Badiiy va shery tarjimadagi muammolar - Adabiyot - Diplom ishlar

Badiiy va shery tarjimadagi muammolar

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.994140625 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA Kirish ................................................................................................................... ....3 I BOB. TARJIMASHUNOSLIK VA U BAJARAYOTGAN VAZIFALAR ...6 1.1. Tarjimada metatekst (tekstning o‘zgarishi, o‘zga tilga ko‘chishi) ............. .... . ... 9 1.2. Tarjima jarayonida ikki til (asliyat tarjima)ning o‘zaro muqobilligi (ekvivalentlik)..... ..................................................................................................... 13 XULOSA.................................................................................................................27 II BOB. BADIIY VA SHE’RIY TARJIMA HAMDA UNDAGI MUAMMOLAR. ............... ...................................................................................... 8 2.1. Tarjimada uchta asosiy faktorga: belgi, matn va talqin qiluvchiga asoslanishi.. ............................................................................................................44 2.2.Bevosita tarjima - mukammal tarjima mezoni (nazmiy tarjima masalalari xususida)............................................................................................ ............. . 2.3.Tarjimada fellarning morfologik nisbat kategoriyasi ...................... ...............45 XULOSA................................................................................................................48 UMUMIY XULOSA .......................................................................................... ....51 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ........................................................... . .54 2

Kirish Biz Ozod Sharafiddinov boshlagan muhim bir ishni, u kishi «Jahon adabiyoti» jurnali orqali boshlab bergan dunyo adabiyotining eng yaxshi namunalarini tarjima qilish, chop etish, o‘rganish bilan bog‘liq taj-ribalar, chet el yozuvchilari bilan aloqalarni yanada rivojlantirish masa-lasiga bugun yetarlicha ahamiyat bermayapmiz. Holbuki, biz ma’naviyatimizni yuksaltirish, yoshlarimizni milliy va umuminsoniy qadriyatlar ruhida kamol toptirishga intilayotgan ekanmiz, hech qachon o‘z qobig‘imizga o‘ralashib qolmasligimiz kerak. Qisqacha aytganda, boshqa sohalar qatori adabiyot sohasida ham xalqaro aloqalarni kuchaytirish zarur. Qaysi mamlakatda bizning adabiyotimiz, ma- daniyatimiz, qadriyatlarimizga hurmat bilan qarashadi, xorijdan biz nima-larni o‘rganishimiz mumkin va, o‘z navbatida, ularga nimalarni taqdim eti-shimiz mumkin - bugun bu masalalar xalqaro maydonda o‘zligimizni namo-yon etishda katta ahamiyatga ega ekanini doimo yodda tutishimiz lozim. Men bu borada G‘arb bilan birga Sharq mamlakatlari bilan aloqalarni kuchaytirishni tavsiya etgan bo‘lardim. Bunday ijodiy hamkorlik aloqalarini bog‘lashda albatta o‘zaro tenglik, hurmat va samimiyat g‘oyat zarur. 1 Tarjimachilik uzoq tarixga ega bo‘lsa ham, u fan sifatida endigina shakllana boshladi. O‘zbek adabiyotshunosligida tarjima amaliyoti, nazariyasi, uning madaniyatimiz tarixidagi roli, badiiy mohiyati kabi masalalarni yoritish ancha jonlanib ketdi. Respublikamiz olimlaridan J. Sharipov, Sh. Shomuhamedov, A. Hojiahmedov, M. Rasuliy, G‘. Salomov, N. Komilov, G.G‘afurova, P.Tartakovskiy, M.Maxmudov, Ozod Sharofiddinov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov, broxim G‘afurov J.Kamol, A.SHer, II.Vladimirova, S.Raxmon, A.Jaqsiboyev va T.Jo‘rayevlarning tarjimashunoslikka oid maqola va kitoblari O‘zbekiston miqyosida ma’lum. Bitiruv malakaviy ish mavzusining dolzarbligi. 1 1 Каримов И.А. Адабиётга эътибор — маънавиятга, келажакка эътибор. Тошкент — “Ўзбекистон”.2009. Б. 32-33. 3

O‘zbekistonning barcha oliy o‘quv yurtlarida tarjima nazariyasi va amaliyotidan mashg‘ulotlar olib borilmoqda. Toshkent Davlat universiteti va Respublika davlat rus tili va adabiyoti pedagogika instituti talabalari qo‘shimcha tarjimonlik kasbiga o‘rgatilmoqda. Respublikamizda ilk bor G‘. Salomovning «Tarjima nazariyasiga kirish» darsligi yaratildi. G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida «Tarjima san’ati», ToshDU va O‘zFA Til va adabiyot institutida badiiy tarjima masalalariga oid maqolalar to‘plamlari muntazam chiqib turibdi. Qisqa muddat ichida «FAN» nashriyotida «Tarjima mahorati» (G‘. Salomov, N. Komilov, 3. Salimova, K. Jo‘rayev, N. Otajonov, 1979), G‘. Salomovning «Adabiy an’ana va badiiy tarjima» (1980), G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida G‘. Salomov na N. Komilovning «Do‘stlik ko‘priklari» (1979) T.Jo‘rayevning “Tarjima san’ati” (1985) kitoblari va monografiyalari bosilib chiqdi. Lekin hali qilinadigan ishlar benihoya. Birinchi va eng muhim masalani quyidagicha ta’riflash mumkin. Birinchisi - K. Chukovskiy boshlab bergan va A. M. Gorkiy ma’qullagan badiiy tarjima nazariyasi, ikkinchisi - o‘sha yillarda K. Chukovskiy bilan hamkorlikda, keyinchalik alohida yaratilgan A. Fedorovning tarjimaning lingvistik nazariyasidir. Birinchi nazariya diqqat-e’tiborida badiiy tarjima estetikasi, tarjimaning san’at, so‘z san’atining bir ko‘rinishi ekanligi muammosi tursa, ikkinchisida tarjima umumiy tilshunoslik, leksikologiya, grammatika, ayrim tillar stilistikasi bilan bog‘liq ravishda yoritiladi. Hozirgi kunda har ikkala muammo o‘z yo‘lida rivojlanib boryapti. Biroq eng muhimi qaysi? Bu ham anchadan buyon keskin munozaralarga sabab bo‘lyapti. A. A. Reformatskiyning 1952 yili e’lon qilingan «Tarjimaning lingvistik masalalari» va A. V. Fedorovning «Tarjima nazariyasining asosiy masalalari» maqolalari bosilib chiqqandan keyin ikkinchi nazariyani yoqlovchi V. N. Komissarov, A. D. Shveytser, L. S. Barxudarov, T. R. Levitskaya, "A. M. Fiterman, L. A. Chernyaxovskaya, V. N. Krupiovlarning kitoblari chiqdi. Chet elda esa R. Yakobson, Dj. R. Fyors, J. Munen, M. A. K- Xellidey, K. R. Baush, O. Kade, G. Yeger va boshqalarning monografiya va maqolalari bosilib chiqdi. Ular tarjimaga asosan 4

qiyosiy tilshunoslik, chet tillarni o‘qitish metodi, tilning kommunikativ mohiyatini o‘rganish obyekti sifatida qaraydilar bunday nuqtai nazar keyinchalik barcha yozuvchi, shoir, adabiyotshunos, tarjimonlar amal qilayotgan badiiy adabiyotning muhim mag‘zi - asar g‘oyasi va estetik mohiyatiga e’tiborni kuchaytirish haqidagi qimmatli fikrlariga ma’lum darajada ziddir. To‘g‘ri, tarjimadan tilni o‘rganish uchun illyustrativ material olish mumkin. Ammo badiiy asar tarjimasi - badiiy asar hamdir. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Tarjima o‘zining estetik mohiyati bilan ijodiy akt hisoblanar ekan, uni tushunish uchun estetika, adabiyotshunoslik nazariyasiga ehtiyoj sezamiz. Bu degan so‘z filologiyaning ikki tarmog‘i bir-biriga mutlaqo qarama-qarshi ekanligini bildirmaydi. a) Badiy so‘zni barcha janrlarda poetik ruhda berilishi b) Badiiy tarjimani o‘zga tilda qayta yaratish v) Tarjimada qiyosiy tahlilga e’tibor berish g) Vositachi tildan foydalanishda asliyatga yaqinlashish d) Bevosita va bilvosta tarjimalar ye) Tarjimada qahramonlar obrazini asliyatga yaqin berilishi j) Asliyatdan rus tiliga yoki o‘zbek tiliga so‘zma-so‘z tarjima qilish z) SHe’riy tarjima va boshqalar. Tarjima-sermuammo san’at. Uning xususiyati to‘g‘risida ziddiyatli fikrlar tug‘ilib kelgan. Tarjimada amaliy yondoshganda ham ishning murakkabligi ko‘rinib turadi; teatr, kino ham tarjimasiz rivojlanmaydi. Tarjimaning har bir turi, har bir janri o‘z tarjima muammolariga ega. Bularning barchasini asta-sekin yechib, murakkab, universal sohani baholi qudrat rivojlantirib, tarjimonlarimizing hozirga avlodini professional darajada tarbiyalashdir. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati. 5

Bitiruv malakaviy ish barcha yosh tarjimonlar uchun nazariy asosni o‘taydi. Shuningdek, turli sohalardagi tarjimonlar uchun amaliy ahamiyati prozadan yoki poeziyadan tarjima qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi. - Tarjima nazariyasi va tarjimashunoslik sohasida ilk bor Bitiruv malakaviy ishning tayyorlanishi - Mashq tarjima - Dialoglar tarjimasi - Matnlar tarjimasi - SHe’riy tarjimasi - Badiiy asarlar tarjimasi - Texnik tarjimalar va boshqalar I BOB. Tarjimashunoslik va u bajarayotgan vazifalar. 6

1.1. Tarjimada metatekst (tekstning o‘zgarishi, o‘zga tilga ko‘chishi). Tilshunoslik va adabiyotshunoslik mustaqil bo‘lganliklari holda biri ikkinchisini to‘ldirib keladi, biri ikkinchisiga xizmat qiladi, biri birini ham nazariy, ham amaliy tomondan boyitadi. Shuningdek, tarjima nazariyasini ham ularniig uzviy aloqasisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Ozarbayjonlik olim, prof. B. Tohirbekov so‘zicha, adabiyotshunoslikni tilshunoslikka qarama-qarshi qo‘yish hech aqlga sig‘maydigan narsa. Xuddi shuningdek, tarjimaning filologiya fani ichidagi o‘rni haqidagi masalani yechishda ham uning bir tomonini ikkinchisining zisniga hal qilish mumkin emas. Chet el tarjima nazariyachilari ham bu bahsga yangicha yondashmoqdalar. Ularning nazarida ilgarilari tarjima lingvistikaning monopoliyasi hisoblangan bo‘lsa, hozir ular o‘zlari ham tarjimani kompleks ravishda o‘rganish zarurligini ta’kidlamoqdalar. Tarjimaning lingvistik aspektini birinchi bo‘lib ko‘tarib chiqqan leningradlik olim A. Fedorov o‘zining «Tarjima nazariyasiga kirish» kitobining ikkinchi (1958) nashrida tarjimashunoslikda poetika va estetikaning muhim rolini tan oldi va, shu bilan birga, fransuz tilshunosi J- Muneining «Tarjimaning nazariy problemalari» sof lingvistik asariga yozgan taqrizida ham «hatto bir-biri-dan uzoq bo‘lgan (masalan, tilshunoslik va matematika) fanlarning ilgari quloq eshitmagan hamkorligi ro‘y berayotgan bizning zamonamizda tarjima kabi o‘z aloqalari bilan keng miqyosli bo‘lgan hodisaga turlicha yondashish imkoniyatini rad etish qoloqlik, zamondan orqada qolish hisoblanadi»1, deb ta’kidlaydi. «Munenning fikricha,— deydi A. Fedorov, — tarjima o‘z mohiyati bilan til bilan doim bog‘liq, unga tayanadigan va shu bilan birga uni lingvistik aspektda tekshirishni ko‘zda tutadigan faoliyat. Bu - u bajarayotgan vazifalari (badiiy proza va poeziya tarjimasi haqida gap ketsa - adabiy, estetik vazifa) xarakteri bo‘yicha ko‘p qirrali hodisa bo‘lgan tarjimani tilshunoslikdan tashqari fanlar qiziqtirmaydi, degan gap emas. Munen tarjimani lingvistik masala si-fatida tadqiq qilish zarurligini uqtirish bilan birga, uni bo‘lak tomondan (masalan, adabiyotshunoslik, estetika terminlari bilan -K.J.) tekshirishga urinishni ham qoralamaydi»1. B. Tohirbekovning so‘zicha ham, tarjima biror fanning monopoliyasi emas, u meditsina singari san’atdir. 7

O‘tgan asrning 80-yillariga kelib tarjima nazariyasining tilshunoslik yo‘nalishi birmuncha ilgarilab ketdi. Tarjimashunos olim I.Zenger: «Tarjimashunos sinchkov o‘quvchi, ajoyib uslubchi, so‘z ustasi, psixolog, har tomonlama bilimli bo‘lishi kerak»2, - deydi. Ammo shuni ham e’tibordan qochirmaslik kerakki, bu ishga ixlos bilan yondashishga shaylangan tarjimonlar uchun aniq ishlangan uslubiy yo‘riqnoma yoxud tarjimada aniqlikka erishish borasida bir to‘xtamning o‘zi yo‘q. Tarjimada aniqliq tarjima asarning nechog‘lik yaqinligida, ya’ni adekvatlik ekanligida namoyon bo‘ladi. Tarjimaning adabiyotshunoslik yo‘nalishiga mansub I.A.Kashkin va R. Gachechiladzening realistik tarjima nazariyasi o‘rnini D. Dyurishinning “tarjima xalqaro adabiy jarayon tarakiyotida muxim o‘rin egallovchi adabiyotlararo kommunikativ vositadir”3 deguvchi nazariyasi egalladi. Lingvistik tarjima nazariyotchilari R. Klyopfer, R.R. Vitenou, I. Leviy qarashlarining davomchisi slavakiyalik olim A.Popovich tarjimaning kommunikativ asoslarini ishlab chiqdi 4. U R. Klyopfer, I. Leviy va I. Kashkin, G. Gachechiladze fikrlariga qarshi o‘laroq tarjimaning yakdil va aniq lingvistik talqinga asoslangan nazariyasini yaratishga olimlarni dav’at etdi. Masalan, olim tarjima nazariyasining shakllangan lingvistik asoslari umumiy ma’no kasb etib, u badiiy tarjima qonuniyatlariga tomomila mos kelmasligini ta’kidlarkan, badiiy tarjima amaliyotlarni modellashtirishda faqat asar matniga, uning taxlili va talkiniga taalukli lingvistik jixatlariigina xisobga olmoq zarur, to‘lik lingvistik modellarni badiiy matn tarjimasiga majburan yuklamaslik kerak, degan xulosaga keladi. Darvoqe, tilshunos R.Yakobson karashlarida tarjima bir til (asliyat) dan ikkinchi til (tarjima)ga o‘tuvchi semiotik tushuncha (verbal belgilarning ko‘chishi) tarzida kabul kilinsa, A. Papovich tarjimani metatekst (tekstning o‘zgarishi, o‘zga tilga ko‘chishi) hodisasi, deb tushintirishga harakat kiladi. “Tarjima hakidagi fan, - yozadi A. Popovich, - to‘lik o‘zligiga ega bo‘lib, o‘zga fanlardagi mavjud atamalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri kabul kilishi mumkin emas. Uning o‘z mustakil nazariy tushunchalarga ega bo‘lgan atamalari bo‘lishi zarur”. Shu bois, A. 8

Popovich o‘z tadkiqotlarida tarjima nazariyasi va amaliyotiga oid yangi atamalarni ko‘llashga harakat kiladi. Hatto olim o‘zining “Atamalar lug‘ati”ni tuzib, unda “ekvivalent” (muqobil) va "ekvivalentlik" (mukobillik) tushunchasi bilan bog‘liq kator atamalarni istemolga kiritadi. Ayni paytda, tarjimashunoalik nazariyasida "ekvivalent" atamasi kachondan boshlab ko‘llanila boshladi va qanday tushunchaga ega, degan savol atrofida ham kizg‘in bahs ketdi (3). Tilshunos V. Vils fikricha ekvivalent atamasi matematikaga oid bo‘lib, elementlar o‘rtasidagi bir-biriga o‘xshashlik ma’nosini anglatadi. G. Yeger bo‘lsa bu atamani mantik ilmiga bog‘lik aynan matndagi mantikiy ma’no tarjima jarayonida ikki til (asliyat tarjima)ning o‘zaro mukobillik jihatlarini ifoda etadi, degan fikr bildiradi. J. Ketford ta’rificha ekvivalent so‘zi sof lingvist tushuncha bo‘lib, u tilshunoslikda mukobillik (ekvivalentnost ma’nosini beradi va tarjima ilmida xam shu funksiyani bajaradi. Tilshunos B. Ileka ta’biricha esa ekvivalent atamasi ilk da’fa prof A.V.Fedorov tomonidan ko‘llanilgan bo‘lib, u aynan asliyat va tarjima matni o‘rtasidagi umumiy, mukobillik tushunchalarini anglatadi. 1. 2. TARJIMA JARAYONIDA IKKI TIL (ASLIYAT TARJIMA)NING O‘ZARO MUQOBILLIGI (EKVIVALENTLIK) 9

Tarjima jarayonida ikki til (asliyat tarjima)ning o‘zaro muqobilligi (ekvivalentlik) haqida gap borar ekan, biz yuqoridagi olimlarni fikrlarini qo‘llagan holda, zamonaviy Ingliz tilida ekvivalentlarni o‘rindosh so‘zlar sifatida Modal fe’llar (Modal verbs and their equvalents) ishlatilganligini guvohi bo‘lamiz. Tarjimada modal fe’llarning o‘zbek tiliga tarjima qilinishida ham bir qancha qiyinchiliklarga duch kelamiz. O‘zbek tilida modal fe’llar mavjud bo‘lmaganligi sababli, ingliz tilidan ularni tarjima qilish jarayonida bir qancha muammolarga duch kelishimiz mumkin. Modal fe’llar ish-xarakatni emas, ko‘rsatilgan ish-xarakatga munosabatni ifodalaydigan fe’llardir. Bu fe’llar mumkinlik, extimollik, keraklikni ifodalaydi. Qoidaga binoan, “san” modal fe’li qila olish, “must” - kerak, zarur, mau-mumkin ma’nolarida tarjima kilinadi.Ammo xar doim ham bunday emas. Ular gapiruvchi yoki so‘zlashuvchining o‘z ichki tuygularini ba’zida o‘sha vaziyatni inobatga olib tarjima qiladi. Tarjima jarayonida modal fe’llar bizni biroz fikr yuritishga, o‘ylashga undaydi. Yuqorida aytilgan san ning yana bir muxim ma’nosi bo‘lib, bu "ruxsat" ma’nosidir. Misol uchun. He can do it himself. On mojet eto sdelat sam. U bu ishni o‘zi bajara oladi. I can do it now. YA mogu sdelat eto teper1. Hozir bu ishni o‘zim bajara olaman. Gapini oladigan bo‘lsak, bu yerda “san”ni "qila olish" ma’nosida tarjima qilsak "U bu ishni o‘zi bajara oladi", “Hozir bu ishni o‘zim bajara olaman” degan tarjima kelib chiqadi. YA’ni, bu yerda o‘sha shaxsning ushbu ishni qila olish qobiliyati ko‘rsatiladi. O‘sha shaxs bu ishni sirini yaxshi biladi. Agar bu gap biror matndan olinib, unda kandaydir tadbir tasvirlanayotgan bo‘lishi mumkin. Bunday holda yuqoridagi gap tarjimasi. U bu ishni qilishi mumkin bo‘ladi. Lekin ko‘pincha biror narsa qilish uchun ruxsat so‘rash ma’nosida “Could” va “May” ham qo‘llaniladi. “Could” modal fe’lining asl ma’nosi esa ish harakatni o‘tgan zamonda sodir etish imkoniyatini ifodalaydi. Ruxsat so‘rash ma’nosida “Could1ni qo‘llaganimizda gapimiz muloyimroq va xushmuomalalik bilan chiqadi. Buni quyidagi misol bilan ko‘rib chiqishimiz mumkin! 10

Ushbu gap “san” bilan qo‘llanganiga nisbatan tinglovchiga yaxshiroq eshitiladi. “May” bilan xam ruxsat so‘rashimiz mumkin. Ammo u bilan rasmiy ma’noga ega emas. Zamonaviy ingliz tilida xam ruxsat ma’nosida ko‘proq Can, Could qo‘llashga moyillik bor. Yuqoridagi gaplarda ruxsat so‘rash uchun Could dan foydalandik. Ammo ruxsat berishda bunday bo‘lmaydi. Biror ishni qilish uchun ruxsat berishimiz uchun “May” yoki “san”ni qo‘llaymiz. Agar You could use my dictionary deydigan bo‘lsak bu gap o‘tgan zamonda bajarish imkoniyati bo‘lgan ish xarakatni ifodalaydi, ruxsat ma’nosida emas. Quyidagi misolda “san”ning tarjimasiga e’tibor beraylik. She can begin to write this article. Bu gapda “san” ruxsat ma’nosini ifodalaydi, chunki qoidaga ko‘ra, imkoniyat ma’nosida u kelasi zamonda qo‘llana olmaydi. Kelasi zamonda qila olmok ma’nosini berishi uchun esa san modal fe’lining ekvivalenti xisoblangan “be able to” dan foydalanamiz “san” va “be able to” sinonimi modal fe’llar xisoblanadi,ba’zida ularning farqlarini sezmasligimiz mumkin. For example: I can cook, but I am not able to cook now because I have no time. Ushbu gapda I can cook, "Men taom tayyorlay olaman" degan tarjima beradi. Bu degani, men ovqat pishira olaman. "I am not able to" "Men qila olmayman" Bu yerda savol tug‘ilishi mumkin "Nima uchun can emas, be able to dan foydalanilyapti?" Sabab, bu yerda be able to aniq bir vaziyatda (ya’ni hozir) shu ishni bajara olmaslikni ifodalaydi. Chunki aynan xozir vaqtim yuq. We were able to discharge the steamer in twenty-four hours. Ми смогли разгрузит пароход в 24 часа. Biz yigirma to‘rt soat ichida paroxodning yukini tushira oldik. He was able to translate the article without dictionary. Он смог перевести статью без словаря . U maqolani lug‘atsiz tarjima qila oldi. 11

She was able to do it without my help. Она смогла это сделать без моей помощи. U bu ishni mening yordamimsiz qila oldi 1. Bundan tashqari, Could modal fe’lining quyidagi gaplardagi tarjimasi ham e’tiborni tortadi. What shall we do this evening? – We could go to the cinema. Birinchi gapda Shall bilan berilgan savolga bilan Could javob berilyati. Ikkinchi gapga taklif kiritayotganimiz sababli Could dan foydalanayapmiz. Quyidagi gap ham bizni o‘ylashga majbur qiladi. If he had a good dictionary, He could translate the article. Ushbu gapda Could can ning o‘tgan zamon shakli emas. Bu gap "Agarda uning qo‘lida yaxshi lug‘ati bo‘lganda u maqolani tarjima qilishi mumkin" deb tarjima qilindi. Bu vaziyatda Could kelajakda yuz berishi ehtimoli bor bo‘lgan xolatni ifodalash uchun qo‘llanilayapti. Maslaxat, tavsiya ma’nosida should yordamchi fe’li ham modal ma’nosiga tinglashadi. You could see a doctor - Ciz doktorga ko‘rinishingiz kerak. Gapdagi maslaxat ham Must modal fe’li bilan berilgan maslaxatdan farq qiladi. Ushbu gapda gapiruvchi sizning axvolingizni, sogligingizni ko‘rib, doktorga borishingizni tavsiya qilyapti. Bu siz uchun yaxshi bo‘lishini aytmoqchi. Must bilan berilgan maslaxat esa should bilan berilgandan farq qiladi. They will regret it If they do it gapida Will yordamchi fe’li modal ma’noga ega. Bu gap esa “Agar shunday qilishsa, ular afsuslanishadi” deb tarjima qilinadi. Will bu yerda ogoxlantirishni yoki po‘pisani ifodalaydi. Yuqorida Must modal fe’li gapiruvchi to‘g‘ri deb o‘ylagan taxminini ifodalashi aytib o‘tildi. Bundan tashqari May modal fe’li ham taxminni ifodalaydi. Ammo bunda so‘zlashuvchining ushbu taxminning to‘g‘ri ekanligiga ishonchi komil bo‘lmaydi. He may come to London in the summer. Он может быть (возможно) приедет в Лондон летом. 12

U Londonga yozda kelishi mumkin gapida gapiruvchi “U Londonga yozda kelishi mumkin” deya taxmin qilmokda. Aslida esa aytishi ham, aytmasligi ham mumkin. Quyidagi gaplarni taqqoslaylik: He must help his friend but He ought to help his friend. Он должен помогать сво й друг но Он должен помогать сво й друг. U do‘stiga yordam berishi kerak lekin U do‘stiga yordam berishi lozim. Bu yerda Оught to birikmasi burchi yoki maslahatni ifodalayapti. Must bilan berilgan birinchi gapda gapiruvchi usha shaxsning do‘stiga yordam berishi shart va majbur ekanligini, bunday qilmasa bo‘lmasligini ta’kidlaydi. Оught to bilan berilgan gap esa ko‘prok axloqiy burchni ifodalaydi. Unga yordam berish bermaslik masalasi uning vijdoniga havola etiladi. Ushbu modal fe’llarning o‘tgan zamon shakli ishtirok etgan gaplarni ko‘rib chiqaylik. They must have forgotten to send us a copy of telegram with their letter yesterday . 1 Они должно быть (вероятно), забыли приложить копию телеграммы к своему письму вчера. Кеча улар хат билан телеграмманинг кўчирмасини юборишни унутган эди. Must (bilan berilgan gapda so‘zlovchi biror kishining ma’lum bir ishni o‘tgan zamonda bajarganini taxmin qiladi. O‘sha ish xarakatni bajarish uchun sharoit bo‘lganligi gapiruvchiga ma’lum. Shuning uchun taxmin qilganda ham ishonch ko‘proq bo‘ladi. Must modal fe’li asosan, ko‘p xollarda "kerak, zarur, shart"deb tarjima qilinadi. Quyidagi u vaziyatda esa gapiruvchi to‘gri deb o‘ylagan taxminni ifodalaydi. He must remember that event . Ushbu gap shartlik yoki majburiyatlik ma’nosida emas,balki so‘zlovchining ichki va xis tuyg‘ularni ifodalaydi. Bunda gap “U o‘sha voqeani eslashi kerak” deb tarjima qilinadi va taxminni ifodalaydi. Bunda o‘sha taxminning xaqiqatligiga gapiruvchining ishonchi komil buladi. Quyidagi gapda esa Must yana boshqa ma’no ifodalaydi: 1 1 Ғаффоров М. Инглиз тили грамматикаси. Тошкент. “Турон Иқбол”наш. 2006. Б-28 13

All of you must read this book. Все должны читать эту книгу . Gapni tarjima qilgan bulsa, “Hammalaringiz bu kitobni albatta o‘qishlaringiz kerak” degan tarjima kelib chiqadi. Bu yerda Must qat’iy maslahat yoki taklif ma’nosida ishlatib “albatta kerak” deb tarjima qilinadi o‘sha kitobni o‘qish zarurligi uqtirildi. YA’ni bu kitob ular uchun zarur va o‘qilishi shart bo‘lgan kitob 1 . 1.3. TARJIMADA UCHTA ASOSIY FAKTORGA: BELGI, MATN VA TALQIN QILUVCHIGA ASOSLANISHI. 1985-1995 yillarda filologiya ilmida tarjimani adabiy-lisoniy “interpretatsiyaviy (talqin ) hodisa” deb qarovchilar paydo bo‘ldi. Bu olimlar guruhi Gyottingen universitetida “adabiy tarjima to‘garagi” va "Targit" jurnali atrofida birlashib, ular tarjimaning sof lingvistik nazariyasini inkor qilgan holda tarjimani matn interpretatsiyasi bilan almashtirishni taklif qildilar. Sababi har qanday badiy asar asliyat tilini tushunadigan, unda o‘qiy oladigan kitobxon uchun yozilgan bo‘ladi, o‘z navbatida asliyat tilini bilmovchi o‘kuvchiga tarjima orkali yetib boradi va o‘zga adabiyotning maxsuliga aylanadi. Gyottingen universiteti olimlari tarafidan olg‘a surilgan bu tezis fakat badiiy asar tarjimasi va uning nazariy tamoyillarigagina taalukli bo‘lgani o‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdi. Boshka bir nemis olimi G. G. Gadamer tarjimani dunyodagi mavjud millatlar va tillar o‘rtasidagi “dialogik mushohada va muloxaza”ya’ni “germenevtika” masalasi degan tushunchani yoqlab chiqadi. Uning ta’rificha, “Germenevtika” Zevsning bandalariga yuborgan xat-xabarlarini yetkazuvchi och Germes nomi bilan bog‘liq ekan, albatta bu tillar ishtirokida amalga oshadigan xodisadir. Germenevtika (grekcha “Hermineuo” tushintiraman) ham semiotika singari til xodisasi bo‘lib, u retsipiyent (lat resipiens - kabul kilib oluvchi) ya’ni o‘quvchi tomonidan badiiy matnni kay xolatda kabul qilib olinishi bilan belgilandi. Avstriyalik tilshunos Mario Vandrushka tarjima nazariyasidagi lingvistik tamoyillarni davom ettirarkan, matnning lisoniy talqini (interpretatsiyasi) tarjimon 1 1 Ғаффоров М. Инглиз тили грамматикаси. Тошкент. “Ўқитувчи”, 2006. Б - 45 14

oldiga murakkab vazifani ko‘yuvchi, ayni paytda ijodiy va kizikarli yumush ham hisoblanadi. Uning ta’rificha, til fakat informatsiya uzatuvchi vositagina emas balki kommunikativ vosita xamdir. Bevosita tillar ishtirokida amalga oshuvchi tarjima ham yozma, xam ogzaki yo‘sindagi kommunikativ hodisadir. Demak, tarjima va tarjimon dunyo xalqpari o‘rtasidagi kommunikativ vazifani bajaruvchi muxim omildir. Taniqli tilshunos Y.Nayda esa tarjima nazariyasiga to‘rt taraflama, ya’ni filologik, lingvistik, kommunikativ va sotsiosemantik yondashuv lozimligini taklif etadi. Filologik yondashuv zamirida badiiy matn, ya’ni uning strukturaviy va sgilistik xususiyatlari mujassam bo‘lib, ularning yechimi lingvistik nazariyaga tayanadi. Lingvistik yondashuv zamirida esa ikki tilning leksik va sintaktik holatlariga e’tiborni karatmoq lozim bo‘ladi. Bu holatda tillarning kommunikativ funksiyasiga tayaniladi. Tarjimaga uchunchi yondashuv sof kommunikativ jarayon hisoblanib, unda asosan sotsial sharoit va kommunikatorlar orasidagi o‘zaro mulokot hisobga olinadi. To‘rtinchisi tarjimaga sotsiosemiotik yondashuv hisoblanib, unda tarjima kilinayotgan matn uchta asosiy faktorga: belgi (znak), referent (matn) va interpretant (talkin kiluvchi)ga asoslanadi. Bu jarayonda asosan sinonimik belgilar (elementlar) hal etuvchi vazifani bajaradi. Xulosa kilib aytganda, har ikki olimning ham fikri G‘arb tilshunoslarining diqqat- e’tiborida bo‘ldi. Yuqoridagi barcha talqinlar sof lingvistik xarakterga ega bo‘lib, tarjima nazariyasini hozirgi zamon tilshunoslik fani konuniyatlari bilan vobastaligi va kommunikativ aloqa vositasi funksiyasini bajarishi isbotlandi. Va nihoyat FITning sooiq prezidenti, bulg‘oriyalik tarjimashunos Anna Lilova asliyat va tarjimaning tipologik taxlilini lingvistik nazariya va tarixiy jarayon oilan bog‘lab olib borish zarurligini o‘ktirarkan u yoki bu matnni ugirishda tarjimon shu jihatlarni e’tiborga olmog‘i zarur, deya ta’kidlaydi. Olimaning ta’riflashicha tarjimaning kuyidagi uch turi - ogzaki tarjima; b) yozma tarjima; v) mashina tarjimasi va uch asosiy janri: a) ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar; b) badiiy adabiyot; v) ilmiy va texnikaviy matnlar tarjimasi mavjuddur 1 . Anna Lilovaning a nusxa 1 1 Лилова А. Введение в обш ен ие теорию перевода. -Москва.1980. –С.231 15

matnining janr va shakl xususiyatlari tarjima mezoni belgilovchi asosiy omil hamdir, degan fikri to hozirga qadar qimmatini saqlab kelmoqda. 1993 yil Moskva shahrida bo‘lib o‘tgan tarjimashunoslarning xalqaro simpoziumida so‘zga chiqqan tilshunos G. Turi ham tarjimaning janr xususiyatlariga to‘xtalarkan, har kanday vaziyatda “adabiy tarjima” (Literary translation) atamasini qo‘llash ma’kulligini ta’kidladi. Uning fikricha tarjima “adiiy” va “nobadiiy” asar matnini o‘zga tilda kayta tiklashdan iborat bo‘lib ularning har ikkalasi ham asliyatda adabiy til normalarini o‘zida mujassam etajagini unitmaslik kerak. Shunday ekan ikkala til (asliyat va tarjima)ning adabiy normalaridan bab-barobar foydalanmoq va ularni hisobga olmoq talab etiladi. Demak, tarjima A.Lilova ta’biricha “adabiy til hosilasi”dir. Yoki, tilshunos R.R.Vitenou ta’biri bilan aytganda vakt o‘tishi bilan tarjima asari ham “vatan adabiyoti” xazinasidan o‘rin olib, asliyatda yaratilgan ilmiy va badiiy kitoblar (janr xususiyatidan kat’iy nazar) katorida o‘kuvchiga o‘z “germenevtik” ta’sirini o‘tkazishi mumkin. Misol tariqasida SHekspir asarlarining Inglizcha, ruscha va o‘zbecha tarjimalarini turli davrda turlicha tarjimalariga e’tiborimizni qaratamiz. “SHekspir bepoyon”... Bu fikr buyuk nemis shoiri Ioxann Volfgang Gyote qalamiga mansub. Darxakikat, ingliz uyg‘onish (renessans) davri adabiyoti va teatr san’atining ulug‘ namoyondasi Uilyam SHekspir merosi mana to‘rt asrdirki dunyo xalklarini o‘ziga rom kilib kelmokda. Yer yuzida SHekspir asarlari tarjima qilinmagan bironta til, o‘ynalmagan biron teatr bo‘lmasa kerak. Adib zamondoshi, dramaturg Ben Jonson bashorat kilganidek "SHekspir merosi o‘z davri uchun xam, kelgusi zamonlar uchun xam ardoqli va axamiyatli bo‘lib kolaveradi"2. Vatanimiz O‘zbekistonda ham SHekspir nomi ulug‘dir, uning asarlari ma’lum va mashxur bo‘lib, kitobxon xamda tomoshabin kalbidan chukur joy olgan. To‘g‘risi, o‘zbek dramaturgiyasi va teatr san’atini, uning ravnaqini SHekspir merosisiz tasavvur kilish mushkul. Adib kalamiga mansub mashxur "Hamlet" fojeasi tanikli shoirimiz Cho‘lpon tomonidan 1934 yil ilk bor o‘zbek tiliga tarjima kilingan edi. 16

O‘tgan yetmish to‘rt yil ichida SHekspir yaratgan shox asarlarning qariyb barchasi tilimizga o‘girilib, qator nashrlarda kitobxonlarimizga tortiq etildi, respublikamiz teatrlari saxnasini bezab keldi. O‘tgan yillar davomida SHekspir ijodidan tarjima kilishga Cho‘lpon, G‘afur G‘ulom, Maqsud Shayxzoda, Uyg‘un, Komil Yashin, Hamid G‘ulom, Asqad Muxtor, Turob To‘la, Yusuf Shomansur, Jamol Kamol kabi zabardast shoirlarimiz qo‘l urdilar. Avvalo Mannon Uyg‘ur, Abror Hidayatov, Olim Xo‘jayev, Sora Eshonto‘rayeva, Shukur Burxonov, Nabi Raximov. Qudrat Xo‘jayev, keyinchalik Yoqub Ahmedov, Turgun Azizov, Oydin Norboyeva, To‘lkin Tojiyev singari saxna ustalari SHekspir dramalarini o‘zbek teatrlari saxnasida qiyomiga yetkazib o‘ynadilar. 1981-1985 yillar SHekspir "Tanlangan asarlar"i besh jildligining ko‘p nusxada chop etilishi respublikamiz madaniy xayotida katta voqea bo‘lgan edi. Bu nashrning yuzaga kelishida akademik Voxid ohidova va shoir- tarjimon Jamol Kamol fidoyilik kilgandilar. Darvoqe,' O‘zbekiston xalq shoiri, taniqpi tarjimon Jamol Kamol “SHekspir” merosiga shunchaki xavas bilan karamadi, balki ijodkor sifatida, o‘zini uning ruxiy olamiga munosabatdosh va voris deb Ha shoir SHekspir ijodidan tarjima kilishga ko‘l urishdan oldin uning merosini kunt bilan o‘rgandi, ingliz adabiyoti tarixidan institut talabalariga ma’ruzalar o‘qidi. Jamol Kamol o‘zining ilk tajribasi bo‘lgan “Makbet” fojeasi tarjimasini qo‘ltiqlab mashhur aktyor Olim Xo‘jayev huzuriga borganini quyidagicha eslaydi: “Esimda bor, - deydi shoir. – “Makbetni” tarjima kilib Olim Xo‘jayev huzuriga olib bordim. U SHekspir nomini o‘qiboq, ko‘zlari charaqlab ketdi. O‘rnidan turdi, qo‘lyozmani o‘qib, ko‘ziga surdi. Mening biroz ajablanib boqqanimga javoban hayajonlanib: “Axir bu zot - SHekspir, aziz pirimiz!... Men san’atda nimaga erishgan bo‘lsam, shu kishining nafasidan, shu kishining sharofati tufayli erishdim”, dedi... Shundan so‘ng shoir Jamol Kamol buyuk SHekspir merosiga vorislikni bo‘yniga olib, uning asarlarini o‘zbek tiliga o‘girishga astoydil kirishdi. Rus tilidan ag‘dargan tarjimalaridan qoniqish hosil qilmay, SHekspir kalomining asliyatdagi jarangini his etmoq niyatida bir necha vaqt ingliz tilini berilib o‘rgandi. So‘nfa 17

oldingi tarjimalarini inglizcha matnlari bilan solishtirib, qayta ishladi. Va nihoyat, 1991 yilda ularni "Otello" nomi bilan aloxida jildda nashr ettirdi. Bu kitobdan "Hamlet", "Otello", "Makbet", "Antoniy va Kleopatra", "Afinalik Timon" fojealari tarjimasi o‘rin olgandi. "Jaxon adabiyoti durdonalari" seriyasida chop qilingan bu majmuani endilikda faqat kutubxonalardan topib o‘kish mumkin. Mustaqillik davrida Respublikamizda jaxon mumtoz adabiyoti namunalarini tarjima va nashr qilishga bo‘lgan e’tibor yanada ortdi. Ko‘plab yangi tarjimalar bilan bir qatorda, o‘tgan asrda tilimizga o‘girilib kitobxon mehrini kozongan Dante “Ilohiy komediya”sining “Do‘zax” kitobi (Abdulla Oripov tarjimasi), Gyotening “Faust” fojeasi (Erkin Vohidov tarjimasi), Mopassanning “Azizim” romani (Ibrohim G‘afurov tarjimasi) ning yangi nashrlari e’tiborga loyiqdir. Yakinda “Fan” nashriyoti SHekspir asarlarining shoir Jamol Kamol tarjimasidagi uch jildli “Saylanma”sini chop etib, bu borada yana bir xayrli ishni amalga oshirdi. Nashrga akademik Baxtiyor Nazarov mas’ul muxarrirlik kilgan, tanikli adabiyotshunos olim, professor Ibroxim Haqqulov mazmundor so‘zboshi yozgan. Birinchi jildga adibning “Qirol Lir”, “Hamlet”, “Makbet”, “Afinalik Timon”, ikkinchi jildga “Romeo va Julyetta”, “Otello”, “Koriolan”, “Yuliy Sezar”, uchunchi jildga “Venetsiyalik savdogar”, “Qish ertagi”, “Qirol Genrix IV”, “Antoniy va Kleopatra” kabi komediya va fojealari kiritilgan. Endi shoir Jamol Kamol tarjimalari haqida ikki og‘iz so‘z. Ma’lumki, har kanday tarjima o‘z davrining maxsuli, vatan adabiyoti namunalari kabi zamonasiga xizmat qiladi. Agar u haqiqiy san’at asariga aylangan taqdirda asrlar osha yashab, mumtoz adabiyotning yorqin namunasiga aylanishi mumkin. Bunga o‘zbek tarjima adabiyoti tarixidan Ogahiy, Cho‘lpon, Oybek, Usmon Nosir, G‘afur G‘ulom, Mirtemir, Mirzakalon Ismoiliy, Ozod Sharofiddinov, Erkin Vohidov, Abdulla Oripov,Ibroxim G‘afurov kalamiga mansub tarjimalarni misol keltirishimiz mumkin. SHekspir ijodidan tarjima qilish tajribasi haqida gapiradigan bo‘lsak,adibning "Hamlet" ("Hamlet", 1600-1601) fojeasi dunyo tillarga eng ko‘p va xo‘p tarjima kilingan asar xisoblanadi. 18

Masalan, XVSH - XX asrlar davomida rus tiliga yigirma bir (asardagi Hamlet manologi esa o‘ttiz uch) marotaba tarjima qilingan bo‘lsa, o‘tgan asrda o‘zbek tiliga uch marta o‘girildi. Birinchi tarjima Cho‘lpon(1934), ikkinchi tarjima M.Shayxzoda (1948) va uchunchi tarjima J.Kamol (1991) qalamiga mansubdir. Darxakikat asarda o‘kuvchi va tomoshabin kalbini junbushga keltiruvchi Hamlet monologi xisoblanadi. Hayotla bexisob fisqu-fujurlar bilan to‘knash kelgan, borlik va inson hakidagi sof iunchalariga zarba bergan achchik xakikat karshisida esankiragan Hamlet oldida "yo hayot, yo momot" masalasi ko‘ndalang turardi. Asliyatda “To be , or not to be: that is the question” satrlari bilai boshlanuvchi xayajonli monolog ruscha tarjimalarda: "Быть или не быть - таков вопрос" (М. Вронченко, 1829); "Бьггь или не бьпъ? Вот в чем вопрос!" (А.Кронеберг, 1844); "Быть или не быть - таков вопрос " (М.Лозинский, 1933); «Быть или не быть»: вот в чем вопрос" (Б. Пастернак, 1940) kabilida qariyb bir xil kolipda o‘girilgan bo‘lsa, o‘zbek tarjimonlari uni turlicha ko‘rinishda tarjima kilganlar. Monolog Cho‘lpon tarjimasida "YO xayot, yo o‘lim, masala shunda; M.Shayxzoda tarjimasida esa "Tirik qolmok yo o‘lmok? Shudir masala!" tarzida jaranglaydi. Jamol Kamol uni "YO hayot, yo momot: masala shundoq" deb o‘girgan. Tarjimalarni asliyat bilan solishtirganimizda, Cho‘lpon tarjimasi ruschadagi M.Lozinskiy nusxasiga, M.Shayxzoda tarjimasi A.Kroneberg matniga yakinligi oydinlashadi. Jamol Kamol tarjimasi esa asl nusxaga monand o‘girilgan ko‘rinadi. Hamlet monologining oxirgi uch misrasi asliyatda kuyidagi ko‘rinishga ega: ... Soft you now! The fair Opheli a ! Nymphe, in the orisons Be all my sing remember’d 1 so‘zma-so‘z tarjimasi: ... Jim bo‘l! Sohibjamol Ofeliya? Nimfa, o‘z ibodatlaringda Mening gunoxlarimni xam eslagin.2 1 1 William Shakespeare. Complete Works. Dorset Press. Hamlet ,Prince of D е nmark . New York. 1988. P 670 19

Rus tarjimoni M.Lozinskiy yukoridagi misralarni shunday tarjima kiladi: ... Нотише! Офелия! - В твоих молитвах, Нимфа, Все, чем я грешен, помяни. Maqsud Shayxzoda bu misralarni o‘zbek tiliga mana bunday o‘giradi: ... Endi bas, yetar! Ofeliya! Quvonchim! Gunoxlarimga – O‘z duoingda kechirim tila, ey pari! Jamol Kamol monologning bu misralarini bevosita ingliz tilidaa kuyidagicha tarjima kiladi: Bas, kifoya! Ofeliya! Ey, go‘zal pari, Bir osiyman, duoingda yod ayla meni. Hamlet maxbubasi, sohibjamol Ofeliya karshisida, unga qaryat aytayotgan ushbu monologida o‘zini odamlar o‘ylaganidek telba emasligins isbotlamok, bunga kalligini xam ishontirmok bo‘ladi. Afsus, uning purma’no otashin so‘zlarining magzini chakishga ojiz, falsafiy mushohadalarini telba odam so‘ziga jo‘yayotgan Ofeliyani carosimadan kutkarmoq, tinchlantirmok maksadida Hamlet unga karab: "Soft you now!'' ("Jim bo‘l!"); "The fair Ophelia!" ("Sohibjamol Ofeliya!");! "Nymphe, in the orisons Be all my sing remember’d ("Nimfa, o‘z ibodatlaringda mening gunoxlarimga kechirim tilagin") murojaat kilayapti. Asl nusxa matnida "Ophelia" va " Nymphe " ismlari yonma-yon kelayapti. Bu yerda Hamlet o‘z sevgilisi Ofeliyani kadim yunon mifologiyasidagi xudo Zevsning kizlari bo‘lmish Nimfa ("Soxibjamol, kallik" ma’nosida mengzab, unga iloxiy go‘zallik va zukkolikni tilamoqda. Sababi, nimfalar, ya’ni soxibjamol go‘zallar tabiat ko‘ynida Apollon, Dionis va Artyomida kabi oliyjanoblik timsoli bo‘lgan xudolarga xamroxlik qilyshgan. Rus tarjimonlari (M.Lozinskiy. B.Pasternak, M.Morozov) o‘z matnlaryda "Nimfa" nomini saklab kolishgan va tarjima so‘nggida unga sharh berib o‘tganlar. Afsus, keltirganimiz M.Shayxzoda va J.Kamol tarjimalarida bu nom tushirib koldirilgan. Okibat natijada ikkala tarjima xam asliyatdan birmuncha uzoklashgan. 20

Yoki "Otello" ("Othello", 1604) fojeasidagi Otello monologi ilk satrlarining G‘afur Gulom va Jamol Kamol tarjimalaridagi ko‘rinishini kiyoslaylik. Monolog ingliz tilida quyidagi mazmunda jaranglaydi. Soft you, a word or two before you go. I have done the state some service, and they know it. No more that… 1 Shoir G‘ofur G‘ulom yukoridagi misrani asarning ruscha M. Lozinskiy tarjimasidan kuyidagicha o‘giradi: Ozgina to‘xtang. Ketar ekan, ikki og‘iz so‘zim bor xolos. Venetsiyaga xizmat kildim - xamma biladi. Bu to‘g‘rida shu kifoya. 2 Shoir Jamol Kamol esa uni bevosita inglizchadan tarjima kilarkan, asliyat mazmuni va ruxini to‘lakonli berishga intilgan: Jindek sabr qilinglar. Ikki og‘iz so‘z aytaman ketish oldidan. Yurtga bir oz xizmat qildim, bu endi ma’lum, Balki aytish shart emasdir Biz bu yerda shark va g‘arb she’riyatining bilimdoni, alloma shoir G‘afur G‘ulom tarjimasini aslo kamsitmokchi emasmiz. Shoir o‘z tarjimasini Ruschadagi M.Lozinskiy variantiga yakinlashtirishga uringan. Vaxolanki, tarjimashunoslarning ta’kidlashicha, M.Lozinskiy tarjimasi asarning mavjud ruscha tarjimalari orasida asl nusxaga eng yakini hisoblanadi. Jamol Kamol bo‘lsa o‘z tarjimasini bevosita asliyatdan amalga oshirayapti. Shu bois uning tarjimasida asl nusxa mazmuni to‘laqonli o‘z ifodasini topgan. SHekspirning yana bir shox asari "Romeo va Julyetta" ("Romeo and Juliet) fojeasidir. Uni rus tiliga turli davrda T.Shchepkina Kapernik va B.Pasternak tarjima kilgan. Har ikkala tarjima to hozirga qadar peshma-pesh nashr qilinib, 1 1 William Shakespeare. Complete Works. Dorset Press. Othello, The Moor of Vienice. New York. 1988. P 818 2 В.Шекспир. Жамол Камол таржимаси. . III жилд. Тошкент. 2008. 2 21

teatrlarda o‘ynalib kelinadi. Fojeani uzbek tiliga 1949 yilda Maksud Shayxzoda, oradan kariyb oltmish yil o‘tib (1991 yil nashr etilgan "Otello" kitobida "Romeo va Julyetta" tarjimasi uchramaydi) Jamol Kamol tarjima kilishdi. Shayxzoda asarni ruschadagi B.Pasternak variaitidan o‘zbekchalashtirgan, tarjima jarayonida ozarbayjoncha Ja’far Jobborli tarjimasidan xam foydalangan, deyishadi munakkidlar. Darvoqe, "shark, jumladan o‘zbek klassik poeziyasini yaxshi bilgan, Navoiy poetikasi ustida jiddiy ilmiy tadkikot olib borgan shoir, olim Shayxzoda "Romeo va Julyetta" tragediyasi tarjimasida o‘tmish poeziya an’analaridan barakali foydalanadi", deb yozadi professor Fozila Sulaymonova. Tarjima muvafaqqiyatli chikqan bo‘lsada, sahnada u "Otello" va "Hamlet" kabi shuxrat qozonolmadi. Teatrshunos M.Raxmonov va T.Silmilshteynning ta’kidlashicha rejissor asar "g‘oyasi va uslubini yaxlitlikda bera olmagan edi". Yaxshisi, yuqoridagi fikrlarning nechoglik xakiqatga yaqinligini tarjimalarni asl nusxa matni bilan solishtirgan holatda kuzataylik. Masalan, fojea finalida Verona xokimi, shahzoda Eskal (Esclus? Prince of Verona - Eskalus [lotincha], Verona shaxzodasining yakuniy so‘zi asliyatda shunday jaranglaydi: Р rin се : А glooming реасе this morning with it brings . Т he sun for sorrow will not show his head . Go hence, to have were talk of these sad things. Some shall be pardoned, And some punished . For never was a story of more woe Then this of Juliet and her Romeo . [ The tomb is closed ] Ехе unt . 1 Endi, yukoridagi misralarni B.Pasternak tarjimasida keltirib o‘tamiz: Князь Сближенье ваше сумраком обьята Сквозь толшу туч не кажет солнце глаз. 1 1 William Shakespeare. Complete Works. Dorset Press. Hamlet ,Prince of Dinmark . New York. 1988. P 245 2 В.Шекспир. Жамол Камол таржимаси. . III жилд. Тошкент. 2008. 22

Пойдем, обсудим сообша утрата И обвиним или оправдаем вас. Но повесть о Ромео и Джульетте Останется печальнейшей на свете. Уходят. Maksud Shayxzoda bu misralarni kuyidagicha o‘giradi: Bek Hammangizga tong keltirdi motamsaro sulh, Hatto kalkmok istamaydi alamli quyosh. Yuring, hali kengash qurib o‘ylamok kerak – Kimga - bizdan iltifotu kimlarga jazo! Romeo va Julyettaning kissasidan xam, G‘amli kissa ko‘rgan emas tarixda olam! Ketadilar. 2 Jamol Kamol shahzoda nutqini asl nusxadan bunday tarjima qilgan: Bek Shuning bilan tong keltirdi g‘amgin osoyish, G‘amdan boshin ko‘tarolmay, kiynalar kuyosh. Yuring, gallashaylik yana, etaylik tayin, Kimni kechiramiz, kimga bergaymiz jazo. Romeo va Julyettaning ishkidek, evoh, Qayg‘uli bir muhabbatni ko‘rmamish dunyo! Ketishadi. SHekspir o‘z komediya, tragediya va xronikalarini kofiyali va kofiyasiz oq she’r shaklida bitadi. Har ikki holatda xam uning misralari ravon va oxangdor o‘qiladi. Hatto, adib zamondoshi, dramaturg Robert Grin uning bu boradagi muvafakkiyatiga rashk kilsada, tan olgani manbalardan bizga ma’lum. Misol keltirganimiz, yuqoridagi misralar asliyatda ab ab aa ko‘rinishida kofiyalanib 2 2 В.Шекспир. Жамол Камол таржимаси. . III жилд. Тошкент. 2008. 23

kelinayapti. Misralardagi qofiyalar holati ruscha tarjimalarda ham asl nusxaga monand saklangan. Maqsud Shayxzoda tarjimasida faqat oxirgi ikki misrada kofiya aa tarzida ruscha va asliyat matniga vobasta kelayapti. Jamol Kamol esa tarjimasida fakat ok she’r rusumini ishlatib, kofiyalarni chetlab o‘tgani ko‘rinib turibdi. Fojea so‘nggidagi, Romeo va Julyetta jasadi ko‘yilgan dahma ichida shahzoda Eskal Montekki va Kapuletti xonadonini yarashtirarkan, motamsaro nutqining dastlabki ikki misrasi asliyatda: А glooming реасе this morning with it brings . Т he sun for sorrow will not show his head . ya’ni, so‘zma-so‘z tarjimada: Bu tong o‘zi bilan olib keldi motamsaro sulx, Hatto g‘amdan quyosh boshin ko‘tarolmas. ma’nosini anglatadi. Bu misralar Maksud Shayxzoda tarjimasida asliyatga yaqinroq ko‘rinadi : Hammangizga tong keltirdi motamsaro sulh, Hatto kalkmok istamaydi alamli kuyosh. Sababi, Shayxzoda bevosita asliyatdan o‘girilgan ozarbayjoncha - imadan xam mohirona foydalangani ko‘rinib turibdi. Masalan, ruscha tarjimadagi asliyatga yot "Skvoz tolshu tuch" iborasini tarjimada tushirib qoldirayotgani ham bunga guvoh. Jamol Kamol tarjimasida esa kkinchi misra inglizcha matnga monand jaranglaydi. Shuning bilan tong keltirdi g‘amgin osoyish, G‘amdan boshin ko‘tarolmay, kiynalar kuyosh. Endi, shaxzoda Eskal nutqidagi oxirgi ikki misraning tarjimalarini asl nusxa bilan solishtirib ko‘raylik. Bu yerda rus tarjimonlari xam, o‘zbek tarjimonlari ham so‘z va iboralarning aslnyatdagi ma’nolarini to‘lik anglab yetmaganlar nazarimizda. Misralarning asliyatdagi ko‘rinishiga yana bir bor e’tibor beraylik. For never was a story of more woe 24

Then this of Juliet and her Romeo . 1 Bu misralarni so‘zma-so‘z shunday tarjima kilish mumkin: Julyetta va uning Romeosi qissasidan Qayg‘ulirog‘ini ko‘rgan emas bu olam. SHekspir fojeani "Romeo va Julyetta" deb nomlagani bilan, butun asar davomida sinchkov kitobxon Julyettaning Romeoga nisbatan faolrok xarakat kilganini, muxabbatini himoya etishda doimo tashabouskor bo‘lganini osongina fahmlab oladi. Shuningdek, voqealar davomida Julyetta Romeoga qaraganda sidqidildan harakat qiladi, aklan birmuncha pesh ekanligini ham namoyon qila boradi. Shu bois, muallif so‘nggi misrada, ko‘rib turganimiz “Than this of Juliet and her Romeo” ("Julyetta va uning Romeosi kissasidan") qabilida qahramoni Julyettaning ismini oldingi o‘ringa olib chiqadi. Shunday ekan, ruschadagi B.Pasternak, o‘zbekchadagi M.Shayxzoda va J.Kamol tarjimalarida xam asl nusxa mazmuni to‘laqonli ifoda etilmagan, deyishga xaklimiz. Yuqoridagi misralardan so‘ng, asliyatda "The tomb is closed. Yexeunt!" ("Dahmaning kopqog‘i yopiladi. Ketishadi") gapi mavjud. Bu gap xam tarjimonlar nazaridan chetda kolgan. Vaholanki, motamga yig‘ilganlar vokea nihoyasida Romeo va Julyetta jasadi ko‘yilgan "dahmaning kopqog‘ini yopib", so‘ngra "ketishadi". To‘gri, she’riy asarni bir tildan ikkinchisiga tarjima qilib bo‘lmaydi, she’riy tarjimada tarjimon muallifning raqibiga aylanmog‘i kerak, degan hikmatona fikrlar mavjud. Bu degani, tarjimonning she’riy asarni o‘girish jarayonida tomomila erkin bo‘lib, asl nusxa matnidagi muhim ma’no kasb etuvchi so‘z va iboralarni tashlab ketaverishi mumkin, Degani emas, albatta. Yana bir masala. To hozirga kadar SHekspir asa tilimizdagi nashrlarida uning ismi-sharifi “Vilyam SHekspir” tarzida transliteratsiya ya’ni xarflar mikdori va nomiga monand yozilib kelindi. Bu albatta o‘tgan asrning birinchi yarimida adib asarlarini ruscha tarjimalari va nashrlaridan tilimizga ko‘chib o‘tgan edi. Vaholanki, SHekspir asarlarining 1957-1960 yillarda chop etilgan "To‘la asarlar 1 1 William Shakespeare. Complete Works. Dorset Press. Romeo and Juliet . New York. 1988. P 245 25

to‘plami"dan boshlab rus tilida dramaturgning ismi-sharifi "Uilyam SHekspir" tarzida asli (William Shakespeare)ga monand talaffuzd transkripsiyada to‘g‘ri yozila boshlandi. Afsus, o‘zbek tilidagi 1981-1985 yillar nashr kilingan SHekspir "Tanlangan asarlar"ida ham, 1991 bosilib chikkan "Otello" kitobida xam, nixoyat ko‘limizdagi uch jilt "Saylanma"da xam muallifning ismi-sharifi "Vilyam SHekspir" holida o‘zgarmasdan qoldi. SHekspir dramalarining Jamol Kamol tarjimasida nashr etilgan uch jildlik "Saylanma"si xakikatan xam madaniyatimiz bugunida katta vokeadir. "Saylanma"ning kitobxon axliga manzur bo‘lishiga aminmiz Unga yozilgan so‘zboshi xam SHekspir merosining g‘arb va sharq mumtoz adabiyotida tutgan o‘rnini chukur taxlil kilib bergan tadkiqot sifatida o‘kiladi. Bizningcha "Saylanma"ning xar bir jildi so‘nggida pyesalarning yozilishi tarixi, mazmuni, tushunilishi kiyin bo‘lgan so‘z va iboralar sharhi bitilgan ilova berilganda, jildlar illyustratsiyalar bilan bezatilganda yanada ma’kul xamda o‘quvchiga manzur bo‘lardi. Yukorida ta’kidlaganimizdek, har bir tarjima o‘z davrining maxsuli hisoblanadi. Zero, Cho‘lpon bilan Jamol Kamol tarjimalari o‘rtasida kariyb oltmish yil, G‘afur G‘ulom, Maksud Shayxzoda va Jamol Kamol tarjimalari orasida esa ellik yil masofa - vakt chegarasi yotibdi. Tarjimalarni baxolaganimizda bu "chegarani" hisobga olmog‘imiz zarur. Vakt o‘tgan sari SHekspirdan yangi tarjimalar bunyodga keladi. SHekspirning o‘zi ham o‘zbek kitobxoni va tomoshabiniga yanada yakinrok, yanada kadrdonrok bo‘la boradi. SHekspirning "bepoyon"ligi ham shundadir. Jamol Kamol tarjimalarining yangi nashri xam shu yo‘ldagi yana bir kutlug‘ kadam bo‘lib qoladi X U L O S A Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, faqatgina bu jarayon Modal fe’llarga xos emas. Biz misol tariqasida ko‘rib chiqib hozirgi zamon ingliz tilida uchraydigan holatlardir. Bu yerda Modal fe’llar “San”, “May”, “Must”Modal fe’llarni gaplardagi tarjimalariga e’tibor berdik. Olimlarimiz tomonidan berilgan va 26

keltirilgan fikrlarga qaraganimizda, “Ekvivalentlik” tarjimada juda muhim o‘rin tutishini o‘rganio‘ga muvffaq bo‘ldik. Xullas, 80-yillarning oxiriga kelib tarjima iazariyasining lingvistik yo‘nalishida ikki yondashuv yuzaga keldi. Birinchi yo‘nalishga mansub avstraliyalik tilshunos M.Snell-Xornbi va u bilan hamfikr olimlar tarjima mavkeini keng ma’noda ya’ni madaniy dunyoni o‘zaro bog‘lovchi hodisa tarzida tushunmokni taklif kildilar. Ular tushunchasida tarjimashunoslik fani lingvistikaning bir bo‘limi yoxud unga asoslangan fangina bo‘lib kolmasdan, balki keng kamrovli (barcha fanlarni o‘zidi umumlashtiruvchi) va keng ma’noli mustakil nazariy fan bo‘lishi zarur. Tarjimon esa nazariyaning quliga aylanib kolmasdan, matnga erkin yondashuvchi, ayni paytda matnni keng ma’noda tushunuvchi, uning ma’naviy va madaniy xayotdagi o‘rnini aniklab tarjima kiluvchi ijodkorga aylanmog‘i kerak. R.Yumpelt esa bu atamani nemis tilidagi teng kimmatlilik (Gleichwertigkeit) tushunchasiga monand ma’no kasb etishini ta’kidlaydi Va nihoyat tilshunos M.Snell-Xornbi fikricha "ekvivalent" atamasi barcha tillarda bir xil ma’no kasb etmaydi, balki turlicha tushunchaga ega bo‘lib, uni ilk bor mashina tarjimasi jarayonida ko‘llangan, provard natijada u barcha tillarga singib ketgan. Masalan, olim "ekvivalent" atamasining birgina nemis tilida uchrovchi 54 ta ma’nosini keltirib o‘tadi; "funksional (bog‘lanuvchi) ekvivalent"; "soderjatelni (ma’nodosh) ekvivalent" va xokazo... XXI asr bo‘sag‘asida nazariya tanazzulga yuz tutib, amaliyotdan ortda kola boshladi. Vaholanki, o‘tgan "XX asr - tarjima asri" (P.-F. Kayye) bo‘lib tarixga kirgan bo‘lsa, XXI asrda tarjima jahon xalklari va sivilizatsiyasi o‘rtasidagi "kommunikativ vosita" sifatida yanada ham muhim ahamiyat kasb etishi turgan gap. II. Боб. Badiiy va she’riy tarjima (Asliyat va oraliq til)hamda undagi muammolar 2.1. Bevosita tarjima - mukammal tarjima mezoni (nazmiy tarjima masalalari xususida) 27

Tarjimaning ijod turi ekanligi aksioma. Ijod esa sinov va tajribalardan iborat. Tarjimaning bunday xususiyati haqida Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniylardan tortib to Sanjar Siddikacha, Jumaniyoz Sharipov, Gaybulla Salomovlargacha barcha tarjimashunos olimlar o‘z fikrlarini bildirib o‘tganlar. Biz badiiy tarjimaning bir turi bo‘lgan she’riy tarjima va uning mashaqkatlari hakida so‘z yuritmokchimiz. Avvalo she’r nima degan savolga aniklik kiritib olsak. N. Xotamov B. Sarimsokovlarning Adabiyotshunoslik terminlari lug‘atida keltirilganiday, ohang jihatidan ma’lum bir tartibga solingan, xis-tuyg‘u ifodasi sifatida vujudga kelgan emotsional ritmik nutqqa she’r deyiladi. Tarjima nazariyasida she’r tarjimachiligi hakida ikki xil fikr o‘rtaga tashlangan. Birinchi fikr tarafdorlari she’rni tarjima kilsa bo‘ladi, deb aytadilar, ikkinchi fikr tarafdorlari esa tamoman zid fikrni, ya’ni she’rni tarjima kilib bo‘lmaydi, deydilar. Bu xususda dunyo adabiyotining ko‘plab durdonalarini rus xalkining ma’naviy mulkiga aylantirgan mashhur rus shoiri va tarjimoni Samuil Marshak bunday yozadi: Men sirtdan karaganda bir-biriga zid, lekin mohiyatan to‘gri ikki fikrni o‘rtagatashlamoqchiman. 1. SHe’rni tarjima qilish mumkin emas. 2. Xar safar bu istisno sifatida qaralishi lozim. S. Marshakning fikrlaridan shunday xulosa chikarish mumkin, ya’ni tarjimon har doim xam she’riy tarjima yaratishga kodir emas, buning uchun tilni bilishdan tashkari ijodiy ruhiy xolat, she’riy kayfiyat, botiniy go‘zal xis-tuyg‘u, o‘ta nozik did va albatta Olloh tomonidan berilgan iste’dod zarur. Rostdan ham, asliyatdagi ohang jixatidan ma’lum bir tartibga solingan, his tuyg‘u ifodasi sifatida vujudga kelgan emotsional ritmik nutq bo‘lgan she’rni har kanday tilning o‘ta boy imkoniyatlaridan katiy nazar, asliyatdagidek barcha badiiy komponentlarni to‘liq ifodalagan holda, mukammal bir xolatda tarjima qilishning iloji yo‘k. Buni tan olmok kerak. Lekin bu qoidaga rioya etilsa, xech qanday asarni xech kanday tilga tarjima kilinmagan bo‘lardi. Bu esa adolatdan emas. Shu nuktai nazardan karaganda, mashhur tarjimonning ikkinchi fikri dikqatga sazovordir. Ha, she’rni tarjima qilib bo‘lmaydi, lekin har safar bu jarayonga istisno sifatida qaralishi 28

kerak. Ana shu "Istisno"ni biz asarni boshka tilda qaytadan yaratilishi deb tushunamiz. Natijada, kayta yaratish (tiklash) san’ati vujudga keladi. Ilmiy muomalada u tarjima deb atalaveradi. Qayta yaratish san’ati deganda biz, nazm tarjimasining puxta kechgan evolyutsiyasini, ritmiy aniklik, musikaviy - intonapion (ohang monandligini), lisoniy tafovutlarni, vazn va kofiya muammolarini, individual uslub va milliy o‘ziga xoslikning berilishini, shakl va mazmuniing yaxlitlikda, dialektik bog‘liklikda namoyon bo‘lishini, ularniig dialektik tarzda bir-biri bilan uzvii alokasini nazarda tutamiz. Nazmiy tarjimaning muxim masalalaridan yana biri asliyat tilidagi o‘xshatishni tarjima kilinayoTan tilda kayta yaratishdir. Har bir xalkning urf-odati, turmush tarzi. an’analari, madaniyati, ma’anaviyati, iklim va geografik joylashuvidan kelib chikib, qiyoslash va o‘xshatishlari xam turlicha bo‘ladi. Masalan-Shotland adabiyotida xususan Robert Byornsning 'MoЬp Aps1yeg5op" she’rida shoir bolalikdagi do‘stining sochini rangi qoraligini "zog‘"ga o‘xshatadi: "Uoig 1osky i^yege Pke 1Ьye gauyep" deb. Shotlandlar uchun bu tabiiy hol chunki shoir tug‘ilgan yurt shimoliy o‘lka bo‘lib, yilning deyarli xamma faslida kishilar zog‘larni uchratadilar, hamda ularni beozor jonivor sifatida yaxshi ko‘radilar. Ammo tarjima kilinayotgan tilda bunday o‘xshatish joiz emas, ayniksa o‘zbek tilida. Bunday xollarda tarjimon o‘z milliy adabiyotidagi an’analarga suyanib, xamda tarjima asarini o‘kiydigan kitobxonning kabul kilish imkoniyatini, uning mentalitetini nazarda tutgan xolda asliyat mazmuniga mos tushadigan so‘z orkali ifoda etishiga to‘g‘ri keladi. Rus tarjimoni Samuil Marshak, kozoq tarjimoni Quandj Shang‘ggbayevning bu xususdagi tajribalarini ko‘rsatib o‘tish o‘rinlidir. Asliyatdagi misrani to‘la bandi bilan uning rus, qozok va bevosita o‘zbek tillaridagi tarjimalarini kiyoslab ko‘ramiz. John Anderson my Jo, John When we were first acquaint? Your locks were like the raven, Your bonnie brow was brent Джон Андерсон, мой стар ы й друг, 29

Подумайка, давноль, Густой, крутой твой локон Бьш черен, точно смоль. С. Маршак E’tibor bering har bir tilda xar xil o‘xshatish, S.Marshak o‘z tarjimasida Your locks were like the raven, Your bonnie brow was brent misrasini "Густой, крутой твой локон, Б ыл черен, точно смоль" ya’ni quyuq to‘lkin sochlaring xuddi saqichday qora edi deb o‘girgan. Shu o‘rinda e’tirozimiz xam yo‘q emas, negaki asliyat tilidagi " Your bonnie brow was brent” misrasi, "Do‘ng peshonang bezalgandi, kora soching do‘ng peshonangda bark urardi" degan mazmun xar ikki til rus va kozoq tillaridagi tarjima^shrda qayta aks etmay, tarjimadan tushirib koldirilgan. Vaxolanki, xuddi mana shu misra shoir tabiatini, uning she’riyati o‘ziga xosligini tarjimada to‘la namoyon ettirishga imkon berardi. Tarjimadan tushib kolgan o‘sha misrani asliyat tilidan bevosita o‘zbek tiliga o‘girish orkali qayta yaratishga urinib ko‘ramiz: Jon Anderson, qadrdon do‘stim, Bizlar ilk bor tanishgan onda, Tunday karo kuyuq sochlaring, Bark urardi do‘ng peshonangda. Endi avvalgi mavzuga qaytadigan bo‘lsak, o‘zbeklarda mumtoz adabiyotimizdagi an’anaga binoan soch rangini qoraligi tunga qiyoslanadi. "Zog‘" o‘zbeklarda sovuq, bulutli kunlarni olib keluvchi parranda yoki yovuzlik ramzini anglatuvchi jonzod sifatida tushuniladi. Tun esa kun bo‘yi toliqqan vujudlarga orom beruvchi bebaqo fursat va shuning bilan birga tabiatdagi barcha yomonliklarni o‘zining siyox pardasi bilan yashirib turuvchi, xamda, oshiqlarning intim xolatlarini yot ko‘zlardan asraguvchi sirli xilqat ma’nosida anglashiladi. Ruslarda esa "smola", "saqich" yoki "mum" qadimdan bebaxo kurilish xom-ashyosi sifatida yuksak qadrlangan va sochning koraligini mumga kiyoslanishi ruslar uchun odatiy xol xisoblanadi. Qozoqlarda esa ko‘mir insonni sovukdan asrovchi behisob energiya 30

manbai sifatida qadrlanadi. Uni hatto oltinga tenglashtirib "qora oltin" deb ataydilar. Shu boisdan tarjima tillaridagi o‘xshatishlarni origanalga mukobil - ekvivalent deb ayta olamiz. Davrlar o‘tishi bilan tarjimalar ham yangi davr kitobxonining ehtiyojlariga ko‘ra kaytadan saykal topib, mukammallashib boraveradi. S. Marshak Byorns she’riyatidan o‘zining ilk tarjimalarini talabalik paytida 1924 yilda amalga oshirgan va 1930 yillar oxiridan to umrining so‘nggi yillarigacha nashr ettirib borgan. S. Marshakning R. Byornsdan amalga oshirgan tarjimalari haqida yetuk rus byornsshunos olim Gorkiy universiteti professori Serafim Andreyevich Orlov ingliz adabiyotining eksperti, Byorns she’riyatining muxlisi Lyudmila Vasilyevna Sevryuginaning iltmos hatiga asosan quyidagilarni yozadi: "Ochig‘ini aytganda "Tam 0'shenter" Tem SHenterning tarjimasi menga yoqdi, ba’zi epigrammalar, Meggi xakidagi satrlar moxirona o‘uirilgan, "The Jolly Oaiyeyeg" "Xushchakchak gadolar" kontatasi tarjimasi ham kizikarli chiqqan. Ba’zi she’rlar, jumladan "John Barleycorn", "Jon Arpa doni" balladasi tarjimalari zsa kam muvaffakiyat bilan amalga oshirilgan. Byorns she’riyati tarjimalarini kuzatar ekanmiz, bir iyecha tarjimalar xususida professor Orlovning do‘stona e’tirozini o‘rinli deb ayta olamiz. Maslan: “The Last That Made The Bad To Me” “Tunash uchun joy bergan dildor” nomli voqeaband she’rida shoir qizning tishini oqligini fil suyagiga qiyoslaydi “Her Teeth were like the ivorie”, ya’ni “Tishlari fil suyagiga o‘xshaydi” deb. Ammo bu rus, va o‘zbek tillaridagi tarjimalarda tarjimasiz qolib ketgan. Usha misrani to‘la bandi bilan keltiramiz: Нег hair was the like the links o’gowd Нег t ее th were like the ivorie , Нег с h ее kslike lilies dept in vine , Т he lass that made the bed to me . Robert Burns Был мягок шёлк её волос, И завивался, точно хмель, Она бьша душистей роз, 31

Та, что постлала мне постель. С. Маршак. Sochlari-chi, biram jingalak, Ipakdan xam mayinligi bor Taratishda xush bo‘y ul malak, Atirgulni aylardi bekor. M. Ali. Ko‘rinib turibdiki, uchala tildagi tarjimapar xam nafosat ila kayta yaratilgan. Ularda shakl, ohang mutanosibligi mavjud. Ayniksa tarjimonlarning kofiya yaratishdagi maxoratlariga taxsinlar aytsak arziydi. Shunisi qizikki, asliyat variantida ham bunchalik to‘liq, go‘zal kofiyalar yaratilmagan. Faqat Samuil Marshak amalga oshirgan tarjimalar o‘zbek va kozok tarjimonlariga original(asliyat) vazifasini o‘taganligi sababli, ularning tarjimalarida xam xuddi Marshakdagiday: “Neg teyeth were like the ivorie”, misrasi, ya’ni qizning tishlariga berilgan sifatlash o‘z aksini topmagan va buning natijasida o‘sha banddagi mazmui to‘la saklaimay qolgan. Ishonchimiz komilki, zabardast o‘zbek tarjimoni Muhammad Ali o‘sha paytda o‘z tarjimalarini bevosita ingliz tilidan amalga oshirganlarida, vositasiz tarjimaning samarali mezonini ko‘rsatib bergan bo‘lardilar albatta. Nazmiy tarjimaning o‘ziga xos kiyinchiliklari, injiqliklari ba’zan yetuk tarjimonlarni xam iztirobga solib ko‘yadi. Yukorida ta’kidlaganimiz - qiz tishining okligini fil suyagiga qiyoslab, asliyat tilidagi matidagidek tarjima kilinsa, asarni o‘kiydigan kitobxon ongida g‘alati tassavur koladi. Shotlandlar uchun bu aslida tabiiy hodisa, ya’ni birinchidan fil suyagi nixoyatda kadrli kimmatbaho ishlab chikarish xom ashyosi bo‘lsa, ikkinchidan uning rangi oppoq. Shuni aytib o‘tish kerakki, agar o‘zbek tarjimoni asliyat tilidagi mazkur o‘xshatishnini o‘shanday kabul kilib, asar tarjimasining tag matnida ming izox bermasin bizning nazarimizda o‘zbek o‘kuvchisining ko‘z o‘ngida baribir "so‘ylok tishlar" namoyon bo‘laveradi. Buning sababi: Birinchidan biz yashayotgan muxitda filning o‘zi yo‘k, bo‘lsa xam biz uni hayvonot bog‘ida 32

uchratamiz. Ikkinchidan bahaybat fil suyagi hakida yaxshi tasavvurga ega emasmiz. Uchinchidan fil suyagi o‘zbeklar uchun shotlandlardagidek qimmatga ega emas. Bu ruslar uchun xam shunday bo‘lishi tabiiy. Shu sababdan bo‘lsa kerak, bizning nazarimizda Marshakday buyuk tarjimon xam avval aytib o‘tganimizday nazmiy tarjima mashaqqatlaridan iztirob chekkan va buning ustida ko‘p bosh qotirib o‘tirmay, “Neg teyeth were like the ivorie”, misrasini tarjimadan tushirib qoldirgan. O‘zbek tarjima nazariyasi boy tajribaga ega. Undagi originalga sodiqlikday sharafli burchni e’zozlagan holda rus va o‘zbek tillarida (1930- 1971-1979) yillarda amalga oshirilgan tarjimlarda tarjimadan tushib kolgan misrani bevosita ingliz tilidan o‘zbek tiliga o‘girish orkali kayta yaratishga jazm etamiz: Mayin edi sochi ipakdan, Tishlarin dur qatori deysiz. Menga o‘rin joy solib bergan Gul yuzni gul ifori deysiz. O‘zbek milliy adabiyotimizdagi an’analarga ko‘ra qizlarning tishlarini durga, marvaridga kiyoslanadi. Bunda albatta uning chiroyliligi, oppokligi, qadr-kimmati nazarda tutiladi. Zabardast o‘zbek tarjimashunos olimlarimiz G‘aybulla Salomov va Najmiddin Komilovlar she’riy tarjimaga yuqori baxo berib, jumladan shunday deganlar: "Badiiy tarjimaning boshka turlariga karaganda she’riy tarjima ta’bir joiz bo‘lsa "ko‘prok"' san’atdir". Atokli olimlarimiz she’riy tarjimaga bejiz bunday yukori baho bermaganlar, chunki she’riy tarjima jarayoni bizning nazarimizda, xuddi tug‘uruk jarayoniga o‘xshaydi, negaki tug‘ruq jarayonida ayol dardu-to‘lg‘oklar chekib, o‘z vujudidan Ollohning qudrati ila tabiatning oliy mahsuli bo‘lgan insonni dunyoga keltirsa, shoir-tarjimon xam, bundan kam bo‘lmagan dardu to‘lg‘oklar bilan farzanddek aziz bo‘lgai tarjima mahsulini dunyoga keltiradi. Mana shunday mashaqqatlar bilan xalk mulkiga aylanalig, tarjima asarlar olimlarimiz e’tirof etgan "ko‘proq san’at barpo etiladi. 33

Chet til tarixidagi metodlardan biri tarjima metod bo‘lib nomiga ko‘ra chet til materialini ona tliga tarjima qilish tushuniladi. Insoniyat faoliyatining murakkab shakli bo‘lmish tarjima - bir tild yaratidgan nutqiy ifodani (matnni), uning shakl va mazmun birligi saqlagan holda, o‘zga gil vositalari asosida qayta yaratishdan iborat ijodiy jarayondir. Demak, asliyaga mansub bo‘lgan til vositalari yordamida yaratilgan nutqiy ifoda (matn) tarjima tili qonuniyatlari asosida vujudga kelgan shunday ifoda bilan almashtiriladi. Shu yo‘l bilan. asliyat va tarjima tillari matnlarining mazmuniy uslubiy adekvatligi yuzaga keltiriladi1. Tarjima metodlari orasida eng ko‘p tarqalganlari "grammatika tarjima metodi" va "'matn-tarjima metodi" nomlari bilan mashhur bo‘lgan. Birinchisining namoyandalari so‘z va gap tarjimasini qoidalarini o‘rgatish uchun tatbiq etganlar, ikkinchisining tarafdorlari esa matnni o‘qish va uning mazmunini tushunishda tarjimada foydalanishni maqsad qilib qo‘ygan. Bundan tashqari matnning mazmunini tushunishga yordam beradigan turli o‘yin- musobaqalar, so‘z va jumlalarning ma’nosini ochishga yordam beradigan xarakatlardan foydalanilsa o‘quvchilarning materialni o‘zlashtirishlari va mustahkamlashlari oson kechadi. Bunday paytda matnni tarjima qilishdan ko‘zlanadigan metodik muddao o‘quvchilarni mavzu yuzasidan og‘zaki va yozma fikr yuritishga o‘rgatishdir. Demak, dars jarayonida tarjima metodidan to‘g‘ri foydalana olish, yani tarjimadan eng qiyin vaziyatlarda foydalanish hozirgi kundagi metodika fanining talabidir. Tajribalarning ko‘rsatishicha, matn mazmunini tarjima va to‘g‘ri metodlar orqali tushunishda quyidagi mashqlardan foydalanish samarali natijalarga olib kelmoqda: - matn mazmuni yuzasidan o‘quvchilar bir-birlari bilan savol-javob qilishadi; - so‘z va jumlalarning mazmunini ochishga yordam beradigan hatti- harakatlar bajariladi ; - matnga reja tuziladi: -muallim matndagi ayrim axborotni ataylab o‘zgartirib aytadi, o‘quvchilar matndan to‘g‘ri ma’lumotni aytib beradi; -muallim fikrini isbotlovchi dalillarni o‘quvchilar matndan topib aytishadi; 34

-matnda falon narsa xaqidagi joylarni o‘quvchilar topib o‘qishadi; -matnnning biron-bir tarafini ajratish (asosiy g‘oyasini, biron tavsilotini muayyan faktni topib o‘qishadi. -mavzuning ibtidosi va intihosini aniqlash. Bundan tashqari tarjimasiz tarzda, ya’ni izohlar va harakatlanuvchi jismlar beriladi. Ushbu jarayonda o‘quvchilarning bo‘lgan qiziqishi oshadi va tilni qizikib, osonlikcha egallaydi. Bilamizki, o‘quvchilarning qiziqishi ortgan sari ularning o‘zlashtirishi ham ortib boradi. Xulosa qilib aytganda, ingliz tili darslarining samaradorligini oshirish o‘qituvchi qo‘llaydigan metodlarga bog‘likdir. Tarjima metodidan o‘rinli foydalana olish, matnni tarjima qilish rasmlar, harakatlanuvchi jismlar va o‘quvchilarning qiziqishini oshirishga xizmat qiladigan turli usullardan foydalana olish xam o‘qituvchining vazifasidir. Shu kunning eng dolzarb muammolaridan biri yuqori malakali tarjimonlar tayyorlashdir, chunki respublikamizda o‘tkazilayotgan xalqaro anjumanlar, konferensiya va simpozium, forumlar va h. k. shuni taqozo etadi. Bizning tadqiqotimizda Belgiyaning Bryussel shahridagi Tarjima instituti, Finlandiyaning Turku, Abo-Akademi universitetlari va Kanadaning Ottava universitetlarining tarjima usullari bo‘yicha orttirgan tajribalaridan foydalanib, o‘zbek tilidan ingliz tiliga yoki ingliz tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilishni talabalarga o‘rgatish qilib qo‘yishdi. Ma’lumki og‘zaki tarjimada birinchi navbatda tarjimon faqat orttirgan tajribasiga va bilimiga suyanadi. Vaqt ziqligi sababli lug‘at ishlatishga yoki qo‘shimcha kiritishga, to‘g‘irlashga imkoniyati yo‘q bo‘ladi. Tarjimon ikki tilni mukammal bilishi, tezda aytilayotgan jumlani tushunib, shu zahoti boshqa tilda qaytarish qobiliyatiga ega bo‘lishi talab etiladi. Buning uchun quyidagi usullardan foydalashni tavsiya etamiz. Xalqaro konferensiyalarda ma’ruzachi ma’ruzasini nusxasini tarjimonga berishi mumkin. Tarjimonni vaqti kam bo‘ladi va uni yozma tarjima qilib o‘tirishga vaqti yetmaydi. 35

Masalan: "Iqtisodiy va siyosiy sohalardagi islohotlarimizning pirovard maqsadi yurtimizdagi yashayotgan barcha fuqarolar uchun munosib hayot sharoitlarini tashkil qilib berishdan iboratdir. Aynan shuning uchun ham ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonni tarbiyalash, ta’lim va maorifni yuksaltirish milliy uyg‘onish g‘oyasini ro‘yobga chiqaradigan yangi avlodni voyaga yetkazish davlatimizning eng muhim vazifalaridan biri bo‘lib qoladi". Agar gapda "tema" ,"ega" va "kesim", "subyekt" yoki "predikat"ni tarjimada berilsa, gaplar ma’no jihatdan bir-biriga bog‘lansa, tarjimon o‘z vazifasini to‘g‘ri bajardi deb ayta olamiz. Tarjimon o‘z malakasini oshirishi uchun quyidagilarni yaxshi bilishi kerak: - inglizcha gapiradigan mamlakatlardagi ko‘p tarqalgan kishilar ismi, familiyasini, bibliyadagi ismlar, ommaga ko‘p tanish bo‘lgan adabiy asarlardagi qahramonlarning ismlarini bilishi; - ingliz tilidagi geografik nomlar va dunyo xaritasini yaxshi bilishi; son va rakamlarni tezda xotirasida saqlashga o‘rganish; - so‘zlarni boshqa so‘zlar bilan bog‘lanishini (assotsiativniye svyazi) xotirasida saklashi va bilishi, tarjimada taxminiy ravishda gapni ma’nosini to‘g‘ri tarjima qilishiga yordam beradi. Tarjimani tezda bajarilishi uchun nutq kompressiyasini bilish juda foydalidir. Notiq nutqini tarjima qilinayotgan tilda qiskartirilgan shaklda ifoda etishga kompressiya deb aytiladi. Kompressiya malakasiga ega bo‘lish tarjima jarayonida gap tuzishga yengillik tug‘diradi. Nutq kompressiyasini sintaktik, leksik va semantik turlari mavjud. Sintaktik kompressiya uzun murakkab sintaktik tuzilmalar o‘rniga qisqaroq va oddiyroq sintaktik tuzilmalarni ishlatishdir. Bir necha ergashgan ko‘shma gaplarga ega bo‘lgan murakkab gaplarni ikkita yoki undan ortiq sodda gaplarga bo‘lib tarjima qilish mumkin. Hozirgi kunda tarjimonlik soxasi bo‘yicha qilinayotgan katta o‘zgarishlar nafaqat xorijiy olimlar, balki o‘zbek tarjimonlarining ishlarida ham diqqatga sazovordir. V.Gyugoning "Dengiz ishchilari", Q.Balzakning "Gorio Ota", 36

A.Dyumaning “Graf Monte Kristo", "Uch mushketyorlar" va shu kabi boshka jahon durdonalari o‘zbek tarjimonlari tomonidan tarjima qilinganligi shular jumlasidandir. Qolaversa, V.SHekspirning "Romeo va Julyetta", "Qirol Lir", "Makbett", "Otello" kabi jahon dilidan joy egallagan asarlarining o‘zbek tarjimoni Jamol Kamol tomonidan tarjima qilingan bo‘lib, mazkur tarjimonning o‘zbek tarjimashunosligiga qo‘shgan xissasi beqiyosdir. Zero, jaxon tan olgan yozuvchilarining noyob asarlarining o‘zbek tiliga tarjima qilinishi voyaga yetayotgan kelajak avlodimizning aqlan ma’naviy va yetuk insonlar bo‘lib yetishishida qo‘shilgan bir kamtarona xissa deb aytish mumkin. Jamol Kamol V. SHekspirning “Otell” asarini tarjima qilar ekan, undan tarjima jarayonida ingliz tilidagi xis-tuygu bilan boglik so‘z va iboralarni tarjima kilishda katta tarjimonlik maxorati bilan kilinganligini ko‘rish mumkin. Asosan, mazkur tarjimon so‘zma-so‘z tarjima kilish, ma’noni milliy-madaniy xususiyatlar orqali yetkazib berish, ko‘shish va tushurib qoldirish kabi usullardan foydalangan. So‘zma-so‘z tarjima usuli orqali tarjima kilingan misollarni kuyida kuzatib o‘tamiz: OTHELLO: All's well now, sweeting, come away to bed. OTELLO: Tinchlik, hammasi joyida, Borib uxlagin, jonim. CASSIO: I know not, sweet: 1 found it in my chamber. 1 like the work well: ere it be demanded- As like enough it will-I'ld have it copied: Take it, and do't; and leave me for this time. КАССИО : Билмадим , жон и м , Men uyimdan topib oldim, kashtasi go‘zal. To egasi chikib, kaytib olgunga qadar, Шундан нусха кўчир энди , ёлгиз қўй мени . 37

Yuqoridagi misollardagi sweefmg, sweet so‘zlari jonim so‘zi orkali o‘zbek tiliga so‘zma-so‘z tarjima qilingan. Quyida esa ma’noni milliy-madaniy xususiyatlar orqali yetkazish borasidagi tarjima qilingan parchalarni kuzatamiz: У AGO: Alas my friend and my dear countryman Roderigo! YAGO: Evox, bu jigarim, do‘stim, vatandoshim-ku! Tarjimon my friend and mu dear countryman so‘z birikmasini jigarim, do‘stim, vatandoshim ko‘rinishida tarjima qiladi. Ingliz tilida original ma’noni o‘zbek tilida yetkazib berishda u jigar so‘zini ishlatadi. Vaholangki, ingliz tilida ushbu so‘z erkalash ma’nosini ifoda etmaydi. O‘zbek tilida mazkus so‘z insonning o‘ziga yakin kishnlariga nisbatan ifoda etilishda ishlatiladi. Demak, bu tarjimada tilning milliy-madaniy xususiyatlari inobatga olingan. Original matndagi so‘zni tushirib qoldirish usuli orqali ma’noni yetkazib berish ham tarjimonlik maxoratining bir ko‘rinishi deb atash mumkin. Fikrimizni misollar orqali ifodalaymiz: OTHELLO : Not now , sweet Desdemona ; some other time . OTELLO: Hozir emas, Dezdemona, sal turib. Ingliz tilidagi sweet Desdemona emotsional murojaat shakli o‘zbek tiliga hech qanday ko‘rinishida tarjima qilinmagan. Bizning fikrimizcha, sweet so‘ziga o‘zbek tilida ekvivalent keltirilganligida, o‘zbek tilidagi erkalash ma’nosi yanada aniq yetkazib berilgan bo‘lar edi. Qolaversa, original matnda bir necha bor qaytarib ishlatilgan erkalash ma’nosini ifoda etuvchi so‘z va so‘z birikmalarning o‘zbek tilidagi ekvivalentli turli so‘zlar bilan tarjima qilish ham asl ma’noning yetkazib berilishidagi mahorat deb atash mumkin: OTHELLO: Honey, you shall be well desired in Cyprus; I have found great love amongst them. О my sweet ! OTELLO: Dezdemona, yonimdasan, yo‘qdir armonim, Yana bir bor xush kelibsan, Kipga , jonim! IAGO: In sleep I heard him say 'Sweet D е sdemona, 38

Let us be wary, let us hide our loves... Cry О sweet creature!' and then kiss me hard, As if he pluck 'd up kisses by the roots. YAGO: Jonim Dezdemona! - dedi bir payt g‘o‘ldirab, Ehtiyot bo‘l, sevgimizni birov bilmasin!"... Keyin qo‘llarimni tutib siqa boshladi, “Sevgilim!" deb yig‘lab-yig‘lab o‘pa boshladi . CA S SIO: What make you from home? How is it with you, my most fair Bianca? I ' futh, sweet love, I was coming to your house. KASSIO: Qanday qilib kelib qolding, go‘zal Bianka? Bilasanmi, parivashim, zebo sanamim, Hozirgina men uyingga bormoqchi ednm. Yuqorida keltirilgan misollardan shuni kuzatish mumkinki, original tekstda ishlatilgan birgina erkalash ma’nosini ifoda ztuvchi sweet so‘zi o‘zbek tiliga; jonim, sevgilim, parivashim, zebo sanamim ekvivalentlari bilan o‘girilgan. Demak, tarjimon ingliz tilidagi ushbu so‘zni o‘zbek tilidagi bir necha sinonimlarini qo‘llagan xolda original matnning ma’nosini yetkazib berishga xarakat kilgan. Bu borada Q. Musayev shunday deydi: “Ona tili boyligi bilan yaxshi qurollangan tarjimonlar odatda lug‘aviy ekvivalentlikdan ko‘ra vazifaviy uyg‘unlikka ko‘proq e’tibor berganlari xolda, badiiy matnning estetik xususiyatini qayta yaratadilar ” 1 . Erkalash - bu xar bir tilning o‘ziga xos vositalari, shakl-usullari orkali odamlarga, jonivorlarga, tabiatga, narsa-hodisalarga nisbatan mehribonlik, muxabbat, mayinlik, nazokat, nafis mexr bilan suyish, mexr-shafqat ko‘rsatish, hamdardlik, xamfikrlik va boshqa munosabatlarni ifodalaydi. Mazkur maqolaning asosiy maqsadi tadqiq etilayotgan tillarda erkalashni ifodalovchi so‘zlarning etimologik xususiyatlarini o‘rganishdir. 1 1 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкет. Фан. 2005.-Б 163-165 39

Q. Musayev xam bu borada shunday deydi: "Qator xollarda esa muayyan fikrning obrazli ifodasi uchun asliyat va tarjima tillarida turli jonivorlar nomlari qo‘llaniladi. O‘tgan asrning o‘rtalarida Amerika kino ekranlarida keng namoyish etilgan “Jungli”nomli film qahramoni - ayol kishi o‘rmonda topib olgan chaqalokni bag‘riga bosib, "You are my frog (mening kurbakam)" degan ekan, u bolasini baqa kabi badbashara maxluqqa o‘xshatmagan balki o‘zbekcha "qo‘zichog‘im", "bo‘taloq so‘zlari kabi mehr-muhabbat tuyg‘usi bilan suyib erkalatgan edi. Ko‘rinadiki shirinsuxanlik, mexr-muxabbat izxori ingliz va o‘zbek tillarida kator xollarda bir-biridan fark qiladigan turli-tuman jonivorlar nomlari asosida yaratiladi. Tarjimon shuning uchun xam san’atkorki, bunday paytlarda lug‘aviy aniklik yo‘lidan bormaydi, balki masalaga ikki til lisoniy birliklarini vazifaviy uyg‘unligi nuktai nazaridan yondashadi. Masalan: Fare you will, me dove! Proshay moy golubchik! Qo‘zichog‘im yaxshi qol! Demak, "kabutar" o‘zbeklar nazarida faqat tinchlik ramzi sifatida namoyon bo‘la oladi. Ingliz tilida esa, u erkalash ma’nosida ko‘llaniladi. U jonli nutkda o‘zgacha ma’no mazmun kasb etishga ojiz". Xulosa qilib shuni aytish joizki, V.SHekspirning "Otello" asaridagi erkalash ma’nosini ifoda etuvchi so‘zlarning tarjima qilinishida, original mantdagi xis- tuygu bilan boglik ma’noni o‘zbek tiliga yetkazib berishda tarjimonning maxorati beqiyosdir. Demak, asliyat ruxini imkon qadar to‘gri va to‘la aks ettiradigan tarjima matni yaratish uchun tarjimon xam talantli badiiy so‘z ustasi va, xam iste’dodli tarjimashunos-olim bo‘lishi kerak. Tarjima tillar doirasida amalga oshiriladigan madaniyatlararo aloqa vositasi. Xuddi bugunday vosita sifatida u azal-azaldan ijtimoiy va xalkaro taraqqiyotga sezilarli ta’sir qilib kelgan. Bas shunday ekan, yuqorida qayd etilgan mavzu bilan bog‘liq masalalar atroflicha o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir. Shu nuqtai nazardan mazkur mavzuga oid ish tarjima ilmi va amaliyoti nuqtai nazaridan dolzarb ahamiyat kasb etadi. Mavzuga oid masalalar turli manbalarda u yoki bu tarzda o‘z ifodasini topgan, albatta. Biroq ularning har biri ayrim-ayrim holda tarjimaning ijtimoiy va xalqaro 40

ahamiyati haqida yetarlicha ma’lumot bera olmasligi tabiiy. Shu bois biz mavzuga oid eng kerakli mulohazalarni mantiqiy tarzda umumlashtirib talqin qilishni afzal topdik. Bundan maqsad mavzu bo‘yicha hammada birday tasavvur hosil qilishga erishishdir. Mavzuning asosiy qismini G‘. Salomovning quyidagi mulohazasini aytib o‘tish bilan boshlamoqchimiz: "Tarjima orkali xalqlar bir - birlari bilan muomala qilganlar, olimlar bir-birlari bilan fikrlashganlar, adiblar bir-birlari bilan muloqotda bo‘lganlar. Hamma zamonlarda - xoh adabiy, xoh ilmiy, xoh siyosiy kitoblar tarjimasi bo‘lsin - xalq, u yaratgan yoki yaratayotgan madaniyat fan, adabiyot va san’at bundan faqat naf ko‘rgan". Haqiqatan ham shunday. Shu bois Qadimiy Sharqda, Yunonistonda, Eleya jamiyatida, Rim saltanatida va hatto Arab xalifaligi davrida ham tarjima ishlariga katta e’tibor berilgan. Insoniyat tarixida keskin o‘zgarishlar sodir bo‘lgan keyingi asrlarda Fransiya, Turkiya, Rossiya, Angliya, Olmoniya kabi mamlakatlarda tarjimaga e’tibor davlat siyosati darajasiga ko‘tariladi. Shunday qilib, o‘sha paytlarda ingliz, fransuz, olmon tillaridagi asarlarni rus tiliga tarjima qilish ehtiyoji juda kuchayadi. Biroq malakali tarjimoilar deyarli bo‘lmagan sharoitda, bu ishlarni amalga oshirish ancha qiyin kechgan. Agar adabiyot so‘zi tor ma’noda (badiiy adabiyot) emas, keng ma’noda (turli adabiyotlar) tushuniladigan bo‘lsa, tarjima nafaqat ijtimoiy, balki xalqaro ahamiyat ham kasb etishini ilg‘ab olish qiyin emas. Shunday bo‘lsa-da, ko‘p mutafakkirlar, yozuvchi va shoirlar tarjimaning foydalilik darajayeini, mazkur faoliyat ularning xalqiga qanday xizmat qilishi mumkinligi nuqtai nazaridan talqin qilganlar. Rus mutafakkiri V. G. Belinskiy (1811-1848) bu haqda bildirgan mulohazalar ham shundan dalolat beradi: Vatan adabiyotida muayyan davrda diqqatga arzigulik, yuksak badiiy mahorat bilan yaratgatgan munosib asarlar kam ekan, bo‘lmag‘ur, oachkana original 41

kitoblar Bylan hamma yoqni to‘ldirgandan ko‘ra, xorijiy adabiyotlardan chinakam yuqori badiiy saviyada bunyod qshp-shgan asarlarni tarjima qilgan afzal. Chunki: a) tarjima qilingan asarlar tufayli kitobxonlar jahon adabiyoti durdonalaridan bahramand bo‘ladilar; b) tarjima asarlari estetik tuyg‘uni o‘stiradi, tarbiyalaydi va chinakam nafis narsa to‘g‘risida haqqoniy tushuncha paydo qiladi. Tarjima qiyoslash mezonidir. U original adabiyot bilan tarjima qirralarini chog‘ishtirishda, shu tariqa vatan adabiyotining ma’lum davrda taraqqiyot bosqichida turganligini aniqlashga yordam beradi. Tarjima inson ma’naviy hayotini boyitadi, tilning potensial imkoniyatlarini ruyobga chiqaradi, unga sayqal beradi . O‘zbek shoiri va tarjimoni Nabi Alimuxamedovning mavzuga quyidagi mulohazasi (1932) ham tarixiy jihatdan alohida e’tiborga loyiq: "O‘z tilimizda fanni ilmiy va siyosiy, falsafiy asarda yaratishda ma’lum davrgacha tarjima kilishdan ko‘proq foydalanishimiz kerak. Umuman adabiyotimiz xazinasida tarjima asarlarining bo‘lishi yolg‘iz madaniy va adabiy jihatdangina emas, balki baynalminal nuqtai nazardan ham zo‘r ahamiyatga molikdir. Tarjima nafaqat ijtimoiy, balki xalqaro ahamiyatga molik faoliyat ekanligi uchun, 1952-yilda Fransiyada Xalqaro Tarjimonlar Federatsiyasi tashkil etilgan. Mazkur Federatsiya jahon miqyosidagi tarjima ishlarini jadallashtirish, tarjimaning ijtimoiy va xalqaro mavqeini ko‘targan tarjimonlar mehnatini munosib takdirlash masalalariga jiddiy e’tibor berishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ygan. Federatsiya prezidenti janob P. F. Kayye "Tarjima san’ati" to‘plamiga yuborgan maqolasida (1980) shunday mulohaza bildirgan: "Qadim zamonlardan boshlab to hozirgi kunlargacha tarjimonlar xam muhim vazifaga doim kamarbasta. Ular madaniyatlarni bir-bir bog‘lashdek kutlug‘ maqsadga xizmat qiladilar. Jahon xalqlari turli tillarda so‘zlashsalar-da, turli diniy, qadriyatlarga amal qilsalar-da, ularning orzu-umidlari, ilmu ma’rifatga intilishlari, baxt va muhabbat tuyg‘ularini his etishlari dunyoning buguni va kelajagi uchun qayg‘urishlari bir-birinikiga o‘xshaydi. Tarjima xuddi shu 42

o‘xshashliklarni ro‘yobga chiqarishda va ularni umuminsoniy qadriyatlar darajasiga ko‘tarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Xulosa shuki, tarjima tillar doirasida amalga oshiriladi. Shuning uchun u ijtimoiy va xalqaro hayotning deyarli barcha sohalariga tegishli keng qamrovli faoliyat. Har qanday til esa tafakkur bilan bevosita bog‘liq. Demak, tarjima masalalarini o‘rganishga filologik va falsafiy jihatdan yondashish maqsadga muvofikdir. Biroq bu ishga tarjimaning falsafiy axamiyatini ham atroflicha o‘rganish orqali kirishilishi kerak. 2.3.TARJIMADA FE’LLARNING MORFOLOGIK NISBAT KATEGORIYASI O‘zbek tilshunosligida fe’ldagi nisbat kategoriyasini ayrimlar "daraja kategoriyasi" deb ataydilar. Biz bu kategoriyani sifatdagi daraja kategoriyasidan farklash maksadida shu atamani ma’kul ko‘rdik. O‘timli fe’ldagi nisbat kategoriyasi xarakatning ega ifodalagan narsadan chiqanligini yoki, aksincha, unga yo‘naltirilganligini ifodalaydi. Bugungi kunda ingliz tilida ikkita nisbatning, ya’ni (Active voice) aktiv va passiv (Passive voice) nisbatlarining mavjudligi barcha ingliz grammatistlari tomonidan e’tirof etilgan. O‘timli fe’ldagi aktiv nisbat xarakatning ega ifodalagan narsadan chikishini, passiv nisbat esa xarakatning ifodalagan narsaga yo‘naltirilganligini ifodalaydi: 1. John is working. Жон ишлаяпти . ( аниқ нисбат ) John wrote a letter to Магу . Жон Мэрига хат ё зди . ( а ниқ нисбат ) 2. The letter was written to Mary by John. Хат Мэрига Жон томонидан ёзилди. ( мажҳул нисбат) M.Alamovaga (1992) ko‘ra, o‘zbek tilshunosligida quyidagi beshta nisbat barcha tilshunos olimlar tomonidan e’tirof kilinadi: Aktiv (anik, bosh) nisbat: yuvdi , O‘zlik (qaytdim) nisbati: yuvindi, Passiv (majxul) nisbat: ювилди, 43

Orttirma (kauzativ, qo‘zgatish) nisbat: yuvdirdi, Birgalik nisbati: yuvishdi Ammo aytish lozimki, ayrim uzbek tilshunoslari bir fe’l formasida birdan ortik nisbat bo‘lishi mumkinligini xam e’tirof etadilar. Lekin, Ingliz tili grammatikasida ikki fe’l nisbati Aniq nisbat (Active Voice) va Majhul nisbat (Passive voice)lardi bular gap tuzulishida yoki zamonlarni ko‘rsatishda ishlatilsa- da, biroq o‘zbek tilida har doim ham mos kelavermaydi. Masalan, bu xakida HO‘AT (1 qism .1966,273-274) kitobida bunday deyiladi: "Fe’llarda daraja shakllari ba’zan qorishiq tarzda, biror daraja shaklidagi fe’lga yana boshka biror daraja yasovchi affiks ko‘shilib, murakkab shakllarda kela oladi: tir-il-mok, yig-ish-tir-mok,tani-sh-tir, ko‘r-sat-ish-mok kabi." Kitobda qorishiq darajalarning kuyidagi 11 turi tilga olinadi: 10. 1. Qaytim-majxul: beza-n-il-di 11. Qaytim-ko‘zgatish: yuv-in-tir-di 12. Majxul-ko‘zg‘atish: osil-tir-di 13. Qo‘zgatish-ko‘zg‘atish: ye-dir-tir-di 14. Birgalik-majxul: tani-sh-il-di 15. Qo‘zg‘atish—majxul: o‘kit-il-di 16. Birgalik-qo‘zgatish: ur-ish-tir-di 17. Birgalik-qo‘zg‘atish-majxul: yig‘-ish-tir-ildi 18. Qo‘zg‘atish-ko‘zg‘atish-majxul: kel-tir-giz-il-di 19. Qaytim-qo‘zgatish- majhul: yuv-in-tir-il-di 20. Majxul- qo‘zg‘atish-majxul: os-il-tir-il-di Bir fe’lning bir necha nisbatga ega bo‘lishi mumkinligi haqidagi fikrni Hozirgi zamon o‘zbek tili kitobida xam uchratish mumkin. Bunday fikr, bizningcha, grammatik kategoriyalarni ajratish prinsiplariga zid keladi Bu xakida А.И.Смирницкий bunday deydi: "Ни в какой словоформе не могут соединяться одновременно две категореальные формы одной и той же категории: не может быть одновременно формы двух падежей, двух чисел и пр. И если в английском языке мы наблюдаем в одной словесной форме 44

категориальной фермы "перфекта" и категориальной формы "длительной" (ср. ( he ) has been waiting (он ждал), то это с несомненностью указывает на то, что данные категориальные нормы принадлежат разным катигориям. (Смирницкий А.И. 1959, 9). Shu prinsipdan chiqkan xolda O‘.Q. Yusupov va D.Ma’mirboyevalar o‘zbek va korakalpoq tillarida uchta nisbatni, ya’ni aktiv, passiv va o‘zlik nisbatlarinigina e’tirof qilishni taklif kiladilar. Ular "kauzativ" va "birgalik" deb atalmish nisbatlarni esa boshqalari o‘rganilmagan grammatik kategoriyalar bo‘lishi mumkinligini aytadilar. Bizningcha, kauzativ nisbatni morfologik kuzativ kategoriya deb atash ma’kul, chunki bu forma kauzatsiya ma’nosini ifodalaydi. Masalan, Olim Nodirga mashinasini yuvdirdi gapida Olim kauzator. Nodir kauzatsiya obyekti va yuvish xarakatining bajaruvchisi, ya’ni agensidir. Ko‘pincha gapda agens ifodalanmaydi: Olim mashinasini yuvdirdi. Sochimni oldirdim. Bunday xollatlarda so‘zlovchi ataylab agensni atamaydi yoki agens prisuppozitsiyada bo‘ladi. Birgalik ma’nosini nisbat ma’nosidan tubdan fark kilishini sezgan X.T.Shodiyev birgalik nisbatini "tipologik yordam kategoriyasi" (tipologicheskaya kategoriya eyuistivnosti) deb ataydi (Shadiyev X.T., 1989). Kauzativ va yordam kategoriyalari xakidagi bu fikr maxsus tadkikotlarni talab kiladi. Ingliz tilida passiv forma o‘timlilardangina yasaladi, o‘zbek tilida esa passiv forma o‘timli fe’llardan tashqari yana insonning xarakatini ifodalovchi o‘timsiz fe’llardan xam yasalishi mumkin: Bormoq – borilmoq, jo‘namoq-jo‘nalmoq, yotmoq-yotilmoq va boshkalar. Ertaga Samarkandga boriladi. Pochtaga kanday boriladi? Bugun ishdan erta chiqiladi. Paxtaga kachon ketiladi? 45

M.M.Mujdaboyev o‘timsiz fe’llardan xosil bo‘lgan bunday gaplarni shaxssiz majxul gaplar (bezlichno-stradatelniye predlojeniya) deb ataydi. Bunday gaplar ingliz tili uchun yotdir. Uzbek tili uchun esa ingliz tilidagi "The doctor was sent for" kabi tarkibida otdan uzoklashib ketgan ko‘makchili (predlogli) passiv sintaktik kurilmalar yoddir. O‘zlik nisbati boshqa nisbatlardan shu bilan farq kiladiki, u ifodalagan xarakat ega ifodalagan agensdan chikib shu agensning o‘ziga qaytadi: Olim yuvindi. Halima tarandi. Demak, o‘zlik nisbati ishlatilganda, ega ifodalagan shaxs aynan bir vaktning o‘zida xam agens, xam patiyensdir (obyekt) Demak. ingliz tilida nisbat ikki xadli oppozitsiyadan - aktiv-passivdan, uzbek tilida esa u uch xadli oppozitsiyadan - aktiv, o‘zlik va majxul nisbatlardan - tashkil topgan. Uzbek tilidagi aktiv, o‘zlik va majxul nisbatlarining formalari, ma’nolari va ishlatilishi xakida yetarli ma’lumotlar mavjud, shuning uchun biz ular xakida gapirishni nojois deb bilamiz. Ammo aytish lozimki, ingliz tilida passiv uzbek tilidagidan ancha keng ishlatiladi, buning sababi uzbek tilida remani ifodalashda urgu bilan kesimning rolini yukori darajada ekanligidir. Shu boisdan tarjimada ingliz passiviga uzbek tilida aktiv to‘gri kelishi mumkin: Uyni ishchilar qurgan = This house was built by workers. 46

II BOB XULOSASI. Tarjima tillar doirasida amalga oshiriladigan madaniyatlararo aloqa vositasi. Xuddi bugunday vosita sifatida u azal-azaldan ijtimoiy va xalkaro taraqqiyotga sezilarli ta’sir qilib kelgan. Bas shunday ekan, yuqorida qayd etilgan mavzu bilan bog‘liq masalalar atroflicha o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir. Shu nuqtai nazardan mazkur mavzuga oid ish tarjima ilmi va amaliyoti nuqtai nazaridan dolzarb ahamiyat kasb etadi. Mavzuga oid masalalar turli manbalarda u yoki bu tarzda o‘z ifodasini topgan, albatta. Biroq ularning har biri airim-ayrim holda tarjimaning ijtimoiy va xalqaro ahamiyati haqida yetarlicha ma’lumot bera olmasligi tabiiy. Shu bois biz mavzuga oid eng kerakli mulohazalarni mantiqiy tarzda umumlashtirib talqin qilishni afzal topdik. Bundan maqsad mavzu bo‘yicha hammada birday tasavvur hosil qilishga erishishdir. Mavzuning asosiy qismini G‘. Salomovning quyidagi mulohazasini aytib o‘tish bilan boshlamoqchimiz: "Tarjima orkali xalqlar bir - birlari bilan muomala qilganlar, olimlar bir-birlari bilan fikrlashganlar, adiblar bir-birlari bilan muloqotda bo‘lganlar. Hamma zamonlarda - xoh adabiy, xoh ilmiy, xoh siyosiy kito- blar tarjimasi bo‘lsin - xalq, u yaratgan yoki yaratayotgan madaniyat fan, adabiyot va san’at bundan faqat naf ko‘rgan". Haqiqatan ham shunday. Jahon adabiyotida muayyan davrda diqqatga arzigulik, yuksak badiiy mahorat bilan yaratgatgan munosib asarlar kam ekan, bo‘lmag‘ur, oachkana original kitoblar Bylan hamma yoqni to‘ldirgandan ko‘ra, xorijiy adabiyotlardan chinakam yuqori badiiy saviyada bunyod qshp-shgan asarlarni tarjima qilgan afzal. Chunki: a) tarjima qilingan asarlar tufayli kitobxonlar jahon adabiyoti durdonalaridan bahramand bo‘ladilar; b) tarjima asarlari estetik tuyg‘uni o‘stiradi, tarbiyalaydi va chinakam nafis narsa to‘g‘risida haqqoniy tushuncha paydo qiladi. 47

Tarjima qiyoslash mezonidir. U original adabiyot bilan tarjima qirralarini chog‘ishtirishda, shu tariqa vatan adabiyotining ma’lum davrda taraqqiyot bosqichida turganshggini aniqlashga yordam beradi. Tarjima inson ma’naviy hayotini boyitadi, tilning potensi imkoniyatlarini ruyobga chiqaradi, unga sayqal beradi" . O‘zbek shoiri va tarjimoni Nabi Alimuxamedovning mavzuga quyidagi mulohazasi (1932) ham tarixiy jihatdan alohida e’tibor loyiq: "O‘z tilimizda fannii, ilmiy va siyosiy, falsafiy asarda yaratishda ma’lum davrgacha tarjima kilishdan ko‘proq foydalanishimiz. Umuman adabiyotimiz xazinasida tarjima asarlaring‘ bo‘lishi yolg‘iz madaniy va adabiy jihatdangina emas, balki baynalmin nuqtai nazardan ham zo‘r ahamiyatga molikdir. 48

UMUMIY XULOSA Xulosa o‘rnida shuni aytish kerakki, tarjima – muammo san’at. Uning xususiyati to‘g‘risida ko‘pgina ziddiyatli fikrlar tug‘ilib kelgan va tug‘ulib kelmoqda. Mutlaqo amaliy yondoshilganda ham ishning murakkabligi ko‘rinib turadi. Tarjimasiz kino ham, teatr ham, ma’naviyat va qadriyat, urf – odat va do‘stlik, texnika va meditsina xullas barcha jabhalarda rivojlanish bo‘lmaydi. Tarjima tillar doirasida amalga oshiriladigan madaniyatlararo aloqa vositasi. Xuddi bugunday vosita sifatida u azal-azaldan ijtimoiy va xalkaro taraqqiyotga sezilarli ta’sir qilib kelgan. Bas shunday ekan, yuqorida qayd etilgan mavzu bilan bog‘liq masalalar atroflicha o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir. Shu nuqtai nazardan mazkur mavzuga oid ish tarjima ilmi va amaliyoti nuqtai nazaridan dolzarb ahamiyat kasb etadi. Mavzuga oid masalalar turli manbalarda u yoki bu tarzda o‘z ifodasini topgan, albatta. Biroq ularning har biri airim-ayrim holda tarjimaning ijtimoiy va xalqaro ahamiyati haqida yetarlicha ma’lumot bera olmasligi tabiiy. Shu bois biz mavzuga oid eng kerakli mulohazalarni mantiqiy tarzda umumlashtirib talqin qilishni afzal topdik. Bundan maqsad mavzu bo‘yicha hammada birday tasavvur hosil qilishga erishishdir. Mavzuning asosiy qismini G‘. Salomovning quyidagi mulohazasini aytib o‘tish bilan boshlamoqchimiz: "Tarjima orkali xalqlar bir - birlari bilan muomala qilganlar, olimlar bir-birlari bilan fikrlashganlar, adiblar bir-birlari bilan muloqotda bo‘lganlar. Hamma zamonlarda - xoh adabiy, xoh ilmiy, xoh siyosiy kito- blar tarjimasi bo‘lsin - xalq, u yaratgan yoki yaratayotgan madaniyat fan, adabiyot va san’at bundan faqat naf ko‘rgan". Haqiqatan ham shunday. Jahon adabiyotida muayyan davrda diqqatga arzigulik, yuksak badiiy mahorat bilan yaratgatgan munosib asarlar kam ekan, bo‘lmag‘ur, oachkana original kitoblar Bylan hamma yoqni to‘ldirgandan ko‘ra, xorijiy adabiyotlardan chinakam yuqori badiiy saviyada bunyod qshp-shgan asarlarni tarjima qilgan afzal. 49

Chunki: a) tarjima qilingan asarlar tufayli kitobxonlar jahon adabiyoti durdonalaridan bahramand bo‘ladilar; b) tarjima asarlari estetik tuyg‘uni o‘stiradi, tarbiyalaydi va chinakam nafis narsa to‘g‘risida haqqoniy tushuncha paydo qiladi. Tarjima qiyoslash mezonidir. U original adabiyot bilan tarjima qirrqlarini chog‘ishtirishda, shu tariqa vatan adabiyotining ma’lum davrda taraqqiyot bosqichida turganshggini aniqlashga yordam beradi. Tarjima inson ma’naviy hayotini boyitadi, tilning potensi imkoniyatlarini ruyobga chiqaradi, unga sayqal beradi" . O‘zbek shoiri va tarjimoni Nabi Alimuxamedovning mavzuga quyidagi mulohazasi (1932) ham tarixiy jihatdan alohida e’tibor loyiq: "O‘z tilimizda fannii, ilmiy va siyosiy, falsafiy asarda yaratishda ma’lum davrgacha tarjima kilishdan ko‘proq foydalanishimiz. Umuman adabiyotimiz xazinasida tarjima asarlaring‘ bo‘lishi yolg‘iz madaniy va adabiy jihatdangina emas, balki baynalmin nuqtai nazardan ham zo‘r ahamiyatga molikdir. Faqatgina bu jarayon badiiy asar, qissa, she’r va tilning grammatikasi bo‘lgan Modal fe’llarga xos jarayondir. Biz misol tariqasida ko‘rib chiqib hozirgi zamon ingliz tilida uchraydigan holatlar Modal fe’llar “San”, “May”, “Must”Modal fe’llarni gaplardagi tarjimalariga e’tibor berdik. Olimlarimiz tomonidan berilgan va keltirilgan fikrlarga qaraganimizda, “Ekvivalentlik” tarjimada juda muhim o‘rin tutishini o‘rganio‘ga muvffaq bo‘ldik. Xullas, 80-yillarning oxiriga kelib tarjima iazariyasining lingvistik yo‘nalishida ikki yondashuv yuzaga keldi. Birinchi yo‘nalishga mansub avstraliyalik tilshunos M.Snell-Xornbi va u bilan hamfikr olimlar tarjima mavkeini keng ma’noda ya’ni madaniy dunyoni o‘zaro bog‘lovchi hodisa tarzida tushunmokni taklif kildilar. Ular tushunchasida tarjimashunoslik fani lingvistikaning bir bo‘limi yoxud unga asoslangan fangina bo‘lib kolmasdan, balki keng kamrovli (barcha fanlarni o‘zidi umumlashtiruvchi) va keng ma’noli mustakil nazariy fan bo‘lishi zarur. Tarjimon esa nazariyaning quliga aylanib kolmasdan, matnga erkin yondashuvchi, ayni paytda matnni keng ma’noda 50

tushunuvchi, uning ma’naviy va madaniy xayotdagi o‘rnini aniklab tarjima kiluvchi ijodkorga aylanmog‘i kerak. R.Yumpelt esa bu atamani nemis tilidagi teng qimmatlilik (Gleichwertigkeit) tushunchasiga monand ma’no kasb etishini ta’kidlaydi. Va nihoyat tilshunos M.Snell-Xornbi fikricha "ekvivalent" atamasi barcha tillarda bir xil ma’no kasb etmaydi, balki turlicha tushunchaga ega bo‘lib, uni ilk bor mashina tarjimasi jarayonida ko‘llangan, provard natijada u barcha tillarga singib ketgan. Masalan, olim "ekvivalent" atamasining birgina nemis tilida uchrovchi 54 ta ma’nosini keltirib o‘tadi; "funksional (bog‘lanuvchi) ekvivalent"; “ma’nodosh ekvivalent “ va xokazo... XXI asr bo‘sag‘asida nazariya tanazzulga yuz tutib, amaliyotdan ortda qola boshladi. Vaholanki, o‘tgan "XX asr - tarjima asri" (P.F. Kayye) bo‘lib tarixga kirgan bo‘lsa, XXI asrda tarjima jahon xalqlari va sivilizatsiyasi o‘rtasidagi "kommunikativ vosita" sifatida yanada ham muhim ahamiyat kasb etishi turgan gap. Адабиётлар: 51

1. Каримов И.А. Адабиётга эътибор — маънавиятга, келажакка эътибор. Тошкент — “Ўзбекистон”.2009. Б. 32-33. 2 . Саломов, Ғ. Илмий ҳамкорлик ва Фан тараққиёти хизматида /7 Таржима назарияси асослари. -Т. : Ўқитувчи, 1983. -Б. 18. 3 . См.:Топер, П. Традиции реализма (Русские писатели о художественном переводе) // Вопросам художественного перевода (Сборник статей). - Москва: Советский писатель, 1955. - С. 50. 4.Қаранг: Саломов, Ғ. Бадиий таржимага доимий эҳтиёж /7 Адабий анъана ва бадиий таржима. - Т. : Фан, 1980. - Б. 11. 5. Қаранг: Балашов Н.И. Слово в зашиту авторства Шекспира. - М.: Международное агентство, 1998. - с. 132 - 133. 6. Саломов Ғ, Назаров Б. Шекспир дахоси билан юзма-юз // Шекспир В. Отелло: Фожеалар. Инглиз тилидан Жамол Камол таржимаси. - Тошкент. Адабиёт ва санъат нашриёти, 1991, 9-бет. 7. Жамол Камол. Яхшининг шарофати // Шекспир В. Сайланма. 3-жилдлик - Тошкент: "Фан" нашриёти, 2007-2008, 3-жилд, 599-600 бетлар. 8. Мисоллар Шекспир асарларининг қуйидаги нашридан олинди: William Shakespeare. The Complete Works. Dorset Press. New York. -1274 р. Мусаев Қ. М. Таржима назарияси. -Т. : 9.Жалолов Ж . Ж. Чет тил и ўқитиш методикаси. -Т. : Ўқитувчи 1996. Б . 368. 10. О.М.Мўминов - ЎзДЖТУ Таржимага ўргатишнинг замонавий методлари "Дўстлик кўприклари". Ғ. Саломов, Н.Комилов. Тошкент, 1979 й. 11. Шекспир В. Сайланма (Жамол Камол таржимаси 3 жилд). Тошкент УзРФА “Фан” нашриёти. 2008. Ж.2- б. 334. 12. Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. Тошкет. Фан. 2005.-Б 163-165 13.Ҳозирги Ўзбек адабий тили. Қисм 1. Тошкент. “Ўқитувчи”. 1980. Б-154 14. Абдурахмонов Ғ., Шу к уров Ш. Ўзбек Тилининг тарихий грамматикаси. Тошкент. “Ўқитувчи”. 1973. Б-220 15. Ҳозирги Ўзбек адабий тили. Қисм 1. Тошкент. “Фан”. 1966. Б-173 52

16. Смырницкая. Морфология англий с кого языка. -М 7PJP, 17. Л. Шодиев Х.Т. Типологическая категория ассистивность и билингвистический вопрос ы ее корреспондирования в английском и узбекском языках. Афтореф. дисс. кан д . ф и лол. наук.- Тошкент. 19 71, Б .138 . 18. William Shakespeare. Complete Works. Dorset Press. Romeo and Juliet . New York. 1988. P 245 19. В.Шекспир. Жамол Камол таржимаси. . III жилд. Тошкент. 2008. 2 0 . Ғаффоров М. Инглиз тили грамматикаси. Тошкент. “Ўқитувчи”, 2006. Б - 45 2 1 . Д.Дюришин. Проблемы особых меж. литературных общности. – Москва. 1993. – С. 127. 22. Попович А. Проблем ы художественного перевода. – Москва. 1980 – С . 92-94 2 3 . William Shakespeare. Complete Works. Dorset Press. Othello, The Moor of Vienice. New York . 1988. P 818 24. Bassnett Susan. Translation Studies. – Routledge, London and New York. 2002. – 188 p. 25. Schaffner Ch. Translation Research and Interpreting Research. – Multilingual Matters, 2000. – 135 p. 27. Нелюбин Л.Л. Толков ый переводческий словарь. – Москва, 2003. – 318 с. 28. Латышев Л.К. Технология перевода. – Москва, 2000. – 278 с. 29.Долимов Ш.З. Таржима санъати муаммолари. – Тошкент, 2009. – 63 б. 30.Брандес М.П., Провоторов В.И. Предпереводческий анализ текста. – Москва, 2001. – 214 с. 31.Бушуй Татьяна. Перевод фразеологий английского языка на русский. – Самарканд, 2005. – 37 б. 53

O'xshashlar

Hozirgi zamon dostonlarida an’ana va badiiy mahorat

Badiiy tarjimada milliy kolorit

Nazar Eshonqul hikoyalarida badiiy ifoda va obrazlar talqini

Tursunboy Adashboyev she`riyatida an`anaviylik va badiiy mahorat masalalari

Shavkat Rahmon she’riyatida badiiy detalning o’rni