqiqatdan ham do`zt bo`lib ulgurdikmikan? Do`stlik degani shumikin?». Korinadiki, Sh.Xolmirzayev esse xotira sahifalarini ortiqcha tafsilotlar, mulohazalar yoki voqealar bayoni bilan bezamaydi. Aksincha, tafsilotlar – yuz berayotgan voqealar mohiyatiga chuqurroq razm solishga xizmat qiladi. Zero, yuqoridagi parchda yozuvchi T.Azizov, U.Nazarov bilan bog`liq voqealarni mushohada qilar ekan, u do`stlik haqidagi tushunchaga teran ma`no bradi. Yozuvchi do`stlar o`rtasida kechgan konfliktli munosabatlarni boshidan kechirar ekan, turkum xotiralarning markaziy qahramon O`lmas Umarbekovning ovozi xayolida 42

yangraydi: «...va g`oyibdan... O`lmas Umarbekovning nimadir deb zarda qilgani eshitilgandek bo`ladi: xudo haqqi, shunday tuyuldi. Men darhaqiqat jim bo`lishni ma`qul bilib, boshimni egdim». Demak, Sh.Xolmirzayev hatto esse-xotira janrida ham xayoliy kechinmalar tasviridan ustamonlik bilan foydalandi. «Binafsha hidlang, amaki» esse-xotiralarida ko`pincha yozuvchining hsaxsiy xayollari, kechinmalari yoki qahramonlar o`ratsidagi o`zaro suhbat mashina ichida beriladi. nazarimizda, aynan shunday makon va zamon chegarasi Sh.Xolmirzayev esselarining o`ziga xosligini ta`milaydi. «Farg`ona yo`llarida» essesida Sh.Xolmirzayev mashinadagi do`stlarning o`zaro gurunglarini hikoya qilar eka, U.Nazarovning bepisand munosabatlarini mulohaza qilib ko`radi. Essenaviz u va boshqa ijodkor do`stlar o`rtasidagi nomutanosiblikni sezadi. Yana xayolan O`.Umarbekovga murojjat qiladi: «Umarbekov... Voy Umarbekov, qaysasiz? Bu ahvolni ko`rsangiz edi; nimalar qilardingiz? Siz.... Boshqa odamsiz: axir, axir, biz –sizlardan yoshroq ijodkor- insonlar, sirasini aytganda, sizlardan o`rganishimiz lozim-ku?». Essenavis asar kompozitsiyasida muhim sanlagan obrazni hatto ideallashtiradi. Bunday ifoda uslubi orqali yozuvchi kitobxonga ideal shaxs haqidagi qarashlarini uqtiradi. Essening qahramolaridan biriga aylangan yozuvchi U.Nazarov bilan arazlashib qolib, yarim tunda vokzalga yayov ketib qoladi. Uning ichki kechinmalari tasviri, yo`l supuruvchilar bilan suhbatidan so`ng markaziy qahramon mashinada uning oldiga yetib keladi: «Ha, O`lmas Umarbekov ekan. Kabinadan otilib 43

chiqib kelib, meni quchoqladi. So`ng yuzimga, ayniqsa, ko`zlarimga tikilib, labi labi tegmay sannay ketdi: -Ha? Bu nima yurish? Shuning uhun keluvdingizmi? He, Uyat-e! Sizga....». Essening ekspozitsiyasida ko`rinish bergan markaziy qahramon yechimida arazlashib qolgan do`stlarni yarashtiradi. Esse yechimi qadah so`zlar bilan yakunlanadi. «Botir Zokirov» xotirasi xonandaning o`limi haqidagi telefon qo`ng`irog`idan boshlanishini aytib o`tgan edik. Xotirada ana shu munosabat bilan yozuvchi Botir Zokirovning ijodkor do`stlari bilan bo`lga o`zaro munosabatlarini, u bilan bog`liq xotira va kechinmalarini eslaydi. «Botir Zokirov» xotirasidagi voqealarni makon va zamon nuqtai nazaridan uchga bo`lib o`rganish mumkin: 1. Telefon qo`ng`irog`idan so`ng muallif holati, Botir Zokirov haqidagi hissiy kechinmalari. 2.Mashinada ketayotgan muallifning xonanda haqidagi kechinmali-xotiralari. 3. Ijoskor do`stlarning ta`ziyada ihstiroki va u bilan bog`liq tafsilotlar bayoni. Esse boshlanmasini tunda telefon jiringlashi, yozuvchining Andrey Borodin bilan suhbatio, shumxabar ta`sirida o`tirgan muallifning xotini bilan suhbati, U.Nazarov bilan suhbatlashishi, xabarning U.Nazarovlar oilasiga yetkazilishi bilan bog`liq tasvirlar tahskil qiladi. Voqealar rivojida U.Nazarovning turmush o`rtog`i Dilbar xonim bilan Botir Zokirov o`rtasidagi samimiy do`stlik munosabatlari ochiladi. Shuningdek, muallif Saida bilan Botir Zokirov, o`zi bilan Botir Zokirov munosabatlari hikoya 44

qilinadi. Essenavis shu o`rinda samimiyat haqida so`z yuritadi: «Ammo chin samimiyat haqida...o`ylanib qolaman, o`zi shu samimiyat degan holatningmi bir mezoni bormikin? Ibrat bo`lgulik bir o`lchovi mavjudmikin? ..tuyg`ular va insoniy fazilatlarni ham, jumladan, samimiyatni ham tasvirlab bo`lmaydi, na o`lchovi bor, na shakli-shamoyili. Biroq bir narsa haq, bu borada samimiyat haqida har kimning o`z mezoni, aqidasi-qanoati bo`ladi». Yozuvchi essening erkin mulohazakorlik uslubidan keng foydalanadi. So`ngra Botir Zokirovning boshqa ijodkor do`stlar haqidagi xotira hikoyalarini bayon etadi. Hatto ayrim o`rinlarda Botir Zokirov bilan bog`liq tafsilotli voqealarni essega qistirma qiladi. Jumladan, san`atkor Rahmatjon uyidagi ziyofatni hikoya qilar ekan, bu bilan Sh.Xolmirzayev Botir Zokirovning mumtoz qo`shiqchilikka bo`lgan munosabatini, fikr-o`ylarini kitobxonga ajoyib tarzda yetkazadi. Botir Zokirov haqidagi bir talay xotira va mulohazalardan so`ng, yozuvchi ayni daqiqadagi voqelikka qaytadi. Xotiralarda yetakchilik iqlayotgan ichki kechinmaning batafsil bayoni birinchidan, qahramon haqidagi tizimli, tartibli xotiralarni bayon etishga imkon bersa; ikkinchidan, fojiali qismat egasining hayoti va taqdiri kitobxonga ta`sirchan yetkaziladi. Demak, Sh.Xolmirzayev «Botir Zokirov» essesida retrospektiv va konsentrik sujet usullarini baravar qo`llaydi. Mashinadagi xotiralarda yozuvchi Botir Zokirovning turmush o`rtog`i Erkli Malikboyeva bilan bog`liq voqealarni ilova qiladi. Essenavis bunday xotira-bayonchilik orqali Botir Zokirovning xarakter va fe`l-atvorini yanada haqqoniy aks ettiradi. Keyingi qismda 45

yozuvhci batafsil tasviriyl;ik prinsipiga binoan xotiralar og`ushidan voqelikk aqaytadi: «Tong tamom yorishib bo`lgan, boshqa o`tkinchi mashinalar ham chiroqlarni o`chirib yurihsmoqda edi. ToshMI ga olib boradigan tramvaylar iziga yaqinlashaverib, Umidjon «Volga»ni o`ngga –xiyobonga burib, keng sayhonlikka chqirib, bir chetda har xil alfozda turgan mashinalar yoniga borib to`xtadi. Maydon adog`idagi qoramtir, ko`p qavatli binoning oldida odam gavjum edi». Yozuvchi har bir harakat va tasvirni erinmasdan tasvirlaydi. Bunday tasviriy ijoddagi badiiy-uslubiy izlanishlarni eslatdi. Sh.Xolmirzayev batafsil tasviriylikning me`daga tegmaydigan me`yoriy uslubni saqlagan holda tasvirlaydi. Sh.Xolmirzayev turkum esselarni birlashtiruvchi markaziy qahramon O`.Umarbekovni esdan chiqarmaydi: « Umarbekov ham kelgansir-a?- dedim. - Albatta, - dedi Nazarov. – Uning san`atkorlargayam bevosita aloqasi bor». Essenavis azaxonaga kirmasdan yozuvchi uchun 60-yillar avlodining ideal qahramonini esga oladi. Azaxonada yozuvchi kuzatuvcchanlik tamoyiliga ko`ra o`z do`stlari – Anvar Maqsudov, Turg`un Azizov, U.Nazarov, A.Oripovlarning holati, ko`rinishini tasvirlaydi. Muallif hatto azaxonada o`zida tug`ilgan shaxsiy kechinmalar tasvirini erinmasdan bayon etadi: «Shunday jihatim bor ekanini keyin angladim, men hech qachon o`lik chiqqan uyga ham, o`likni ko`rgani kirayotganda ham yig`lamagan ekanman, gangob qolarkanman, karaxt bo`lib... Keyin, keyin, uning yo`qligiga amin bo`lganimdan keyin yig`larkanman, shunda ham odamlardan chetda, panada, yolg`izlikda». Yozuvchi o`nga 46

yaqin 60-yillar avlodini kashf etish bilan birgalikda o`zining shu paytgacha hatto o`zi bilmagan, anglamagan jihatlarini, fe`l- atvorini muhrlaydi. Sh.Xolmirzayev xotira janri talablaridan chekinmagan holda taz`iya marosimida do`stlarini kuzatishda davom etadi, xususan, bu U.Nazarov bilan B.Zokirovning ukasi Sh,Zokirov bilan bo`lgan muloqotida ochiladi: «Jigar, bandalik ekan, -dedi. Jamshidning ham afti shishib-bo`g`riqib ketgan ekan. Birdan menga talpindi: Xuddi yordam beringlar, bu qanaqasi bo`ldi? degandek. U yig`lar edi». Bu xatti-harakat va gap-so`zlarda o`zbekona xarakter, milliy marosim xususiyatlari ochilgan. Yozuvhci ijodkor do`stlari U.Nazarov bilan A.MAqsudovning o`zaro suhbatlarini, so`ngra A.Oripov, N.Komi;lov, T.Azizov va o`zining achchiq qismatga achinib gapirgan kechinmali suhbatlarini ham xotira sahifariga muhrlaydi. Azaxonada turib ham yozuvchi voqealar va xaraterlarni birlashtiruvchi markaziy qahramonga diqqatini qaratadi: «Ana shunda soyavonli qorako`l shapkasini bostirib olgan, timqora paltoda Umarbekov zinapoyada ko`rindi. U pastga tushishi hamon yigitlar unga peshvoz chiqib, o`rab olishdi». «Binafsha hidlang, amaki» turkum esselaridagi voqealar va xaraterlar bir-birining uzviy davomi sifatida yaratilganligi bois ayrim voqea va qahramonlarning o`zaro suhbatlari oldingilarini eslatadi. Jumladan, «Botir Zokirov» essesining 6-qismida O`.Umarbekov A.Oripovga kasalxonadagi bir bemorni eslatadi. «Botir Zokirov» essesi O`.Umarbekov bilan Sh.Xolmirzayev ortasidagi mashinada kechga muloqoti, Umarbekovning mulohazalari bilan yakunlanadi. Essenavis va 47

O`.Umarbekov o`rtasida kechgan suhbat asnosida yozuvchining jamiyat bilan murosasozligi, ijodkor shaxs erki singari muammoli bahslarga diqqat qaratadi. Biroq essenavis asosiy maqsda B.Zokirovni so`nggi manzilga kuzatish maqsadidan aslo cholg`imaydi. Shu bois esse B.Zokirovning o`limi xalqning ham katta fojiasi ekanligi singari mulohazalar bilan yakunlanadi. Sh.Xolmirzayevning essechilikdagi izlanishlarida rassom Ro`zi Choriyev haqidagi esse ham alohida o`ringa ega. Shu o`rinda adabiyothsunoslikda rassom va yozuvchi-shoirning do`stona ijodiy munosabatlari va muloqotlarini ilmiy tadqiq etish e`tiborga molik masala ekanligini aytib o`tish lozim. Chunki adabiyot tarixidan ma`lum, Alisher Navoiy va Behzod, G`.G`ulom va bir talay rassom va haykaltaroshlar, shuningdek, Sh.Xolmirzayev va R.Choriyevlarning ijodiy munosabatlari, badiiy ijod psixologiyasini o`rganishda falsafa, psixologiya, adabiy jarayon fanlari uchun ham katta manba bo`lib, fikr yuritish uchun keng imkoniyatlar beradi. Sh.Xolmirzayevning «Bir oqshom suhbati yoki do`stim Ro`zi CHoriyev» essesi rassomning ellik yoshga to`lishi munosabati bilan yozilgan. Esse-xotira kutilmagan tahsrif bilan boshlanadi, yozuvchi do`stining tug`ilgan kuni munosabati bilan ustaxonaga boradi. esse-xotira rassom va adib o`rtasida kechgan muloqotdan iborta. Ifoda tabiatiga ko`ra mazkur esse- xotirani dialog-esse deyish mumkin. Sh.Xolmirzayev esselariga xos yetakchi uslubiy ko`rinish shundan iboratki, u qahramonlarni soz`latib qo`yib, ruhiyatini, ichki dunyosini ochishga intiladi. essenavis suhbat jarayonida onda-sonda 48

luqma tashlab turadi, savollar beradi. R.Choriyevning nutqi g`aliz chiqqandek, xiyla to`mtoqdek tuyuladi. Lekin yozuvchi bu bilan suhbatning tabiiyligini saqlab qolsih, yana muhimi, rassomning g`adir-budur nutqi, gapirish tarzini ko`rsatish bilan barobar, fe`l-atvorini rassomlik nigohini zohir etadi. Suratlari, polotnolari uchun bo`yoqlar, ranglar tanlashdan oldin voqelik ranglarini, qanchalik nozik fasohat bilan tanlashini namoyon etadi. Ana shu to`pori ifoda yo`sini asarning badiiy saviyasiga putur yetkazgandek tuyulishi mumkin. Bu zohiriy taassurot aslida, esseda suhbat o`rnining, ustaxonaning tanlashida ham ramziy ma`no bor. Rassom ustaxonasi, jihozlari, turli xil polotno va kartinalar tasviri asar tabiiyligini ta`minlagna. Esse matnida Sh.Xolmirzayev portret, dialog, izohlash, avtor nutqidan o`rni bilan unumli foydalangan. Suhbat jarayonida rassomning serzahmat ijodiy mehnatda kechayotgan hayotidan voqif bo`lamiz. Eng muhimi, rassomning o`ziga xos xarakteri, u yaratgan kartinalarda tasvirlangan qahramonlar va vatan manzaralari, ranglar mo`jizasi, bevosita uning shaxsiy hayoti, bolalik yillari bilan chambarchas bog`liqligi, ranglarning rassom hayotiga uyg`un jihatlari ochiladi. Ko`pgina kartinalar R.Choriyev tug`ilib o`sgan ona yurti Surxondaryo tabiati, odamlari, voqeligi bilan chambarchas bog`liqligi, bu vohaning o`ziga xos manzaralarini, rangin nafasi hukmronligini sezamiz. Xususan, «Surxondaryo taronalari», «Janoza», «Surxondaryo madonnasi», «Boysunliklar», «Surxondaryo odamlari» asarlarining yaratilishi jarayonlari ona yurt bilan bog`liqligi ta`kidlab o`tiladi. 49

Sherali Sokinning «Mo`jizakor bo`yoqlar» essesi ham rassomning oltmish yillik yubileyi munosabati bilan yaratilgan. Bu ikkala esse mualliflarning individual uslubi, xotiralarning ketma-ketlikda joylashtirilishi jihatidan keskin farq qiladi. Sherali Sokin o`z xotirasida rassomning yon daftaridagi yozuvlardan unumli foydalanadi. Undagi ayrim bitiklarni essega epigraf sifatida kiritadi. Nazarimizda, yondaftardagi bitiklar esse-xotira tabiatini yanada oshirgan. Qolaversa, xotiralar mag`ziga singdirib yuborilgan yozuvchining yon daftar qaydlari beixtiyor kitobxonni rassomning ijodiy ustaxonasiga olib kiradi. Shuningdek, rassom shaxsning kechinmali, hissiy tafakkur olami bilan tanishamiz. Bu satrlarda rassom shaxsning hayot va san`at haqidagi mulohazalari, hayotiy, shaxsiy kuzatihslari ochiladi. Har ikkala ijodkor ham rassom bilan yaqindan tanish. Shu bois rassomning jo`shqin, bolatabiat, jaydari, biroz to`pori tabiatini, xarakter qirralarini har ikkala essenavis ham to`laligicha ochgan. Sh.Sokin rassom qalamiga mansub 36 ta kartinani yozuvchi nigohi bilan izohlashga harakat qilaid. Sh.Xolmirzayev xotirasi esa rassom asarlarinig mavzu va ma`no qirralarini ta`kidlash bilan birgalikda osha kartinlarning mohiyatini adibona ochishga ustaligi ko`rinadi. Essenavis qahramon portretini quyidagicha chizadi: «Ro`zini soqoli ko`ksiga tushgan, sochi ko`kragiga tushgan holda, baqirib-chaqirib, ba`zan pala-partish, ba`zan chuqur xayolchanlik bilan hatto ko`ziga yosh olib qolishini tasavvur etishning o`ziyoq meni iljaytirdi». Bu ustaxonaga yetmasdan, hali ichkariga kirmasdan oldingi Sh.Xolmirzayev portretiga chizgilardir. Ular bolalikdan 50

bir-biri bilan tanish, yaqin do`st. U ustaxonaga kirgandan so`ng bu xayoliy portret chizgilarga quyidagi satrlar qo`shiladi: «O`sha soch, egnida malla jemper, rangi o`ngib ketgan jinsi shim». Muallif qahramon egnidagi kiyimlarni, uning qanday rangdaligini ham nazardan qoldirmaydi. rassomnig nafaqat hayotni ranglar vositasida, ohanglar orqali nozik his etishini bu essesida kashf etadi. Mana shu muzika ham zo`r! Bax, Betxoven, Gendel, Gaydi! O! O`zimizning maqomlar! O`laman! Eshitsam, o`lib qolaman... Qara! Muzika –ham milliy, ham internatsional! Odam ham shunday bo`lishi kerak!». Ko`rinadiki, Sh.Xolmirzayev do`sti R.Choriyevni g`arb-va sharq musiqasi va san`atini mukammal anglovchi inson sifatida kashf etadi. , Sh.Xolmirzayev Sh. Sokindan farli ravishda rassomning mashhur oltita kartinasi, yaratilish biografiyasi, ish jarayoni, eng ko`p ishlatilgan ranglar siri va sinoati haqida ham munozara qiladi. Xullas, bu esseda , Sh.Xolmirzayevning rassom haqidagi xotira-o`ylari, mushohadalari yetakchilik qiladi. Sh.Xolmirzayevning «Vatanu xalq uchun beminnat bo`ladi» essesining qahramoni istiqloldan so`ng millioner sifatida- nom chiqargan yozuvchining bolalikdagi do`sti Qurbon Amirqulov haqidadir. Bu esse-xotirada ikkita maishiy hayotiy voqealar hikoya etilaid. Birinchisi, Sh.Xolmirzayevning Qurbon Amirqulov bilan uchrashuvi va arazlashuv voqealari, ikkinchisi, Qurbon Amirqulovning do`stidan kechirim so`rab, Toshkentga kelishi va yarashish voqealari. Xotiralar zamirida ikkita xarakter ochiladi. Jumladan, Sh.Xolmirzayevning mag`rur tabiati va Qurbon Amirqulovning dos`tidan kechirim so`rab, Toshkentga 51

kelishi va yarashishi voqealari, Xotiralar zamirida bitta kichik badiiy detal ko`rinadi. Bu shlyapa. «Bir vujudda ikkita jon» essesida boychechak detali ekspozitsiya va yechimda mantiqiy izchillik, uzviy aloqadorlikni tashkil etgan bo`lsa, «Vatanu xalq uchun beminnat bo`ladi» essesida va yechimda mantiqiy izchillik, uzviy aloqadorlikni tashkil qilgan bo`lsa, esseda shunday bo`ladi. Ya`ni, Q.Amirqulov Sh.Xolmirzayevning eskirib ketgan shlyapasini ko`rib, unga yangisini sovg`a qiladi. Ular arazlashib qolishgach, Sh.Xolmirzayev do`stining sovg`asini o`rik shoxiga ilib ketadi. Sh.Xolmirzayevning «Taqdir bashorati» esse xotirasi alohida ajralib turadi. Esse boshlanmasi «bir oqshom suhbati»ga o`xshash uslubda, ya`ni qahramon portretiga chizgilar bilan boshlanadi: «Shukur Burhon yoshligida ham g`o`labir, jingalaksoch, ko`zlari serma`no, harakatlari so`ziga mos, faqat biz hozir ko`rib turgan Shukur Burhonning kichik nusxasi edi». Esseda ikkita sujet chizig`i ko`rinadi: birinchisi Shukur Burhonning hayot chizig`i bo`lsa, ikkinchisi o`zbek teatri san`atining 1926-yillardan to 1968-yillargacha bo`lgan tarixi yoritiladi. Demak, mazkur esse-xotirada muallif shaxs tabiati, hayoti va ijosini ken gmiqyosda ochib berishda xotira janrining muhim komponentlaridan biri xronologiyaga qattiq amal qiladi. Sh.Xolmirzayev teatr dargohi sirlarini, bu sirli olamga kirib kelgan yosh Sh.Burhoning ilk qadamlaridan tortib, «Shoh Edip» ttagediyasidagi Edip rolining ijrosigacha bo`lgan davr aks ettiriladi. «Binafsha hidlang, amaki» essesida asosan, yozuvchi- shoirlar davrasi kashf qilingan bo`lsa, «Taqdir bashorati» 52

essesida aktyorlar, rejissorlar va dramaturglarning qizg`in olami kashf etiladi. Jumladan, o`zbek dramaturgi sifatida tan olingan Hamzadan tortib, Komil yashin, Tuyg`un, Ziyo Said, Nazir Safarov singari ijodkorlarning dramatik asarlari ham sanaladi. Ayniqsa, shular orasida Komil Yashinning sa`y-harakatlari, teatr rivojiga qo`shgan munosib hissasi atroflicha yoritildi. Sh.Burhonning san`at olamiga kirib kelishiga otasi qarshilik qiladi. Xuddi shu hayotiy ziddiyatdan Sh.Xolmirzayev xotiralar bayonida ota-bola konfliktidan unumli foydalanadi. Uning «Yo`llar ayro tushdi, ammo» essesi ijodkor do`sti Abdulla Oripov haqida yozilga bo`lib, unda mualif kursdosh so`sti bilan bog`liq tal;abalik yillarini xotira-kechinma tarzida hikoya qiladi. Sarlavhadagi «yo`l» so`zi essening ramziy ma`no yo`nalishini belgilab bergan. Binobarin, «Yo`llar ayro tushdi, ammo...» sarlavhadagi ko`pnuqta yozuvchi va shoirning badiiy adabiyotning ikki sohasida ijod qilganligini anglatadi. Sarlavhadagi sirlilik va joziba ko`p nuqta zimmasiga tushgan. Asar shunday yakunlanadi: «Abdullajon shu yerdan burilib, favvora tomon ketdi. Men avtobusga o`tirib, to`g`riga yo`l oldim. Yo`llarimiz jarashdi... Ha, ramziy ma`no ham shu... Ammo...» Demak, esseda yo`l ramiz xotira tuzilishining o`ziga xosligini ta`minlagan. Binobarin, boshqa esselardan farqli jihat barcha voqealar ana shu timsol atrofida uyg`unlashadi, jipslashadi. Sh.Xolmirzayev asosan, esselarda I shaxs tilidan hikoya qiladi: «Plashimning yoqasini ko`tarib, zinadan tushayotgan edim». Muallif-qahramon o`zining ichki kechinmalariga, bolalik 53

xotiralariga, tafsilotlarga, batafsil tasviriylikka ken gurg`u beradi. Xususan, «Kayfim chog`: adabiyot to`garagida «Yomg`ir tomchiladi» degan hikoya yaxshi baho oldi, to`garak rahbari dorilfununda ilk bor ma`ruza o`qiy boshlagan nozikta`b olim Matyyoqub Qo`shjonov hikoyamni maqtash bilan cheklanmay, meni o`rnimdan turg`izib qo`yib, kimmanu qaysi yurtdan ekanimni surishtirdi, boz ustiga uyiga ham taklif qildi: «Ovdan xabardor bo`lsang, ondatra oviga chiqamiz. Xotinko`prikning tagidan o`tadigan nahr bo`ylarida botqoq, qamishzorlar ko`p». YTuqoridagi esse matnida muallifning kayfiyati nima uchun a`loligini izohlaydi va olim Matyoqub Qo`shjonov bilan oz`aro munosabatlarida izoh berish yo`li bilan batafsil tasviriylik, izohlash uslubidan ken gfoydalanadi. Esse matnining turli o`rinlarga sochib berilgan tabiat tasvirlari ham ramziy ma`no tashigan: «Kuz. Kech kuzakning dag`algina shamoli esib turar, yo`l bo`yidagi o`ris daraxtlardan qovjiroq yaproqlar uchar, seniyam bir taraflarga uchging kelar edi –turnalar kabi». Matndagi kuz faslining tasviri, ya`ni adraxtlarning sarg`ayishi, osmonda gir-gir uchayotgan barglarning ma`no ottenkasi essening yosh va navqiron talabalarga o`zgacha kayfiyat bag`ishlaydi. Ya`ni muallif- qahramon ham yaproq singari, yoxud kuzda issiq o`lkalarga uchib ketuvchi turnalar singari qayerlargadir, oliy manzillar sari uchib ketgisi keladi. Aniqrog`i talaba Sh.Xolmirzayev bilan A.Oripov hayot ostonasida uchirma qush kabi turibdilar. Shu o`rinda sof muallif o`zi vado`stining o`sha paytdagi ahvoli, talabalar va adabiyot ahli o`rtasidagi tutgan o`rni haqida ham izohlar, qolaversa, qistirma epozodik voqealarni hikoya qiladi. 54

Tabiat tasviri esse-xotiralarda yetakchi komponent sanaladi. Xotirada, Sh.Xolmirzayev badiiyat unsurlaridan bo`lgan peyzaj vositasiga murojaat etish bilan o`zbek essechiligida yangicha ko`rinishdagi esse-xotira yaratdi. Chunki esseda peyzaj tasvirlari qahramonlar ruhiyatida mos aks ettirish bo`lib, bu epik turning hikoya, roman, qissalardagi kabi badiiylikni, obrazli ifodani esga soladi. Avvalo, peyzaj tasviri esseda qahramonlarning kayfiyatini ochishga qaratilgan: « Ro`parada goh daraxtlar biram qalin, xuddi kech kuz nafasi bularga kor qilmagandek, anhor ham sovub ulgurmagandek bosiq shovullar, goho-goho shoxlar orasidan yelib o`tgan sho`x shabada yon tomondan urilar, u yoqimli edi». Sh.Xolmirzayev bilan A.Oripov o`rtasidagi suhbat ham kuzning shabalari singari mayin va yoqimli, ayni paytda samimiy va do`stona kechadi. Ikkala do`st o`rtasidagi o`zaro suhbat ham kuzning shabadalari kabi yoqimli edi. Essenavis aynan kuz fasliga doir badiiy detallarga davom ettirib, asar yechimida shunday jumlalar bitadi: «Kuz havosi ham bezovta, kechasi shamol yana kuchaygandek, endi yo`l bo`yidagi o`ris daraxtlarning so`nggi barglarini uchrib tushirardi». Umuman, esse-xotirada tabiat lavhalari sochma holda ruhiyat holatlariga mutanosib ravishda berilgan. Asarda kuzning yoqimli shamollari qo`ynida ketayotgan ikki qahramon tabiat bilan uyg`unlikda tasvirlanadi. Bu xotirada ajib tarzda aks ettirilgan vaziyat va kayfiyatga esh tasvir hisoblanadi. Sh.Xolmirzayev bunday tabiat tasvirlarini chizar ekan, qahramon xarakterida ham samimiylik va beg`uborlikni ko`radi: «Endi o`ylab qarasam, qanday pokiza damlar ekan –osha 55

damlar! O`sha shamol ham o`zgachadek, plashlarimizning etaklari yelpinishi ham, surilib –shamolni suzib olg`a jilishimiz ham». Xulosa shuki, «Yo`llar ayro tushdi, ammo» essesida kuz pryzaj tasviri birinchidan qahramon kayfiyati va holatini ochishga xizmat qilsa, ikkinchidan asardagi holat va vaziyatga mutanosib ravishda voqealar mantiqiy izchillikda yoritilib, falsafiy-ramziy ma`no kasb etgan. Sh.Xolmirzayev hikoya janridagi mahorati singari esselarda ham qahramon portretini bitta o`rinda batafsil chizmaydi. Voqealar bayonida qahramonning tashqi ko`rinish, kiyimi haqida izohlar beradi: «Abdullajon ham tushib keldi. Bir qo`lida kanop bilan bog`langan bir taxlam kichik-kichik kitoblar, bir qo`li cho`ntagida –shu qo`lining qo`ltig`ida konspekt daftarlarini qistirib olgan, plashining oldi ochiq, yiroq safarga otlangan ziyolini eslatadi». Bu portret chizgilari esse-xotiraning boshlanmasida beriladi. Keyinroq «Lekin bu uzun plash tagida, bu shlyapa ostida hayron-hayajonli tikilayotga ko`zlar tubida o`sha siymo yashiringani ham aniq edi». Kuzatganimizdek, Sh.Xolmirzayev qator esse-xotiralarida qahramon haqida to`liq tasavvur paydo qilish maqsadida badiiy tasvir vositasi bo`lgan portret, peyzaj unsurlaridan ham mahorat bilan foydalanadi. Xotiralar kundalik hayotning quruq bayonlaridangina emas. Unda shaxsiyatlar ochialdi. Shaxslar biografiyasi, jamiyatga ko`rsatgan foydali xizmatlari, o`ziga xos xarakteri, fe`l-atvorini yorqin ifodalash maqsadida essenavislar xotira janriga xos faktografik, xronologik bayon elementlarini 56

badiiy, obrazli tasvir bilan bioyitdilar. Natijada, esse-xotiralar mazmuni quyuqlashib, shaxslar talqini bo`rttirib ko`rinadi. Umuman, «Yo`llar ayro tushdi, ammo» essesida tabiat lavhalari qahramon kayfiyati va holatini ochishdan tashqari, xotira kechnmalar tizimini bitta joyga uyushtiruvchi muhim komponent sifatida ishtirok etadi. Sh.Xolmirzayev esse-xotiralari, ko`pincha favqulodda kutilmagan tadorik bilan boshlanib, ularda yozuvchi kuztuv, mulohaza, xotira, tafsilot, kontrast tasvir vositalardan unumli foydalanib, pishiq va puxta kompozitsiyali xotiralar yaratadi. «Binafsha hidlang, amaki», «Yo`llar ayro tushdi, ammo...», «taqdir bashorati» kabi esselari ana shular jumlasidan sanaladi. 57

2.2. Ozod Sharafiddinov esselarida Abdulla Qahhor shaxsiyati va badiiyati Zamonaviy o`zbek adabiyoti taraqqiyoti, o`ziga xos xususiyatlari, badiiy adabiyotning har xil tur va janrlarida yaratilgan har bir yangi asarga, davrning en gdolzarb adabiy, ilmiy muammolar haqida g`oyat samimiy, patetik, hissiy-obrazli uslubda ilmiy kuzatishlar olib borgan taniqli adabiyotshunos, publisist, essenavis va mohir tarjimon Ozod Sharafiddinovning sharafli hayoti va ijodi o`rganishga arzirli. Shu bois, tanqidchi A.Rasulov 1980-yilda yaratgan «Ozod Sharafiddinov tanqidchilikka «poeziya yo`lakchasidan» kirib kelgan bo`lsa-da, bugungi kunda u yetuk nazariyachi, mohir portretnavis, taniqd masalalarini ilmiy yoritib boruvchi, nihoyat, usta tarjimon sifatida tanildi, - deb yozganida juda haq edi». 4 U.Normatov esa Ozod Sharafiddinovning «Ijodni anglash baxti» kitobi so`z boshisida olimning ilmiy faoliyatiga shunday baho bergan edi: «Ozod Sharafiddinovning adabiyot, adabiy tanqid maydoniga 4 .Rasulov A. Ozod Sharafiddinov. Toshkent, G'afur G'ulom nomidagi Adabiyot va san'at, 1980, 6-bet. 58

o`tgan asrning 50-yillarining o`rtalarida, mamlakatda mustabid tuzum adabiy siyosati qisman yumshagan, erkinlik shabadalari esa boshlagan bir paytda kirib keldi. O`sha kezlari adabiy hayotda, tanqidchilik rivojida yangi bir to`lqin boshlandi. Ozod aka ana shu to ` lqinnig oldingi saflarida bordi , so ` z san ` atidagi sog ` lo m kuchlar, umidbaxsh tamoyillarning, navqiron iste`dodlarning ixtirochisi va himoyachisi sifatida tanildi». Darhaqiqat, yuqorida olimlarimiz e`tirof etganlaridek, Ozod Sharafiddinovning adabiy tanqidchilik maydoniga 50-yillarda kirib kelib, dastlab she`riyat muammolariga bag`ishlangan «Zamon-qalb-poeziya», «Lirika haqida mulohazalar» kabi tadqiqotlarida poeziyani, umuman, adabiy jarayonni yangicha talqin va tadqiq qilish yo`lidan bordi. Qariyb 20 yildan so`ng, ya`ni 2000-yilda, adabiyotshunos A.Rasulov Ozod Sharafiddinovning haqida yanada mukammal «Iste`dod va e`tiqod» adabiy portretini yaratdi. Bu esa ayni paytda Ozod Sharafiddovning shaxsiyati va ijodiga bo`lgan ulkan mehr-muhabbatning nishonasidir». Ozod Sharafiddinovning 1968-yil chop etilgan «Adabiy etyudlar» deb nomlangan adabiy-tanqidiy maqolalar to`plamiga kirgan «birinchi mo`jiza», «O`zbek ayolining taqdiri», «Qalbimizga yaqin shoir», «Shoirning yo`li» kabi maqolalarida badiiy adabiyotning buyuk qudratiu, kitobning mo`jizakor tabiati, o`zbek adabiyotining yirik nosiri A.Qahhor hikoaychiligi, hassos shoira Zulfiya she`riyati, qisqa umr ko`rgan, ammo falsafiy mushohadakorlikkka ega Mamarasul Boboyev ijodi, P.Qodirovning ijodiy faoliyati haqidagi jiddiy kuzatishlari, 59

mulohazalari aks etgan maqolalari shu bugungi kunimizda ham o`zinig dolzarbligi va ilmiy qimmatini yo`qotgani yo`q. Ozod Sharafiddinovning maqolalarini o`qiganda kishini o`ziga tortgan, tamomila rom etadigan jihat bu uning uslubiga xos g`oyat samimiy va hissiy ta`sirchanlikdir. mana u adabiyotning ulug`vorligi haqida nima deydi: «Adabiyot – inson kashf qilgan hamma mo`jizalar, hamma buyuk ixtirolar ichida eng buyugi, eng ulug`vori. U ajoyib buloq. U shunday buyloqki, unda ko`z yoshininh musaffoligi, qizlar xandasining qo`ng`iroqdek ohangdor jarangi, kamalak nurlarining rang- barang tovlanishi bor». Bu shunchaki quruq gaplar emas. Unda olimning yillar davomida to`plangan tajribasidan kelib chiqqan oqilona, haqqoniy bahosi va shu bilan birga shoirona qalbi, adabiyotni chuqur his eta olish qobiliyati aks etgan. Muallif «Birinchi mo`jiza» maqolasida qadim zamonlardan beri odamlar dunyosida yetti mo`jiza deb ta`riflagan narsalardan ham buyugi va eng birinchi mo`jiza kitob degan xulosaga keladi. Haqiqatan ham, Ozod Sharafiddinov hayotida kitob, umuman, adabiyot- xoh badiiy, xoh ilmiy-tanqidiy –umrining oxirigacha en gyaqin do`sti, maslakdoshi, sirdoshi, barcha mo`jizalar ichidagi eng mo`jizakorligi, olimning yuksak kredosi bo`lib qoldi. U kitobga, adabiyotga e`tioqd qo`ydi. Uning badiiy adabiyot buyuk kuch- qudrat, dunyidagi jamiki eng super kashfiyotlar ichida eng zo`ri – ADABIYOT degan falsafa barcha ijodiy merosida manaman deb ko`rinib turadi. Ozod Sharafiddinov «Birinchi mo`jiza» maqolasini yozganida hali adabiyotga esse atamasi kirib ulgurmagan edi. Maqolani o`qir ekanmiz, tom ma`noda bu maqola esse janri 60

tabiatiga xos g`oyat erkinlik, mulohazakorlik, turli adabiy, ilmiy, badiiy, maishiy, diniy muammolar haqida samimiy, patetik uslubda yozish Ozod Sharafiddinov ilmiy faoliyatining boshlanishidayoq ko`rinish nergan ekan. Adabiyotshunos U.Normatov «Ozod Sharafiddinov so`nggi yillarda essenavis sifatida tanildi. So`z san`ati darg`alari, ustoz adiblar, qalamkash do`stlari, shogirdlari, shuningdek, ilm-ma`rifat ahli, jamoat arboblari haqida biri biridan go`zal badialar yaratdi, deydi. Olim aytganidek, esse janri adabiyotshunos ijodida so`nggi yillarda birdaniga paydo bo`lib qolmadi. Aslida uning ko`rinishlari, esse, badia janriga xos ilmiy, badiiy-publisistik, tanqidiy-biografik xaraterdagi izlanishlari 60-70-yillardagi faoliyatida ham bo`y ko`rsatib turibdi. Shunchaki, yuqorida aytib o`tganimizdek, «esse» degan termin o`zbek adabiyotida ommlashmagan edi. Ozod Sharafiddinov «Birinchi mo`jiza» maqolasida Gorkiy, Leonov, Chexovlarning kiotb haiqdagi aforizmga aylanib ulgurgan dono fikrlarini jamlab esse-maqolada o`ziga xos bahs yuritadi. Vaholanki, esse janrida aynan mulohazakorlik, bahs- munozara, turfa paradokslarning berilishi nihoyatda muhim. Biroq bundan esse-maqolada shunchakli iqtiboslar keltirilishini esse degan janrning yaratilishi uchun yetarli asos bo`lar ekan, deb o`ylamaslik kerak. Aslo, ana shu turli mulohazalar, biri biriga o`xshash yoki qarama-qarshi bo`lgan fikrlar oqimidan ham ustun darajada chiqadi. Maqolada kitob haqidagi mulohazalar adabiyotga borib taqaladi. Shu tarzda essenavis o`z oldiga qo`ygan mavzu haqida o`qimishli esse-maqola yozilishiga muvaffaq bo`ladi. 61

Ozod Sharafiddinov o`zbek adabiyotining yirik adiblari A.Qahhor, Zulfiya, Maqsud Shayxzoda, Mitemir, Shuhrat, Asqad Muxtor, Odil Yoqubov hayoti va ijodiy faoliyati haqida batafsil va tinimsiz jiddiy tadqiqotlar, maqolalar, etyudlar, portretlar, adabiy-tanqidiy ocherklar yaratdi. Shu izlanishlar orasida o`zbek nasrining rivojlanishga katta hissa qo`shgan, ulkan hikoyachilik maktabini yaratgan yozuvchi A.Qahhor hayoti va ijodiga bag`ishlangan tadqiqotlari tahsinga loyiq. Xususan, olim «ozbek ayolining taqdiri» maqolasida Abdulla Qahhorning «Bemor», «Anor», «Dahshat», «Boshsiz odam», «Jonfig`on», «Qizlar», «Maston», «Ko`k konvert», «Kampirlar sim qoqdi», «Xotinlar» kabi jami o`n ikkita hikoyada o`zbek ayoli obrazi va uning o`tmishdagi, oktabrdan keyingi davrda kechgan hayoti va taqdiri nechog`liq aks etganini, o`zbek ayolining ruhiyatidagi o`zgarishlarni yangicha talqin etadi. Bu kuzatuv tahlillarini o`qir ekanmiz, olimning ilmiy tahlil uslubiga xos analitik, qiyosiy- tipologik metodlardan unumli foydalanganini ko`rish mumkin. Ozod Sharafiddinov A.Aqhhorni yorqin xarakter yaratuvchi adib sifatida talqin etib, bu mulohazasini hikoyalar tahlili misolida dalillab beradi. Ammo olimning mavjud mafkura, tuzum nuqtai nazaridan kelib chiqib badiiy asarni biroz noto`gri tahlil etilgan joylari ham bor. Masalan, u «Anor» hikoyasini tahlil etar ekan, «Turobjon va xotinining fojiasi, baxtsizligining sababi ijtimoiy tensizlikdir» degan xulosaga kelaid. Odamzodni ijtimoiy jihatdan baravar qilib yashatmoqchi bo`lgan jamiyat, xayoldagi kommunizm ham tanazzulga yuz tutdi. Hech bir jamiyatda fuqarolar ijtimoiy jihatdan teng emas. Ko`rinadiki, Ozod Sharafiddinov hikoyani to`gri tahlil qilgna. 62

«Anor» jikoyasida yozuvchi jamiyat keltirib chiqargan ijtimoiy illat qashshoqlikning oqibatlari haqida yozadi. Turobjon og`ir, kambag`alchilik tufayli xotinining boshqorong`i paytida yegisi kelgan arzimagan anorni deb o`g`rilikka qo`l uradi. Turobjon shu paytgacha umrida bunday yomon ishga qo`l urmagan edi. A.Qahhor uning bunday yomon ishga qo`l urishini sabablarini dalillab berdi. Ozod Sharafiddinov o`zbek ayolining nochor hayotini aks ettirgan «Bemor», «Anor», «Dahshat» hikoyalaridagi ayollar obrazini, xatti-harakatini qiyosiy planda tahlil etadi. Ayniqsa, shu fikrlar orasida olimning quyidagi mulohazalari tahsinga loyiq: «Hikoyada Unsinni halik qilgan narsa qo`rquv, vahima, go`riston dahshati emas, Dodho ekanligiga, dodholar dunyosi ekaniga ishora bor. Unsinning jasorati beiz qolmaydi, u Dodho xonadonining tomiriga bolta uradi, tilsiz kundoshlarining qlbida so`nib qolgan hislarini o`t oldiradi. Nodirmohbegimning bu dargohdan ketishi dodholar dunyosining chirikligiga ishora. Nimagadir bu tahlillarni o`qiganimizda chet ellik olimlar, shu jumladan, amerikalik olim Olvortning «Padarkush» dramasi haqidagi kuzatishlari xayolimizga keladi. Chunki Olvort ham dramadagi personajlar, ularning xatti-harakati, voqealar mohiyatidan ramziylikni izlaydi va davrga, jamiyatga qilingan yashirin ishoralarni topadi. Natijada origiunal ilmiy xulosalar chiqaradi.Aynan shunday nozik olimona kuzatuv Ozod Sharafiddinov tadqiqotlaridagi badiiy asarlar tahlilida yaqqol ko`rinadi. Olim maqolada «O`tmishdan ertaklar» kitobidagi «Hur qiz» bobida hikoya qilingan voqea tarixiy asosga egaligini, Savriniso 63

obrazi real shaxs ekanligini ta`kidlab o`tadi. Demak, ko`rinib turibdiki, Ozod Sharafiddinov A.Qahhor ijodini tahlil qilar ekan, badiiy asarlardagi voqealar va qahramonlarning tarixiy ildizlarini, hayotiy asoslarini ham jiddiy o`rganib, uni ilmga tatbiq etadi va bu hikoyada Savrinisoning fojiaviy taqdiriga uning otasi sababchi emas, balki jaholat, hukmron tartiblar, eski urf-odatlar degan xulosaga keladi. Agar e`tibor berilsa, maqolada olim A.Qahhor hikoyalarida o`zbek ayoli taqdirini o`rganishda asarlarni mohiyatan ikkiga bo`lib o`rganadi. Ya`ni oktabrdan oldingi davrda, o`tmishda o`zbek ayolining ayanchli taqdiri ni tasvirlashga bag`ishlangan hikoyalar tarzida tasnifiy o`rganildi. Albatta, olimning bu tarzda eski tuzum bilan yangi tuzum zid qo`yilganligi ma`lum. Maqolada «Boshsiz odam» hikoyasi qahramoni Niso buvi eskicha qarashlarga nisbatan isyon tariqasida yaratilgan xarakterli obraz sifatida tadqiq iqlinsa, xuddi shuningdek, xotin kishiga past nazar bilan qarash, er-xotinning teng huquqligi poymol etilgan hayotiy lavhalarni aks ettirgan ikkinchi hikoya «Jonfig`on» asaridagi Malohat obrazi ham tahlil chig`irig`idan o`tkaziladi. Ushbu kuzatishlar orasida olimning «Umuman, Abdulla Qahhor hikoyalarida ko`pincha asosiy g`oya imo- ishoralar bilan, yordamchi obrazlar vositasida aytiladi», degan xulosasi diqqatga sazovor. Shuningdek, u «Qizlar» hikoyasida Karomatxon va Adolatxon obrazlari Nurmatjon xarakteri orqali ochilganligini tahlillar misolida isbotlab ko`rsatadi. Hikoyadagi qizlar obrazi Malohat obrazi bilan taqqoslab ikkita hikoya haqida umumiy xulosalar chiqariladi. 64

Ozod Sharafiddinov «Maston» hikoyasi tahlilida amerikalik adib Jek Londonning «Hayotga muhabbat» asari xotirga kelsihini ta`kidlab o`tadi. Nazarimizda, shu ikkala hikoya qiyosiy planda tahlil etilganida yanada ilmiy originallikka erishilgan bo`lardi. Shu tariqa olim A.Qahhorning «Bemor», «Anor», «Dahshat» hikoyalaridagi o`zbek ayollarining hayoti aks ettirilgan asarlar sifatida e`tirof etadi. Xuddi shuningdek, tanqidchi «Kampirlar sim qoqdi» hikoyasidagi beshta kampir – Nazir buvi, To`xta buvi, Shahodat buvi, Roziya buvi, Ortiqjonlar timsolida el-yurtning taqdiri uchun chuqur mas`uliyat sezgan obrazlar sifatida o`rganadi. Ozod Sharafiddinov «Xotinlar» hikoyasida esa traktorchi Sobiraxon, rais Ibrohimova, yosh qiz Bahrixon, farrosh Qumriniso, brigadir Risolat obrazlarioni buzuqi Umri obraziga qarma-qarshi qo`yib tahlil qiladi. Demak, olim obrazlar tahlilida ikkita qahramon xarakteri va ruhiyatini, yanada aniqrog`i, o`zbek badiiy adabiyoti prinsiplari asosida yaratilgan ijobiy va salbiy obrazlarni bir-biriga qarama-qarshi qo`yish orqali original tahlil uslubini shakllantiradi. Urushdan keyingi davrda yaratilgan «Ming bir jon» hikoyasida, «Og`riq tihslar» komediyasida, «Sinchalak» qissasida o`zbek ayolining taqdiri va xarakteri mukammal ochilganini ta`kidlaydi olim. Maqolada «Bemor» hikoyasida aks ettirilgan Sotiboldining xotini bilan «Ming bir jon» hikoyasi qahramoni Mastura taqqoslanadi. Ko`rinadiki, adabiyotshunos A. Qahhor hikoyalari, dramatik asarlari, qissasidagi qharamonlar va xarakterlarni qiyosiy-tipologik yo`zinda tahlil qiladi. 65

Olim adibning «Sinchalak» qissasida Saida, Kifoyatxon, Tojixon, Mehri, Oyniso, Huriniso kabi ayollar obrazini tahlil qiladi. Shu tariqa, Ozod Sharafiddinov Abdulla Qahhor ijodida o`zbek ayollarining taqdiri mavzusi zynan shu masalaga daxldor asarlarni jamlab, tahlil etadi va aytish mumkin, olim Abdulla Qahhor ijodida o`zbek ayolining badiiy biografiyasini ishlab chiqadi. Olimning 1976-yilda chop etilgan «Iste`dod jilolari» kitobiga A.Qahhor, Zulfiya, Maqsud Shayxzoda, Mitemir, Shuhrat, Asqad Muxtor, Odil Yoqubov hayoti va ijodiy faoliyati haqidagi maqolalar jamlangan. Ushbu kuzatishlar orasidan Abdulla Qahhor haqidagi adabiy portretga to`xtalsak. Ozod Sharafiddinovning mohirligi shundaki, olim adib portretiga erkin yondoshadi. Ozod Sharafiddinov «Iste`dod jilolari» portretida Abdulla Qahhor ijodiy merosiga xos bo`lgan muhim xusuisiyatlar xususida ilmiy munozara qiladi. Jumladan, adib asarlariga xos zamonaviylik, haqqoniylik, tabiiylik, samimiylik masalalariga alohida to`xtaladi. Aynan shu badiiy-estetik prinsiplar Abdulla Qahhor asarlarida muhim fazilat sifatida ko`rinishini asarlari tahlili misolida dalillab beradi. Ayniqsa , shu kuzatuvlar orasida olimning Abdulla Qahhorning « Anor » va amerikalik adibning « Shafto li» hikoyalari o`ratsidagi o`xshash voqealari, ammo badiiy-g`oyaviy jihatdan mutlaqo bir-biridan farqlanuvchi ikki asarning qiyosiy tahlilllari borasida bildirgan mulohazalari nihoyatda o`rinli. Xususan, olim Genri hikoyasida injiq xotinning tannozligi asosiy g`oya sifatida tanqid ostiga olingan 66

bo`lsa, Abdulla Qahhor hkoyasida qashshoqlik, adolatsizlik ijtimoiy illat sifatida muhim muammo sifatida olib chiqilgan, deb jiddiy fikr bildiradi. Haqiqatan ham g`arblik adib asarida shaftoli detali va u bilan bog`liq voqealar rivojida, injiq xotin xarakteri orqali ma`naviy-axloqiy muammo bosh g`oya sifatida ochib berilsa, Abdulla Qahhor hikoyasida yanada jiddiy muammo, ya`ni jamiyat keltirib chiqargan ijtimoiy muammo qalamga olingan. Shuningdek, tadqiqotda adibning «O`g`ri» hikoyasiga xos soddalik, ixchamlik, psixologik tasvirning chuqurligi va aniqligi, detallarning yorqinligi masalalari tahlilllar misolida ko`rsatib beriladi. Abdulla Qahhor hikoyalari, qissa va romanlariga xos bo`lgan psixologik analiz muammosi haqida ham olim batafsil izlanishlar qilgan. Bundan tashqari, O.Sharafiddinov adib ijodidagi yana bir muhim jihat bu –hajviyotga, kulgiga, satiraga moyil ijodkor ekanligini ta`kidlab, aniq faktlar vositasida fikrini dalillab ko`rsatadi. Abdulla Qahhor asarlaridagi kulgi, shunchaki ko`ngil ochar yengil-yelpi kulgi emas, aksincha, o`quvchini tarbiyalash quroli , deb ta`kidlaydi olim. Qizig`i shundaki, O.Sharafiddinov ichki sezimlari bilan Abdulla Qahhor asarlaridagi kulgining turfa turlarini ajratib ko`rsatadi: «Ularda muayyan tabassumdan achchiq istehzogacha, yumshoq hazildan uizb oladigan kinoyagacha, yengil jilmayishdan g`azabli qahqahagacha bor. Abdulla Qahhor asarlarida kulgi amplitudasi benihoya keng. Yana olim adibning ijodiy ishlash manerasi, asarlarning ijodiy biografiyasi, hayotiy haqiqatlarning badiiy haqiqatga aylanishi jarayoni haqida bugungi adabiy 67

jarayon va adabiyotshunosligimiz uchun g`oyat qimmatli ma`lumotlar beradi. Masalan, olim Abdulla Qahhorning bitta asar ustida uzoq ishlahsini alohida ta`kidlaydi. Jumladan, «So`nggi nusxalar» dramasining o`n beshta nusxasi borligini ta`kidlaydi: «Bir qancha vaqtdan keyin Abdulla Qahhor dramaning xomaki nusxasini menga berdi. Ular hozir ham menda. Ularni varaqlasangiz, haqiqatan ham har qaysi sahna qayta-qayta yozilganini, har bir ko`rinishning o`nlab variantlari borligini ko`rasiz». Ko`rinadiki, bu fakt birinchidan, ijodkorning badiiy asar ustida nechog`liq og`ir zahmat chekishini ko`rsatsa, ikkinchidan bugungi kunda yozuvchilikni ermak kasb darajasiga chiqarib, xiyobonda o`qialdigan gazeta va jurnallar uchun uyoq- buyog`iga qaramay paypoq to`qigandek tinmay yozayotgan havaskorlar uchun ko`rga hassa tutqazgandek gap. Olim Abdulla Qahhorning 80 yillik yubileyi munosabati bilan bu boradagi kuzatuv-mulohazalarini «mashhur kishilar hayoti» rukni ostida chop etilgan «Abdulla Qahhor» esse- tadqiqotida yanada mukammallashtirib to`ldirib berdi. Bu asarni o`qib, XX asrning 20-30-yillariga qaytib qolgandek bo`lamiz. davrning ruhi, ijodkor biografiyasi, yozuvchining zahmatkashligi, irodasi va sabr-bardoshini, qizg`in ijodiy mehnat qo`ynidagi hayotini shundoqqina kaftingizda ko`rib va qalbingizda his etib turasiz. Shubhasiz, Yevropa adabiyotini chuqur mutolaa qilga O.Sharafiddinov esse va badialarda qadimiy an`anaga ega bo`lgan fransuz memuar adabiyotining an`ana va ijodiy 68

tajribalaridan juda unumli foydalandi. Bu kitob jami 9 bobga ajratilgan. Bular: 1. «Bolalik so`qmoqlari». 2. « Ilk izlanishlar». 3. «Ikkinchi cho`qqi». 4. KIchik janrning katta olami». 5. « Qalam yolqini». 6. «Adib saboqlari». 7. «Ulg`ayish yo`lida». 8. «Sinchalak». 9. «So`nggi sahifalar». 10. «Ilova». Ozod Sharafiddinovning bu essesi A.Qahhorning yozuvchi sifatida shakllanish biografiyasi, adibning ijodiy ustaxonasi, ijodiy jarayon, ijodkor psixologiyasi kabi adabiy jarayonning dolzarb masalalariga javob beradi. Ozod Sharafiddinovning « hayot bilan hamnafas » adabiy o ` ylariga jamlangan Oybek , Hamid Olimjon, A.Qahhor, Maqsud Shayxzoda, Mirtemir, Zulfiya, Asqad Muxtor, Izzat Sulton, Shukrullo, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, Shavkat Rahmon, Usmon Azim kabi turli davr va badiiy ijod turlarining turli janrlarida ijod qilgan va ijodiy faoliyatda davom etib kelayotgan shoir-adiblarning badiiy barkamol asarlari haqida mulohazalarini bayon etadi. Olimning «Go`zallik izlab» adabiy-tanqidiy maqolalar to`plamiga, asosan, uchta yo`nalsihdagi she`riyat, nasr va adabiy tanqidchilik muammolariga bag`ishlangan maqolalari jamlangan. 69

Umuman, olimning Abdulla Qahhor haqidagi tadqiqotlari qahhorshunoslik sohasida muhim ahamiyatga ega. Ushbu maqolada O.Sharafiddinovning A.Qahhor haqidagi ilmiy maqola, o`ylari, adabiy portret, esse-xotiralari tahlil etildi. Uning XX asr o`zbek adabiyoti tarixida alohida o`ringa ega bo`lgan Cho`lpon, Fitrat, Otajon Hoshim, Hamid Olimjon, Oybek, G`.G`ulom, M.Shyaxzoda, Zulfiya, A.Oripov, A.Muxtor, X.To`xtaboyev, O`.Hoshimiz, Sh.Rahmon, A.Sher va yana bir qancha adib ijodkorlar hayoti va ijodiga bag`ishlangan tadqiqotlari tor doiradagi mutaxassi emaligini ko`rsatadi. Yoki zaif asarlarni yerga urib, yo`qqa chiqarish yo`lidan bormadi, uning yutuqlarini ham odilona ko`rsatib bergan olim deb bilamiz. UMUMIY XULOSALAR 70

Esse o ` zbek adabiyotida falsafiy - estetik , tarixiy - biografik , badiiy - publisistik , diniy , ilmiy , ommabop xara k ter ga ega bo`lib, sof va sinkretik janr sifatida shakllandi. XX asr adabiy jarayonida janrlarning bir-biriga singishi, ta`siri sinkretik birikishi jarayoni essening turli janr turlari va ko`rinishlarini yuzaga keltirdi. Esse epik tur janrlariga qolip vazifasini o`tay boshladi. Natijada o`zbek adabiyotida esse-roman, esse-xotira, qissa-esse, hikoya-esse, maqola- esse singari shakllari paydo bo`ldi. Esse adabiy janr sifatida muallifninhg shaxsiy mulohaza va taassurotlari asosiga qurilgan, erkin kompozitsiyali, kitobxon bilan erkin suhbatga asoslangan nasriy ijod namunasidir. Esse adabiy janrlar (roman, qissa, hikoya) juranlistik janrlar (ocherk,publisistik maqola), ilmiy janrlar(monografiya, taqriz)ga birdek aralashadi. Esse nafaqat o`zbek, dunyo adabiyotshuinosligida vujudga kelishi uzoq tarixga ega bo`lgan janrdir. Biz yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqib, quyidagicha xulosalarga keldik: 1. Esse janrining o`zbek adabiyotida vujudga kelishi va o`rganilishi bevosita janrning keng imkoniyatlaridan darak berishini va jamiyatdagi tarixiy zarurat tufayli yuzaga kelganligini aniqladik. 2. Esse janri genezisi(ildizi) Sharq adabiyotida (A.Navoiyning «Mahbub- ul qulub», Z.Boburning asarlari)ga borib taqaladi. 3.O`zbek esse-xotiralarida mashhur siymolarning hayoti va dunyoqarashi, fe`l-atvori, xarakteri yozuvchi dunyoqarashi bilan ochilishini kuzatdik. 4. Sh.Xolmirzayevning «Binafsha hidlang, amaki, P.Qodirovning «O`ylar», bade`alaridagi obraz va qahramonlarni tahlil qilishga urindik. 5. Ijodkorlardan Sh.Xolmirzayev qator esse-xotiralarida qahramon haqida to`liq tasavvur paydo qilish maqsadida sujet unsurlaridan va kompozitsion vositalardan foydalanganini tahlil qildik. 6. O.Sharafiddinov esselarida ijodkor A.Qahhorning portreti, yaratgan asarlari badiiyati tahlil qilinganini ko`rib o`tdik. 71

Esse janri garchand sof adabiy janr sifatida 60- yillardan e ` riboran bade ` a , adabiy o`ylar, suhbat, xotiralar shaklida yashab kelayotgan bo`lsa-da, asosan, 80-90-yillarda badiiy-publisistik yo`nalish tariqasida shakllnadi. Bu davrda asosan, o`zbek essechligi xotira, ilmiy-ommabop ijd, adabiy suhbat va dialog, kechinmali hikoya, kundalik, avtiboigrafiya unsurlarini mujassam etdi. Xulosa qilib aytganda, o`zbek adabiyotida shu kungacha yaratilgan esse namunalarida G`arb va Sharq adabiyotining o`ziga xos janriy an`analari mujassamlashib, juda katta o`rganish manbai bo`ldi. O`zbek adabiyotshunosligida adiblarning psixologik tahlil mahorati, psixologik tasvir vositalari deyarli yarim asrdan beri tadqiq qilinib kelinadi. 72

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI 1. Karimov I.A. О`zbekiston XXI asrga intilmoqda. – T.: О`zbekiston, 2000. . 2. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. T.: Ma`naviyat. 2008. 3. Karimov I.A. Adabiyotga e`tibor – ma`naviyatga, kelajakka e`tibor. “Sharq yulduzi” jurnali, 2009, 3-son. 4. Adabiyotimizning yarim asri. 2-kitob. Adabiy-tanqidiy maqolalar. – T.: Badiiy adabiyot, 1975. 5. Belinskiy B. Tanlangan asarlar. T., 1934. 6. Adabiyot nazariyasi Iki tomlik . - T.: Fan , 19 7 8. 7. Adabiy tur va janrlar. Uch jildlik. - T., Fan, 19 7 8. 8. Aristotel. Poetika. T.: Yangi asr avlodi. 2005. 9. Ensiklopedik lug`at. T.: O`zbekiston, 1983. 10. N. Rahimjonov. Bade`a haqida. O`zbek tili va adabiyoti. 1983, 5-son. 11. P. Qodirov. O`ylar. T.: Adabiyot va san`at, 1971. 12. N.Rahimjonov. Ilmiy tafakkur jilolari. T.: Fan, 19991. 13. Navoiy asarlari uchun qisqacha lug`at. T.: Fan, 1993. 14. U.Normatov. Umidbaxsh tamoyillar. T. : Ma`naviyat, 2000. 15. U.Normatov. Ijod va shijoat. O`zbek tili va adabiyoti. 2004. 16. O`. Nosirov. Ij о dkor shaxs, badiiy uslub, avtor obrazi. T.: Fan, 1991. 17. SHаrаfiddinоv О. Hаyot bilаn hаmnаfаs. Аdаbiy o`ylаr. – T.: Аdаbiyot vа sаn`аt, 1983. 18. SHаrаfiddinоv О. Yillаr vа yo`llаr / Аdаbiyotimizning yarim аsri. – T., 1967. 1-kitоb. 19. SHаrаfiddinоv О. Ijоdning kаttа yo`lidа / Istе`dоd jilоlаri. – T., 1976. 20. G`аfurоv I. YAm-yashil dаrахt. Аdаbiy-tаnqidiy mаqоlаlаr. – T.: Аdаbiyot vа sаn`аt, 1976. 21. G`аfurоv I. Lirikаning yurаgi. Аdаbiy o`ylаr. – Tоshkеnt, 1982. 73

22. G`аfurоv I. YUrаk – аlаngа: (Аdаbiy-tаnqidiy mаqоlаlаr.) – T.: YOsh gvаrdiya, 1980. 23. G`аfurоv I. SHе`riyat – izlаnish dеmаk. Аdаbiy-tаnqidiy оchеrk. – T.: Аdаbiyot vа sаn`аt, 1984. - 222 b. 24. G`.G`ulom. Asarlar to`plami. O`n tomlik. T.,1970. 25. G`.G`ulom. Sizga in`omim mening. T., Sharq, 2003. 12.780 so`z 74

O'xshashlar

Sonetning janriy xususiyatlari

Asqad Muxtor ijodida esse janrining takomili

Sharq adabiyotida Iskandar timsoli

Jadid adabiyotida Behbudiyning adabiy merosi

O’zbek adabiyotida Kleopatra obrazining talqini