Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarida xronotop - Adabiyot - Diplom ishlar

Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarida xronotop

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

167 KB

Ko'chirib olish

“Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarida xronotop” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

M U N D A R I J A K I R I SH .................................................................................................. .... .. 3- 4 I. BOB. XRONOTOP VA UNING BADIIY ASARDAGI O‘RNI ..............5-12 I.1 XAYRIDDIN SULTON qissalarida sujet va xronotop………… .. ...…..13-23. I.2. XAYRIDDIN SULTONNING “ Y ozning yolg‘iz yodgori” qis sa sida peyzaj xronotopi va xarakter uyg‘unligi…........................................... ... ......…24-32 II.BOB. QISSA JANRIDA XRONOTOP …………………………………33-36 II.1 AHMAD A’ZAMNING “Asqartog‘ tomonlarda” qissasida kompozitsiya va xronotop………….............................................................................................37-46 II.2. AHMAD A’ZAMNING “Bu kunning davomi” qissasida qahramonlar ruhiyati va xronotop…………….......................................................................47-54 X U L O S A …………………………………………….………………… .. ...55-57 F O Y D A L A N I L G A N A D A B I YO T L A R ……………… .. ……58-59 2

K I R I SH Bitiruv malakaviy ish mavzuining dolzarbligi . Zamon va Makon (keng ma’noda Fazo va Vaqt) kategoriyalari badiiy adabiyotda ham muhim ahamiyatga ega. Biron-bir badiiy asar yo‘qki, unda ifodalanayotgan voqea aniq bir zamon va makonda ro ` y bermagan bo‘lsin. Zamon va makonsiz asarni tasavvur etish mumkin emas. Unda qatnashayotgan personajlar esa qalamga olingan davr, muhit va joyning aniq vakili sifatida namoyon bo‘ladi. Bu badiiylikning muhim shartlaridan biri bo‘lib, hayotiylik va xalqchillik fazilatlarini ta’minlashga yordam beradi. Badiiy asarda zamon va makon kategoriyasi ijodkor dunyoqarashi hamda adabiy tafakkuri darajasi bilan chambarchas bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Ijodkor o‘zi qalamga olayotgan davr hamda hudud to‘g‘risida yetarli ma’lumotga, tugal xulosaga ega bo‘lishi kerak. Zamon va makonning mavhumligi kitobxonning hafsalasini pir qilibgina qolmay, ayni chog‘da asar sujeti va kompozitsiyasining yaxlitligiga ham putur yetkazadi. Biz ana shularni hisobga olib, yozuvchilar Xayriddin Sulton va Ahmad A’zamning qissalaridagi zamon va makon ( xronotop) ni asar sujeti, kompozitsiyasi hamda qahramonlarining ruhiy iztiroblari bilan uyg‘unlikda tahlil qilishga urindik. Ana shu jihati ishimizning dolzarbligini belgilaydi . Bitiruv malakaviy ishning maqsadi va vazifalari Mazkur bitiruv malakaviy ishda xronotop ( makon va zamon)ning badiiy asardagi o‘rni ayniqsa ijodkorlardan Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarida sujet va kompozitsiyaning birligi, qahramonlarning ruhiyati kabi masalalarga alohida to‘xtalishni maqsad qilib quyidagicha vazifalarni belgilab oldik: - Xronotop va uning badiiy asardagi o‘rni nasriy asarlar misolida tahlil qilinadi. - Xayriddin Sulton qissalarida sujet va xronotop uyg‘unligi tadqiq qilinadi. - Xayriddin Sultonning “Yozning yolg‘iz yodgori” qissasidagi peyzaj xronotopi va xarakter izchilligi o‘rganiladi. 3

- Qissa janridagi xronotop ( zamon va makon) ning o‘rni o‘rganiladi. - Ahmad A’zamning “Asqartog‘ tomonlarda” qissasida kompozitsiya va xronotop masalasi sinkretik holda tadqiq qilinadi. - Ahmad A’zamning “Bu kunning davomi” qissasida qahramonlar ruhiyati va xronotop qiyosiy tahlillarda o‘rganiladi. Mavzuning o‘rganilish darajasi. 80-yillarda yaratilgan qissalar haqida bir qator adabiyotshunos olimlar, tanqidchilar fikr bildirganlar. Jumladan, U.Normatov, I.G‘afurov, A.Rasulov, Ahmad A’zam, Ochil Tog‘ayev kabilarning maqola va taqrizlarini sanab o‘tish mumkin. Bitiruv malakaviy ishning obyekti . Tadqiqot obyekti sifatida Xayriddin Sultonning ”Yozning yolg‘iz yodgori”(”Adash karvon”),”Ajoyib kunlarning birida” va Ahmad A’zamning “Asqartog‘ tomonlarda”,”Bu kunning davomi” qissalari olindi. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi. O‘zbek adabiyotshunosligida Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarining o‘ziga xosligi o‘rganilgan va bu haqda ishning o‘rganilganlik qismida to‘xtaldik. Ammo mazkur ijodkorlarning qissalari makon va xronotop bilan uyg‘unlikda yetarlicha tahlil qilinmagan. Ana shu jihati ishning o‘ziga xos yangiligidir. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati . Ushbu ishning asosiy tahliliy xulosalari va umumlashmalari nafaqat yozuvchilardan Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarini balki uning va u bilan zamondosh ijodkorlarning asarlarini qiyosiy tadqiq qilishda o‘ziga xos nazariy ahamiyat kasb etadi. Ishda keltirilgan dalillar, nazariy fikr-mulohazalardan oliy o‘quv yurtlarida, akademik litsey va kollejlarda, o‘rta maktablarda adabiyot fanlari bo‘yicha maxsus kurslar o‘tishda yoki dars mashg‘ulotlari olib borishda foydalanish mumkin. 4

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi . Ish kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. I. BOB. XRONOTOP VA UNING BADIIY ASARDAGI O‘RNI. Adabiy asarda makon va zamon muammosi, garchi unga qadar ma’lum darajada o‘rganilgan bo‘lsa ham, bevosita “xronotop” termini rus olimi M.Baxtin tomonidan o‘tgan asrning 30-yillarida adabiyotshunoslikka tatbiq etilgan. “Adabiyotda badiiy idrok etilgan zamon va makonaro uyg‘unlikni x r o n o t o p (so‘zma-so‘z tarjimada makon-zamon degan ma’noni bildiradi), deb ataymiz. Ushbu istiloh matematika ilmida(Eynshteynning) nisbiylik nazariyasi negizida qo‘llab kelinadi. Istilohning biz uchun, matematikada qo‘llanadigan, maxsus tushuncha sifatida ahamiyati yo‘q. Uni adabiyotshunoslikka (tom ma’noda bo‘lmasa ham) istiora o‘laroq qabul qilamiz. Biz uchun muhimi, bu o‘rinda istilohning zamon va makonni uyg‘un holatda (zamonni makonning to‘rtinchi o‘lchami sifatida) ifodalashidir. Xronotopni biz adabiyotdagi shakl-mazmun kategoriyasi sifatida talqin qilamiz”, deb yozadi bu haqda Baxtin. Makon va zamon tushunchalarini adabiy turlar miqiyosida o‘rganilishiga e’tibor qaratilsa, faqat epik va dramatik turdagi asarlarning nazariy taftish qilinganligi namoyon bo‘ladi. Boshqa adabiy turlar, jumladan ,lirik turda mazkur tushuncha o‘zining ilmiy yechimini hanuz topmagan. Lirik turda voqelik keng ko‘lamda tasvirlanmaydi. Lekin voqelikdan hosil bo‘lgan his-tuyg‘ular jozibali tasvir etiladi. Lirikada, adabiyotshunos olim U.To‘ychiyev ta’kidlaganidek:,, fakt emas, u haqdagi fikr muhimdir’’. Shu bois lirik asarda kishidagi xazinlik, sog‘inch yoki baxtiyorlik kabi oniy kechinmalar o‘z aksini topadi. Voqeband she’rlar bundan mustasno. Ular epik va lirik turning bir-biriga uyg‘unlashuvidan vujudga keladi. Bunday she’rlarda har ikkala turning xususiyatlari mushtarak bo‘ladi. Masalan, E.Vohidovning “Yangi davr shum bolasi” she’rida siqiq voqelik ham bor, ekspressiv tasviriylik ham bor. 5

Lirik turda makon va zamon tushunchalari boshqa turlardagidek, o‘zida xos poetik yukni tashiydi, asarning hayotiyligini ta’minlashda bosh mezon sanaladi. Shaklan singan satrlar, keskin kechinmali holatlar, ma’nosi murakkab, ziddiyatli kayfiyat va tuyg‘ular manzarasini chizishga yo‘naltirilgan she’riyat egasi R.Parfi o‘z asarlarida vaqtga falsafiy mohiyatni yuklaydi: Men uzoq uxladim. Bir asr uxladim, nega meni – Nega siz yashinni uyg‘otmadingiz?! – kabi so‘roq shaklidagi uchligida shoir o‘zini yashinga qiyoslaydi, o‘zligini anglashga, zamonasini anglashga ertaroq ko‘maklashmaganlardan noliydi. Anglashiladiki, zaminu-zamonlarni o‘zgartirish qudratiga ega bo‘lgan vaqt (zamon) lirik qahramon kechinmalarini ifoda etishda asosiy vosita vazifasini bajargan. Lirik zamonning voqe bo‘lishiga zamin hozirlagan. Lirik makon ham aniq. U – shoir yashagan zamin,ya’ni uning vatani. Adabiyotshunoslik ilmidan ma’lumki, makon va zamon badiiy asarda yuz berajak voqelik uchun hayotiy resurs vazifasini bajaradi. Hayotiy jihatdan yondashsak, dehqon baraka urug‘ini yerga sepib, undan mo‘l-ko‘l hosil ko‘targuncha tinmay mehnat qiladi. Bu jarayonni sodir bo‘lishi uchun, boshlanishi-yu nihoyalanishi uchun makon va zamonning komponentlari suv va havodek zarur. Ijodkorni dehqonga qiyoslasak, uning asarida o‘z o‘rnini topgan hayotiy voqelik shunday meva beradiki, bu mevadan insoniyatning oshqozoni emas, ma’naviyati, yuragi, qalbi oziqlanadi. “Adabiy asar sujetining zanjiri halqalarini tashkil etuvchi voqea-hodisalar muayyan makon va zamonda yuz berishi tabiiydir”. Bu badiiy adabiyotning o‘ziga xos qonuni hisoblanadi. Mana shu qonuniyatga amal qilib yozilgan badiiy sujetlar puxta bo‘ladi. Ma’lumki, makon va zamon falsafiy tushuncha bo‘lib, olam hodisalarining yuz berishida hal qiluvchi ahamiyatga ega. “Makon va zamon (fazo va vaqt) – 6

borliqning umumiy yashash shakllari; fazo (makon) dunyoni tashkil etuvchi obyektlar va ulardagi tarkibiy nuqtalarning o‘zaro joylashish tartibi, ko‘lami va miqyosini ifoda etsa, vaqt (zamon) dunyoda sodir bo‘luvchi hodisa va jarayonlarning ketma-ket ro‘y berish va davomiyligini ifodalaydi”. Nafaqat ketma-ket ro‘y beruvchi davomiy hodisalar, balki bir onlik mikro voqelik ham ma’lum vaqtda sodir bo‘ladi. Masalan, chaqmoq chaqish, xazon yaprog‘ining uzilishi, suvning po‘rtanalanishi kabilar “ozgina tegib ketsang, ko‘proq sachraydigan” ijodkorni ilhomlantirib, to‘lqinlantirib yuborishi mumkin. Bu esa badiiy adabiyot faqat hayotni tasvirlabgina qolmay undan resurs sifatida foydalanishni ham ko‘rsatadi. So‘z san’atkori bu mitti voqelikni nekbin tuyg‘ular bilan shu darajada to‘yintiradiki, natijada quyidagicha badiiy mo‘jizakorlik vujudga keladi: Umring juda qisqa bo‘lsa ham, Dunyoga shaffoflik bo‘lib to‘lasan. Sen jamiyki ko‘zlarga malham, Iliq tabassum bilan o‘lasan. She’rning mazmuniy salmog‘idan anglashiladiki, shoir musaffolik, poklik ramzi sifatida qalamga olinuvchi “shabnam”ning tong saharda yorug‘ dunyoni ko‘rib, qisqa muddatda yana yo‘qlikka aylanishini tasvir etgan. S h e’r ramziylik asosida qurilgan bo‘lib, “shaffoflik bo‘lib to‘lish”, “iliq tabassum bilan o‘lish” assotsiativ birliklarni o‘z ichiga olgan. She’rdagi quymo obrazi chizilgan “shabnam” oddiy shabnam emas, u juda kam umr ko‘rsa-da, uzoq asrlarga xotirot sifatida mehrlanuvchi pokdomon inson ramzi. Mazkur she’rda badiiy xronotopni o‘zida mujassam etuvchi birorta element tilga olinmagan bo‘lsa ham, u badiiylik qonuniyatidan kelib chiqib anglashiladi. S h e’r uchun makon vazifasini borliq bajarsa, zamon vazifasini erta tong mahali o‘zida to‘la-to‘kis ifoda etadi. 7

Bulbullar xushnavo qilgan, gullar xandon otgan zamon va makonda ijodkor tushkunlik kayfiyatidagi obrazni tasvirlamaydi. Qahramon, zamon va makon o‘zaro mantiqiy bog‘liqlikda kelishi kerak. Masalan, Butun turk dunyosi ,,shamsul millat’’, ya’ni ,,millatlar quyoshi’’ deb izohlangan Alisher Navoiyning “Sabbai sayyor” dostonidan o‘rin olgan “Mehr va Suhayl” hikoyatida hijron azobida o‘rtangan Mehr obrazining ruhiy holatidan kelib chiqib, uning nilufargul libosida sevgisiga motam tutganini va bog‘da faqat nilufargullar borligini shunday tasvirlaydiki, bosh qahramonning hijron azobidan nechog‘lik qiynalayotganini makon orqali ham anglab olish qiyin emas. Badiiy asarda makon va zamon unsurlari sujet, kompozitsiya birlashib, tutashib, aniq bir poetik davrning ruhiy manzarasini yuzaga keltirishga, shu bilan birga, adabiy asar qahramonining qalb dialektikasi, mohiyati, ruhiy ma’naviy dunyosini tasvirlash vazifasini bajarishga qaratiladi. A.Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romani tariximizning muayyan bir manzili va davrida yuz bergan: Otabek, Kumushbibilar faoliyatlaridan o‘zib chiqqan voqea- hodisalar konkret makon (Marg‘ilon, Toshkent, Qo‘qon va ular atrofidagi qishloqlar)da va aniq bir davr XIX asr o‘rtalarida yuz bergan; Otabek va Kumushbibilar XIX asr o‘rtalaridagi o‘zbeklarning tipik vakillari. Bu omil zamon sujetining qiziqarli, hayotiy, haqqoniy bo‘lib chiqishiga imkon yaratadi. Roman uchun muallif “XIX asrning eng qora va kir kunlari”ni badiiy xronotop sifatida tanlagani uchun voqealar rivojining kechimi ijobiy xarakter kasb etadi. Shuning uchun ham zamon nihoyasida qahramonlarning tragik holati yuz beradi. Badiiy xronotopning dramatik tur va miqiyosida o‘rganilishini f.f.d.prof.Ilhom G‘aniyevning “Fitrat dramalari poetikasi” monografiyasida, “Shaytonning tangriga isyoni”, “Abulfayzxon”, “Arslon”, “Hind ixtilochilari” dramalari, “Chin sevish” pyesasi va “Ro‘zalar” komediyasi misolida ko‘rishimiz mumkin. Adabiyotshunos olimning ta’kidlashicha, dramaturgiyada makon va zamonning harakat birligi taminlanishi, qahramonlar, voqealar, kolliziyalar ostonasidagi bog‘lanishlarda tabiiylik me`yori saqlanishi shart. 8

Makon va zamon bog‘liqligini biz real zamonda ham har doim sezib turamiz. Masalan, biror hodisaning qayerda sodir bo‘lganligi bilan bir qatorda qachon ro‘y berganligi ham muhimdir. Aniqrog‘i, makon va zamon bir-birini to‘ldiradi, ular doimo o‘zaro bog‘liqlikda. Shuning uchun ham mashhur nazariyotchi olim M.Baxtin ushbu yaxlitlikni xronotop deb yaxlitlikda o‘rganadi. Badiiy xronotopdagi fikriy va konkret butunlikda makoniy va zamoniy birliklarning qo‘shilishi o‘z o‘rniga ega. Zamon bu yerda o‘zgaruvchan, badiiy ko‘rinuvchan bo‘la v eradi. Makon esa jadallashadi. Zamon, voqea, sujet harakatda cho‘ziladi. Zamon xususiyatlari makonda namoyon bo‘ladi va makon zamonda o‘lchanadi, idrok etiladi. Badiiy ijodda makon va zamonning o‘lchamlari shartli tarzda o‘zgarib turadi;’’zamon siqilishi, uzayishi to‘xtashi hamda orqaga ketishi mumkin”. Shu kabi makoniy munosabatlarnig qorishib ketishi, turli usullar vositasida badiiy shakl va badiiy mazmun o‘rtasida shartlilik ataluvchi oraliq hosil bo‘ladi. Shu o‘rinda yozuvchi Odil Yoqubovning “Ulug‘bek xazinasi”romanida makon va zamondan foydalanish mahoratini chog‘ishtirib o‘rganamiz. Yozuvchi Odil Yoqubov ham tarixiy voqea-hodisalarni tirik odamday gavdalantirib, badiiy makon va zamon konsepsiyasida tasvirlash, anglash, idrok etish borasida o‘ziga xos uslubni qo‘llaydi. U “Ulug‘bek xazinasi” romanida XV asrning birinchi yarmidagi tarixiy makonu zamondagi voqealarni badiiy makon va zamonda tasvirlaydi. Roman sujeti voqealarining makoni, asosan, Samarqand shahridir. Roman sujeti Ulug‘bekning shogirdi va eng yaqin do‘sti Alouddin Ali ibn Muhammad Qushchini tun zamoni (vaqti)da mikromakon (ya’ni rasadxona)dagi xatti-harakatlarini tasvirlash bilan boshlanadi. “Vaqt tun yarmidan oshgan. Rasadxona teran sukutda. Odatdagiday, kechasi samoviy holatlarni kuzatib o‘tirgan Mavlono Alouddin Ali ibn Muhammad Qushchi bir payt vujudida xiyol noxushlik sezib, o‘rnidan turdi. 9

Mavlono sergaklanib yuqori oshyonning darchadan kichik o‘ymakor eshigiga tikildi, nim qorong‘i rasadxonada yo‘g‘on va o‘ktam ovoz yangradi”. Modomiki badiiy asarda inson qismati bilan bog‘liq voqea-hodisalar aks etar ekan, o‘sha voqea-hodisalarni yuzaga chiqaruvchi makon hamda zamonni ham yoddan chiqarmasligimiz lozim. Chunki, inson borliqning, olamning, tabiatning aqlli mavjudotidir. U o‘zi yashayotgan makondagi narsalarning ko‘lamini, o‘zaro joylashish tartibini yoki uzlikli yoki uzlikliksizligini, zamon voqea-hodisalarining ketma- ketligi jarayonining davomiyligini bilishga, anglashga yordam beradi. Uning bunday niyat-maqsadlarini amalga oshirishda badiiy asar muhim ahamiyat kasb etadi. Badiiy asar inson uchun makon va zamonni aniq va ravshanroq ko‘rish borasida ko‘zgu vazifasini o‘taydi. Bu ko‘zgu yordamida inson onggi, tafakkurida real hayot voqeligidagi makon va zamon manzarasidagi narsa-hodisalar jarayonini obrazlar orqali hayotiy modelini yaratadi. Qayd etilgan roman matnidagi makon, shu jumladan, mikromakon tasvirida, tabiiyki, yozuvchining yetakchi badiiy-g‘oyaviy konsepsiyasi, estetik ideallari bilan bir qatorda, milliy zaminimiz allomalarining dunyoqarashi, tafakkuri, ilm-fan borasidagi o‘sha zamon (vaqt)dagi xatti-harakatlari aks etadi. Romanda Markaziy Osiyo xalqilarning XV asrdagi ijtimoiy hayoti muayyan ramziy makoniy-zamoniy manzarasi badiiy obraz vositasida tasvirlanadi. Hayotning bor murakkabliklari, ziddiyatlari va jumboqlari badiiy makon hamda badiiy zamonda aks ettiriladi. Ulug‘bek rasadxonada erta-yu kech kuzatishlar olib borib, koinot, sayyoralar olami sirlarini aniqlab, 1018 yulduzning holat va harakatini o‘rganadi. Yozuvchi roman sujeti voqeasini, Ulug‘bekning ilmiy faoliyati muhim rasadxona – makon (joyi)ni, o‘sha zamon (vaqt) voqea-hodisalar jarayonini tasvirlashdan boshlaydi. Badiiy makon va zamon poetikaning muhim kategoriyasi hisoblanib, voqelikni nafaqat ko‘lamdorligini, kengligini ta’minlaydi, balki ularning tarixan aniqligi, badiiy-estetik jihatdan dalillanganligi, syujet tarmoqlariga bog‘lanish – 10

aloqadorlik dunyosining ko‘p qatlamliligi, fikr, tuyg‘ular oqimi, harakatlari romanni yirik epik shakl sifatida ko‘rsatib, belgilab turadi. “Ulug‘bek xazinasi” – makon va zamonning badiiy estetik ko‘lamdorligi, vertikal (tik) va gorizontal (to‘g‘ri) jihatdan serqirra va keng romandir. Sujet tizimi maydoni doirasida harakat qilayotgan obrazlarning erkin faoliyati, xatti- harakatlarini ko‘rsatishga, ularning xarakter xususiyatlarini aniqroq, batafsilroq hamda psixologik jihatdan mukammal, to‘la va jonli tasvirlashga imkon yaratib bergan. Rus adabiyotshunosi M.Baxtinning ta’kidlashicha, har qanday asardagi badiiy makon va zamon konsepsiyasida dunyoning ramziy qiyofasi aks etadi. Zamon (vaqt) badiiy harakatni yuzaga chiqaruvchi va ta’minlovchi asosiy vositadir. Har makon va zamondagi harakatlanuvchi inson va narsa-predmet majoziy-ramziy xarakterga ega bo‘ladi. Zamoniy mantiq bu vertikal (tik) holatdagi dunyo samimiy, joziba har qanday voqea-hodisalar jarayoniga bir xil munosabatda bo‘ladigan narsadir. Shuningdek, zaminda vaqt (zamon) har xil turlarga ajratilgan, adabiy toza, his qiluvchi tushunchadir. Bu bo‘linish (erta) va (kech) kabi zamon (vaqt) tushunchasi orqali dunyoni anglashga harakat qilinadi. “Ulug‘bek xazinasi” romanida yozuvchi badiiy makon va zamon manzarasida sujetning epik ko‘lamdorligi va vertikalligi orqali XV asr siyosiy- madaniy-maishiy hayotini tasvirlar ekan, Ulug‘bekning tarjimai holiga daxldor voqea bilan emas, balki roman syujeti “rasadxonaning teran sukunati”dan boshlanishi, u yaratgan ilmiy merosning abadiyligi, uni saqlab qolish uchun kurash harakatlariga asoslanadi. Romanning mazmun mundarijasi, niyat-maqsadi badiiy- falsafiy g‘oyasi qahramon xarakteri, obrazning ruhiy olami, sujet va kompozitsiyasi kabilarning har biri alohida-alohida unsur hisoblansa, ularni ichki jihatdan bog‘lab turadigan vosita makon va zamon obrazidir. Romanda badiiy obraz o‘z vaqtida shakliy ahamiyatga ega bo‘lsa-da, o‘zining mazmun-mundarijasi makon va zamon orqali dunyoning manzarasi ramziylikda namoyon bo‘ladi. 11

Romanda tarixiy shaxs obrazlaridan tashqari muallifning badiiy mahoratini ko‘rsatuvchi mezonlardan biri – badiiy to‘qima va uning voqea-hodisalarga kiritilishidir. “Ulug‘bek xazinasi” romanidagi badiiy makon va zamon harakat qilayotgan tarixiy shaxs obrazi ham, badiiy to‘qima ham yozuvchi g‘oyasi, maqsad-niyatiga xizmat qiladi. Romandagi Ali Qushchi obrazi tarixiy shaxs hisoblanib, buyuk matematik olimdir. U haqida tarixiy manbalardan ko‘plab ma’lumotlarni o‘qish mumkin. Romanning markaziy qahramoni Ulug‘bekning diyonatli va iste’dodli shogirdi – Ali Qushchini syujet yo‘nalishida harakat qilishi yozuvchi badiiy konsepsiyasini belgilaydi. Romandagi syujet vaqti bilan bir qatorda muallif ko‘zlagan g‘oyaviy-badiiy niyat, asar mavzusi, janr xususiyati ham o‘ziga xos tarzda ifodalanadi. “Ulug‘bek xazinasi” romanida davrning suronli qarashlari, Ulug‘bekning sultonlik taxtidan ketish fojiasi, o‘z farzandi – Abdulatif tufayli darbadarlikka yuz tutgan ota-shohning murakkab ruhiy holatlari, uning ilm yo‘lida qilgan ishlarini saqlab qolib, shogirdlari davom ettirish istagidagi harakatlari tasvirlanadi. Yozuvchi badiiy makon va zamon orqali real o‘tmish voqealarini quyuqlashtiradi, zichlashtiradi, ixchamlashtiradi. Sujet vaqti (zamon)da o‘tgan kunu tunlar, soatu daqiqa voqealari tarixiy fakt hamda materiallar asosida tasvirlanadi. Bu esa, tarixiy haqiqatni yuzaga chiqishidagi badiiy makon va zamonning vazifasidir. Xullas, badiiy asarda xronotop o‘z tasvir mohiyatiga ega bo‘lish uchun syujet va kompozitsiya rivoji bo‘lishi shart. Zero, sujet va kompozitsiyasiz asar bo‘lmaydi. Shunday ekan, badiiy asarning qaysi tur va janriga murojaat qilmang xronotop sujet va kompozitsiyani ichida yashaydi. Ularni bir-biriga kontrast qo‘yish, qiyoslash, dalillash orqali ijodkorning qalb qo‘ridagi tuyg‘ular harakatga keladi. 12

Biz bitiruv malakaviy ishimizning keyingi faslida yozuvchi Xayriddin Sultonning qissa yaratish jarayonida sujet va kompozitsion butunlikka erishishda xronotopdan foydalanish mahoratini ko‘rib chiqamiz. I.1 XAYRIDDIN SULTON QISSALARIDA SUJET VA XRONOTOP . Bugungi o‘zbek nasrida o‘ziga xos ovoz, o‘ziga xos yo‘l bilan borayotgan yozuvchilardan biri bu - Xayriddin Sultonovdir. X.Sultonov ijodining boshidanoq adabiyotga dadil qadamlar bilan kirib keldi. Uning hikoyalari va qissalari pishiq, puxtaligi bilan ajralib turadi. X.Sultonovning ijodi 70-yillarning ikkinchi yarmidan boshlangan. Uning bir qancha hikoyalar va qissalar to‘plami nashr etildi. Uning ilk hikoyalar to‘plami «Quyosh barchaga barobar» nomi bilan 1980 yilda chop etiladi. Shundan so‘ng turli yillarda qator to‘plamlari bosilib chiqdi. Jumladan, «Bir oqshom ertagi» (1983) «Onamning yurti» (1987), «Umr esa o‘tmoqda» (1988), «Boburning tushlari» (1992) kabilardir. Yozuvchining «Yo, Jamshid», «Dunyoning siri», «Bir oqshom ertagi», «G‘ulomgardish» kabi hikoyalari, «Yozning yolg‘iz yodgori» («Adash Karvon»), «Saodat sohili», «Ajoyib kunlarning birida» kabi qissalari adabiyotga yangi mavzu, yangi qahramonlar olib kirdi. Uning personajlari nihoyatda tabiiyligi, hayotiyligi, milliyligi va zamon bilan makonning uzviyligi bilan ajralib turadi. X.Sultonov asarlarida insonning qalb kechinmalari, ruhiy tug‘yonlari milliylikka yo‘g‘rilgan holda tasvirlanadi. Adib o‘z asarlarida bir maqsad - insonning qalb kechinmalari, qalb sirlarini yechishni o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ydi. Personajlar haqida so‘zlar ekan, ular haqida, ularning hayoti haqida batafsil hikoya qilish yo‘lidan bormaydi, balki qahramonlar boshidan kechirgan eng murakkab 13

vaziyatni yoki mana shu vaziyatga dahldor voqeani oladi va shu asosda xarakter yaratadi. Personajlarning xatti-harakatlari, ichki kechinmalari psixologik jihatdan asoslanadi, personajlar nutqi shunday mahoratlar bilan beriladiki, kitobxon beixtiyor qahramonlarning samimiyligiga ishonadi. Hozirgi o‘zbek adabiyotshunosligida sujet, kompozitsiya va xronotop muommolari milliy adabiyotimiz bergan boy materiallar tahlilidan kelib chiqib, yozuvchi mahoratini namoyon qiladigan, badiiy g‘oyani yetuk va ta’sirdor shaklga kiritadigan muhim badiiylik komponentlar tarzida baholanmoqda. Badiiy sujet,kompozitsiya va xronotop yaratish mahorati nuqtai nazaridan yozuvchi Xayriddin Sultonov qissalarini tahlilga olib qaraydigan bo‘lsak, adibning bu borada bir qadar yutuqlarga erishganligining guvohi bo‘lamiz. Badiiy asarning g‘oyaviy-badiiy saviyasini ko‘rsatish va baholashda syujet va kompozitsiya eng asosiy tarkibiy qismlardan hisoblanadi. Badiiy ijodda syujet va kompozitsiya masalalari qadim-qadimdan olimlar, ijodkorlar diqqatini o‘ziga tortib keldi. Bu muammolar haqida antik yunon donishmandlari ham, klassitsist nazariyachilar ham, mari’fatparvar ijodkorlar ham, tanqidiy realistlar ham fikr bayon qilganlar. O‘zbek adabiyotshunoslaridan Izzat Sultonov, M. Qo‘shjonov, B. Imomov, S. Mamajonov, O. Sharofiddinovlarning ham badiiy asar sujeti va kompozitsiyasi xususida qimmatli fikrlari mavjud bo‘lib, bular hozirgi milliy adabiyotimizda yaratilayotgan badiiy asarlarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatini o‘rganishda dasturulamal bo‘lishi shubhasizdir. Adabiyotshunoslik ilmida sujetni badiiy asarning muhim uch elementidan biri sifatida ta’riflar ekan, u birinchi navbatda asardagi xarakterlar to‘qnashuvi va rivojini ko‘zda tutgan edi. Haqiqatan ham xarakter harakatga kelishi bilan sujetni harakatga keltiradi va o‘z navbatida, o‘zini syujetda ko‘rsatadi. Biroq shuni unutmaslik kerakki, bularning barchasi badiiy asar kompozitsiyasi bilan bog‘liq holda amalga oshiriladi. Shuning uchun badiiy asar sujetini kompozitsiya qonuniyatlaridan ayri holda olib tekshirish mumkin emas. 14

Kompozitsiya adabiyotshunoslikning muhim masalalaridan biri bo‘lib, badiiy asar taqdirini hal qilishda asosiy omillardan hisoblanadi. Kompozitsiya haqida qadim zamon donishmandlaridan tortib, shu kungi adabiyotshunoslargacha fikr bildirib kelmoqda. Jumladan, mashhur yunon mutafakkiri Aristotelning kompozitsiyani tashkil qiluvchi bo‘laklar, shuningdek, sujetning asar kompozitsiyasiga muvofiq holda rivojlanishi kerakligi haqidagi quyidagi fikrlari juda qimmatlidir: «Butun - bu boshlanishi o‘rtasi va oxiriga ega bo‘lgan narsadir. Boshlanish shuki, u muqarrar ravishda biror nimaning ortidan kelmaydi, balki biror narsa tabiiy holda uning ortida joylashadi yoki vujudga keladi. Oxiri, aksincha, o‘z tabiatiga ko‘ra, ko‘p hollarda biror nimaning ortida joylashadi! Uning ortida esa boshqa hech narsa bo‘lmaydi. O‘rtasi shuki, u biror narsaning ortidan keladi va biror narsa ham uning ortidan keladi. Shuning uchun ham yaxshi tuzilgan fabulalar istagan joydan boshlanib, istagan joyda tugallanmasligi, balki yuqorida ko‘rsatilgan tushunchalarga muvofiq bo‘lmog‘i kerak». Imorat qurishda ishtirok etuvchi barcha kasbdagi kishilar uchun injener-arxitektorning loyihasi qanchalik muhim ahamiyat kasb etsa, hattoki hal qiluvchilik rolini o‘ynasa, asar mazmunining ochila borish jarayoni, g‘oyaning yorqin ifodalanishi hamda sujetning shakllanishi uchun kompozitsion qurilish ham shunchalik muhim rol o‘ynaydi. Hozirgi o‘zbek adabiyoti taraqqiyotida badiiy kompozitsiya estetik jihatdan alohida tadqiqotlar olib borishni taqozo etmoqda. Chunki har qanday to‘la ma’nodagi san’at asarida badiiy kompozitsiya o‘sha konkret asarning umumiy qiyofasini, g‘oya va xarakterini, syujet qurilishidagi o‘ziga xoslikni yoritishda asosiy tekshirish obyekti hisoblanadi. Ko‘pgina yetuk adabiyotshunoslar va ijodkorlar kompozitsiyani turli-tuman kletkalardan tarkib topgan tirik organizmga tenglashtirib, san’at asarini ham jonli to‘qimalardan tarkib topgan, har bir bo‘lagida hayot barq urib turgan bir butunlikdan yuzaga keladi, deb ta’riflaydilar va ana shu jarayonda uning asar yaxlitligini ta’minlashdagi ahamiyatiga urg‘u beradilar. Haqiqatdan ham, kompozitsion qurilish yozuvchining ijodiy niyati bilan, 15

tanlangan mavzu va hayotiy materialning xarakteri bilan bog‘liq holda, syujetning xususiyatlari bilan bog‘liq holda, asosiy konturlarni belgilab olish, uni boblarga, qismlarga ajratishning barcha konkret tomonlarini ham qamrab oladi. Shuni ham ta’kidlash kerakki, syujet va kompozitsiya tahliliga bag‘ishlangan ishlarda ularning o‘zaro munosabati xususida turli xil qarashlarni uchratish mumkin. Dastavval, kompozitsiyaning tabiati haqida ba’zi adabiyotshunoslarning uni to‘g‘ridan-to‘g‘ri shakl masalasiga olib borib, asar qurilishi, qismlarning joylashtirilishi deb izoh berishlari ko‘zga tashlanadi. Kompozitsiyani shakl masalasi deb qarash bir yoqlamalikka olib boradi. Kompozitsiya haqida gapirganda uning asar mazmunini, g‘oyasini ochib berish funksiyasini esdan chiqarmaslik lozim. Sujet va kompozitsiya masalasini tekshiruvchilarning ba’zilari ularni biri ikkinchisiga tobe kategoriya deb qaraydilar va ularning asardagi rolini pasaytiradilar. Boshqa bir adabiyotshunoslar esa sujetni kompozitsiya tarkibiga kiruvchi element sifatida talqin etadilar. Yana bir tadqiqotchilar esa syujet va kompozitsiyani boshqa komponentlar, xususan, xarakter va konflikt singari badiiy asardagi barcha elementlar bilan o‘zaro organik aloqada bo‘lsa-da, muayyan nisbiy mustaqillikka ega deb hisoblaydilar. Shunga ko‘ra, ularning fikricha, bu kategoriyalar ajralib va chegaralanib ham o‘rganilishi mumkin. Ma’lumki, badiiy bir butun bo‘lgan asarni tarmoqlarga ajratib, bo‘lib yuborish mazmun bilan shaklni shartli ravishda ajratishdek bir gap. Har bir syujet elementida mazmun qamrab olinganidek, mazmunning har bir jihatida syujetning shakliy bir elementi - forma mavjud bo‘lishi turgan gap. Shu boisdan ham badiiy asarning har bir bo‘lagi ayni bir vaqtda ham mazmun, ham shakliy jihatdan to‘ldirilgan, mukammallashtirilgan bo‘ladi. Shu sababli kompozitsiyani badiiy asarning shunday boshlang‘ich nuqtasi sifatida ta’riflash mumkinki, ijodiy jarayonning bu nuqtasida badiiy fikr o‘z formasiga kiradi. Masalani yanada oydinlashtirish uchun kompozitsiya bilan syujetning o‘zaro aloqadorligini nisbiy bo‘lsa-da quyidagicha farqli tomonlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Birinchi navbatda, kompozitsiya badiiy asarning boshlang‘ich nuqtasini 16

ham, mantig‘ini ham qamrab olgani holda syujetga nisbatan harakatsizligi bilan farqlanadi. Sujet kompozitsiyaga nisbatan dinamik xarakterga ega bo‘lib, obrazli tasvir boshlanishi bilan rivojlanib ketadi. Sujet bu - badiiy fikrning rivojlanishi, g‘oyaning shakllanishidir. Agar syujetda badiiy fikr harakatda berilsa, kompozitsiyada qurilishi shakliga quyma holda to‘la qo‘yilgan bo‘ladi. Syujet voqelikning obyektiv mantiqiga ko‘ra hodisa va xarakterlarni gavdalantiradi. Shu bilan bir vaqtda, u kompozitsiya qonuniyatiga mos ravishda yaratilishi zarur. Shuningdek, barcha qismlar muvofiqligi, asar yaxlitligi, g‘oya aniqligi, avtorning dunyoqarashi, individualligi, qahramonlar xatti-harakatlarining dalillangan bo‘lishi, yordamchi masalalarning asosiy problemaga bog‘lanishi singari qat’iy kompozitsion qonuniyatlar faqatgina badiiy sujet vositasida saqlanishi mumkin. Sujetda avtor qahramonlarning munosabatlarini, ularning to‘qnashuvini, biron-bir xarakterning tashkil topishi tarixini bersa, kompozitsiya ana shu materiallarning barchasini tartiblashtiradi, ularni bir markaz tevaragida to‘playdi, sujetni yaratuvchi, shakllantiruvchi sifatida xizmat qiladi. Umuman olganda, kompozitsiya tushunchasi sujet tushunchasiga qaraganda kengroq. Sujetda avtor o‘z nutqi orqaligina ba’zi-ba’zida voqealarga qatnasha oladi. Shunda ham unga voqealarni bir izga solib turuvchi hikoyachilik, u yoki bu obrazga xarakteristika beruvchilik huquqi beriladi. Ba’zan shunday syujetli asarlar ham bo‘ladiki, ularda avtor shaxsi so‘nggi planda turadi. Ana shunday sujetli asarlarda avtor shaxsi o‘zini sujet orqali emas, kompozitsiya orqali namoyon qiladi. Kompozitsion bo‘laklar - prolog, lirik chekinish, xotima kabilarda avtor birinchi planga ko‘tariladi. Kompozitsiya shunday bir vositadirki, u to‘g‘ridan- to‘g‘ri yozuvchi uslubiga borib taqaladi. Agar yozuvchining mehnatini arxitektor mehnatiga o‘xshatadigan bo‘lsak, kompozitsiya bu - imoratning loyihasi, syujet esa ana shu loyihaning amalga oshirilish jarayonidir. Demak, kompozitsiya ijodiy jarayonning mashaqqatli bosqichi bo‘lib, uning qanchalik amalga oshirilganligini 17

faqat sujet yaratish, g‘oyani ifodalash, yozuvchi niyatining amalga oshirilishi jarayonidagina aniqlash mumkin. Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelish mumkinki, kompozitsiyaning badiiy asardagi ahamiyati shubhasiz, kattadir. U badiiy asarning o‘ziga xos arxitekturasi bo‘lib, uning ichki va tashqi mukammalligini asarning boshidan oxirigacha barcha elementlarni qamrab olib, ularni o‘ziga xos birlikka keltiradi, estetik yaxlitlikka, mukammal san’at hodisasiga aylantiradi. Demak, kompozitsiya badiiy asar qurilishining manbaini - mavzu va yozuvchi niyatini, obrazlar galereyasini va ko‘lamini, hayotiy material va badiiy to‘qimaning hajmini, chegaralarini, voqea rivojining shart-sharoitlarini, bosh sujet liniyasining tarmoqlanib ketish imkoniyatlarini, konflikt va xarakterning o‘zaro munosabatlarini, ayniqsa asardagi xronotopning o‘ziga xosligini, xullas g‘oyaning konkret shaklga o‘tishdagi barcha jarayonlarni oldindan belgilab, aniqlab olishni o‘z ichiga oladi. Kompozitsiyaning yuzaga kelishida asarga material bergan davrning siyosiy, estetik, falsafiy jihatdan badiiy tadqiq qilib berilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu boisdan badiiy asar kompozitsiyasi haqidagi masala zamon va makon kategoriyasi bilan, o‘tmishni zamonga xizmat qildirish bilan, hayotda yuz bergan voqealar tartibini badiiy ijod jarayonida qaytadan tartiblashtirishga bo‘ysundirish, badiiy tafakkurning hokimligini ta’minlash bilan ham uzviy bog‘lanib ketadi. Yozuvchining «Ajoyib kunlarning birida» qissasi sujet va kompozitsiyasining o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Turmushdagi voqea-hodisalardek sujet ham nimadandir boshlanadi, rivojlanadi va nima bilandir tamomlanadi. Shunga ko‘ra sujetni uzviy bo‘laklarga ajratib o‘rganish mumkin. «Yirik hajmli asarlarda sujetning ekspozitsiya, tugun, voqea rivoji, kulminatsiya va yechim deb nomlangan asosiy unsurlari bo‘ladi. Ba’zi asarlarda esa syujetdan tashqari unsurlar - prolog va epiloglar uchraydi. Syujetning bunday elementlari asar to‘qimasida o‘ziga xos funksiyani o‘taydi»1. Ekspozitsiya 18

sujetning kirish, boshlanma qismi va badiiy asarda xronotopni belgilab ko‘rsatadigan vosita. Ekspozitsiyada asar voqealari bo‘lib o‘tadigan joy, qahramonlarning konfliktgacha bo‘lgan paytdagi qiyofasi, holatini namoyon etadigan vaziyat, shart- sharoit tasvirlanadi. Ekspozitsiya harakatni aniqlamaydi, aksincha harakat uchun fon vazifasini o‘taydi. Ekspozitsiyaning syujet tugunidan farqi shundaki, u tugunga o‘xshab asardagi voqeaning keyingi rivojiga ta’sir etmaydi. X.Sultonovning «Ajoyib kunlarning birida» qissasida ekspozitsiya quyidagicha beriladi: «Bu voqea ajoyib kunlarning birida ro‘y berdi. Ochig‘ini aytganda, bu kunni bu qadar ajoyib deb ham bo‘lmasdi( havo sovuq, yer balchiq, yo‘l-yo‘lkalar shilta-shalobbo, samolyotga bilet yo‘q, «Paxtakor» birinchi ligaga tushib ketgan... Lekin, baribir bu ajoyib bir kun edi( Odamlar shoshib ishga borar, maydonlarda gala-gala kaptar o‘ynar, do‘konlarda savdo chaqqon, radiodan Munojot «Munojot»ni qarsillatib aytib turar, namchil xiyobonlarda shamsiya tutgan oshiqlar ohista kezar edi. Xullas bu voqea ana shunday kunlarning birida ro‘y berdi. Olis tog‘ etagidagi qishloqdan kelgan qirq uch yashar bir kishi kechqurun «Semurg‘» mehmonxonasining ma’murasiga ro‘para bo‘lib, odatdagidek umidvor ohangda( -Joy bormi?-deb so‘radi». Ekspozitsiya asardagi o‘rniga ko‘ra turlicha bo‘ladi( to‘g‘ri ekspozitsiya, kechiktirilgan ekspozitsiya, teskari ekspozitsiya). «Ajoyib kunlarning birida» qissasidan olingan yuqoridagi parcha to‘g‘ri ekspozitsiyaga misol bo‘ladi. Tugun - badiiy asar syujetida konflikt va harakatning paydo bo‘lishida, boshlanishiga sabab bo‘ladigan voqea. Tugun harakatni belgilaydi, voqealar rivojiga turtki bo‘ladi, unga aniq yo‘nalish beradi. Ko‘pgina asarlarda asosiy voqea tugundan so‘ng yuz beradi. Tugun kitobxonning asar mavzuini to‘g‘ri tushunishiga yordam beradi, o‘quvchini voqealar ichiga yetaklaydi, qahramonlar taqdiriga, bo‘lib o‘tadigan voqealarning zamon va makoniga qiziqtiradi. «Ajoyib kunlarning birida» qissasining tuguni asar syujetidagi ichki harakat dinamikasiga mos ravishda, ya’ni bosh qahramonning o‘y- fikrlari, o‘z-o‘zi bilan 19

suhbati, xayolan mehmonxona ma’murasi bilan suhbat tarzida beriladi( «Afsuski devorlarning tili yo‘q, Ma’mura singlim. Bo‘lmasa, shunday haqiqatlarni oshkor etardiki, hayratdan yoqa ushlab qolarmiding... Agar ularning tili bo‘lganida edi, har bir g‘isht tagida kimlarning manglay teriyu, kimlarning bir parcha umri qolib ketganini so‘ylab berardi... Turib-turib, odamga alam qiladi( nainki jonsiz imoratning umri odamzod umridan ko‘ra uzunroq, sobitroq bo‘lsa?! Inson hoki turob bo‘lib ketsayu uning mehnat samari yashayversa? Haq gap, bor gap lekin baribir... Senga alam qilmaydimi, Ma’mura singlim( seng ketsangu jondan ortiq ko‘rgan mana shu yumshoq kursing qolaversa, manavi zangori darpardalar qolaversa, manavi moviy osmon qolaversa?... Alam qiladi, alam qiladi! Men bir o‘ylab olishim kerak, M a’mura singlim. Shu bois ham bu qadar xiralik qildim. Bo‘lmasa, ko‘chada qolgan musofir emasman. Ana, ikki qadam narida jiyanimning o‘rdadek uyi. Agar bu yerga qo‘nganimni bilsa arazlab, uch kun yuzimga qaramaydi. Lekin... Boshpana so‘rab kelgan mehmonning rad javobi olishi qanchalik og‘ir ekanini sen xayolingga ham keltirolmaysan. Chunki hammamiz ham aslida bu dunyoga mehmonmiz, o‘lmas Hofiz aytganidek, «Dunyo ikki darbozali bir saroyga o‘xshaydi, har kuni unda yangi mehmon». Ma’mura singlim, menga olam uyidan joy qolmadi, safarim qaridi, muddatim bitdi. Bu yerga so‘nggi bir ilinj bilan kelgan edim. Agar bunda ham...1. Berilgan parcha, ya’ni qahramonning o‘y-xayollari kitobxonda qiziqish uyg‘otadi, bunday o‘y-fikrlarning yuzaga kelish sababini bilishga, keyingi voqealarni kuzatishga undaydi. Syujet tugunidan so‘ng asarda voqeaning zo‘rayib, kengayib, keskinlashib borishi voqea rivoji deyiladi. Odatda, asarda voqealar tugundan boshlab kulminatsiyagacha bosqichma-bosqich rivojlanib, o‘sib boradi. Voqea rivoji jarayonida obrazlarning o‘zaro munosabatlari - ziddiyatlari, kurashlari, qahramonlarning xarakterlari shakllanadi, obrazlarning eng muhim xususiyatlari yechiladi. Agar kitobxon tugun orqali asarda qo‘yilgan muammo 20

bilan tanishsa, voqea rivoji orqali esa shu muammoning qay darajada yoritganligini kuzatadi. «Ajoyib kunlarning birida» qissasidagi sujetning o‘ziga xosligi shundaki, asar sujetida ichki harakat dinamikasi yetakchilik qiladi. Ya’ni qahramonning o‘y- fikrlari, his-kechinmalari tahliliga ko‘proq e’tibor qaratiladi. Lekin bu asarda tashqi harakat dinamikasiga asoslangan sujet chizig‘i yo‘q degani emas. Asar qahramoni Sultonni jiyani Abdulla va Abdullaning do‘sti Kamol mehmonxonaga izlab keladi. Ular birgalikda restoranda o‘tirib gurunglashadilar. Keyinroq mashhur qo‘shiqchi Nozim Qodirovnikiga boradilar. Qissada Sultonning shifoxonadagi hayoti ham qisman tasvirlanadi. Biroq qissa voqealari asosan Sultonning xotira ko‘zgusi orqali tasvirlanayotgan voqealardan iborat. Qahramon bosib o‘tgan yo‘lini, yashab o‘tgan hayotini sarhisob qiladi. Ma’lum bir xulosalar, saboqlar chiqarishga intiladi, qilgan gunohlari, xatolari uchun iztirob chekib, tavba-tazarru qiladi. Qissadan mana shu jihatlariga asoslanib uning sujetiga ichki harakat dinamikasi yetakchilik qiladi deyishimiz mumkin. «U derazadan tashqariga xomush, bemurod tikilib turarkan, birdan hayoti mazmunsiz romandek zerikarli bo‘lib qolganini, xayoli siyqa betayin sahifalar uzra tinimsiz yozayotganini payqadi. Bemaza kitobni-ku jonga tekkan joyida shartta yopib qo‘ysa bo‘lar, biroq umr kitobini... yaxshi-yomonmi, azob-uqubatmi, baribir uning so‘nggi sahifasigacha birdek aziz, birdek yurakni entiktiradi! Shu kungacha ishida, tashvish va intilishlarida o‘zi anglab yetmagan, anglab yetganida aslo qadriga yetmaydigan bebaho bir ma’no mujassam edi.. Har bir arzimas narsa ham yuragida qariyb unutilgan, xotiralarini qayta tiriltiradi, ammo ko‘pincha voqealarni aksariyati hozirgi ahvol-ruhiyatiga mutlaqo daxldor bo‘lmaydi, lekin uning ishongisi kelmaydi, shubhalanadi, negadir, olamda hamma narsa bir-biriga bog‘liq, yo‘qsa, mening bularni eslashimdan ne murod-maqsad bor, deb o‘ylaydi; bir bog‘liqlik borki, ular meni iztirobga soladi, faqat men bundan qanday sirli robita ekanini bilmayman, xolos. Ba’zan o‘ziga-o‘zi, xayoli og‘ib qolmaydimikan, degan 21

vahima bilan murojaat qiladi, miyasida og‘riq turadi, bunday damlarda tezroq kimdir kelishini xatto dushmanlarning bo‘lsa-da, ovozini eshitishni istab qoladi. Ikki yildirki, shu ahvol. Oblast kasalxonasidan chiqqanidan buyon o‘zini qo‘yarga joy topolmaydi. Daf’atan qulog‘iga chalinib qoladigan gap- so‘zlarda, baytu g‘azallarda endi butunlay o‘zgacha ma’no ko‘radi. «Sen uzoq yashaysan, hammadan ziyod, hali toychoqlaring o‘ynab yuribdi, menichi, shum ajal naq ostonada egarlangan otday kutib turibdi». U bir oqshom palatada mana shunday yolg‘iz edi, yostiq ustida tranzistor yotardi, birdan mashhur shoir she’r o‘qiy boshladi( «Sen uzoq yashaysan...» Nazarida, vujudi simobdek erib tushdi, boshini devorga tirab unsiz yig‘layverdi, yig‘layverdi...». Asardagi voqealar rivojining yuksak cho‘qqisi kulminatsiya deyiladi. Kulminatsiyada asardagi konflikt - kurash g‘oyatda keskin tus oladi, qahramon xarakteri yorqin ochiladi. Kulminatsiya badiiy asar sujetining boshida, o‘rtalarida va oxirida kelishi mumkin. Ko‘p rejali asarlarda kulminatsiya asarning birgina joyida bo‘lmasdan asar liniyasining har birini o‘z kulminatsiyasi bo‘lishi mumkin. Biroq ular asarning umumsujet oqimiga bo‘ysungan holda bo‘lishi lozim. «Ajoyib kunlarning birida» qissasidagi Sultonning o‘z farzandlariga yozgan xatini asarning kulminatsion nuqtasi deyish mumkin. «O‘n besh yillik hayot hamrohiga aytolmay, dilida qolib ketgan armonlarini ham u farzandlariga bag‘ishladi - borlig‘i, shitob bilan yozdi, goh qadrdon ota bo‘lib, goh ma’naviy ustoz bo‘lib yuragida neki bo‘lsa, barini bayon qildi. «Bolalarim men bu xatni sizlardan uzoqda, olis kasalxonada yotib yozyapman,»- deb boshladi u. -Erta bir kun ulg‘ayib aqlingizni taniganingizda shu gaplarimni bir mulohaza qilib ko‘rarsizlar. Men sizlarni halol mehnatim, peshona terim bilan boqdim, buning uchun vijdonim pok. Afsuski, bedavo dardga chalinib, sizlarga o‘zim istagandek tarbiya va bilim berolmadim, buning uchun esa armonim cheksiz. Ammo farzandlarim, sizlar mard bo‘linglar, har qanday qiyinchilikni ham bardosh bilan yengishni o‘rganinglar. Sardorjon, botir o‘g‘lim sen endi oilamizda yagona erkak bo‘lib qolyapsan, onang, onang bilan singlingni hech qachon, hech kimga 22

xafa qildirib qo‘ymagin. Otam, men seni uchuvchilikka o‘qitmoqchi edim, osmoni falaklarda parvoz qilsang, derdim, katta bo‘lganingda albatta shuni o‘ylab ko‘rgin». Yechim asarda tasvirlangan voqealarning rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan qahramonlarning holati, ular o‘rtasidagi kurashning xotimasidir. Badiiy sujetning qalbi bo‘lgan konflikt tugundan boshlanib asar kulminatsiyasi o‘zining yuqori nuqtasiga yetadi va yechimda uzil-kesil hal bo‘ladi. «Ajoyib kunlarning birida» qissasidagi sujet quyidagicha yechim topadi( «Hayot qaytib keldi...-deb shivirladi Sulton va ko‘zlaridan tirqirab yosh chiqib ketdi. -Qaytib keldi!» Endi shu go‘zal, ardoqli va armonli hayotning-tengi yo‘q, timsoli yo‘q shu buyuk mo‘jizaning har bir soniyasi qadriga yetmoq lozim edi, u xayolan ana shunga qasamyod qildi. Qolgan umr endi foydaga qoldi. Biroq kechagi kun xatolari, xotiralari... Abdullaga bergan xatlari-chi?... Diydor quvonchi va ayriliqlar azobi, mubham dard iztiroblariyu umidvor dil o‘rtanishlari bilan kechgan keyingi kunlarini bir-bir xayolidan o‘tkazarkan, Sulton yurak bag‘ri to‘kilib, uyini, farzandlarini, Zumradni chidab bo‘lmas darajada sog‘inganini his qildi.» . Chinakam realistik asarda sujet,kompozitsiya va zamon bilan makon bir-biriga mutanosib bo‘ladi - bir-biriga to‘la muvofiq bo‘ladi. Sujet qahramon xarakterining shakllanishi, namoyon bo‘lishini ifodalovchi voqea-hodisalar majmui bo‘lsa, kompozitsiya birinchi navbatda mazmunni uyushtiruvchi, g‘oyani yaxlit ifodalovchi vazifasini o‘taydi. Shuningdek asar to‘qimasidagi ayrim unsurlar, sujet tarkibiga kirmasligi ham mumkin. Masalan, sarlavha, epigraf, qistirma epizod kabilar. Kompozitsiya esa asar to‘qimasidagi barcha unsurlarni qamrab oladi. Ammo kompozitsiya, asosan, bir maqsadga - qahramon xarakterini ochishga, asar g‘oyasini yorqin va jozibali ifodalashga xizmat qiladi. Shuning uchun yozuvchi asar sujeti ustida qanchalik mashaqqat bilan mehnat qilsa, kompozitsiya ustida 23

ham ter to‘kib xizmat qiladi. Bularning har ikkalasi ham ijodkordan katta iste’dod va mahorat talab qiladi. Xullas, Xayriddin Sulton qissalarida asar qahramonlarining taqdirlari voqelik bilan uzviy holda ya’ni syujet ,kompozitsiya va xronotop tasvirida oydinlashadi Bu esa ijodkorning o‘ziga xos uslubini belgilab ko‘rsatadi. I.2. XAYRIDDIN SULTONNING “YOZNING YOLG‘IZ YODGORI” QISSIDA PEYZAJ XRONOTOPI VA XARAKTER UYG‘UNLIGI . Nafis so‘z san’ati dunyoga kelibdiki, u yoki bu shaklda umrboqiy savollarga javob topishga urinadi. Qizig‘i shundaki, har bir davr adabiyoti bu savollarga o‘zicha javob beradi. Davrlar o‘zgaradi, qarashlar, shiorlar yangilanadi, shunga muvofiq tarzda yuqoridagi kabi savollarga berilgan javoblar ham o‘zgaradi. Albatta, bunda hukmron siyosat, mavjud adabiy an’analar, din, milliy ruhiyat kabi manbalar javoblar tabiatiga o‘z izini qoldiradi. Mustabid tuzum davrida hukmron siyosatning ta’siri sezgilarli tarzda kuchayib, boshqa manbalarni 24

bosib tushdi. Natijada inson umrining mazmuni va mohiyati singari muqaddas, umrboqiy tushunchalar ham zamonaning o‘tkinchi, o‘zgaruvchan talablariga bo‘ysundiriladi. So‘nggi yillarda insonni bir inson kabi tasvirlash, yurakdan his etib, borlig‘icha aks ettirishga urinish tobora ko‘proq ko‘zga tashlanmoqda. Xayriddin Sultonovning «Adash Karvon» qissasining qahramonlari yashashdan maqsadi, intilish miqyoslari qat’iy chegaralab qo‘yilmaganiga duch kelamiz. Qahramonlar qarshisiga hayotda uchrab turadigan qusurlar bilan alishish, qaysidir rahbarni fosh etish kabi «dolzarb» maqsadlar ko‘ndalang qilib qo‘yilmaydi. Aksincha, ular hayot otlig‘ keng bahrda bir umr o‘zliklarini izlashadi. Xarakter - adabiyotning badiiyligini tasvir kuchini ta’minlaydigan asosiy vosita hisoblanadi. Yozuvchining hayot haqida aytadigan gaplari xarakter orqali ifodalanmasa, yozuvchi o‘z maqsadiga erisha olmaydi. Xaraktersiz badiiy asar bo‘lmaydi. Asarda xarakter bo‘lmasa, uning o‘rni quruq gaplar, uzundan-uzoq zerikarli bayonlar egallaydi. Ayni paytda xarakter yaratish masalasi badiiy adabiyotning eng murakkab vazifasi. Adabiyotshunos olim O.Sharafiddinov xarakter yaratish masalasi haqida shunday fikrlarni aytgan edi( «Turli-tuman asarni tahlil qilib, ularda xarakter qanday yaratilganligini aniqlash mumkin, lekin uni qanday yaratish kerakligi haqida retsept berib bo‘lmaydi. Bunday retseptlarni yaratish mumkin bo‘lganda va ularga asoslanib asar yaratilganda, badiiy adabiyot jamiki sehru jodusidan, siru asroridan, jozibasidan mahrum bo‘lardi va jo‘ngina bir ishga aylanib qolardi». 25

Xarakter yaratish yozuvchining iste’dodiga, hayotiy va ijodiy tajribasiga, asari oldiga qo‘ygan maqsadiga bog‘liq. Xarakterda inson shaxsiyati to‘la aks etishi kerak. Xarakter ishonarli, hayotiy hamda jonli bo‘lishi lozim. Shundagina u kitobxonning inson haqidagi tasavvurini boyitib, uning ongiga ham, qalbiga ham ta’sir qiladi. Har qanday badiiy asar juda ko‘p mashaqqatlar evaziga dunyoga keladi. Yozuvchi X.Sultonov asarlarida o‘ziga xos jonli xarakterlar mavjud. Ular muayyan maqsadlar yo‘lida faoliyat ko‘rsatishi bilan kitobxonni ishontiradi. X.Sultonov «Yozning yolg‘iz yodgori», «Saodat sohili», «Ajoyib kunlarning birida», «Ko‘ngil ozodadur...» kabi qissalarini yaratgandan so‘ng o‘ziga xos yaratuvchi san’atkor ekanligini isbotladi. Yozuvchi o‘z asarlarida turli kishilar xarakterini gavdalantirar ekan, inson aqli va tuyg‘usidan beg‘uborlikni, orzu va intilishidagi olijanoblikni odamzodning eng go‘zal xislatlarini, samimiy tuyg‘ularini tasvirladi. Xayriddin Sultonov insonning tashqi holati va xatti-harakati ostiga yashiringan ichki haqiqatni ochish bilan qahramonlarning ko‘rinishinigina emas, qalbiga chuqur razm solishga intilyapti. Hatto, an’anaviy konfliktlar qobig‘ini yorib chiqib, obrazlar, yangiliklar kiritdi, inson ruhiyatining sirli nuqtalarini yoritib, tuyg‘u va xatti-harakatni birlashtiruvchi sirni topmoqda. Har bir odam o‘z ruhiy olami bilan bir-biridan farq qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, har bir shaxsning faqat o‘zigagina xos xususiyatlarini yuzaga chiqaradi, shuning uchun ham xarakterlarning his va tuyg‘ulari oqimi doimo X.Sultonovning diqqat-e’tiborida turadi. Qunduz ruhidagi sevgi iztiroblari («Dunyoning siri»), Adash Karvon ruhiy dunyosidagi samimiylik, vafodorlik, iymon va e’tiqod («Adash Karvon»), Saydazning hayotdan to‘g‘rilik, halollik bilan haqiqat izlashlari («Qog‘oz gullar»), Nasibbek ruhidagi romantik tuyg‘ular, (Adash Karvon»), Fathiddinov, G‘iyosxon domla hayotining mohiyatini tashkil etgan rozilik va qabihlik, iymonsizlik va e’tiqodsizlik - bularning barchasi yozuvchi tomonidan yuksak mahorat bilan aks ettiriladi. X.Sultonov har bir xarakterga xos xususiyatlarni o‘ziga muvofiq tasvir usullari orqali ifodalaydi. 26

X.Sultonov asarlarida voqelikning rangin qatlamlari, murakkabliklari va o‘ziga xos ziddiyatlari o‘z ifodasini topgan. Xayriddin Sultonov o‘ziga xos uslub egasi. U o‘z asarlarida qahramonlarning qiyofasini ochishda inson ruhiy olamini sintezdan o‘tkaza olish iste’dodini ko‘rsatdi. X.Sultonov o‘z qahramonlarini umumiy tarzda yaratmaydi, insonlarni ham umumiy tanishtirmaydi. Birov e’tibor qilmaydigan detallarni topa oladi va shu detallar zamiriga yashiringan poeziyani ifodalay oladi. Bu poetik tasvirlar kitobxonni qahramonlarning ruhiy holatiga olib kiradi. «Adash Karvon» qissasidagi mana bu tasvirga e’tibor qiling( «Tuyqusdan... tip-tiniq, bulutsiz ko‘kda chaqmoq chaqnadi, yeru osmonga qudratli larza tushdi, jamiki jonzot seskanib ketdi, daryolar o‘zanidan chiqib toshdi, tog‘u toshlar uzra guldurak yangradi, daraxtlar qaltiradi». Har bir adib o‘z asarlarida badiiy tasvir vositalari, stilistik figuralardan nechog‘li o‘rinli va ustalik bilan foydalanishidan uning poetik mahorati namoyon bo‘larkan, shuni ta’kidlash lozimki, X.Sultonov ham o‘z ijodida obrazli vositalarni shunchaki go‘zal tasvir va estetik funksiya uchun zo‘rma-zo‘raki qo‘llamaydi, ular shu bilan barobar adibning emotsional kechinmalarini, poetik g‘oyani yetarli darajada ifodalash uchun xizmat qiladi.. Xayriddin Sultonov asarlarini mutolaa qilar ekansiz, uning sahifalari Sharq otalarining asriy hikmatlari bilan to‘liqligini ko‘rib hayratingiz ortadi. Badiiy asarning syujet yo‘nalishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan, ammo asar mazmunini kengaytirish va chuqurlashtirishga yoki zarur g‘oyani ta’kidlashga yordam beradigan voqea qistirma epizod deb yuritiladi. «Adash Karvon» qissasida berilgan Iskandar ko‘zgusi va Rum qaysarining qizi haqidagi rivoyat shunday qistirma epizodga misol bo‘la oladi. Ko‘pgina asarlarda peyzaj xronotopi g‘oyatda muhim g‘oyaviy-kompozitsion rol o‘ynaydi. Yozuvchi tabiat lavhalarini chizish bilan o‘zining tabiatga munosabatini ifodalaydi( tabiat go‘zalligi, boyligi va qudratini ta’rif-tavsif etadi, qalamga olingan joylar tabiatning o‘ziga xos xususiyatlarini ochadi. 27

Ayni zamonda, peyzaj xronotopi asarning g‘oyaviy mazmunini va xarakterlarni ochishda qo‘shimcha badiiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Yozuvchi peyzaj xronotopi orqali yo bevosita o‘z fikrlarini bayon qiladi yoki personajlarning ichki kechinmalarini ko‘rsatadi. Har ikkala holda ham peyzaj ma’lum g‘oyani ifodalashga xizmat qiladi. «Ajoyib kunlarning birida» qissasida asar so‘ngida berilgan quyidagi tabiat lavhasi qahramonning ayni lahzalardagi ruhiy holatiga mos keladi( «U asta tin olib ko‘zlarini yumdi.Hademay ko‘klam keladi. Qish rutubatlari ortda qoladi. Bahor chechaklari yashil tug‘ ko‘tarib, zamin uzra muzaffar yurishini boshlaydi. Olam yasharadi. Oldi bilan bodom gullaydi, keyin o‘rik, shaftoli... Ana shunday ajoyib kunlarning birida u kasalxonadan chiqadi. Bu dimiqqan xonalarni, dardu uqubatlarni butunlay tark etadi. Sog‘intirgan farzandlariga, yoru birodarlariga quchoq ochib( «Assalom, qadrdonlarim!-deb tabassum qiladi.-Men bir o‘lib tirildim, azizlarim. Men yana qaytib keldim!» «Adash Karvon» («Yozning yolg‘iz yodgori») qissasida ham peyzaj xronotopi bosh qahramon - Adash Karvonning ruhiy holatiga muvofiq tarzda beriladi( «Qabriston qishloqning sertuproq dala yo‘li boshlanadigan narigi chetida. Nuragan paxsa devor sirtidan sim to‘r tutilgan keng yalanglikda ikkita baland tepalik bir-biriga mingashgan. Gir aylana saf tortgan adl teraklarning kumushrang yaproqlari quyoshga ko‘zgu tutib yarq-yarq tovlanadi. Adash Karvon ko‘kka bo‘yalgan darvoza yonidagi pastakkina eshikdan ichkariga qadam qo‘yishi bilan ko‘ngli bir xil bo‘lib ketdi. Azim qayrag‘ochlar shoxida ilinib qolgan bitta-yarimta qahrabo barglar o‘tgan bahoriga alvido aytib, kuzak shamolida ojizgina titraydi, dov- daraxtlarning ohista shovillashi abadiy sukunatga raxna solib, yolg‘iz tabiatgina o‘lim bilmasligini ta’kidlamoqchidek, bir zum tinmaydi. Atrof kimsasiz. Qoratollar xomush bosh egib turgan qoramtir hovuz sathida bir to‘p xazon qalqib yurar, toqqa qaratib solingan uy peshayvoniga guvala taxlab qo‘yilgan edi... 28

Nursiz, rutubatli kun. Ro‘dopo bulutlar siyqa tangadek xira yaltirab turgan quyoshni yutib yuborishga oshiqadi, haroratsiz oftob sovuq yog‘dusidan ham ayrilib halizamon butkul so‘nib qoladigandek... Adash Karvon shu ko‘yi uzoq o‘tirdi. Qabriston sukunati yutaman deydi. Yalang‘och qayrag‘ochlar mayus oh tortadi, aqalli birorta bo‘lsin yashil yaproq izlab izg‘igan shamol qontalash barglarni sargardon tentiratadi, kuzakning bu nursiz kunida yanada befayz ko‘ringan g‘arib sag‘analar uzra telba saxovat bilan xazon sochadi 1 . Har bir adabiy asar o‘z kompozitsiyasiga ega bo‘lganidek, har bir kompozitsiya ham o‘z markaziga ega bo‘ladi. Har bir asarning g‘oyaviy yo‘nalishi-bosh g‘oyasi shu asar kompozitsiyasini uyushtiruvchi kuch, kompozitsiya markazidir. Barcha unsurlar, tasvir vositalari, boblar, detallar, obrazlar, manzaralar, tafsilotlar mana shu kompozitsiya markazi taqozosi bilan asar to‘qimasidan joy oladi. Natijada asarning mukammal kompozitsiyasi vujudga keladi. X.Sultonovning «Yozning yolg‘iz yodgori» («Adash Karvon») qissasi chop etilganidan keyin adabiy tanqidchilikda asar qahramoni Adash Karvon haqida turlicha fikrlar bildirilgan. Qissaning bosh qahramoni bo‘lmish Adash Karvonda faollik, kurashchanlik yetishmaydi. U haqiqat, adolat tantanasi uchun fidokorlik ko‘rsatmaydi, aksincha, cheksiz iztirob chekadi, g‘am-alamlarga g‘arq bo‘lib yashaydi, oqibatda o‘quvchilarga o‘rnak bo‘ladigan darajadagi faol qahramon darajasiga ko‘tarilmay, g‘oyaviy chalkashlikni keltirib chiqaradi, deb da’vo qildilar. Binobarin, yozuvchi hayotga faol munosabatda bo‘luvchi jangovor qahramonlarni hayot oqimida suzib yuruvchi mo‘min-qobil shaxslar qismatini tadqiq etishga xaqlidir, buni hech kim inkor etolmaydi. Amalda esa negadir barcha yozuvchilardan faqat jangovor, kurashchan qahramonlar yaratilishi talab qilinadi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, asarda kurashchanlik har xil usulda namoyon bo‘ladi. Hayotda ro‘y berayotgan o‘zgarishlarga, har xil voqealarga aralashmasdan 1 . Х.Султонов. Онамнинг юрти. Тошкент, 1987 йил, 91-бет. 29

taqdirga tan berib, o‘zgalarga mute, qaram bo‘lib yashayotgan mo‘min-qobil kishilarning fojiasini ko‘rsatish orqali haqiqat, adolat qudratini namoyish etish mumkin. X.Sultonov «Yozning yolg‘iz yodgori» («Adash Karvon») asarida xuddi shu yo‘ldan borgan. Inson ruhidagi zaifliklardan biri mutelikdir. Shuning uchun unga ko‘pincha fojiaviy libos kiydiriladi. Mutelik-zaiflik, zaiflik fojia belgisi-mi? Muallif Adash Karvon ruhida «G‘oyibga ko‘r-ko‘rona ishonch uni juratsiz qilib qo‘yadi, juratsizlik mutelikka aylanib, taqdiriga zomin bo‘ladi», deydi. Uningcha, mutelikning asosi din, xurofot. Aslida, mutelik va zaiflikni din emas, aksincha xurofot, johillik yaratadi. Din ilohiylik va insoniylik saltanatidir. Xurofotni tugatish mumkin, ammo mutelikni tamoman yo‘qotib bo‘lmaydi. Chunki mutelik insonning ajralmas bir qismi. Adash Karvon faol harakat qilib odamlarga yomonlik qilishdan ko‘ra harakatsiz turib yaxshilik tilashni ma’qul ko‘radi,xurofot, johillik yaratadi. Din ilohiylik va insoniylik saltanatidir. Xurofotni tugatish mumkin, ammo mutelikni tamoman yo‘qotib bo‘lmaydi. Chunki mutelik insonning ajralmas bir qismi. Adash Karvon faol harakat qilib odamlarga yomonlik qilishdan ko‘ra, harakatsiz turib yaxshilik tilashni ma’qul ko‘radi. Adash Karvon xarakterida mutelik bo‘lganida ham uni zaiflik alomati sifatida tushunish o‘ta biryoqlamalik bo‘ladi. Chunki uning muteligi «g‘oyibga ko‘r-ko‘rona ishonch» orqasida vujudga kelgan mutelik emas, insonga, uning qadriyatlariga ishonib o‘z qismatini ularning hukmiga tashlab qo‘ygan odamning nimagadir sadoqat qilish natijasida tug‘ilgan mutelikdir. U moddiy olamdan yolchimadi, yolchishi uchun sadoqatga xiyonat qilishi lozim edi. Xiyonat qilmadi, uni yuragida asrab, o‘shanga sig‘inib yashaverdi. Adash Karvon o‘z e’tiqodiga xiyonat qilmadi. Aks holda Fathiddinov yoki G‘iyosxon domla singari kun ko‘rish yo‘llarini topib olgan bo‘lardi. U harom- xarishdan yiroq. Uning muteligi diniy shaklga o‘ranib yashayotgan insoniyligidan kelib chiqadi. Bu insoniylikni jamiyatdagi real munosabatlar qanchalik singdira 30

olmasa, u ham jamiyatdagi munosabatlarni shunchalik hazm qilolmaydi. Adash Karvon o‘z qalbiga qarab chekindi, o‘zligidan buyuk kuch topdi. Bu kuch bilan balki tog‘ni ag‘darib bo‘lmas, ammo unga ishonib, umid bilan yashasa bo‘ladi. Asardagi Adash Karvon hayotiga nazar tashlang: bu odam kattaga ham kichikka ham so‘z qaytarmaydi, hammaning xizmatini bajaradi, ko‘chada ham, uyda ham mo‘min-qobilligi bilan ajralib turadi. Boriga shukr qilib, qanoat qilib yuraveradi. U muteligi, mo‘min-qobilligi uchun boshi berk ko‘chaga kirib qoladi. Yozuvchi bunga uning aybdor ekanligini ko‘rsatib beradi. Qissada inson voqelik ustida emas, balki uning hukmi ostida, u bilan baqamti tasvirlangandir. Adash Karvon umri davomida o‘zi duch kelgan fojialar, baxtsizliklar zamirida mazmun-mohiyat axtaradi. Adash Karvon va Oynisa yakkayu yagona farzandlari dog‘ida qon yutishadi. Taqdir ularga boshqa Nasibbekni in’om etib, boshlarini ko‘kka yetkazdi. So‘ng undan judo qilib, boshlarini yerga ham qildi. Bo‘y yetgan yagona farzandidan ajralish og‘ir musibat. Taqdir go‘yo Adash Karvon tug‘ilmay turiboq uning ustidan hukm chiqarganga o‘xshaydi. Sohib Karvon o‘n ikkita farzand ko‘rib, o‘n bittasini tuproqqa bergan. Tirik qolgan yakkayu yagona o‘g‘li Mirza Karvon ham bitta zuriyodi bor( Adash Karvon. U ham ellikka borib bor-yo‘g‘i bitta o‘g‘il ko‘radi( Nasibbek! Bunday yolg‘izlik tasodifiymi yoki bunda bir qonuniyat yashirinmi? Harqalay bunday yolg‘izlik Adash Karvonning bo‘lajak fojiasiga bir ishoradek tuyuladi. Bu qissada Adash Karvon fojiasiga bosh sababchi, eng avvalo, taqdiri azal, so‘ng unga shunday taqdiri azalni «ravo ko‘rgan» yozuvchidir. Yolg‘izlik nomli uzliksiz zanjir ayriliq ko‘lamini teranroq his etishga, umr mazmunini tiniqroq ko‘rishga imkon beruvchi bir vositadir, Mana Adash Karvon ham qabristonda... «Bu yerga otasi o‘lganda keldi, onasi o‘lganda keldi, qarindosh- urug‘lari o‘lganda keldi, tanishlari o‘lganda, notanishlar o‘lganda keldi va har gal yuragining bir parchasini sovuq tuproqqa ko‘mib, jimgina uyiga qaytdi. Oxiri bir parchadan uzila-uzila, 31

tuproqqa ko‘mila-ko‘mila yuragi adoi tamom bo‘ldi, yuragining o‘rnida qolgan narsa toshga aylandi. Biroq yetti yil muqaddam shu yerda, ko‘ksida nimadir jizillab achishdi, zirqirab og‘ridi, lovullab yondi-ko‘zining oqu qorasi, suyangan tog‘i, salkam ellikka chiqib ko‘rgan yolg‘iz farzandi Nasibbekni qora yerga berarkan, yuragi tutday to‘kildi. Otasi o‘lganda uning ko‘zi kuydi, onasi o‘lganda jigari kuydi, qarindosh-urug‘lari o‘lganda tomog‘i kuydi, tanishlar o‘lganda, notanishlar o‘lganda dimog‘i kuydi, ammo Nasibbek o‘lganda, Nasibbegi o‘lganda yuragi kuydi, kuyib-kuyib kul bo‘ldi» 1 . Adash Karvon ko‘plarni so‘nggi manziliga kuzatgan, biroq hech biri yolg‘iz o‘g‘lini kuzatganchalik uni chuqur qayg‘uga solmagandi. Bu-tabiiy, chunki farzand-umrning yagona maqsadi. Buvisi, ota-onasini kuzatganda, ko‘ngliga taskin-mador beruvchi bir o‘y uni suyagandi( ularning ishini, hayotini davom ettiruvchi o‘zi bor, o‘zi tirik ekan, ularning ruhi chirqillab qolmaydi, Nasibbek o‘lganda esa... «Dunyoda odamzoddan yaxshimi-yomonmi faqat farzand qolar ekan. Kim bilsin, ehtimol, taqdiri azal shunday bitilgandir, biroq, nahotki, o‘sha uzoq mushtipar Ulug‘ kampir hatto bo‘ronlardan, dahshatli qahratonlardan, bemahal izg‘irinu telba dovullardan eson-omon olib o‘tgan bir avlodning lipillatib turgan shamchirog‘i Adash Karvonning qo‘lida o‘chsa!». Musibat ustiga musibat. Adash Karvon avvaliga tuhmatga uchrab, bir necha yilga surgun bo‘lib ketdi. Qaytsaki, javobini bergan bo‘lsada, Oynisa uni hamon kutmoqda. «Nega yig‘lamay, Oynis? Axir men bir o‘lganday odam edim-ku! Axir, meniyam odam deb, yo‘limga ko‘z tikib, birov umrini xazon qilsa... Or-nomusni, vafoni sariq chaqa bilmaydiganlar ozmi? Nega yig‘lamay, Oynis! Axir, sening gunohing nima edi, Oynis! Axir sen dunyoga kelib, meni deb baxtsiz bo‘lding, Oynis!...». Hatto ana shu eng baxtiyor chog‘larida ham Adash Karvonni musibatzadalik tark etmaydi. 1 . Султонов.Х. Онамнинг юрти. Тошкент, 1987 йил, 92-бет. 32

Uning dil izhorida qaysi biri ko‘proq-shodumonlikmi va yo alamzada o‘rtanish-ajratish mushkul. Taqdir Adash Karvonni yana o‘z holiga qo‘ymaydi. Bo‘y yetgan o‘g‘li Nasibbek Sattor otgan o‘qdan juvonmarg bo‘ldi. Oynisa ham farzand dog‘ida kuya-kuya omonatini topshiradi. Shunday keng dunyoda Adash Karvon so‘qqabosh uning na tan, na dil mahrami qoldi. Agar obraz mohiyatiga kirib boriladigan bo‘lsa, Adash Karvon ham malum darajada kurashchan qahramon ekanini sezish qiyin emas. Nohaqlik, etiqodsizlik, nopoklik anchagina avj olgan bir davrda qahramon xarakteridagi poklik, halollik, to‘g‘rilik, qanoatlilik va eng muhimi etiqodlilik kabi xususiyatlar yanada bo‘rtib ko‘rinadi. Adash Karvon kabi kishilar o‘zlarining, yani jamiyatdagi bir shaxsning vijdonini eng og‘ir damlarda ham pok saqlay oldilar, shu uchun kurashdilar. Yozuvchi Xayriddin Sultonov so‘zlari bilan aytadigan bo‘lsak: «Tevarak- atrofdagi odamlarning barchasi manaviy yuztuban ketganida, harom-harishga botganida, jamiki uqubatlarga chidam, bir burda nonini halol topib yegan odam... chinakam kurashchan qahramondir. U favqulodda jasorat ko‘rsatmasligi mumkin, lekin etiqodiga sadoqati bilan, insofu diyonati bilan shunday bahoga munosibdir». Xullas, Xayriddin Sultonnning “Yozning yolg‘iz yodgori”(“Adash karvon”) qissasida bog‘lovchi xronotop peyzaj tasviri asar qahramonlarining xarakter xususiyatlarini yorqinroq va real tasvirlash vositasi bo‘lib xizmat qildi. 33

II.BOB. QISSA JANRIDA XRONOTOP Insonning estetik olami his qilish faoliyati bilan bog‘liqdir. Shu bois ham uning his-tuyg‘usi butun hayoti va faoliyatida ko‘zga tashlanadi. Inson o‘zi yashayotgan makon va zamonga, atrofidagi narsa-predmitlarga, voqea-hodisalar jarayoniga, butun borliqqa nazar tashlar ekan, ularga nisbatan munosabatda bo‘lishda o‘tmishning ibratomus tomonlaridan, mashhur shaxslar hayotidan tajriba olib, o‘rganib yashaydi. Chunki ijodkor hayotni o‘rgangan sari, kechmish voqea hodisalar mohiyatini anglagan sari kishining dunyoga nazari teranlashib, atrofida yuz berayotgan voqea-hodisalar mohiyatiga yaqinlashib boradi ” . Tabiiyki, ijtimoiy hayotni unday afzalliklarini o‘rganishda, ibrat olishda badiiy adabiyotning ahamiyati beqiyosdir. Chunki adabiyot va san’atning bosh vazifasi inson faoliyatini, ruhiy olamini,his-tuyg‘u, kechinmalarini, yashayotgan makon va zamonda kechuvchi voqea-hodisalar jarayonini uzviy bog‘liqlikda tasvirlashdan iboratdir . Shu bois ham adabiyot va san’at kishilik jamiyati hayotida ma’lum o‘rinni egallay boshlagan davrlaridan buyon insonni talqin qilishga, uning ijtimoy hayotidagi o‘rnini, ruhiy dunyosidagi turfa o‘zgarishlarni, makon va zamonning uning tasavvuri va shuuriga ta’sirini o‘rganishga, tushunishga intilib keladi. Adabiyot va san’atning taraqqiyot mezoni ham insonning badiiy tahlili darajasi bilan bog‘liqdir. Badiiy asarda tasvirlanuvchi har bir shaxs qismatida tarixning uch tarkibiy qismi –o‘tmishi, hoziri va kelajagi bir butunlikda yashaydi. Zero, ijtimoiy hayot ajdodlar to‘plagan tajribani bizga 34

yetkazish orqali bugunni teranroq, anglashimizga kelajak sari sobit qadam tashlashimizga yordam beradi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, barcha xalqlar adabiyotida badiiy xronotop asosida ko‘plab badiiy asarlar bitilgan. Jumladan, XX asr o‘zbek adabiyotida , biz bugun tahlil obyektiga olgan qissa janrida ham ancha-muncha asarlar yaratildi. Qissa janrida biror yirikroq voqeani tasvirlashda unda ishtirok etuvchi obrazlarni shaxsiy va ijtimoiy xislatlari bilan ajralib turadigan shaxslarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Har bir asar markaziga olingan voqeaning o‘z qahramonlari bor, ular tufayli biz o‘sha davr hayoti haqida to‘la tasavvur olamiz. Bu borada qissa janrining imkoniyat ko‘lami keng bo‘lib, asarda shaxs obrazini, u yashagan makon va zamonda keluvchi voqea –hodisalar jarayonini rang-barang tasvirlarda bera oladi. Qissada tasvirlangan bosh qahramon ham, uning qalb va fikri makon va zamonga, olamga, koinotga qaratiladi. “ Qissa janri –bu olam va tarixga, jamiyat va bashariyatga, ulkan va kichik voqealarga ochiq qaratilgan adabiy-badiiy sistema, badiiy shakldir”. Demak, qissa badiiy adabiyotning o‘ziga xos janri bo‘lib,unda tasviriy vositalar orqali makon va zamonda kechuvchi voqea- hodisalar jarayoni, hayotni keng ko‘lamda butun murakkabliklari, ziddiyatlari badiiy in’ikos etiladi. Qissada badiiy makon va zamon birinchi navbatda, uyushtiruvchi va boshlanuvchi kategoriyasi sifatida muallifning asardagi o‘rni, harakati, idrok etish sifatida namoyon bo‘ladi. Ikkinchidan, badiiy makon va zamon manzarasini badiiy asarda tutgan o‘rni tabiiy ko‘lami bilan baholanadi. Uchinchidan, badiiy asardagi qahramon, obrazlarning ruhiy olami, ichki kechinmalari makon va zamon aspektida birgalikda tahlil qilinadi. 35

Demak qissa janri ijodkor asar voqealarini izchil tasvirlashda xronotopga murojaat qiladi. Biz mazkur bobimizda Ahmad A’zam qissalarini tahlil qilishdan avvl o‘zbek nasrida yaratilgan asarlar bilan qiyoslaymiz. Badiiy makon va zamon bu adabiy obrazning shaxsiy hayoti, o‘lchami hamdir. Makon va zamon muammosini mushtaraklikda o‘rganishning yana bir afzal tomoni shundaki, muallif vaqti (zamoni) bilan tarixiy vaqtni u yaratgan asarning real zamoni bilan uzviy bog‘lab turadi. Masalan, Lev Tolstoyning “Urush va tinchlik” Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” asarlarini olsak, bu asarlarda tasvirangan o‘tmish zamon bag‘rida hozirgi kelasi zamon yashiringan. Yana badiiy makon va zamon shartlarining o‘ziga xosligi shundaki, ijodkor bir shaxs, bir kunlik yoki bir soatlik qismatning botinida yana tafakkurida bir necha makon, zamonlarni sig‘dirishi mumkin. Masalan, S.Ayniyning “Qullar” romani yuz yillik davrni qamrab olsa, Ch. Aytmatov “Asrga tatiguli kun” asarining qahramoni yigirma to‘rt soat davomida butun bir tarixni boshdan kechiradi. Yoki “Alvido Gulsari” asaridagi Taniboy o‘layotgan yo‘rg‘a otni tepasida bir necha soat turib, xayol surib fikran butun bir davrni xotiradan o‘tkazadi. Makon va zamon masalalarining murakkabligi ayni zamonda o‘ta falsafiy, qiziqarliligi bilan bo‘lsa kerak, jahon adabiyotshunoslik ilmida nazariy jihatdan atroflicha o‘rganilgan va izchil tadqiq etilayotgan makon va zamon masalalarining nazariy asosi falsafaning, demakki, voqelikning u yoki bu tomonini dialektik jarayon sifatida o‘rganish darajasiga ko‘tarilgan ondan boshlab har qanday fan tarmog‘ining muhim tarmoqlaridan biridir. 36

Zero, har qanday predmet yoki hodisa makonda muayyan o‘rin tutadi. Lekin u shu makonda tinchgina muayyan joy egallab turmaydi, balki harakatlanadi, o‘zgaradi, rivojlanadi. Bu harakat esa faqatgina muayyan makonda emas, balki muayyan zamon ichida ham ro‘y beradi. Falsafaning “ikkikara ikki to‘rt” deganday oddiy, lekin teran qoidasi shuki, makon, zamon, va harakat, materiya va ongning yashash formalari yoki yashash shaklaridir. Hech qanday hodisa, hech qanday obyekt, hech qanday voqea jarayon makon va zamondan tashqarida yashay olmaydi. Makon va zamon muammosi san’atda va uning imkoniyatlarining keng turi bo‘lmish adabiyotda (shu bilan birga estetika va adabiyotshunoslikda) alohida ahamiyat kasb etadi. Odatda istalgan san’at turining har qanday asarida makon va zamonning u yoki bu darajada rivojlangan obrazi timsoli mavjud bo‘ladi. Zero, san’atning maqsadi olamni uning yaxlitligida, ya’ni makon va zamon koordinatorlarining birligida modellashtirishdan iborat. Adabiyotshunos olim I.G‘aniyev Fitrat dramalarini makon va zamon xususiyatlari haqida shunday deydi: “Fitrat dramaturgiyasida aks etgan badiiy olamning ibtidosi bir oz sezgilarimiz bilan bevosita idrok eta olmaydigan makonlarga (yetti qavat osmon ustidagi kengliklarga) va olam yaratilgan-u, hali odam alayhissalomning jismlariga jon ato etilmagan zamonlarga borib taqaladi. Makon va zamon ibtidosining shu vaqtlarni o‘z ichiga olgan qismi dramaturgning “ Shaytonning tangriga isyoni” deb nomlangan bir pardali pyesasida o‘z aksini topgan Makon va zamon (badiiy zamon va badiiy makon) muammosining navbatdagi masalasi qissa janrida mazmunining ichki tuzilishidir. U yozuvchining mahorati, iste’dodi asosida 37

quriladi. Makon va zamon o‘z-o‘zidan harakatlanmaydi. Voqeani harakatga keltiruvchi va rivojlantiruvchi kuch — ziddiyat Biz bitiruv malakaviy ishning keyingi faslida Ahmad A’zamning qissalarida xronotopdan foydalanish mahoratini tahlil qilamiz. II.1 AHMAD A’ZAMNING “ASQARTOG‘ TOMONLARDA” QISSASIDA KOMPOZITSIYA VA XRONOTOP 38

Estetika va adabiyotshunoslikda zamon va makon (yoki badiiy makon va badiiy zamon) muammosiga murojaat XX asrning birinchi yarmida bu fanlarning eng ilg‘or namoyondalari tomonidan boshlab berildi. Hozirgi kunda bu mavzudagi asarlarning salmog‘i ancha ko‘pchilikni tashkil qiladi. Makon va zamon kategoriyalarining san’at turlari miqiyosida chuqurlashtirilib o‘rganilishidan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, miqdor o‘zgarishlari vaqt o‘tib sifat o‘zgarishlariga olib kelishi mumkin. Aslida bu bilish taraqqiyotidagi qonuniy va yuksalishning nishonasi hisoblanadi. Bu muammoning alohida masalalari, qirralari son-sanoqsiz, albatta. Har bir yangi tadqiqotchi muammoning yangi-yangi qirralarini kashf etishi tayin. Badiiy makon va badiiy zamon muammosining alohida yozuvchi ijodi misolida o‘rganishning birinchi masalasi “O‘sha ijodkorning har bir asarida tasvirlangan voqealar qaysi makonda va qaysi zamonda ro‘y beradi?” degan savolga javob topishdan iborat. Yozuvchi badiiy olamning zamonaviy va makoniy chegaralarini anglash uchun uning alohida asarlarida aks ettirilgan makoniy, zamoniy chegaralarni bir joyga jamlash va umumlashtirish ularning bir-biri bilan bog‘liq tomonlarini o‘rganish va ularning yaxlit bir olam sifatida tasavvur eish kerak. Chunki, ularning o‘zi aslida ijodkor yaratgan butun bir badiiy olamning turli jihatlaridir. Bu olam esa asrning syujeti va kompozitsiyasi bilan bog‘liq. Tashqi harakat dinamikasiga asoslangan sujetli asarlarda zamon bilan makon personajlarning muayyan maqsad yo‘lidagi xatti-harakatlari, kurashi va to‘qnashuvlari, hayotidagi burilishlar to‘la tasvirlanadi, shu asosda ularning taqdirida, ijtimoiy mavqeida muayyan o‘zgarishlar yuz beradi. Sodda qilib aytsak, bu xil sujetli asarlarda voqea to‘laqonli tasvirlanadi, u o‘z holicha ham badiiy-estetik qimmat kasb etadi. Kelib chiqishi jihatidan sujetning bu turi qadimiyroq, xalq og‘zaki ijodidagi sehrli ertaklar, rivoyatlar, dostonlar, shuningdek, mumtoz she’riyatimizdagi dostonlarning ham shu xil syujetga egaligi buning dalilidir. Zamonaviy o‘zbek nasrida ham sujetning bu tipi kengroq tarqalgan: «O‘tgan kunlar», «Kecha va kunduz», «Qutlug‘ qon», «Mehrobdan 39

chayon», «Sarob» - bularning barida tashqi harakat dinamikasi yetakchilik qiladi. Ayni paytda, bu asarlarda «ichki harakat» dinamikasi ham kuzatiladi, biroq u mavqe jihatidan sujet tipini belgilashga ojizlik qiladi. Sujetning ikkinchi tipiga asoslangan asarlar adabiyotimizda ancha keyin, 80-yillardan boshlab maydonga kela boshladi. Hozircha, sujetning mazkur tipi nasrning kichik shakllarida, shuningdek, bir qator dramatik asarlarda sinab ko‘rildi. Shuningdek, Ahmad A’zamning «Bugunning davomi», «Asqartog‘ tomonlarda» nomli qissalari «ichki harakat» dinamikasiga asoslangan sujetli asarlar hisoblanadi. «Asqartog‘ tomonlarda» qissasida voqealar o‘z holicha emas, personaj ruhiyatidagi o‘zgarishlar, o‘y-kechinmalar, g‘alayon va evrilishlarga monand beriladi. Asar boshlanmasidanoq bosh qahramon ruhiyatidagi o‘zgarishlar atrofida harakatlanayotgan odamlarga munosabati, o‘y-kechinmalari ichki harakat dinamikasiga asosan bor bo‘yicha ifoda qilinadi. Qahramon doim bir xil o‘tayotgan hayotidan qayoqlargadir uchib ketgisi, uzoq o‘lkalarda sayr-u sayohatda bo‘lishni xohlaydi. Biroq turmushning ikir- chikirlariga o‘ralashib, bular xomxayol bo‘lib ko‘rinadi. U o‘zini go‘yo yolg‘izlanib qolgandek his etadi. Hatto ishongan odamlari ham unga norozi qarab turishganday. Ayoliga ham o‘zini nomunosib hisoblanib, shundoq ajoyib ayolni aldab xotin qilib yurgandek his etadi. «Odamning umri tasodiflardan to‘qilgan». Qahramon shunday fikr yuritadi. Hayotida sodir bo‘lgan va sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqealarni tahlil qilib, o‘zicha xulosalar chiqaradi. Uning hayotida eng katta tasodif yoshligida ajal domidan qutulib qolishi. Undan so‘ng o‘qishga kirishi, ofiyat bilan uchrashuvi va hokazo. Bu tasodiflar qahramonning hayotidan keyingi tasodiflarga asos bo‘lgan edi, nazarida. Qahramonning rassom do‘sti haqidagi fikrlari ham faqat uning ruhiyatiga mos. Ya’ni, «Isrofilning jismi oxir bo‘lgach, boshqa odam suratiga ko‘chadi, balki uning rassomligi shundandir, o‘zini suratlarda ham qoldirar, - keyin «qiyofasini eslab yurish uchun...» 40

Qahramon ruhiyatidagi voqealar rivoji davomida o‘quvchi uning talabalik yillari, do‘stlari, hayoti, ishdagi hamkasblari orasidagi muammolar bilan o‘rtoqlashadi, ruhiyatidagi o‘zgarishlar qahramonning o‘zigagina xos ekanligini anglaydi. Qalb puchmoqlari, atrofdagi yaxshi-yomon odamlarning, voqealarning, xotiralarning kishi ongida qoldirgan izi natijasida ko‘tarilgan g‘alayonlar, evrilishlar kitobxonni ham o‘ziga jalb qiladi. Qahramon holati, ruhiyatidagi g‘alayonlar, o‘zgarishlar, real hayotdagi voqealar rivojidan ko‘ra ko‘proq ta’sirga ega ekanligiga ishontira oladi. Asar yakunida qahramonimiz borliqning kichik bir qismi sifatida namoyon bo‘ladi. U o‘zini «Mahdi» bo‘lishida olis ajdodlari, minglab tumonatning ovozini tinglaydi. O‘zining «Mahdi» ekanligini quyidagicha ta’kidlaydi: «Mahdi! Deyman entikib - asqartog‘larim - avlodlarimni chaqirib boryapman, tovushim, o‘g‘illarim, qizimning ovozida qaltirab aks-sado beradi - jo‘ralar uzo-oq yashayman!... Uzo-oq mingovozlarni eshityapman». «Asqartog‘ tomonlarda» qissasi sujetining badiiy qimmati ham ana shunda, ya’ni inson ruhiyatini ichki dinamika asosida voqealar rivojining berilishidir. Muallif asar ta’sir yo‘nalishini shunga monand tanlaydi. Taniqli adabiyotshunos olim To‘xta Boboyev: «...sujet qahramon xarakterini ochishga xizmat qiladigan asosiy vosita yoki asar qahramonlari xarakterlarining shakllanish tarixidir», 1 -deb ta’kidlaydi. Chinakam san’at asarida voqealar, albatta, qaharamon xarakterini ochishga bo‘ysundiriladi. Bu o‘rinda, gap sujetda voqea bilan xarakterning bog‘lanish darajasi ustida ketmoqda, xolos. Masalaga shu nuqtai nazardan qaraganda akademik M.Qo‘shjonovning realistik asarlarda sujetning rang-barang ko‘rinishlari borligi haqidagi fikrlari e’tiborlidir. Chunonchi shunday asarlar ham bo‘ladiki, ularda voqealar tartibi ko‘zga yaqqolroq tashlanib turadi. Odatda, sarguzasht xarakterdagi asarlar sujetida xuddi shu holat seziladi. Shunday asarlar ham bo‘ladiki, ularda xarakterning yoki voqealar mantiqining ustunligini sezish qiyin. Bunday asarlarda xarakter mantiqi 1 Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. Тошкент, «Ызбекистон», 2000, 187-бет. 41

va voqealar mantiqi qat’iy ravishda tenglashtiriladi. Boshqa bir xil asarlarda dastlab xarakterlar mantiqi sujetni boshqarsa, keyinroq voqealar mantiqi ham syujetga kuchli ta’sir eta boradi. Adabiy ijod tajribasida yana shunday asarlar ham uchraydiki, ularning markazida bitta yoki ikkita qahramon obrazi turmaydi, balki butun jamoa, xalq turadi. Yana bir xil asarlar ham bo‘ladiki, ularning sujetida xarakterlar ham shaklan, ham mazmunan birnchi planda turadi. Bunday asarlarda voqealar tizmasi u qadar tashkil qiluvchilik kuchga ega bo‘lmaydi. Asarda voqea-hodisalar xarakterlar mantiqi asosida tartiblashtiriladi. Voqealar tartibi esa tez-tez o‘zgarib, yangilanib turadi. Ba’zan bir bobdagi voqea keyingi bobda davom etmaydi. Voqeadan mantiqiy voqea kelib chiqmaydi. Odatda avtobiografik janrdagi asarlar syujet jihatidan mana shunday xarakterga ega bo‘ladi. Ahmad A’zamning «Asqartog‘ tomonlarda» qissasida ham sujet va xarakter o‘zaro shunday munosabatda tartiblashtirilgan. «Asqartog‘ tomonlarda» qissasini avtobiografik asar deb olsak, yanglishmaymiz. Chunki unda faqat birgina insonga taalluqli hayot, o‘y-kechinmalar, his-tuyg‘ular, atrofidagi borliqqa, insonlarga munosabat yoritib berilgan. Qissa bosh qahramon tomonidan makon va zamon bilan uyg‘unlikda hikoya qilinadi va qahramon bor bo‘yicha ko‘z oldimizda gavdalanadi. Qissa bir necha boblarga bo‘lib tartiblashtirilgan. Bu boblar qahramon ruhiyatidan kelib chiqib bir-birini to‘ldiradi. Qissa inson xarakterini o‘ziga xos tarzda yoritib berganligi bilan alohida ahamiyatga ega. Qissa bosh qahramoni jamiyatimizning oddiy bir a’zosi, go‘yo ulardan hech ham farq qilmaydi. Biroq uning faqat o‘zigagina xos xarakteri bor. Qissa boshlanmasidanoq bu xarakter egasi biz kutmagan tarzda namoyon bo‘la boshlaydi: «Yo‘-o‘q turmushimdan ko‘nglim to‘lmay, hayotdan noroziligim yo ishlarim yurishmay, shu yashayotgan joyimda nopoyligimdan emas, nimadanligini o‘zim ham bilmayman, tushuntirishim qiyin, ammo mudom nimalarnidir qo‘msayman, allaqayoqlarga ketgim, o‘sha yoqlarda o‘zimga ham noma’lum ishlarni qilgim, bu ishlardan ko‘nglim to‘lib, ko‘kragimni ko‘tarib yurgim kelaveradi, lekin hech qayoqqa 42

ketmayman, biron narsa to‘g‘anoq bo‘lganidan, ketolmasligimdan emas, o‘zim, o‘zim ketmayman, eh-h, ketsammi, a, deyman, ketvorsammi, a, deyman...» Dunyoda hamma narsasi bor, har narsadan, har ishdan ko‘ngli xotirjam inson topilmaydi. Qahramonimiz ham go‘yo o‘tayotgan umridan, hayotidan ko‘ngli to‘q, hech nolimaydigandek. Biroq uni shu holatining o‘ziyoq o‘z hayotidan, qilayotgan ishlaridan qoniqmaslik, nolish emasmi? Qahramon shuning uchun allaqayoqlarga ketgisi, hech kim kutmagan ishlarni qilgisi keladimi? Qissa qahramonining tevaragidagi odamlar bilan bo‘lgan munosabatida ham o‘z mantiqi bor: «...agar hamsuhbatingiz, qandaydir muhim, qiziqarli narsani hikoya qilsa, sizning ham shunday gaplarni aytgingiz, latifasiga latifa bilan javob qaytargingiz keladi, undan qolishmaslikni istaysiz, bordiyu shunday gaplaringiz bo‘lmasa, hamsuhbatingizdan katta qarz olib, bu qarzni qaytarolmaslikdan ezilgan odamning ahvoliga tushasiz». Uning ruhiyati, xarakteri shunchalik murakkabki, hatto eng yaqin insoni - ayoli bilan ham, o‘zicha o‘ylaydiki, allaqanday ko‘rinmas devor, chegara bor, o‘rtalarida. Chunki ayoli Ofiyat uchun eng baxtli onlar qizlik paytida Hindistonda bo‘lgani. Ofiyat ushbu xotiralarini to‘lib-toshib so‘zlaydi, turmush o‘rtog‘iga qiziqarli voqealarni aytib to‘ymaydi. Qahramonimiz ruhiyatida esa g‘alayonlar tugamaydi. Ofiyatni hali tanimagan, uni ko‘rmagan onlariga ham allaqanday rashkka o‘xshash tuyg‘uni his etadi: «Hindiston haqida gapirayotib, u yerga bordik, bu yerni ko‘rdik, ovqatni qizil qalampir bilan qovurishar ekan, zo‘rg‘a yedik, degan paytlarida hamisha yonida «birga yurgan kishi» bo‘lganini, gapirib berayotgan voqealari kemtik, chalaligini, o‘sha kishiga tegishli joylarini tashlab o‘tayotganini, xotiralariga xalal berib turganimni ko‘nglim sezib turadi... Ofiyatning ayni shu tobda uzoq-uzoqlarga ketib, o‘sha dunyoda hali menga turmushga chiqmay, meni o‘ylamay, mensiz erkin, ozod yashayotganini ko‘zlaridan ko‘rib turaman...» Qahramon yoshlikdan birga o‘sgan yaqin do‘sti Isrofil haqida ham fikr yuritar ekan, o‘zining xarakteri va Isrofil xarakteri o‘rtasida yer bilan osmoncha farq topadi. Do‘stidan ayrilayotgandek, undan yildan-yilga uzoqlashib 43

ketayotgandek sezadi. Xudi u to‘xtab turganu, Isrofil ketib boryapti. Lekin ularni nimadir bog‘lab turadi. Qahramonimiz bu haqda o‘ylar ekan, shunday xulosaga keladi: «Isrofil bilan men ikki xil odam bo‘lib chiqdik, ammo uzoq, tunlari uxlamay laqillab yotganimiz, hech ado bo‘lmaydigan gurunglarimizni qo‘shib hisoblasa, juda uzoq vaqt bir ko‘ngil mulkida yelkadosh yashaganimiz xotirasi tamom ayrilishga izn bermaydi. Har qancha uzoqlashmaylik, boshqattan yashamaymiz - o‘sha do‘stlikni chetlab ham o‘tolmaymiz, yurakdan chiqarib ham tashlolmaymiz». Qahramon xarakteri yuqoridagicha o‘z tomonidan tavsiflanadi. Asarning keyingi boblarida ham qahramon xarakteri rivojlanishda ko‘rsatiladi. Biroq uning xarakteri, o‘y-fikrlari to‘la yoritilganiga qaramay, biz asarni o‘qish davomida inson xarakterining yana qaysidir tomonlari aytib o‘tilmaganligini sezamiz. «Fabula» lotincha so‘z bo‘lib, «bayon», «hikoya» degan ma’nolarni beradi. Adabiyotshunos To‘xta Boboyev fikricha, badiiy sujet organizmining skleti, asosi, sujet uchun material vazifasini o‘taydigan voqea-hodisalar doirasi, sujetning mantiqiy hikoya qilib bersa bo‘ladigan o‘zagi. Adabiyotshunosligimizda «sujet» va «fabula» atamalari ishlatiladi: «sujet» atamasi adabiyotshunoslikda to‘la qaror topgan, ammo «fabula» atamasini ishlatishda mutaxassislar bir xillikka erishgani yo‘q. Chunonchi, ayrim nazariy adabiyotlarda «sujet bilan fabula bir ma’noda qo‘llaniladi» degan qarash mavjud. Yirik adabiyotshunos Izzat Sulton o‘zining «Adabiyot nazariyasi» qo‘llanmasida «fabula» haqida quyidagicha fikr yuritgan: «Yozuvchi tasvirlayotgan voqea hayotning o‘zida qanday tartibda ro‘y berganini aks ettiruvchi «sujet»dan farqli o‘laroq, shu voqealarning badiiy asardagi tasviri tartibi fabula deb ataladi». Sujet tarkibiy qismlarining tartibi o‘zgartirilgan holatlar «Asqartog‘ tomonlarda» qissasida anchagina uchraydi. Masalan, asar sujeti boshida Mahdi Ashropovning ayoli Ofiyatga uylanishi, u haqdagi o‘y-fikrlari tasvirlanadi. Y a ’ni o‘quvchi uchun uning Ofiyat bilan uchrashuvi, tanishuvi mavhum. Mavhumlik, sirlilik esa kitobxonni asarni tezroq o‘qishga, qanday, qanday qilib degan 44

savollarga tezroq javob qidirishga undaydi. Bu voqea bilan kitobxon asarning 6- bobida tanishadi. Agar dastlab qahramonning Ofiyat bilan uchrashuvi, tanishuvini, undan so‘ng ularning turmush qurgani tasvirlansa, asarning badiiy qimatiga putur yetadi, chunki bosh qahramon xarakteridan kelib chiqib tartiblashtirilgan voqealar tizmasi o‘ziga xos ahamiyat kasb etgan. Sujet bilan fabulani bunday farq etishi shu jihatdan foydaliki, u yozuvchining mahorati, imkoniyatlari kengligiga diqqatni jalb etadi. Haqiqatan, fabula yaratish mahorati badiiy ijodda juda muhimdir. Yirik adabiyotshunos olim Izzat Sulton: «Badiiy asarda fabulaning vazifasi sujetning tarkibiy qismlari o‘rnini almashtirish bilangina cheklanmaydi», deya ta’kidlaydi. Badiiy asarlarda asosiy voqea sujeti tasvirlanayotib, unga aloqasi bir qarashda yo‘qdek ikkinchi bir voqea kirib keladi. Uni «sekinlatish» deb atashadi. Bunday «sekinlatish»ni «Asqartog‘ tomonlarda» qissasida ham ko‘rishimiz mumkin. Masalan, asarda qahramonimiz Mahdi Ashropovning talabalik yillari, do‘stlari Haqberdi, Tangir, Hasanboy, Suvon, Shodi aka haqidagi xotiralari, o‘y- fikrlari, ruhiyatidagi g‘alayonlar tasvirlanayotib, asarga kirib kelgan personaj xarakteriga xos bo‘lgan asar sujetiga aloqasi bo‘lmagan voqea kirib keladi. Masalan, qahramonning Shodi aka bilan bog‘liq xotiralari bilan tanishayotgan o‘quvchi olis Pomir etaklarida yashovchi ikki qabilaga mansub yigit va qizning fojeasini eshitib junbushga keladi. Bu rivoyatning keltirilishi Shodi akaning hayoti fojeasini tasvirlashga zamin tayyorlagan. Yozuvchi qissa sujetidagi voqealarning tartibini o‘zgartirib, qahramon ruhiyatidagi voqealar rivojida kutilmagan va ta’sirli burilishlar yasay olgan. «Kompozitsiya» lotinchadan olingan bo‘lib, «tuzib chiqish», «tartibga solish» degan ma’nolarni ifodalab, aniq g‘oyaviy-badiiy niyat taqozosiga ko‘ra badiiy unsurlarning asar to‘qimasidan joy olishi, asar qismlari, boblari va epizodlarning o‘rinlashish tartibi, obrazlarning bir tizimga uyushuvi, ularning o‘zaro muomala-munosabatlari, ifodalanish tarzi, tasvir vositalarining muayyan maqsadga xizmat qilishi, tasvirda muvofiqlik va meyordir. Kompozitsiya badiiy unsur sifatida tasvirlanayotgan hayot qonuniyati, yozuvchi dunyoqarashi, badiiy metod va uslub, g‘oyaviy-badiiy niyat, adabiy tur 45

va janrlar tabiati bilan tavsiflanadi. Har bir asar o‘z kompozitsiyasiga ega bo‘lganidek, «Asqartog‘ tomonlarda» qissasi ham o‘ziga xos kompozitsion qurilishga ega va bu asarning g‘oyaviy yo‘nalishi - bosh g‘oyasi - shu asar kompozitsiyasini uyushtiruvchi kuch - kompozitsiya markazi mavjud. Qissa inson ruhiyatining biz bilmagan, anglamagan, tushunmagan, balki tushunishni ham istamagan, o‘ziga xos o‘ylari, g‘alayonlari, borliqqa munosabati - «Asqartog‘ tomonlarda» qissasining bosh g‘oyasi - shu asar kompozitsiyasining markazini tashkil etadi. Qolgan barcha unsurlar, boblar, detallar, obrazlar, manzaralar, tafsilotlar mana shu kompozitsiya markazi taqozosi bilan asar to‘qimasidan joy olgan. Qissa kompozitsiyasi o‘ttiz sakkiz bobdan iborat. Bu boblarni o‘zaro bog‘lab turuvchi kuch - Mahdi Ashropov obrazidir. Bu o‘rinda mashhur rus yozuvchisi A.P.Chexovning quyidagi so‘zlarini eslash joiz: «qahramonlar... ichidan faqat bittasini tanlaysan... uni ma’lum bir holatga solib, faqat uni tasvirlaysan, ta’kidlaysan, boshqalar esa unga fon vazifasini ado etgan holda asarning barcha joylariga sochiladi. Bosh qahramon go‘yo oy, boshqa obrazlar oy atrofidagi mayda yulduzlar...» «Asqartog‘ tomonlarda» qissasi obrazlar tizimini Mahdi Ashropov, uning xotini Ofiyat, do‘sti Isrofil, talabalar Haqberdi, Tangir, Hasanboy, Suvon, Shodi aka, Sunnatov, Berdiyorov tashkil etadi. Shulardan faqat Mahdi Ashropov obrazi qissa markazida turadi, qolganlari esa uning xarakterini, ruhiyatini yoritishda ko‘maklashgan. Qissadan kuzatilgan maqsad - Mahdi Ashropov kabi insonlarning, umuman inson ruhiyatining bor puchmoqlari-yu, isyon-g‘alayonlari bilan ko‘rsatish. «Asqartog‘ tomonlarda» kompozitsiyasi mana shu maqsadga xizmat qildirilgan. Badiiy asar to‘qimasida shunday unsurlar ham borki, ularni ba’zan adabiyotshunoslar «asarning sujetidan tashqari unsurlari» deb atashsa, boshqa birlari «komozitsiya vositalari» deb yuritishadi. Ular asar qismlarini, manzaralarini bir-biriga bog‘lashga, ya’ni kompozitsiyaga xizmat qiladi. Bu vositalar asar sarlavhasi «Asqartog‘ tomonlarda» - Ahmad A’zam qissasining ramziy falsafiy nomi. Bunday deyishimizning boisi hali kitobxon asar kontekstidan xabardor 46

bo‘lmay turib, bu nomni ma’lum bir joyda kechgan voqea-hodisalar haqida degan tasavvur paydo bo‘ladi. Asar matni bilan tanishganidan so‘ng esa asar sarlavhasi ma’lum bir falsafiy ma’no tashiyotganligini anglaydi. Sarlavhaning falsafiy ma’nosi ayniqsa qissaning o‘ttiz sakkizinchi bobida yaqqol ifodasini topgan: ««Mahdi!» deyman entikib - asqartog‘larim - avlodlarimni chaqirib boryapman, tovushim, o‘g‘illarim, qizimning ovozida qaltirab aks-sado beradi - jo‘ralar uzo-oq yashayman!...Uzo-oq mingovozlarni eshityapman !...» «Asqartog‘ tomonlarda» qissasiga muallif tomonidan tanlangan epigraf ham alohida ahamiyatga ega. Bu qissaga Ahmad A’zam Alisher Navoiyning: O‘z vujudingga tafakkur aylagil, Harne istarsen - o‘zingdan istagil... bayti epigraf qilib olingan. Bu epigraf asar boblarida ifodalangan mazmunga bilvosita aloqador, go‘yo asarga g‘oyaviy yo‘nalish beradi. Navoiyning ushbu bayti insonning o‘z ruhiyatini o‘zi tahlil qila olishi, xarakterini yaxshi tomonga yo‘naltirishi va shular orqali minglab odamlarni anglashga undaydi. Muallif bosh qahramon Mahdi Ashropov obrazi orqali bu epigraf mohiyatini yanada chuqurroq tahlil qilgan. «Asqartog‘ tomonlarda» qissasida asarning sujet yo‘nalishi bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan, ammo asar mazmunidan kelib chiqayotgan zarur g‘oyani ta’kidlashga yordam beradigan qo‘shimcha voqea - «qistirma epizod» ham mavjud. Bu qissadagi personaj Shodi aka tilidan berilgan Pomir etaklarida yashovchi qabila va o‘sha qabilalik qiz va yigit fojeasi-afsonasi. Bu qistirma epizodning asar kompozitsiyasiga kiritilishi Shodi aka obrazi, uning ruhiyati va fojeasini to‘laroq anglashimizga xizmat qiladi. Ahmad A’zamning «Asqartog‘ tomonlarda» qissasidagi zamon va makon uyg‘unligi qissa sujet va kompozitsiyasini, qahramonlar ruhiyatini uzluksiz tartibga soladi. Xronotopning asardagi kuchi shundaki, qissada syujet unsurlari alohida-alohida ko‘zga tashlanib turmaydi, chunki asarda inson ruhiyati obrazi 47

yaratilgan. Ruhiyat esa doimo o‘zgarishda. Shuning uchun ham qahramonning har bir kechinmalarida o‘ziga xos ekspozitsiya, tugun, kulminatsiya va yechim mavjud. Qahramon ruhiyati boblar orqali rivojlantirilib borilar ekan, syujet unsurlari doimo bir xil variantda bo‘lmaydi. Shunday qilib, bu qissada xronotop ham, sujet ham, kompozitsiya ham asosan bir maqsadga, ya’ni u ham bo‘lsa qahramon xarakterini ochishga, asar g‘oyasini yorqin va jozibali ifodalashga xizmat qilgan. II.2. AHMAD A’ZAMNING “BU KUNNING DAVOMI”QISSASIDA QAHRAMONLAR RUHIYATI VA XRONOTOP 48

M.Baxtin xronotop poetikasining adabiy janrlar va badiiy obrazlar bilan munosabatiga alohida urg‘u beradi. Uningcha, xronotop asarning janr xususiyatlarini belgilash va undagi obrazlar mohiyatini anglashda asos bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, epik janrlarning xronotop negizida o‘rganilishi ulardagi sinkretik xususiyatlarni, shu bilan birga, janrning tarixiy-tipologik funksiyasini belgilashni ta’minlaydi. “Badiiy xronotop qat’iyan janriy mohiyatga ega bo‘ladi. Aytish mumkinki, janr va janrga xos xususiyatlar aynan xronotop vositasida yuzaga chiqadi. Shuningdek, badiiy xronotopning yetakchi xususiyati zamonda namoyon bo‘ladi. Xronotop shakliy- mazmuniy kategoriya sifatida adabiyotda inson obrazi mohiyatini ham belgilaydi. Chunki badiiy obraz doimo xronotop negizida ma’no kasb etadi”. Ahmad A’zamning «Bu kunnning davomi» qissasi ham xuddi «Asqartog‘ tomonlarda» qissasidagi kabi sujetga ega. Chunki «Bu kunnning davomi» qissasining sujetini ham voqea-hodisalar silsilasi emas, balki qahramon qalbida kechgan ruhiy po‘rtanalar tashkil etadi. Ushbu qissa qahramoni o‘ttiz yoshlar chamasidagi, hali uylanmagan bir yigit. Qissa qahramoni «Asqartog‘ tomonlarda» qissasi qahramoni Mahdi Ashropovga o‘xshaydi, xuddi u kabi o‘tayotgan umridan, har bir kunidan ma’no-mazmun istaydi. Doim bir xil o‘tayotgan hayotidan go‘yoki ko‘ngli to‘lmaydi: «Kvartirangga borasan, ishga kelasan, ishga kelasan, kvartirangga borasan, torgina yo‘lingdan chiqmaysan; tegrangda dunyo, katta hayot, sen esa yo‘log‘ingda dimiqib, jasadingni sudrab borib-kelaverasan: oldinda o‘zingni nimalar kutayotganini bilishga urinasan...» 49

Asar sujeti qahramonning his-kechinmalari, ruhiyati, o‘z olami va o‘zgalar olami bilan munosabatidan tashkil topgan, ya’ni ichki harakat dinamikasiga aoslangan. Asar boshlanmasidanoq qahramon o‘z oldiga uylanish va uylanmaslik masalasini qo‘yadi. Qishloqda qolgan ota-onasi, ularning qiyin-qistovlarini o‘ylaganda shart uylanib yuborgisi, odamlarning «qachon, qachon...», degan so‘rovlaridan qutilgisi keladi, kutilmaganda fikridan qaytib: E tavba, deysan, kim uylanishi kerak o‘zi: uylanmagan yigitmi yo uylangan odamlarmi?» Shunday deya tez fursatda o‘zgarib, o‘zini oqlay boshlaydi. Ko‘rinib turganidek, ichki harakat dinamikasiga asolangan sujet inson ruhiyatini shakllangan va mudom shakllanishda bo‘lgan xarakterini ochib berishga qaratilgan bo‘ladi. Qissa qahramoni xarakterini, tevarak- atrofdagi insonlarga bo‘lgan munosabatini ko‘radigan bo‘lsak, muallifning xarakter yaratishdagi (hech kimga o‘xshamagan yo‘ldan borib) mahoratiga qoyil qolamiz. Bunday deyishimizga sabab, o‘zbek prozasida inson ruhiyatini mukammal tarzda ochib, uni bor o‘ylariyu, po‘rtanalari bilan ko‘rsatadigan asarlar deyarli yo‘q hisobida edi. Qissa qahramoni xarakterida qaysarlik, dangasalikka o‘xshash holatnimi, ishqilib, bir odamda bo‘lgan hamma yaxshi-yu yomon xislatlarni topamiz. Oddiygina bir vaziyatda qahramonning telefon qilishimni kuting degan qizni telefonini kutib xunobining oshishi, garchi o‘ziga bema’nidek tuyulsa ham, telefonga tikilgancha xayolan dag‘dag‘a qiladi, o‘sha qizning sha’niga uni pastga urib ancha-muncha gaplarni to‘kib soladi. Shu bilan ancha hovuridan tushadigandek. Qahramonning hamkasbi Sobir bilan bo‘lgan munosabatida ham inson xarakterining o‘zgaruvchan qiyofasini ko‘rishimiz mumkin. Biroz dam olgani chiqqan odam uchun 50

hamkasbining ham chiqishi g‘ashini keltiradi: Ana, Sobirvoy ham chiqdilar. Bitta kerishing, bitta kerishing... E rahmat-e, aka! Hozir qo‘llarini silkitadilar. Ha, ana silkitdilar. Endi biz tomonga keladilar. Ha, shunday: ko‘p ishlab charchagandek. Devordan boshqa narsani ko‘rmasangiz ham u yoqqa, endi bu yoqqa ko‘z tashlang, barakalla...keldingizmi endi uf torting, tartib buzilmasinda, yaxshi, xo‘p ana, endi sigaret so‘rang, so‘rayvering, o‘rganib qolganmiz, zaharni ham qizg‘anamizmi-ya... Ko‘rinib turganidek bu hol juda ko‘p marotaba takrorlangan. Shuning uchun ham asarga kirib kelayotgan personaj qanday harakatlanishi qahramonimiz uchun kunday ravshan. Yuqorida keltirilgan asar parchasi orqali kitobxon nafaqat qahramonning munosabatini, balki yangi personaj uchun o‘zining munosabatini ham belgilab oladi. Qahramonning «...zaharni ham qizg‘onamizmi-ya...» degan jumlasidan achchiq kinoyani va uni so‘raguvchi insonning biroz surbetligini sezamiz. Biroq asar qahramoni ushbu holatlarga o‘zida ko‘nikma hosil qilgan. U har chiqqanida Sobirni ko‘rmayin, deb yuragini hovuchlab tursa ham, chiqmasa o‘zini noqulay sezadi va u haqda boshqacha o‘ylay boshlaydi: ...nima ham qilsin, dardini hammaga ham yoravermaydi-ku, ishongani rostdan ham mehnatkash, o‘lib-tirilib ishlaydi, lekin direktor bilan orasi chatoq, dovon oshay deb turibdi, bir himo berilsa, bas edi... To sigaretni yolg‘iz chekib bo‘lguncha Sobirvoy - Sobir to‘ramga, yozg‘irish - mehrga aylanadi». Inson tabiati ajoyib tilsimot, bir yoqqan narsa ba’zan yoqmaydi yoki oldidan oqayotgan suvning qadri oqmayotganda bilinadi. Shu sababli Sobir u sigaret chekayotganda chiqmasa - yaxshi odam, chiqsa - yomon. 51

«Bu kunning davomi» qissasi sujetining asosini qahramon xarakteri, ruhiyatining g‘alayonlari tashkil etadi va sujetni harakatlantirib turadi. Shu tomondan qarasak, qahramon ruhiyatidagi har bir o‘zgarishning o‘z ekspozitsiyasi, tuguni, voqealar rivoji, kulminatsiyasi va yechimi bor. Masalan, «Kun o‘tib ketyapti» - ekspozitsiya, «Nimadir qilish kerak» - tugun, voqealar rivoji: Dangasamanmi? Unda dangasalikdan qiynalmasligim, kunim o‘tganiga shukur qilib, oyoqni ko‘tarib yotaverishim kerak edi. Men esa noshukurman. O‘zimdan noroziman. Kulmin at sion nuqta: Bu yurishimdan, hayotimdan noroziman. Yechim: Ammo, qiziq, bu noroziligim yashashimga halaqit bermayapti, qandaydir o‘ng‘ay: harakatsiz yotsam ham, bu haraktsizlikdan noroziman- ku, deb o‘zimni oqlayman; sovuq kunlarimda norozilikni po‘stin qilib kiyaman-da, uning ichida bo‘g‘riqib, issiqqina yuraveraman. Qissa qahramonining olida turgan eng katta muammo, yaxshi bir qiz topib uylanish, lekin u shunchaki uylanish emas, agar shunchaki uylanish kerak bo‘lganda edi, onasini xafa qilmay, u topgan biron-bir qizga uylanib qo‘ya qolar edi. Har bir turmush ostonasida turgan yigit-qizning sevgi, muhabbat, oila haqida o‘z o‘ylari, his-tuyg‘ulari va albatta, orzulari bo‘ladi. Qahramonimizning ham bu haqda o‘z o‘ylari bor: Eh! Sevsangda! O‘rtanib, kuyib, yonib, butun vujuding bilan qattiq sevsang. Sevgi ko‘ksingda qamalib yotgan isyonni shivirlaydigan imkonga aylantirsa... Yorilib ketayozgan ko‘nglingga taskin berib, sekin-sekin, osuda-osuda shivirlasang Unga... Sokin hayqiriq bilan to‘yib yig‘lagan odamdek yengil tortib shivirlasang Unga... Sovuq, dildirab turgan cho‘qqingdan uning mayin iliq ko‘ngliga qulab tushsang... 52

Daming qaytib ketsa sevgidan... Yuraging gur-r etib alanga olsa... Sevganga yarasha... Qissa so‘nggida qahramon o‘z hayotidan, xarakteri ustidan, bu yaxshi-yu, bu yomon tarzida tahlil qiladi, falsafiy mushohadalar yuritadi. Chunki har bir odam o‘zi sezmasa ham, faylasuf hisoblanadi. Axir har bir insonning yashash mantiqi o‘zigagina xos bo‘ladi. Shundan kelib chiqib qahramon ruhiyatida, xarakterida yaxshi tomonga og‘ish, o‘zgarish boshlanadi: Yurasanmi sobirlarga qo‘shilib, avvalboylarni g‘iybat qilib. Atrofingga ko‘zingni kattaroq ochib qara... Hikmat. Yashash ilmi sening dissertatsiyangdan chuqurroq... Tabiat odamni mehrli qilib yaratgan: o‘zga vujudga bag‘ishlashim uchun. O‘zida mehrini to‘plab, hech kim, hech narsaga harjlamay yurgan odam dard topadi. O‘zini yomon ko‘rish dardini... Senga mehr ko‘rgazganlar ko‘p-ku. Yaxshi odamlar ichida yashayapsan. Sulton akaga qo‘rs gapirib yuborganing sababi ham, uning ertaga seni kechirib yuborishini bilganingdan: u ham senga mehr qo‘ygan. Xusainovni ham o‘zing qiynalgan paytingda yo‘qlab borasan - bilasan-ki, u ham senga mehrini beradi. Lekin o‘zing hali birovga tuzukroq mehr ko‘rgizganing yo‘q. Bu yomon! Biroq qahramon hech qancha vaqt o‘tmay yana avvalgi holatiga qaytadi: Hammasi havoyi gaplar - bugun hayotni qayta qurishga so‘z berasanda, ertaga kechagidek yashayverasan, deb o‘yladi u, ko‘nglining tub-tubidan o‘rmalab kelayotgan ikkilanish bilan... Ko‘rib turganimizdek, qissa qahramonining ruhiyati va xarakteri asar sujetiga singdirilib, uni to‘ldirib turgan asosiy vositaga aylangan. Asar sujeti voqealari davomida qahramon xarakterining o‘ziga xos tomonlarini, xarakter yaratishdagi muallif 53

mahoratiga bilvosita guvoh bo‘ldik. Ushbu qissa syujeti va tanlangan xarakter bir-biri bilan mutanosiblikda, kutilmagan badiiy qimmatga, ahamiyatga ega bo‘lgan asarni tashkil qila olgan. Taniqli adabiyotshunos V.V.Kojinov «Sujet, fabula, kompozitsiya» nomli maqolasida fabula masalasiga ancha aniqlik kiritgan: «Biz sujet deganda asardagi bir butun harakatni, tasvir etilgan xatti-harakatlar zanjirini; fabula deganda esa qayta hikoya qilib berish mumkin bo‘lgan voqealar tartibini tushunamiz». O‘zbek olimi D.To‘rayev fikricha, «...fabula - real va hayotiy faktlar zanjiri bo‘lib, badiiy asar syujeti uchun asosdir». Adabiyotshunos olim D.Quronov «sujet» va «fabula» atamalarini quyidagicha farqlaydi: «...ayrim adabiyotshunoslar bu ikki istilohni sinonim sifatida ishlatsalar, boshqalari farqlaydi. Xususan, rus formal maktabi vakillari «fabula» deganda, asarda tasvirlangan voqealarning hayotda yuz berish tartibini tushunadilar. Voqealarning hayotda yuz berish tartibi bilan ularning asarda joylashtirilish tartibini farqlash badiiy asar qurilishini o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi». Biz ham ushbu adabiyotshunos fikridan kelib chiqib «Bu kunning davomi» qissasidagi sujet fabulaning o‘zaro munosabati va o‘rtasidagi farqlarini kuzatamiz. Qissa qahramonining dastlabki holatini kuzatsak. U kimningdir telefonini kutmoqda. Aniqrog‘i bir qizning. Qiz esa uni ko‘p kutdirmoqda. Xona dim. Yigit biroz chalg‘ish uchun tashqariga chiqadi va uning hamkasbi Sobir bilan kechgan suhbati beriladi. Shu o‘rinda jumboqli bir savol tug‘iladi. Qahramon uchun u qiz kim, nima uchun uning telefon qilishini intizorlik bilan kutyapti? 54

Yigit hamkasbi bilan andarmon bo‘lgan bir paytda kitobxon xayolini ushbu savollar band etadi. Suhbat tugagach, xonasiga qaytgan qahramon yana o‘sha notanish qizni o‘ylay boshladi: «Endi telefon qilmasa kerak. Ismini aytmaganidan, adresini bermaganidan ma’lum edi-ya, o‘zi. Nimasini kutyapti? Lekin nega qiz uning telefonini yozib oldi? Yo keyin ortiqcha xiralik qildimmi? Yo‘q. Faqat «Ismingizni aytmadingiz ham», dedi. «Ismimni ko‘chada aytmayman. Yo sizga ko‘chada qolgan ism kerakmidi?», dedi qiz. «Qachon telefon qilasiz?», degan so‘roviga «Kuting», dedi. «Y o telefon qilmaymi?» deb jilmaydi. G‘amzamidi yo masxaramidi, baribir, shirin edi». Muallif dastlab bu ikki yoshning uchrashuvi suhbatini berganida, undan so‘ng esa asar boshlanmasidagi holat joylashtirilsa, asar badiiyligi yo‘qoladi deyishimiz biroz noto‘g‘ri bo‘ladi-yu, biroq ta’sir etish, o‘quvchi diqqatini bir nuqtada ushlab turish ahamiyatini yo‘qotadi. Ushbu qissada fabula qissa syujetiga shu darajada singdirilib yuborilganki, ba’zi bir o‘rinlarda ular o‘rtasidagi farq sezilmaydi. Muallif qissa qahramonining ruhiyatidan kelib chiqib voqealarni inson xarakterini to‘laroq ochib berish maqsadida syujet va fabula mutanosibligida yuksak badiiy samaraga erishgan. Ahmad A’zam hech kimga o‘xshamagan o‘ziga xos ijodkor. U yaratgan asarlar ham boshqa ijodkorlar yaratayotgan asarlardan tubdan farq qiladi. Chunki Ahmad A’zam o‘z e’tiborini boshqa ijodkorlar kabi insonning real hayotiga, ijtimoiy dunyoga emas, balki bir qarashda, bir so‘zlashda bilib bo‘lmaydigan inson ruhiyatiga, o‘zigagina xos xarakteriga qaratadi. Natijada u yaratgan asar qahramonlari ideal qahramon sifatida emas, jamiyat, borliqning bir bo‘lagi, oddiy, o‘zining his-tuyg‘ulari, o‘ylari, atrofidagi olamga, odamlar o‘rtasidagi munosabatlariga o‘z nuqtai nazaridan yondasha oladigan inson sifatida namoyon bo‘ladi. 55

Ahmad A’zam qahramonlari ruhiyatidan kimlarnidir axtaradi, o‘z-o‘zini anglashga va shu bilan tevaragidagi olam jumboqlarini tushunishga intiladi. Adibning har bir asari qahramoni hayotdan o‘z o‘rnini, mavqeini, o‘zini tushunadigan insonlarni izlaydi, oldiga qo‘ygan maqsadlari uchun kurasha oladi. Hayotda doimo o‘ziga ishonch, ozod, erkin ko‘ngil va toza ruh, vijdon bilan yashashni xohlaydi. Muallif mana shunday xarakterdagi insonlarning ruhiyatini kitobxon tasavvurida to‘la jonlantirib berish uchun boshqalarnikiga o‘xshamagan yo‘l tutadiki, bu uning asarlari «tili»dir. Ahmad A’zam asarlarining til qurilishi ancha murakkab. Shuning uchun ham badiiy adabiyotdan yetarlicha xabardor bo‘lmagan o‘quvchi uchun uning asarlari tilini tushunish qiyin. Yuqorida aytib o‘tilganidek muallif o‘z asarlari orqali inson ruhiyatini ochib berishga harakat qiladi. Inson ruhiyati esa jumboqlarga, g‘ayritabiiy evrilishlarga, ta’sirlarga juda boy. Adib asarlari qahramonlarining ruhiyati ham jumboqlarga, o‘ziga xos muammolarga ega. Masalan, Ahmad A’zamning «Asqartog‘ tomonlarda» qissasining tili asar bosh qahramoni Mahdi Ashropov tili, ruhiyatidan kelib chiqib ifoda etilgan. Asar qahramoni ruhiyati asarda to‘laqonli yoritib berilgan. «Bu kunning davomi» qissasi haqida ham yuqoridagi fikrlarni aytishimiz mumkin. Biroq bu qissaning asar tili «Asqartog‘ tomonlarda» qissasining asar tilidan ayrim jihatlari bilan farqlanadi. Buni biz ikki asar qahramoni xarakteridan kelib chiqib farqlashimiz mumkin. «Asqartog‘ tomonlarda» qissasining qahramoni «Bu kunning davomi» qissasining qahramonidan farqli ravishda birmuncha yoshi katta, hayot tajribasi ko‘proq inson. Shuning uchun bu asar tili qurilishi shunga monand. Ya’ni qahramon ma’lum bir hayotini yashab qo‘yib, ortiga nazar tashlaydi va ko‘nglida qilgan hamda qila olmagan ishlarini, yo‘lida uchragan insonlar bilan qilgan munosabatini tahlil qiladi. Natijada u o‘z-o‘zini va shu orqali boshqalarni ham anglashga muvaffaq bo‘ladi. Jamiyatda ham uning o‘z o‘rni, faoliyati, ovozi borligini yurakdan his etib, o‘tayotgan umri ma’nosiz emasligidan ichki bir qoniqish hosil qiladi. 56

«Bu kunning davomi» qissasining tili ham o‘ziga xos tarzda ifodalangan. Xullas, Ahmad A’zamning “Bu kunning davomi” qissasida qahramonlar ruhiyati zamon va makonning ta’sirida shakllanadi. Bu qissa tahlilida yanada yorqinroq ko‘zga tashlandi. 57

X U L O S A Badiiy makon hamda badiiy zamon poetikasining muhim kategoriyasi hisoblanib, zamonaviy adabiyotshunoslikning asosiy, dolzarb masalalaridan hisoblanadi. Olimlarning badiiy makon va zamon haqidagi umumiy qarashlari, birinchi navbatda, badiiy makon va zamonning uyushtiruvchi va boshlanuvchi kategoriyasi sifatida muallifning asardagi o’rni, harakati, idrok etishi sifatida namoyon bo’ladi. Ikkinchidan, badiiy makon va zamon manzarasini san’at asarida tutgan o’rni tabiiy ko’lami bilan baholanadi. Uchinchidan, badiiy asardagi qahramon, personajlarning ruhiy olami, ichki kechinmalari makon va zamon aspektida birgalikda tahlil qilinadi. Asar badiiyligining asosiy shartlaridan biri unda tasvirlanayotgan voqea- hodisalarning aniq zamon va makonda yuz berishi, yashayotgan personajlarning hatti-harakatlari, ular orasidagi o’zaro munosabatlarning ishonarli tasvirlanishidir. Zamon va makon bir-biri bilan chambarchas bog’liq xolda namoyon bo’ladi, ular bir-birisiz yashay olmaydi. Chunki personajning vaqti, umri aniq bir joyda, ma’lum vaqt ichida o’tadi. Uning ber necha soatlik, kunlik yoki yillarda kechgan hayoti, uchrashuvlari, shodligi-yu qayg’usi belgilangan makon va masofa bilan bog’liq bo’ladi. Badiiy asarni tabiiy borliq va mantiqiylikka mustahkam bog’lab turuvchi ikki vosita mavjud. Ularning biri badiiy voqelik sodir bo’luvchi makon bo’lsa, ikkinchi makonda sodir bo’luvchi jarayonning zamonidir. Falsafiy jihatdan yondashsak, makon va zamon olam mavjudligining umumiy shakllaridan sanaladi. Adabyotda hayot tasvirlanar ekan, undan badiiy o’zlashtirilgan makon va zamon munosabatlarnning bir-biri bilam bo’lgan aloqasi xronotop deb yuritiladi Xullas, yuqoridagi boblardan kelib chiqib quyidagicha xulosalarga keldik. 58

Birinchidan xronotop va uning badiiy asardagi o‘rni ilmiy va badiiy asarlar misolida tahlil qilindi Ikkinchidan Xayriddin Sulton asarlarida sujet va xronotopning izchilligi qissalari asosida o‘rganildi. Uchinchidan Xayriddin Sultonning “Yozning yolg‘iz yodgori” qissasidagi peyzaj xronotopi va xarakter uyg‘unligi tahlil jarayonida kuzatildi. To‘rtinchidan qissa janrida xronotop masalasi tadqiq qilindi Beshinchidan Ahmad Aa’zamning “Asqartog‘ tomonlarda” qissasidagi kompozitsiya va xronotop masalasi tahlillarda yoritib berildi Oltinchidan A hmad A’zamning “Bu kunning davomi” qissasidagi qahramonlar ruhiyati zamon va makon bilan bog‘liq holda o‘rganildi. 80-yillarda yaratilgan o‘zbek qissalarining kishilarga ma’naviy-ruhiy madad berib, hayot ziddiyatlari va zamondosh inson qalbi haqida ma’lum darajada haqqoniy tasavvur bergani, o‘z kitobxonlarini ijtimoiy faollikka, adolat uchun kurashish ishiga da’vat qila olgani, shubhasiz. Chunki bu janrda yaratilgan eng yaxshi asarlarda bayon qilish, ta’rif-tavsif etishdan ko‘ra, turmush voqeligi va undagi qarama-qarshiliklar jarayonini, inson kechinmalarini o‘z murakkabligi bilan tadqiq qilib ko‘rsatish tendensiyasi kuchaydi. 80-yillarda paydo bo‘lgan bir qator qissalarda qalamga olinayotgan hodisani shunchaki hikoya qilishdan ko‘ra uni ich-ichidan yoritishga, badiiy idrok qilib ko‘rsatishga harakat, moyillik kuchaydi. Hodisalardagi qarama-qarshiliklarni bor bo‘yicha tasvir etish orqali hayotning murakkabliklarini, turmushning ijtimoiy- siyosiy, ma’naviy-ahloqiy muammolarini tadqiq qilish inson shaxsini ijtimoiy- ma’naviy qiyofasini o‘z ziddiyatlari bilan har tomonlama ochishga intilish kuchaydi. Hayotning eng muhim ma’naviy-ahloqiy masalalarini o‘rtaga tashlash, ularni ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar nuqtai nazaridan tahlil etish, real turmush voqealarining ich-ichiga kirib ularning dabdurustdan ko‘rinmaydigan jihatlarini 59

ochib ko‘rsatish, inson qalbining turfa xil manzaralarini tasvir etish 80-yillar qissachiligining eng yaxshi namunalariga xos xususiyatlardir. 80-yillarda yaratilgan aksariyat qissalar sujet-kompozitsion jihatdan xalqa shaklida qurilgan. Voqea boshlanadi, o‘rtada o‘tmishga, qahramonlar taqdiriga ekskursiya qilinadi, yana bugunga qaytiladi. Xullas, bugun bilan o‘tmish voqealari galma-galdan almashib keladi. Kompozitsiya jihatdan ana shu tarzda qurilgan qissalar o‘quvchilarni izidan ergashtiribgina qolmay, ularni fikrlashga, qahramon ruhiy olamiga chuqurroq kirib borishga undaydi. Murod Muhammad Do‘stning «Galatepaga qaytish», Ahmad A’zamning «Asqartog‘ tomonlarda», Xayriddin Sultonovning «Adash Karvon» qissalari ana shunday qissalar qatorida turadi. Bu davr qissalarida monologlarning turli xil ko‘rinishlari - monolog-xotira, monolog-mulohaza, monolog-muhokamalarga keng o‘rin berilganligini kuzatish mumkin. Bunday monologlar vositasida mualliflar qahramon ruhiyatiga chuqurroq kirib borish, fikr va tuyg‘ular oqimini, ularning harakatini yaqqolroq aks ettirishga erishganlar. Har bir davr kishisining o‘z dunyoqarashi, hayot hodisalariga munosabati bo‘ladi. Odamlarning talab-ehtiyojlari zamon bilan bog‘liq tarzda doim o‘zgarib turadi. Bular esa adabiyotdan voqelikni davr, zamon nuqtai nazaridan idrok etib tasvirlashni taqozo etadi. 80-yillardagi mehnat, muhabbat, oila, burch muammolariga bag‘ishlangan asarlar o‘zida zamon ruhini ifoda etishi, hodisalarni davr talabiga muvofiq talqin qilishi bilan ajralib turadi. Bu yillarning eng yaxshi qissalari ma’naviyat, ahloq masalalarini hayot voqeligi bilan jonli tarzda bog‘lab ko‘rsatishi bilan ta’sirchanlik kasb etdi. 60

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1.Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. T., O‘zbekiston, 1994. 2. Aristotel. Poetika. T., G‘.G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1980. 3.Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. T., O‘zbekiston, 2002. 4.Boltaboyev H. Nasr va uslub. T., «Fan», 1992. 5.Normatov U. Qalb inqilobi. T., 1986. 6.Sultonov I. Adabiyot nazariyasi. T., «O‘qituvchi», 1980. 7.Ulug‘ov A. Qissachiligimiz qirralari. T., «O‘qituvchi», 1991. 8.Umurov H. Adabiyotshunoslik nazariyasi. T., 2004. 9.Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. T., 2004. 10.Quronov D. Cho‘lpon nasri poetikasi. T., «Sharq», 2004. 11.Qo‘shjonov M. Oybek mahorati. T., 1965. 12.Qo‘shjonov M. Hayot va mahorat. T., 1962. 13.Qo‘shjonov M. Hayot va nafosat. T., 1970. 14.Hotamov N, Sarimsoqov B. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o‘zbekcha izohli lug‘ati. T., 1979. 15.Abduvahobova M. Ko‘ngilga joylangan umidlar. «Sharq yulduzi», 1984, 3-son. 16.Do‘stmuhammad X. Azozilga aldanmaydigan avlod. «Yoshlik», 1994, 2-son. 17.Do‘stmuhammad X. Biz mutoalaga qonmagan avlod. «Yoshlik», 1993, 3-son. 18.Otayev R. Dilrabo qo‘shiqlar aytilaversin. «Sharq yulduzi», 1984, 2-son. 19.A’zam A. Davradan tashqaridagi odam. «O‘zAS», 1982, 29 oktabr. 20.A’zam A. Sig‘inish - erkinlik emas. «O‘zAS», 1988, 15 iyul. 21.Boltaboyev H. Hayotiy va soxta konfliktlar. «O‘zAS», 1983, 26 avgust. 61

22.Normatov U. Davr va shaxs ziddiyatlari. «O‘zAS», 1989, 24 mart. 23.Rasulov A. Ruhiy olam doiralari. «O‘zAS», 1982, 29 oktabr. 24.Tog‘ayev O. Grajdanlik ruhining shakllanishi. «O‘zAS», 1982, 11 iyun. 25. G‘afurov I. Zerikarli odamning iste’fosi. «O‘zAS», 1984, 6 iyul. 62

O'xshashlar

70-80 yillar hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar (XAYRIDDIN SULTON HIKOYALARI MISOLIDA)

Izzat Sulton dramaturgiyasida zamon va qahramon talqini

O’zbek dramaturgiyasida hayot haqiqati va badiiylik (Erkin A’zam dramalari misolida)

“Ahmad Yugnakiyning hayoti va ijodi” modulini o’qitishda matn bilan isnlash texnologiyalaridan foydalanish

Qissa janrida komiklik va fojeaviylikning uyg‘unligi. (M.M.Do‘stning qissalari misolida)