Ijodkorning estetik ideali va individual uslub (Omon Muxtorning prozasi misolida) - Adabiyot - Diplom ishlar

Ijodkorning estetik ideali va individual uslub (Omon Muxtorning prozasi misolida)

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

78.6953125 KB

Ko'chirib olish

Ijodkorning estetik ideali va individual uslub (Omon Muxtorning prozasi misolida) 1

MUNDARIJA: Kirish ………………………………………………………………………...……3 I bob.Badiiy adabiyotda estetik ideal muammosi……………………………….6 I.1 Omon Muxtorning adabiy-estetik qarashlari…………....................................... 6 I.2 Adib asarlarida estetik idealning badiiy talqini…………………………..////. 19 II bob. Uslub rang-barangligi va ijodkor poetik konsepsiyasi…………......…3 5 II .1 Omon Muxtor ijodiga xos uslub va mahorat……………… // …………… //// . 3 5 II.2 Yozuvchi romanlarida qahramon ismlari va badiiy shartlilik……………….. 5 8 Xulosa………………………………………………………………………….…6 5 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati………… ………………………………...68 KIRISH 2

Mavzuning dolzarbligi: Bugun biz bir tarixiy davrda xalqimiz o`z oldiga ezgu va ulug` maqsadlar qo`yib, tinch-osoyishta hayot kechirayotgan , avvalombor, o`z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat hamda fuqarolik jamiyati qurish yo`lida ulkan natijalarni qo`lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz. Ayniqsa, “adabiyot masalasi – bu ma’naviyat masalasi” sifatida davlat siyosati darajasida e’tibor topdi. Prezidentimiz I.A.Karimov ijodkorning jamiyat hayotidagi o‘rni xususida to‘xtalib: “Barchamizga ayonki, XXI asr intellektual salohiyat, tafakkur va ma’naviyat asri sifatida insoniyat oldida yangi-yangi ufqlar ochish bilan birga, biz ilgari ko‘rmagan, duch kelmagan keskin muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. Bugungi murakkab va tahlikali zamonda yozuvchining bashariyatning ertangi kunini o‘ylab, odamlarni ezgulikka, insof-diyonat, mehr-oqibat va bag‘rikenglikka da’vat etishga qaratilgan haroratli so‘zi har qachongidan ham muhim ahamiyat kasb etmoqda” 1 ,- degan edi. Bu fikrlar istiqlol yillarida o`ndan ortiq romanlar bilan el ichida tanilgan, Davlat mukofoti sovrindori Omon Muxtor ijodiga ham to`la daxldordir. Ishda o‘rni bilan Omon Muxtor dunyoqarashi va uslubini shakllantirishga ta’sir etgan ijtimoiy davr, uslubiy yuksalishiga ta’sir ko`rsatgan badiiy-estetik omillar, yozuvchi bilan adabiy-estetik tamoyillari muayyan darajada yaqin bo‘lgan ayrim ijodkorlar uslubi bilan mushtarak jihatlar ham kuzatiladi. Poetikaning muhim kategoriyalaridan biri badiiy asarning u yoki bu tarzdagi shakliy qurilishini belgilovchi umumiy prinsiplardan bo`lgan estetik ideal va uslubni o`rganish keng ma’noda olib qaralganda alohida ijodkor shaxsini o`rganishdir. Ayniqsa, O.Muxtorning ijodini tahlili qilishda va uning estetik idealini o`ziga xos uslubda o`rganish hamda tadqiq etish bitiruv malakaviy ishining o`ziga xos dolzarbligini belgilab ko`rsatadi. 1 Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor-kelajakkka e’tibor.T.:”O`zbekiston”, 2009. 11-12-betlar 3

Bitiruv malakaviy ishining maqsad va vazifalari: Omon Muxtorning adabiy-estetik qarashlarida namoyon bo`luvchi ijodiy individuallikni, badiiy asarlar yaratish barobarida badiiy voqelikni his qilish tamoyillarini o`rganish;  Adib romanlarida estetik idealning badiiy talqinini shakllantirishda ta’sir etgan ijtimoiy davr, uslubiy yuksalishiga ta’sir ko`rsatgan badiiy-estetik omillarni o`rganish;  Omon Muxtor ijodining o`ziga xosligi, ayniqsa, romanlaridagi jumla tuzish, rivoya tarzi, tasvir mahorati, sujet qurilishi kabi individual xususiyatlarini tahlil qilish;  Uslubda namoyon bo‘luvchi ijodiy individuallikning O.Muxtor romanlari badiiy matnida namoyon bo‘lishini kuzatish;  Uslubning yozuvchi romanlari shakliy unsurlarini yaxlitlikka biriktirish, har bir unsurning butun tarkibidagi mohiyati va funksiyasini belgilashdagi rolini aniqlash;  Yozuvchi romanlarida qahramon ismlari va badiiy shartlilik masalalarining namoyon bo`lishi va ularning falsafiy mohiyatini hamda ijodkorning uslubiy qirralarini tadqiq etish. Mavzuning o`rganilish darajasining qiyosiy tahlili: Omon Muxtor romanlari adabiyotshunosligimizda Matyoqub Qo`shjonov, Umarali Normatov, Sanjar Sodiqov, Qozoqboy Yo`ldoshev, Yo`ldosh Solijonov, Zulxumor Pardayeva,Sh. Doniyorova singari adabiyotshunoslarimiz tomonidan muayyan darajada o`rganilgan. Tadqiqotning ilmiy yangiligi: O`zbek adabiyotshunosligida Omon Muxtor hayoti va ijodi keng miqyosda o`rganilgan. Ammo adibning estetik ideali, uning individual uslubi bilan uyg`unlikda tahlil qilish masalalari deyarli o`rganilmagan. Ana shu jihat ishimizning yangiligini belgilaydi. Tadqiqot obyekti va predmeti: Omon Muxtorning “Egilgan bosh”, “Ming bir qiyofa”, “Ko`zgu oldidagi odam”, “Tepalikdagi xaroba”,”Maydon” asarlari mavzu tadqiqida material vazifasini o`taydi. Omon Muxtor romanlaridagi shakliy-uslubiy individullikning namoyon bo`lishi tadqiqot predmetini belgilaydi. 4

Tadqiqotning ilmiy- amaliy ahamiyati: Ushbu bitiruv malakaviy ishning nazariy xulosalaridan akademik litsey, kasb-hunar kollejlari hamda o`rta umumta’lim maktablari uchun ma’ruzalar qilishda, referatlar yozishda, uslubiy tavsiyanomalar tuzishda foydalanish mumkin. Tadqiqotning tuzilishi: Bitiruv malakaviy ish tuzilishiga ko`ra ikki bob va to`rt fasl, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 5

I BOB. BADIIY ADABIYOTDA ESTETIK IDEAL MUAMMOSI I.1 Omon Muxtorning adabiy-estetik qarashlari Jahon adabiyotshunosligidan shu narsa ayonki, ijodkorning adabiy-estetik qarashlari badiiy asarlarini to`g`ri talqin qilishda muhim o`rin tutadi. Zero, ular orqali yozuvchining badiiy-estetik konsepsiyasi ma`lum bo`ladi. Shuningdek, bu kabi fikrlarning adabiyotshunoslik xazinasi boyishida ahamiyati katta bo`lib, adabiyot maydoniga endigina kirib kelayotgan havaskor ijodkorlar uchun ibrat maktabi vazifasini o`taydi. Xususan, taniqli adib O`zbekiston san`at arbobi Omon Muxtor (asl ismi: Muxtor Sulaymonovich Omonov)ning adabiy-estetik qarashlari asarlarida o`ziga xos tarzda namoyon bo`ladi. Adib 1998-yilda “O`zbekiston adabiyoti va san`ati” gazetasida e`lon qilingan muxbir Ahmad Otaboy bilan bo`lgan suhbati (“Har kimning o`z zamin, o`z osmoni bor… ”)da shunday deydi: “Asar biron-bir masalani hal etishi, problemani ko`tarib chiqishi kulgili gap. Asar inson ruhiyatining murakkabligini aks ettirishi kerak ekan! ” 2 Darhaqiqat , badiiy asar muammoni hal qilishni o`rgatmaydi, balki hayotning, insonlarning naqadar murakkab ekanligini ko`rsatadi. Zero , “Haqiqatni, hayotning realligini aniq va ta`sirli tarzda qayta tiklab tasvirlash yozuvchi uchun eng oliy baxtdir”. 3 Shu jihatdan adib asarlarida qahramonlarining ruhiyatiga, uning tasviriga alohida e`tibor qaratadi. Masalan, adibning “Ko`zgu oldidagi odam” romanida bosh qahramon Valijonning psixologik tasviri uning ma`naviy-ruhiy olamidagi tebranishlar orqali namoyon bo`ladi: “Men hamon Xanifaning oldida xiyonat qilganmi, gunohkordek holatni his etardim. Mabodo , Xanifa mendan ketmagan – uzoqlashmaganida, butun ish boshqacha ko`chishi , men bu savdoga balki yo`liqmasligim ham mumkin edi! Lekin endi inon-ixtiyor menda emas, orqaga chekinib bo`lmasdi! Mamlakatxon 2 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq” , 2000. – 418 b. 3 Turgenev I.S. Sobraniye sochineniy. 10-tom. - S. 133. 6

mening joni jahonimga aylangan, menga usiz hayot yo`qdek edi. Men unga topina boshlagan edim Shuning barobarida, bu munosabat hozir meni battar qalqitgan; oromimni buzgan; atrofimda ko`pdan buyon ro`y berayotgan voqealar, sir-sinoatlar emas, aqalli, o`z hayotimda nimalar bo`lganiyu nimalar bo`layotganini nihoyat – tez anglab yetgim ham kelmoqda edi! Mening hayotim suyunch-hayajonga xavf- xavotir qorishgan, har qachongidan ko`proq iztirobga o`ralgan bir holatda o`tmoqda edi! Yuragim xijil; xayolimda, ishing oxiri voy bo`ladi, degan tahdid…” 4 Ushbu parchada yosh yigit o`z sevgisiga ich-ichdan iqror bo`lar ekan, biroq bu muhabbat dardi bilan birga uni vijdon azobi ham qiynaydi. Chunki u o`zining birinchi sevgisiga , Xanifaga , xiyonat qilgan edi. Vaholanki, Valijon shunday holatda ham aybni o`zidan emas, balki Xanifadan qidiradi. U o`z xatti-harakatlarini tahlil qilar ekan , o`zligini anglashga intiladi. Inson qismati ham , uning ruh olami ham naqadar murakkab ekanligi to`g`risida mushohada yuritadi. Demak, mazkur ruhiy tahlildan ko`rinadiki, O. Muxtor asaridagi obrazlar o`z-o`zini psixologik tahlil qilish jarayonida qahramon ruhiyatidagi yaxshilik va yomonlik unsurlari ko`rinadi. Bu jihat adibning quyidagi fikrlari bilan bog`liq: “Ularning barchasida (roman qahramonlarida – D.Sh.) inson tafakkurining muayyan qirralarini yoritishga urindim va ayni paytda adabiyotga an`ana bo`lib kelgan ijobiy va salbiy qahramon tushunchalaridan voz kechdim. Insonning o`zida hammasi – ezgulik va yovuzlik mujassam, degan qadim Sharq falsafasiga 4 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq”, 2000. – 212 b. 7

tayandim.” 5 Shu sababdan adibning hech bir asari qahramonini to`la salbiy yoki ijobiy obraz deb aytib bo`lmaydi.Vaholanki , inson – bu inson. U xato qilishi , uning qo`lidan Ezgulik ham, Yomonlik ham kelishi mumkin. “Bir yaxshining bir yomoni” deganlaridek eng yomon odam ham bir ezgulik qilishi mumkin-ku! Romanchiligimiz asoschisi Abdulla Qodiriyning “O`tkan kunlar”ida O`zbekoyim, Xushro`ybibi, Zaynab, “Mehrobdan chayon”da Solih Mahdum, Sultonali Cho`lponning “Kecha va kunduz”ida Miryoqub, Noib to`ra obrazlari haqiqiy ma’nodagi hayotiy-realistik obrazlardir. Omon Muxtor yaratgan obrazlar ham yuqoridagi qahramonlar kabi murakkab xarakterlidir. Misol uchun Abdulla Hakim (“Ming bir qiyofa”), Valijon (“Ko`zgu oldidagi odam”), Mirzo G`olib (“Tepalikdagi xaroba”), Abror (“Egilgan bosh”) kabi qahramonlar asosan ezgulik, haqiqat uchun kurashsalar-da, ba`zan bu yo`lda ayrim xatolarga, kamchiliklarga yo`l qo`ydilar. Bunga ulardagi shaytoniy hislar, illatlar sabab bo`ladi. Yoki G`oziddin , Haqnazarov (“Egilgan bosh”) , Badalbek (“Ko`zgu oldidagi odam”)obrazlari tubanlik botqog`iga botgan, chirkin kimsalar sifatida tasvirlansa ham, ammo asarning keyingi qismlarida ularning shaxsiyatidagi ijobiy xislatlar ko`rina boshlaydi. Ijodkor har bir obrazni estetik me’yorlar asosida badiiy jihatdan mukammal yaratibgina qolmay, ayni bir vaqtning o`zida shu obrazga o`zining munosabatini ham bildiradi, ya’ni uni yo tasdiqlaydi, yo inkor etadi. Vaholanki, O.Muxtor asarlarida insonlar haqida mulohaza yuritar ekan, hayotda mukammal inson bo`lmasligini, uni butkul yaxshi yoki yomonga ajratib bo`lmasligini aytib o`tadi. Shu sababdan yozuvchilar o`z asarlarida ideal insonni yaratishga, Alloh yaratgan bandalarini mukammal ko`rsatishga urinishlarini e’tirof etadi: “Dunyoda odam borki, o`zini olijanob deb o`ylaydi. Birov mabodo men yomonman, men tubanman, degan taqdirda ham, bilingki, bu noz-firoqdan boshqa 5 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq”, 2000. – 418 b. 8

narsa emas. Aytgan gapiga o`zi ishtiboh bilan qaraydi. Tarix bo`yi shunday bo`lib kelgan. Umuman, odamlar hayotlarida bo`lgan xatolar, gunohlarni tan olmaslikka moyil. Xudo yo`liqtirmasin, lekin agar tasodifan duch kelsangiz suhbatlashib ko`ring, hattoki pixini yorgan jinoyatchi ham oqlanishga harakat qiladi. mening gunohim yo`q, kutilmaganda shunaqa bo`lib qoldi, deydi. U ba’zan tarbiya yetishmagani, ba’zan sharoit nobop ekanligidan qabihlikka borgandek taassurot uyg`onadi. Ko`pincha tergovchi uning aybini bo`yniga qo`yg`unicha terlab ketadi. Goho bunday bahs chiqadi. Odamlarning necha foizi dono, ezgu, saxiy? Necha foizi aksincha, nodon, yovuz, manfaatparast ? Albatta, buni hech kim hisoblab ko`rmagan. Hisoblab bo`lmaydi ham! Bir tomondan, biz ko`rkam deb bilgan kishida yetarlicha qusurlar bor. Xunuk atalgan kishida esa ulug`vorlik uchqunlari topiladi. Ikkinchi tomondan, bir yo`lda ketayotgan odamlarni qanday qilib “sarak-puchak”ka ajratasan? Biz kim bo`libmiz, Buni dunyodagi ulug` hakamlar ham bajarolmagan… ammo Yozuvchi doim murakkab bu jarayonga “sho`ng`ish”ga urinadi. Xudo kechirsin. U Zot yaratgan bandalarga “shakl- shamoyil” bergisi keladi. Bu balki, dunyoni anglashga urinish nishonasidir?! ” 6 Demak, adib asarlaridagi insonlar siymosi bu ijodkorning hayotni va kishilarni tushunishga, ularni anglashga bo`lgan urinishlari natijasidir. “Ming bir qiyofa” romanining asosiy mezoni bo`lgan milliylik va umumbashariylik leytmotivi badiiyatning ham, emotsionallikning ham yuksalishiga ta’sir qiladi. Adabiyotimizning o‘ziga xos an’anasi bo‘lgan ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi azaliy kurashda biri ulug‘lanib, ikkinchisi rad etiladi. Ko‘zlarida mehr-shafqat nuri yog‘ilib turgan, iymon-e’tiqodli oddiy bir inson Burhon Sharif ezgulik himoyasiga astoydil bel bog‘laydi. Uning tabiatida kibrlanish, bandasining qarshisida bosh egish, unga sig‘inish xususiyatlari yo‘q. Burhon Sharif insonlik burchini ado etmoqni muqaddas sanaydi, kam-ko‘stsiz ado etmoqqa intiladi. Nosir bu milliy xarakterda haqiqatparvarlik, mardlik, mag‘rurlik, 6 Omon Muxtor. “Muhabbat o`limdan kuchli”. Roman. “Sharq yulduzi” jurnali. 2010-y, 4-5-sonlar. 9

haromdan parhez qilish, vijdonlilik xislatlarini jamlaydi. Shu bois ham xarakter xatti-harakatiga munosabatini aniq ifoda etadi. Darhaqiqat, romanda muallifning xolis nutqi tarixchi-publitsist sifatida, qahramon tashqi faoliyatini, xatti-harakatini, ichki tuyg‘ularini, voqealar jarayonini ifodalashda keng o‘rin tutadi. Uning yashirin munosabati sezilib turadi. Chunki, O.Odinsov aytganiday, “obyektivlashtirilgan neytral nutq rivoyada yorqin til bo‘yoqlari bo‘lmasligi, aniq manzaralarda badiiy bo‘yoqlarning kamayishiga, ayni paytda muallifning nutqiy faoliyatda munosabatini aniq ifodalashga olib keladi”. Arastuning ta’kidlashicha, “ Komil kishilar bir xil bo‘ladi, yomonlar esa har xil bo‘ladi”. 7 Biz shu aqidadan kelib chiqsak, romanda ming xilda evriluvchi yomon kimsalarning kirdikorlarini ko‘rsatish maqsadi birinchi o`ringa chiqqanligi oydinlashadi. Biroq O.Muxtor bir- birini rad etuvchi ezgulik va razolat o‘rtasidagi kurashni ko‘rsatishda turlicha munosabatlar jarayonini ham, ikkala tomonning chambarchas bog‘liqligini ham, ba’zan ularning o‘zaro bir-biriga o‘tib turishi konkret insonda qorishiq holda uchrashini ham nazardan qochirmaslikka urinadi. Roman qahramonlaridan biri Sadirjon aytganiday, Burhon Sharif “o‘zini qo‘rqmay ajdahoning og‘ziga uradi”, “yovuzlikka qarshi ochiqdan-ochiq kurashga chiqadi”. U adolatli qonunlarning buzilishiga qarshi jasorat bilan kurashadi, xalq taqdiri haqida qayg‘uradi. Nazarimizda, O.Muxtor bu obrazni chizishda xalq eposlariga xos afsonaviy yakka qahramonlar obrazidan ham ijodiy foydalangan. Binobarin, insoniy muhabbat, erksevarlik, do‘stga sadoqat, aql-zakovat va iste’dodda yuksaklik, ilm-hikmatni egallashga ishtiyoq, dushmanga cheksiz nafrat, mardonavorlik, fidokorlik kabi tuyg‘u-xislatlarning bir kishi tabiatida umumlashishi eposga xos xususiyatdir. Burhon Sharif odamlarga yaxshilik qilib, ularni ezgulikka da’vat etgan, ularga mehr bilan qaragan, shu yo‘lda kurashgan, nopok kimsalarning jazolanishiga erishgan. Biroq u azal-azaldan inson qonida, tiynatida mavjud yovuzlikning qarshisida ojiz bo‘lib qoladi. Uning o‘zida ham ichki bir alam adovat, qizg‘anish tuyg‘usi mavjud. Umrining o‘ttiz yilini u o‘z-o‘zi 7 Yuldashev S. Antik falsafa. –Toshkent , 1999. 126-bet 10

bilan kurashib o‘tkazgan. Umr intihosida Burhon Sharif Abdulla Hakim ruhiga xiyonat qilgani, uning kundaliklarini e’lon qilish imkoni bo‘la turib, bu ishni paysalga solganligini e’tirof etadi. So‘zda sobit turmaslikni ham xiyonat, yovuz jinoyat deb baholaydi. Tabiatan olijanob bo‘lgani uchun ham: “ Mening har xil yovuzlar, korchalonlardan farqim nima?! Inson qayta tirilib, u dunyoda ko‘rishadigan bo‘lsa men Abdullaning yuz-ko‘ziga qanday qarayman?!” 8 deb oxiratini o‘ylaydi. O‘z harakatlaridan tegishli xulosalar chiqarib ogohlikka da’vat etadi. Demakki, dunyoda u ishongan, o‘zicha to‘g‘ri deb o‘ylab yashagan e’tiqodidan boshqa haqiqatlar ham borligini anglab etadi. Abdulla Hakim yoshlikdan ota mehriga zor, beva onasi qo‘lida o‘sgan yolg‘iz farzand. Endilikda onasidan ajralgan, sevgilisiga yeta olmagan. Dunyodan ko‘ngli sovigan. Hatto bola-chaqa ham orttirmagan. Ijara uyda yashaydigan va yeyish-ichishining tayini yo‘q. Ba’zan qattiq ichishdan ham tiyila olmaydigan oddiy bir xizmatchi. Biroq shu kishi ikki tomchi suvday Burhon Sharifga qiyofadosh. Bir jihati shu sabab, ikkinchidan, Abdullaga rahm qilib Burhon Sharif uni ukasi o‘rnida ko‘radi. Uning ahvolini tushungani uchun, ba’zan saxovat ko‘rsatib, o‘z o‘rniga ziyofatlarga borib qorinni butlab olishni maslahat beradi. Burhon Sharifning haqiqatparvarligidan cho‘chigan nopok kimsalar qo‘liga yanglishib tushib qolgan qiyofadoshi unga xiyonat qilishni istamaydi. Nohaqlikka nisba tan qalbida tug‘ilgan g‘azab va nafrat unga jur’at va dadillik bag‘ishlaydi. Ezgu ishlar bilan mashg‘ul Burhon Sharifni qilgan yaxshiliklari evaziga zolimlardan asrab qolish, umrida biror marta fidoyilik ko‘rsatishga ahd qilgan Abdulla Hakim uni Burhon Sharif gumon qilayotganlarga haqiqatni oshkor qilishni istamaydi: “ Sendan hayot umringda, bir marta fidoiylik, mardlik ko‘rsatishni talab qilyapti! Tizzang qaltirab o‘tirishga haqqing yo‘q! Gap shu… Kelinglar, hunarlaringni ko‘rsataveringlar – men Burhon Sharifman!...” 9 deydi u. Abdulla Hakim tinimsiz azob-uqubatlarga o‘zini tutib bermay, “Birodarlar, 8 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq”, 2000. – 162- b. 9 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq”, 2000. – 19- b. 11

kechirasizlar anglashilmovchilik bo‘lyapti. Men Burhon Sharif emasman”, deyishi ham mumkin edi. Lekin u bunday qilmaydi. O‘zini nomardlarcha tutayotgan kishilarga haqiqatni aytishni ep ko‘rmaydi. “Dushman”lari irodasiga bo‘ysunishni Burhon Sharifga nisbatan xiyonat, vijdon amriga illo nish deb biladi. Do‘stga bo‘lgan sadoqatni poymol etib jonni omon saqlashni astoydil istamaydigina emas, dushmaniga bo‘lgan cheksiz nafrati tufayli ham sir boy bermaslikka tirishadi. Abdulla Hakim azob-uqubatlarga chidash uchun jasoratni o‘z ruhi va tafakkuridan oladi. Shu bois ham vaziyatga qarab oqilona harakat qila oladi. Uning axloqidagi bu go‘zal sifat aniq faoliyat orqali namoyon bo‘ladi. Muhimi, u o‘z irodasiga qarshi bormaydi. Qolaversa, azobga bardosh berishga bo‘lgan ichki intilish ham uni jasur bo‘lishga undagan omillardan biridir. Abdulla Hakim qalbidagi or- nomus, g‘urur tushunchalari oyoqqa qalqib, “tomirlariga o‘tli bir qon quyulib” nafaqat nomardlarcha bosh egishni, balki o‘zining xarob ahvolini sezdirishni ham nomus deb biladi. Binobarin, u o‘zini, o‘zligini xor qilmaydigan shaxs. Abdulla Hakim – Burhon Sharif jisman mag‘lub bo‘ldi. Shunga qaramasdan uning o‘limida ham bir ulug‘vorlik borki, bu roman voqealari mazmuniga optimizm, kitobxon qalbiga taskin bag‘ishlaydi. O.Muxtor insoniy buyuklik haqidagi ming yillik adabiy-estetik tafakkurga xos fikrlarni shunchaki nasihat tarzida emas, xarakterlar ruhiyati tahlili, voqealar mantig‘idan keltirib chiqargan holda ilgari suradi. Boshqacharoq aytganda, muallif o‘z fikr- mulohazalarini ertak mazmunidagi, latifalar mantig‘idagi xalqchillikdan foydalanib, real qahramonlar shaxsiyati, ruhiy olami va intilishi mohiyati bilan uzviy tarzda tutashtira oladi. D.Quronovning ta’kidlashicha,”Adibning kitobxon bilan muloqoti amalga oshishida hikoya qilinayotgan narsaga muallifning munosabati, dunyoqarashi, ayni paytdagi ruhiy holati muhim ahamiyatga egadir. U esa ko‘proq uslubda namoyon bo‘ladi.” 10 Omon Muxtorning sobiq sho`ro davrida va mustaqillikdan keyin yaratilgan asarlari orasida obrazlarning murakkab tasvirida sezilarli farqlar mavjud. Bu , 10 Qur’onovD. Cho`lpon nasri poetikasi. –Toshkent : “Sharq” NMK, 2004. 231-bet 12

albatta, adibning g`oyaviy-estetik qarashlari bilan mutanosib tarzda sodir bo`lgan. Masalan, adibning sobiq sovet davrida (1986-yil) yozilgan “Egilgan bosh” romanida o`z “davri bilan hamnafas, hozirjavob, kamarbasta katta olim ” sifatida e`tirof etilgan, biroq aslida milliy o`zligidan yuz o`girib, mustabid mafkura tuzumi quliga aylangan Haqnazarov shaxsiyati muallif nutqi orqali quyidagicha ochib beriladi: “Umuman, u hayotda bosib o`tgan yo`lini to`g`ri, o`zini haq deb biladi. Dunyoda har kim tirikchilik uchun har xil kurashadi. Men , qishloqdan chiqqan bir yigit , shu yangi tuzum tufayli yorug`lik ko`rmadim, odam bo`ldim , shu tuzumni umrum boricha himoya qilaman, deb har qadamda kerilib qo`yishini yoqtiradigan , bunga astoydil ishongan Haqnazarovning yo`lini noto`g`ri , o`zini nohaq deyish – sirasini aytganda ham insofdan emas-da ! Kurashgan , kurashayotgan kishidan ayb izlash rostmana gumrohlikka o`xshaydi! ” 11 . Parchadan ko`rinadiki, yozuvchi hayotda yashash uchun kurashgan va bu jarayonda itoat yo`lidan borishni afzal bilgan , jamiyatda yuksak darajaga erishgan, ammo ma`nan tubanlikka yuz tutgan bu qahramonini, Haqnazarovni, oqlashga uning xatti-harakatlarini xaspo`shlashga urinadi. Omon Muxtorning istiqloldan so`ng yaratilgan asarlarida bu kabi sinkretik obrazlar o`zgacha tasvirlanadi. Jumladan, adibning “Ming bir qiyofa” romani qahramoni Abdulla Hakim hayotini ma’no-maqsadsiz o`tkazganligi, ichkilikka berilganligi, jamiyatdan uzilganligi sababli o`limidan so`ng do`zaxdan joy oladi. Biroq uning volidasiga bo`lgan cheksiz muhabbati, do`stiga nisbatan pok sadoqati tufayli Abdullaning gunohlari kechiriladi va jannatga yuboriladi. Bulardan ma’lum bo`ladiki, bu ikki murakkab, qorishiq holatda berilgan , biri jisman, boshqasi qalban yuksak bo`lgan obrazlar adibning ijodiy-estetik konsepsiyasida shu davrlar oralig`ida o`zgarish bo`lganligini ko`rsatadi. Omon Muxtor yaratgan obrazlar qanchalik murakkab bo`lsa, asar tuzilishi ham o`ziga xos , ya’ni qorishiq holatdadir. Chunonchi adibning biror bir asarini bu 11 Omon Muxtor: Romanlar. T.:”Sharq”, 2010. 320-b. 13

fantastik , bu tarixiy, bunisi falsafiy deb ajratib bo`lmaydi. O.Muxtor bu haqda shunday yozadi: “Adabiyotning o`zida erishilgan hamma narsalarni , detektivga xoslik ham, xaayoliy, fantastik belgilarni ham iloji bo`lsa birlashtirish kerak ekan. Chunki inson shularning hammasining ichida yasharkan. Demak, insonning ana shu tomonlarini ko`rsatsak, shaxs murakkabligini aks ettirishga ma’lum darajada erishar ekanmiz, degan fikrga keldim.” 12 Adibning mazkur fikrlari uning “To`rt tomon qibla” trilogiyasida yaqqol namoyon bo`ladi. Jumladan, asarda sinkretiklik xususiyati fantastikasiga xos to`qqiz qavatli binoning birdan g`oyib bo`lishi , mashinaning haydovchisiz yurib ketishi kabi hodisalar, detektivga xos Siroj muallim va Badalbekning sirli o`limini surishtirish voqealarida, tarixiy mavzuga xos jihatlar Lutfiy, Mashrab va Bayron kabi buyuk shaxslarning obrazlarning asar sujetidan o`rin olganlarida ko`rinadi. Omon Muxtor o`z suhbatlarida “Sharqdan ko`proq o`rgandim ” deya e’tirof etar ekan, yozuvchining sharqona qarashlari asarlarida xalq ertak va afsonalaridan xalq eposidagi afsonaviy yakka qahramonga xos bir kishi tabiatida turfa tuyg`u xislatlarning umumlashtirilishi, sharq mumtoz asarlariga xos serqatlam ramziylik va teran falsafiylik, kinoyaviy ishoralar hamda umuminsoniy mavzularning qamrab olinishi , xalq idealini ifodalashida yorqin namoyon bo`ladi. O. Muxtor o`z fikr-mulohazalarini ertak mazmuni, rivoyatlar mantig`idagi xalqchillikdan foydalanib real qahramonlar shaxsiyati, ruhiy olami va intilishlari mohiyati bilan tutashtira oladi. Omon Muxtorning bunday o`ziga xos uslubi haqida Hamid G`ulom shunday yozadi: “Omon Muxtorning keyingi yillarda e’lon qilingan asarlari o`zbek nasrida va umuman , o`zbek adabiyotida katta voqea bo`ldi. Adib badiiy ijodda o`ziga xos uslub egasidir… Ijodkorning tub mohiyati, ijtimoiy ildizlari va milliyligi nuqtayi nazaridan qaralganda, Omon Muxtor asarlari original romanlar – o`zbek xalq qissalariga yaqindir ”. Darhaqiqat, yozuvchining individual uslubining yorqinligi xalq og`zaki ijodi namunalari: latifa, ertak , afsona va rivoyatlarini asar poetik strukturasiga mahorat 12 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq”, 2000. – 418 b. 14

bilan singdira olganligida ko`rinadi. Xususan , “Ko`zgu oldidagi odam ” romanida shunday rivoyat keltiriladi: “Qachondir qadim zamonda G`urbat degan mamlakat –buyuk bir vodiy bo`lgan ekan. Bu vodiy g`aroyib; jannatdek hammayoq yashnab yotar ekan. Ayniqsa, ariqlar, daryolarda sharbat suvlar sharqirab oqar ekan. Odamlar baxtli, bedard; ehtimol shu boisdandir, bir oz nizoga o`ch , noahil ekan. Yo`q, payti kelib, ular baxtdan , bedardlikdan qandaydir norozilik sezishadi. Ularga ajib bir dard yuqib, go`yoki baxtsizlikda osoyishtalik bordek tuyula boshlabdi… Biroq shu kundan o`rgangan hayot o`zgarib , o`z osoyishtaligini ular battar yo`qota boshlashibdi. Buning ustiga , butun vodiy ular bilan o`zgarib poyonsiz sahroga aylana boshlabdi… Qum ham emas yerni kuyundi- kulga o`xshaganmi, chirib- uvadalanganmi tuproq qoplabdi. Endi kentlar-tumanlardagi ko`chalar o`rtasi , hovlilar atrofi, qishloqlardagi ekin maydonlari, yalangliklar –hammayoq handaq singari qazib chiqilgan , yurgan yo`llar , oyoq ostida katta-kichik quduqlar ko`zga tashlanar ekan.. Bu yerga birov adashib kelib qolsa, itlar, ko`cha muyulishlaridan guv etib qora kiygan odamlar yugurib-yopirilib, ro`parada paydo bo`lishar, ular barchalari qo`llarini osmongami, kelgan kishi tomongami cho`zib iltijo qilishar ekan: - Yuragim kuyayabdi. Suv… Suv…Suv… ” 13 Asar qahramoni Valijon qabristonda eslagan ushbu rivoyat roman sujetida muhim rol o`ynaydi. Chunki u o`zini yolg`iz his qiladi, atrofdagi kishhilarning mehrsizligidan, oqibatsizligidan hayron bo`ladi. Bu rivoyat orqali insonlar orasidagi mehr- muhabbatning yo`qolishi , el-yurt o`rtasida noahillikning yuzaga kelishi oxir-oqibat insoniyatning fojiasi bilan yakun topishi g`oyasi ilgari suriladi. Bu jihat esa asarda ifodalangan g`oyaviy mazmunni to`ldiradi. Umuman, adib ijodida Sharqona an’analarga keng o`rin berilishi asarlarining jonli va yorqin chiqishida muhim omil sanaladi. O. Muxtor bu haqida shunday yozadi: “”Aflotun”ni – so`nggi romanimni bitta ertak qolipiga kiritdim. O`zimizda 13 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq” , 2000. –216- b. 15

sahroda ketayotib, quduqda tushib, bir balolarga uchragan qahramonlar haqida bir nechta ertaklar bor. Men mana shu ertaklar sujetiga ozgina tartib, shakl va badiiy bo`yoq berdim. Sahro, quduq, yana sahro, yana quduq, ya`ni Insoniyatning bosib o`tgan yo`llari… ” 14 Adibning bu kabi adabiy- estetik qarashlarida xalq og`zaki ijodi namunalari mohiyatini chuqur anglab, ularga suyanga holda, bugungi inson hayotini aks ettirishga uringanligi ayon bo`ladi. Omon Muxtorning adabiy- eststik qarashlari nafaqat suhbatlarida , balki o`z asarlarining muqaddima qismlaridan ham o`rin olgan. Jumladan , adib “Ming bir qiyofa” romani muqaddimasida shunday yozadi: “…yozuvchi har qanday asarda o`zi kuzatgan – eshitgan , ko`rgan hayot haqiqatlarini aks ettiradi. Lekin baribir, bu asar ko`proq xayol mahsuli, men hayotdagi aniq voqealar, odamlarni –bo`yoq berib , umumlashtirib yuborishga harakat qilganman.” 15 Darhaqiqat, “…hayotiy fakt badiiy asar bo`lishi uchun poydevordir, lekin uning o`zi asar badiiy jonli bo`lishi uchun kamlik qiladi. Badiiy asar ikkita narsadan yuzaga keladi, biri hayotiy fakt bo`lsa, boshqasi badiiy to`qimadir. ” 16 Yuqoridagi fikrlardan ma’lum bo`ladiki, hayotiy voqealar badiiy asar uchun asos bo`lar ekan , yozuvchi bu hodisani ta’sirchan va obrazli qilib ifodalashda xayolot olamiga beriladi.“Yozuvchi ma’lum g`oya asosida to`plagan alohida faktlarini o`zining shaxsiy tajribasi bilan boyitib, qalbidan o`tkazib, ko`pchilikka xos qilib umumlashtiradi. Ya’ni , aniq g`oyaga asoslanib, yozuvchi hayotdagi alohida narsalarni buzadi, saralaydi, to`qiydi, umumlashtiradi va jonli, tabiiy hamda betakror go`zal narsani yaratadi. Yaratgan asari (lavhasi) o`quvchi ko`z o`ngida yaqqol namoyon bo`ladi, kitobxon o`y-xayollarini o`ziga tamoman band etadi. ” 17 Umuman olganda badiiy asarda hayot va xayol birlashadi. Xususan, 14 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq” , 2000. – 420-b. 15 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq” , 2000. – 10- b. 16 Ummat To`ychiyev.O`zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari. T.:”Yangi asr avlodi”,2011. 364-b. 17 Hotam Umurov. Adabiyot nazariyasi. T.:”Sharq”, 2002. 64-b. 16

Omon Muxtorning “Muhabbat o`limdan kuchli” romanida XX asr 50-yillaridagi qatag`on siyosati bilan bog`liq voqealar, ya’ni zamondoshlari orasida ilg`or fikrli, millatning taqdirini o`ylagan, uning kelajagini erkli va baxtiyor ko`rishni istagan, xalqning ko`zini ochib, o`zligini tanitish hamda anglash orqali erishishni niyat qilgan ziyoli kishilarning mustabid tuzum tomonidan qoralanganliklari jisman yo`qotilganliklari qalamga olinadi. Asar qahramoni Ibrohimni sobiq mafkura malaylari aybdor sanab, qamoqqa olishga, uni o`ldirishga urinadilar. Bunga sabab sifatida “Iqtisod va siyosat” idorasi boshlig`i G`ayrat Nusratni cho`chqa deb yozib , idoraning barcha eshik va devorlariga yopishtirib chiqqanligini ko`rsatadilar. Romandagi Ibrohim kabi sho`ro siyosatiga qarshi oshkora isyon ko`targan o`z zamonining hurfikr kishilari bunday nohaqliklarga uchraganligi tarixiy haqiqatdir. “”Xuddi shu yillarda zulm avj olgan, har qanday adolat poymol qilingan, xalqni siqib , suvini ichish eng baland pardaga ko`tarilgan, butun mamlakat tikanli simlar bilan o`rab olingan bahaybat qamoqxonaga , butun xalq esa tilsiz-zabonsiz, haq-huquqsiz mahbusga aylantirilgan ekan…Insoniyat tarixida har xil qirg`inlar, zo`ravonliklar, zolimliklar ko`p bo`lgan. Ammo ularning birontasi ham sho`ro mamlakatidagi katta qirg`inbarotlar qarshisida urvoq ham bo`lolmaydi. Yana buning ustiga ana shu million-million qamalgan, otilgan, halok bo`lgan, surgun qilinganlarning 99 foizi mutlaqo begunoh bo`lganligini unutmang.” 18 Demak, adib bu davrdagi umumxalq fojiasining dahshatini tasvirlaganligi hayotiy faktdir, biroq asar qahramoning qamalishi sababi bilan bog`liq voqea ijodkorning xayoli samarasi hisoblanadi. Yozuvchi badiiy to`qimalar orqali xarakterlagina emas, balki hayotiy va obyektiv g`oyalar hamda yo`nalishlarni ham kash etadi. Umuman, adib asarlarida Omon Muxtor dunyoqarashiga xos hayotsevarlik o‘z ifodasini topgan. Nosir uslubiy qarashida insonga ishonch kuchli. Roman nechog‘liq g‘amgin va o‘ychan ohang asosiga qurilib, qahramonlar mushkul 18 Ozod Sharafiddinov. Dovondagi o`ylar. T.: “Ma’naviyat”, 2004. 390-391-betlar 17

kechinma va fojialarni boshidan kechirmasinlar, asarning yakuni yorug‘ kunlar umidi talqini bilan xotima topadi. O.Muxtorning o‘zi bu holatni fe’l-atvoridagi, tabiatidagi, qolaversa, kayfiyatidagi “ ezgin odam emas” ligi; sharqona muhitda o‘sib-ulg‘aygani,tarbiya topgani, qahramonlarining esa “Baland Odamlar”, “Katta va Butun” shaxslar ekanligi bilan izohlaydi: “Men BUTUN ODAM bo‘lgan joyda tushkunlik bo‘lmaydi, deb o‘ylayman. Insonning ko‘rgan-kechirgan fojialarini qo‘rqmay ko‘rsataverish mumkin. Qahramon butun bo‘lsa, asarning qora tomonlari unutiladi, eng muhimi, o‘quvchi ergashishi, ibrat olishi kerak”. 19 Demak, muallifning o‘zi zamonlar osha ezilgan, xo‘rlangan va irodasi bukilmagan xalqqa qalbining tub-tubidayaqinlik, qarindoshlik, birodarlik tuyg‘ularini sezadi. I.2 Adib asarlarida estetik idealning badiiy talqini. San’atning eng asosiy qonuni – har qanday hayotiy voqeani estetik baholash, ya’ni go`zallik nuqtayi nazaridan badiiy talqin etishdir. Hayot san’at va adabiyotga go`zallik “elagi”dan o`tib kiradi, chunki inson go`zallik qonunlariga muvofiq ijod etadi. Inson o`z tabiati jihatidan san’atkordir. U hamma joyga qanday qilib bo`lsa-da go`zallik olib kirishga harakat qiladi. Insonning go`zallik haqidagi tasavvurlari tarixan va ijtimoiy jihatdan shartlidir. Ammo go`zallik haqidagi tasavvurlarning asosiy mazmuni avloddan- avlodga meros bo`lib o`taveradi. Chunki go`zallik haqidagi tasavvurlar, birinchi navbatda, insonning ma’naviy qiyofasiga taalluqlidir. Jamiyatning manfaatlariga va kishilarga munosabatida namuna bo`larli odamni “go`zal inson” deyish 19 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq” , 2000.423- b. 18

mumkin. Go`zallik axloqiygina emas, jismoniy mukammallikni ham o`z ichiga olib, shu sababdan ruhan va jismonan nosog`lom odam go`zal bo`lolmaydi. Go`zallik – juda keng tushuncha. U insonning fazilatlari haqidagi tasavvurlargina emas, balki jamiyat, uning eng odil va mukammal shakllari to`g`risidagi tushunchalar ham kiradi. Tabiat va jamiyatdagi narsa, hodisalarning, inson faoliyatining kishida mehr-muhabbat, quvonch, zavq, erkinlik tuyg`ulari hosil qilishga qodir bo`lgan xususiyatlarini ifodalaydi. Go`zallik – inson va hodisalarni umuminsoniy hamda milliy qadriyat sifatida belgilovchi ijtimoiy, ijobiy va ijodiy tushunchadir. Shunday qilib, mavjud voqelikning ijobiy tomonlariga munosabatgina emas, balki mavjud voqelikni mukammallashtirish borasidagi orzular ham go`zallik haqidagi tasavvurga kiradi. Inson uchun eng go`zal narsa bu – hayotdir. Hayot va inson – adabiyot va obrazning asosidir. Shu jihatdan adabiyot ham, obraz ham hissiyotimizga, ongi - mizga ta’sir ko`rsatadi, bizda muayyan tuyg`ularni yoxud tuyg`ular silsilasini uy - g`otadi. Zero, “O`qishli kitob go`zallikdir, lekin go`zallikda ham go`zallik bor. Qo - rong`u kechada otilgan mushak ham go`zal, quyoshga qarab xandon tashlab turgan gul ham go`zal. Osmonda sochilib ketgan rang-barang olov va oqish izlar go`zalli - gi ko`zni qamashtirsa ham puch go`zallik, shuning uchun bebaqodir. Gulning go` - zalligi esa to`q go`zallik, chunki uning bag`rida hayot bor, shuning uchun abadiy go`zallikdir. G`uncha guldan ham go`zalroq, chunki uning bag`rida ikki hayot – o`z hayoti va yana hayoti bor ”. 20 . Ana shu go`zallik kategoriyasi bilan bevosita bo - g`liq bo`lgan tushunchalardan biri bu estetik idealdir. “Estetik ideal – badiiy ijodga xos eng muhim tushunchalardan biri bo`lib, u ijodkorning xohishi, istagi asosida yotuvchi narsa yoki shaxsning qanday daraja - da bo`lishini anglatadi. Aniqroq qilib aytganda, obrazning yozuvchi tasavvuridagi ko`rinishi, uning konkret namoyon bo`lishi estetik ideal tushunchasining mohiyati - 20 A. Qahhor. Badiiy ijod haqida. T., 1987, 61-b. 19

ni belgilaydi. Bunga voqelik tarixiy zaruriyat qonuniyatlari asosidagina emas, balki go`zallik qonuniyatlari nuqtayi nazaridan ham tasvirlanadi.” 21 Ya’ni san’at va adabiyot asarlarida hayot estetik idealga qiyoslanib, uning “g`alviri”dan o`tkazilib, saralanib aks ettiriladi. Asli san’atkorlik hayotni go`zal tomonidan ko`ra bilish demakdir. “Men san’atkorman va mening hayotim go`za - llikni axtarish bilan o`tadi”, degan edi L. Tolstoy. Adabiyotning barcha vazifalaridan ustun turadigan bir vazifasi borki, xa - rakter tasviri unga xizmat qiladi, shu tufayli adabiyot emotsional ta’sir kuchiga ega. Bu vazifa estetik idealni ifodalash, mujassamlashtirishdir. Xarakter mazmun - ning shakli sifatida bu mazmundagi serta’sir va umrboqiy unsur –estetik idealning mujassamidir. Aslida , “badiiy obraz voqelik, hayotiy mushohadalarni, taassuro - tlarni ijodkor dunyoqarashi, estetik ideali orqali qayta ishlanishi oqibatida yangi - dan yaratilishidan iborat” 22 Estetik ideal tushunchasi ijtimoiy xarakterda bo`lib, fo - lklor va qadimgi yozma adabiyotda ham mavjud, shakllanishi jihatidan ierarxik-ta - drijiy xarakterga ega. Badiiy asar Baxtin ta’kidlaganidek, avvalombor, “estetik zavq berishi bilan ahamiyatli”dir. Ideal real mavjud bo`lib, go`zallikning yuqori darajada namoyon bo`lishi - dir. Ideal tushunchasi mukammallik darajasi nuqsonlarni baholash imkonini beradi. Idealni falsafiy tushunish asosida kishilardagi komil insonga xos bo`lgan xislat, xususiyatlari to`g`risidagi fikrlarning umumlashma tomonlari yotadi. Ideal inson yoki ijtimoiy guruhning mukammallikka doir sifat xususiyatlari, xatti-harakati, faoliyatini ifodalaydi. Estetik ideal insonning go`zallikka intilishini ifodalaydigan tasavvurlar asosida shakllanadi. San’at va adabiyot idealsiz yashay olmaydi. Tani - qli adib Onore de Balzak “Insoniyat komediyasi” yozgan so`zboshisida bu borada quyidagicha fikr bildirgan edi: ”Romandan farqli o`laroq, tarix (fani) oliy idealga intilishga majbur emas. Tarix qanaqa bo`lgan bo`lsa yoki qanaqa bo`lishi lozim bo - `lsa, shunaqadir, ammo roman esa, yaxshiroq olam tasviri bo`lishi kerak ”. 21 N.Hotamov, B.Sarimsoqov. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha-o`zbekcha izohli lug`ati. T.,1983. 129-b. 22 Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. T.,2004. 8-b. 20

Estetik ideal hamma vaqt ijtimoiy ideallar bilan bog`liq bo`ladi. Chunki ijodkor hayotiy taraqqiyot an’analarini ochadi va kelajak qanday bo`lishi kerakligi masalasini ilgari suradi. Shuningdek, san’at va adabiyot ijtimoiy idealni o`ziga xos vositalar – insonlar taqdiri va ruhiy holatini tasvirlash orqali ifodalaydi. Bu tarzda o`z ifodasini topgan ijtimoiy ideal kishilarning nafaqat ongiga, balki hislariga, qalbiga ham kuchli ta’sir o`tkazadi, ularga huzur, zavq, lazzat baxsh etadiyoki hayotdagi salbiy hodisalarga nisbatan nafrat uyg`otadi. Shu sababli san’at va adabiyotda aks ettirilgan ijtimoiy ideal “estetik ideal” deb ataladi. Estetik ideal ijtimoiy va etik ideallar kabi, hamma vaqt u yoki bu davrning tarixiy va ijtimoiy shart-sharoiti bilan bog`liq holda rivojlanadi. Shuning uchun u voqelikdagi rivojlanish qonuniyatlarining ilgarilama harakat ekanligini to`g`ri anglashga ko`mak beradi. Chunki ijtimoiy ideal ijtimoiy harakatning asosiy maqsadi bo`lsa, etik ideal u yoki bu ijtimoiy tuzumning normasidir; estetik ideal esa bir vaqtning o`zida ularning har ikkisini ham mujassamlashtiradi. Estetik ideal inson hayoti, xatti-harakati, hissiy dunyosi va uning kelajak haqidagi orzu-istaklari bilan bevosita bog`liq bo`ladi. San’atdagi o`z aksini topgan estetik ideal jamiyatning ilgarilama harakatini belgilash va kelajak ijtimoiy hayot uchun yaroqlari insonni tarbiyalashda muhim vositadir. Estetik idealda yozuvchi millati, tili, dini mujassamdir. Ular halqa singari bog`lanib, bir-birini to`ldirib, unda ijodkor mifik tafakkuridagi qahramon –“model” bilan birgalikda o`zi yashayotgan jamiyat va tizim muammolaridan yuqori turuvchi mukammal insonni tasavvur qiladi. Qahramonda nafaqat ijodkor ideali, balki unda ijodkor estetik didi ham aks etadi. Xususan, yozuvchi Omon Muxtor romanlarida ham estetik idealning o`ziga mujassamini ko`rish mumkin. Jumladan, adibning tassavurida yaratilgan qahramonlari, avvalombor, iymonli, hayotda o`z e`tiqodiga ega insonlardir. Bu jihat ayniqsa, asar qahramonlari mushkul ahvolga tushib qolganlarida ko`rinadi. Ular qiyin vaziyatlarda Ollohdan madad kutadilar. 21

“Qora to`zon ichida qoqinib – chayqalib – o`lim girdobiga tushib borayotgan mashinada, eng so`nggi qatorda o`tirgan xivechdekkina yigit olis-olis bir nuqtalarga ko`z tikib, – ota-bobolardan o`rganib-bilgan, Yuragida ko’milib yotgan muqaddas so`zlarni topib- tanlab; – o`zicha, – o’ychan pichirlamoqda edi: “Ilohi, agarchi jurmu isyondin o`zga ishim yo`q: ammo Sendin o`zga ham – kishim yo`q! Ilohi, o`zluk yomonlig`idan – o`zlugum bila o`ta olmaydurmen! Va, yaxshilarning etagin – yomonlig`im uyotidin! – tuta olmaydurmen. Ilohi , odam (avvaldan) xilofot taxtining mustavjibi – o`zimu bo`ldi?! Ilohi, ul uzun yo`l va qattig` vodiyda (meni ) inoyating bila yo`lla! Va, aning qat’ida oyog`im toyilsa, - dastgirliging bila qo`lla! Ilohi, dardi holimni har kimga aytsam, – rad qilsa, – Senga tavajjuh etkaymen! Va agar Sen rad qilsang, – netkaymen; va, kimga ketkaymen?! Ilohi, toatqa tavfiq bersang, – riyodin asra! Va, ibodatqa yo`l ko`rguzsang, – xatodin asra!..” 23 Yuqoridagi parchada “Tepalikdagi xaroba” romani qahramoni Mirzo G`olib yolg`izlikda ruhan azoblanar ekan, Allohga murojaat qilib, undan najot so`raydi. Qahramonning bu tavallosida uning Yaratganga bo`lgan yuksak ishonchi ufurib tu - radi. Yozuvchining asarlaridagi obrazlar qanday og`ir sharoitga tushmasinlar, ular yordamni insonlardan emas, balki Allohdan kutadilar. Shu jihatdan ular insonlarga emas, Buyuk Yaratgan Zotga sig`inadilar: “Ibrohim: “Men yolg`iz senga sig`inaman, parvardigorim!” deb xudoga ibo - dat-iltijo qilmoqda edi” 24 23 Muxtor Omon. To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari (Trilogiya) . –T: Sharq”, 2000.322-b. 24 Omon Muxtor. Muhabbat o`limdan kuchli. Roman. “Sharq yulduzi” jurnali. 2010-y. 4-5 sonlar 22

Mazkur parchadan “Muhabbbat o`limdan kuchli” asari qahramoni Ibrohim shaxsga sig`inish davrlarida yashagan bo`lsa-da o`z e’tiqodidan voz kechmaganligi ma’lum bo`ladi. Umuman, ijodkor yaratgan qahramonlarini chin dildan iymon-e’ti - qodli bo`lganliklari sababli ularning Yaratganga bo`lgan ishonchlariga mustabid tuzumning mafkurasi ham ta’sir ko`rsata olmagan. Masalan, “Ming bir qiyofa” ro - mani qahramoni Abdulla Hakimning quyidagi nutqi fikrimiz isbotidir: “Men xudojo`ylik qilganim yo`q. Toat-ibodat, taqvoni bilmasdim. Menga bi - rov buni o`rgatgan ham emasdi. Ammo Xudoning borligiga doim ishonganman. O`qigan maktablarimizda bizga dahriylikdan tarbiya berib, dinsizlikni qulog`imiz - ga quyishganiga qaramay, ayrim o`rtoqlarim mendan hattoki kulib yurishganiga qaramay, ey, baribir Xudoga shak keltirmaslik kerak, deb turib olardim! Zig`ircha shubhaga bormasdim! ” 25 Demak, Abdulla islom dini farzlarini bajarmasa ham, ammo ich-ichidan Allohga ishonadi, Uning borligiga zarracha shubha qilmaydi. Vaholanki, sobiq so - vet davrida ateistik qarashlar ilgari surilgan, “Xudo yo`q” deya, yosh avlodga ta’lim berishgan. Biroq bu tarbiya qahramonning mustahkam e’tiqodiga putur ye - tkaza olmagan. Yuqoridagi obrazlar orqali ma’lum bo`ladiki, Omon Muxtor, avva - lo, hayotda insonlar o`z e’tiqodiga ega bo`lishi va Xudoga nisbatan qalblarida is - honch hech qachon so`nmasligi lozimligini birinchi o`ringa qo`yadi. Zero, chin iy - monli kishi hech qachon birovga yomonlik qilomaydi. Aslida, asar mohiyatini anglashda ijodkor hayoti va taqdiri kalit vazifasini bajaradi. Badiiy asar har doim betakror, unda doimo ijodkor shaxsi yiltillab o`ziga ishora qilaveradi. Shu bois “biografik yondashuv ijodkor shaxsi orqali asar mohi - yatini anglashning muhim omilidir”. Estetik ideal ijodkordan hamma vaqt hayotiy haqiqatning badiiy asar maqsadiga mos bo`lishini talab etadi. O`z o`rnida yozuvchi real voqelik faktlarini badiiy obrazga aylantirishda ularni o`zining estetik talab va ehtiyojlariga moslashtirishga harakat qiladi. Boshqacha qilib aytganda, hayotiy material yozuvchining asaridan joy olishdan ilgari uning poetik sudidan o`tadi. 25 Muxtor Omon. To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari (Trilogiya) . –T: Sharq”, 2000.59-b. 23

San’atning eng muhim ahamiyati – turmushda kishi uchun qiziq bo`lgan hamma narsani tasvirlab berish, turmush hodisalari ustidan hukm chiqarish birinchi o`ringa qo`yiladi. Xususan, Omon Muxtor ijodida ham tarixiy shaxslar obrazi hayotiy faktlar asosida yozuvchi estetik tafakkuriga mos holda yaratilganligini ko`rish mumkin. Adibning “Tepalikdagi xaroba” romanida Lutfiy, Mashrab va Bayron kabi buyuk ijodkorlar siymosi gavdalantirilgan bo`lib, ular asar bosh qahramoni Mirzo G`olib shaxsiyatini ochib berishda muhim o`rin tutadi. Chunki, Mirzo G`olib bolalikdan onasidan eshitgan Mashrab g`azallari, otasi aytib bergan Bayron she’rlari ta’sirida voyaga yetganbo`lsa, ulg`aygach eng yaqin do`sti Lutfullaning Lutfiy hayoti va ijodiga doir so`zlab bergan voqealar uning taqdirida katta ahamiytga ega bo`ldi. Shu o`rinda adib Lutfiy shaxsiyatini aks ettirishda tarixiy faktlar bilan bir qatorda o`zining ijodiy fantaziyasini uyg`unlashtira olgan: “…Lutfiyning umri, asosan, faqirlik, nochorlikda o’tgan edi. U kamtarin, xoksor… “so’xta kishi erdi’’. Abdurahmon Jomiyga iltifot ko’rsatib, bunga u javob qaytarolmay qisinganida,’’Sizning eski to’ningizni gadoyliq qilurbiz!’’-deb, Lutfiy uning kisvatini egniga ilgan edi…Lutfiy to’g’risida: ‘’Darvesh kishi erdi… Agarchi shoirlik tarixida ma’ruf va mashhur bo’ldi; ammo darveshlik tarixini dog`i ilkidan bermadi!’’- degan gap ayni haqiqat edi. U Shayx Shahobiddin Xiyoboniydan ma’lum muddat so`fiylik tariqatidan ta’lim ham olgan edi. Tantilik, jo`mardlik; ismiga mos – lutf uning g`arib, sodda hayoti soyasida tog`dek yuksalib turar, Lutfiy bu tog`ni hammaga ko`rsatavermaslik uchungina devonavor yashab yurgandek edi! Faqat ba’zan oftob yaraqlab, qorli cho`qqilar bexosdan barq urar edi… Hali yosh Navoiy ‘’Orazin yopqoch…’’ deb boshlangan bir g`azalini o`qib berganida, Lutfiy baralla: ‘’Volloh, muyassar bo`lsa o`n-o`n ikki ming baytimni bu g`azalga olmoshardim; o`shanda ham, baxtiyor bo`lib olmoshardim!’’- degan edi.” 26 26 Muxtor Omon. To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari (Trilogiya) . –T: Sharq”, 2000.312-b. 24

Yuqoridagi parchada ma’lum bo`ladiki, ijodkor Lutfiyning zamondoshlari tomonidan bildirilgan fikrlar hamda o`z estetik tasavvuriga suyangan holda o`z idealidagi Lutfiy siymosini jonlantirgan. Ma’lumki, tarixiy – xronikal hamda hujjatli asosda Alisher Navoiy obrazini yaratishga urinishlar ilgari ham bo’lgan. Ular orasida ulug’ shoir va mutafakkirning surati va siyrati haqida xalqimizga muayyan tasavvur bera olgan Oybek, Lidiya Bat, Mirkarim Osim singari ijodkorlarning tarixiy roman hamda qissalari adabiyotimiz tarixida sezilarli iz qoldirgan. Yozuvchi Omon Muxtor romanlarining ulardan farqli jihatlari nimada? Aslida u ham bizga tanish bo`lgan tarixiy hujjatlarga, shoir zamondoshlarining xotiralariga, ulug` so`z san’atkorining adabiy merosiga tayangan holda qalam tebratadi. Biroq yozuvchi ularda bayon qilgan fakt va raqamlarni shunchaki sharhlash bilan cheklanmaydi. Ularga boshqacha nigoh bilan qaraydi. Shu ma’noda bu fakt, eng avvalo, roman uchun tanlangan mavzu va obrazga munosabatda namoyon bo`ladi. Nazarimizda, adib Omon Muxtor o`z salaflaridan farqli , “Ishq ahli aro” va “Buyuk farrosh” romanlarini Navoiy haqida emas, shoir va mutafakkir Navoiyni anglash haqida yozgandek tuyuladi. Muallifning bu qutlug` niyatini hikoyachi rassom Abulxayrning: “Navoiy to`g`risida yuzlab kitoblar yozilgan. Ammo ko`nglim to`lmadi. Bularning aksarida u tirik odamdan ko`ra ko`proq devordagi suratga o`xshaydi ”, degan so`zlaridan ham anglash mumkin. Omon Muxtor ijodiy niyatini ro`yobga chiqarish uchun o`ziga xos yangicha bayon uslubi va tasvir vositalarini kashf etadi. Bu birinchi galda hikoyachi- qahramon obrazini tanlashda ko`rinadi. Rassom Abulxayr, muallif Omon Muxtorning ham, qahramon Alisher Navoiyning ham tengdoshi – 60 yoshda. Bu “tengqurlik” Navoiy bilan muallif va hikoyachi-qahramonning bir-birini tushunish, ruhiy holatini, his qilishga yordam beradi. Navoiyning ham shoir, ham mutafakkir faylasuf, ham tadbirkor va aqlli davlat arbobi, ham oshiq, ham inson sifatida anglash istagi roman dilogiyani mantiqiy jihatdan birlashtirib turadi. Xuddi shu 25

o`rinda Omon Muxtorning ijodiy tamoyili, g`oyaviy maqsadi, axloqiy-falsafiy niyati oydinlashadi. Adib an’anaga aylangan usulga ko`ra, o`quvchini Navoiy atalmish ulug`vor cho`qqi sari chorlamaydi, aksincha, bu muazzam siymoni bizga yaqinlashtirishga intiladi. Romanda Navoiyni anglash chuqurlashgani sayin o`z qahramoni bilan hikoyachi-muallifning ruhiyati, ma’naviy olami birlashib yakranglik kasb eta boradi. Hatto yosh o`tgan sari yuzlanadigan xastaliklarni ham ikkalasi barobar boshdan kechiradi. “Favoyid” davri – elga naf tegishi lozim bo`lgan palla haqidagi muallif va qahramon munosabatlarida ham o`xshashlik, uyg`unlik kuchaya boradi. Avvalo, “elni shod, mamlakatni obod” ko`rish istagi, keyinroq olam va odam masalasidagi mushohadalar, ruhiy poklanishni ilohiy darajaga ko`tarish, abadiyat sirlarini kashf etishga intilish –bularning barchasi qahramon haqidagi tafsilotlar hamda muallifning ichki kechinmalari fonida badiiy ta’sirchanlik, falsafiy teranlik kasb eta boradi. Adib tarixiy siymo Navoiyni zo`rlab zamonaviylashtirmaydi, unga yo`q sifatlarini yopishtirmaydi. Bir so`z bilan aytganda, uni ideallashtirish fikridan hamisha yiroq turadi. Chunki muallifning o`zi qayd etganidek, “turli dolg`ali davrlarda bu ulug` zot nomi yerga ham urilgan, ko`kka ham ko`tarilgan. Bugun shoir va mutafakkirni qanday bo`lsa shundayligicha qabul qilishimiz, asarlarni kitob javonlari va tokchalardan qalbimiz hamda shuurimizga ko`chirish pallasi yetdi. Uning ojiz tomonlari ham biz uchun aziz – hamdard va hamfikrligimiz ortadi, ustun jihatlari ham qadrli – ibrat maktabi bo`lib xizmat qiladi ”. Romanlaridagi boshqa qahramonlar ham Navoiy siymosining yaxlitligini va takomiliga xizmat qiladi va shoirni yanada chuqurroq anglashga yordam beradi. Xususan, Husayn Boyqaro obrazi o`zining hayotiyigi bilan diqqatga sazovordir. Uning ulug` inson, qudratli shoh, xassos shoir, Navoiyning sirdosh do`sti ekanligi haqida ko`p gapirilgan. Ojiz va notavon jihatlari haqida ham yetarli tushunchaga gamiz. Ammo uning xarakteridagi eng muhim jihat “yarq” etib ochilgan emas –u mustaqil fikrdan yiroq kishi. Yonida Navoiy tirsa, u zukko shoir, adolatli hukmdor, 26

mo`tabar siymo. Xadicha begimga suyansa, kaltabin ota, noshud va notavon er, hatto qotil kimsa. Majididdin, Nizomulmulk singari makkorlar davrasida esa qo`g`irchoq hukmdor. Shuning uchun ham, hikoyachi-muallifning quyidagi keskin xulosasini ma’qullamay iloj yo`q; “Alisher –Husayn davrida yashagan shoir emas, Husayn – Alisher davrida yashagan shohdir!” Abulxayrning kasbi san’atkor bo`lganligidan mutaxassisligi jihatidan ham, dunyoqarashi va yoshi bilan ham yozuvchi Omon Muxtorga tengdoshdir. Ko`p o`rinlarda o`quvchi Navoiy asarlarining tahlil qilinishida rassomdan ham ko`ra ko`proq shoir va yozuvchi Omon Muxtorni tasavvur qilib turadi. O`zini Navoiy portretini chizishga ruhan tayyorlayotgan musavvir Abulxayr suhbatdoshiga shunday deydi: ”Navoiy to`g`risida yuzlab kitoblar yozilgan. Ammo ko`nglim to`lmaydi, bularning aksarida u tirik odamdan ko`proq devordagi suratga o`xshaydi.” Aslida esa “U –bir osmon. U –bir ummon. Qamrash qiyin!” bo`lib, “Hali hech kim Bu Osmon qa’riga ko`tarilmagan! Hali hech kim Bu Ummon tubini ko`rmagan!” Hikoyachi suhbatdoshimiz shoir she’rlarini saralab, ularning ruhiga kirib va hayoliy ma’no kirar ekan, o`z mulohazalarini shoshilmay, o`ylab, fikr tarozisida tortib, chuqur mulohaza yuritib, shoir g`azallarining ma’nosi va ohangidagi farqlarini aniqlaydi. Ayrim o`rinlarda xudi ilmiy xodim singari miyasiga dam berganday, “xo`p” deya bir lahza saqlab oladi-da, fikrlashni davom ettiradi. Omon Muxtor badiiy zamindan hayotiy mantiq izlagan. Navoiy yaratgan rubobiy she’riyat bag‘ridan ko‘ngil timsolini topa olgan. Bu SHAXS haqidagi tasavvurlar tugalligini shoir yaratgan lirik obrazlar sharhi orqali Navoiyning mushohada olamiga kirib, xayoliy muhabbat falsafasi, lirik-dramatik lavhalar bag‘ridagi jozibali ruhiy holatlar-ko‘ngil manzaralarini aniq ko‘ra bilgan. Real odamning shikasta ruhi, murakkab kayfiyati-yu fuzun dardlarini mutasavvuf valiylar e’tiqodi bilan chambarchas bog‘lab idrok etgan. Navoiy suvratini taxayyulda yaratishdek mushkul vazifani ishtiboh-u hayronlik, umid-u ishonch hislari qorishiqligida uddalagan. Misralar talqinidan komil va solim ma’nolar 27

topgan. Shuning uchun ham Navoiy kitobxonning ko‘z o‘ngida go‘zal xayoloti-yu istak-mayllari, shirin xotiroti va mujrimona tazarrulari bilan namoyon bo‘ladi. Asarda tuyg‘ular, o‘ylar, xotiralardagi jilvalar tasvir obyekti ekan, ruhiy olamdagi behudud poyonsizlik, shubhasiz, tadqiqni talab etadi. Agar bugungi o‘zbek adabiyoti, xususan, nasri ham inson ma’naviyati qirralarini tekshirish, ruhiyatidagi ko‘z ilg‘amas sezimlarni tadqiq etish sari intilayotgan ekan, Romanda o‘ychil inson tafakkuri va hissiyoti to‘la namoyon bo‘lgan. Asar Navoiyni to‘laroq anglash, uni fikr tarzi, axloqiy qanoati, e’tiqod yo‘sini jihatidan his va idrok etish imkonini beradi. Bizningcha, Omon Muxtorning aksar xulosalari subyektiv tasavvur va taxminlarga asoslansa-da, tarixiy o‘tmishni ko‘lamli nigoh hamda mushohadakorlik asosida ifoda etgan dastlabki mulohazalar ekanligi bilan muayyan qimmat hamda zalvor kasb etadi. U o‘z ko‘ngli istagini qondirish barobarida, dunyoviy talqinlar doirasini mumkin qadar kengaytirish, kitobxon tafakkuri va ruhini erkin havolarga etaklash niyatida. Demakki, bizni pokiza bir insonning samimiy kechinmalari, ezgu xayollari, aziz xotiralari, o‘kinch-armonlari, maqsad-muddaolari, intilish-kurashlari, qat’iyati va ulug‘vorligi dunyosiga oshno etmoqchi bo‘ladi. Uning ifodasi kitobxonning tafakkurini harakatga keltirgan, tuyg‘ularini ezgulikka yo‘naltirgan ekan, ko‘zlangan maqsadga erishilgan. Har bir ijodkor o`z asarini beehtiros, befarq yaratolmaydi. Har bir asarga harorat bergan ehtiros esa yozuvchining butun ijodini, ma’naviy hayotini, ong-u shuurini ich-ichidan boyitib turgan intilishning, fidokorlikning uchqunidir. Bu uchqun har bir adibda turlicha namoyon bo`lib, bir ijodkordagi ehtiros boshqa ijodkor ehtirosidan tubdan farq qiladi. San’at va adabiyotda bu estetik hodisa “pafos” deb yuritiladi. “Har bir san’at asarining kuchi uning mazmunidagi ehtirosni, “dard”ni o`quvchi, eshituvchi yoki tomoshabinga “yuqtira bilish”da ko`rinadi. Ammo “ehtiros” yoki “dard” iboralari adabiy asarga xos ana shunday “yuqtiruvchanlik” 28

xususiyatini ifoda etolmaydi. Ehtiros , umuman, his-hayajon demakdir. Pafos esa g`oya bilan bog`liq bo`lgan hisni, biror g`oyaga maftunlik natijasida ijodkorda paydo bo`lgan qattiq hayajonni, ko`tarinki ruhni bildiradi.” 27 Pafosda ijodkorning fikri va hissiyoti shunday birikib ketadiki, mana shu birlik asaridagi yetakchi g`oyani aniqlashda muhim kalit hisoblanadi. Pafosni ijodkorni yozishga majbur qilgan chuqur e’tiqodsiz tasavvur qilish qiyin. Ijodkor e’tiqodi va g`oyasi, ya’ni asar pafosi, asosan, yozuvchi estetik idealida yaqqol namoyon bo`ladi. Tabiatan ehtirosga moyil bo`lgan shoir-yozuvchilardagi ichki ijodiy qudratni esa ayanchli yillar shafqatsizligi poymol etgan, ehtirosning jilovlanishi, to`g`ridan- to`g`ri badiiy ijod erkini bo`g`gan. Ingliz adibi J. Oruellning ta’biri bilan aytganda, har qanday mustabid jamiyatda badiiy prozaning halokatga uchrash xavfi ortmay iloji yo`q. Siyosiy mustaqillik esa ijodkor uchun ehtiros hurligi muhitini yaratdi, ehtiros voqelikning kishi shuuridagi birlamchi in’ikosi sifatida o`zining azaliy burchini ado etishga kirishdi. Dunyoni o`zimiz yashab turgan muhitini bor murakkabligi bilan, jamiki jumboqlari bilan ham aqlan, ham qalban to`la-to`kis idrok etishga urinish omma ongining, jumladan, badiiy ijod sohiblarining faollashuviga zamin yaratdi. Odatda katta ijtimoiy uyg`onish jarayonlari shunday boshlanadi va bu jarayonda badiiy tafakkur ravnaqi katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu fikrlarimiz dalili Omon Muxtor ijodida ko`rinadi. Jumladan, adibning “muhabbat o`limdan kuchli” romanida Ibrohim timsolida mustabid mafkuraning adolatsizliklariga oshkora va mardona kurashgan inson siymosi gavdalantiriladi. Mazkur asarda uch avlod vakillari taqdiri aks ettirilgan bo`lib, o`tgan asrning 50-yillaridan to hozirgi kungacha bo`lgan davr voqealari qalamga olingan. Ilk avlod vakili Ibrohim davrning nohaqsizliklariga dadil qarshi chiqa oldi. U o`z ehtiroslariga erk beradi va uning ustidan kulgan dushmanlarining kirdikorlarini 27 Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. T.:”O`qituvchi” NMIU, 2005. 91-b. 29

fosh qiladi. Bu qahramon orqali adibning hurlik, ozodlik haqidagi hissiyotlari va erk yo`lida davr zulmlariga qarata isyon ko`tara oladigan inson timsoli ko`rsatiladi. Ijodkor ahli xilma-xil bo`ladi. Biri – o `zi yashab turgan real voqelikdagi illatlarni “zug`um” ostiga oladi, ikkinchilari – jamiyat osmonida elas-elas esayotgan, hali hech kim totib ko`rmagan hayotbaxsh shabadalarni birinchilardan bo`lib ilg`aydi, uchinchilari – yuqoridagi har har ikki toifaga xos xususiyatni o`zida mujassamlashtiradi. Omon Muxtor esa uchinchi toifa ijodkorlariga xos bo`lib, u o`z ijodida sho`ro davri illatlari fosh qilinishi barobarida ozodlikning ilk shabadalari seziladi. Xususan, yozuvchining 1986-yil yozilgan “Egilgan bosh” romani fikrimiz dalilidir: “Bizning xalqimiz buyuk bir insonlarni dunyoga bergan. Aqlli xalq, katta xalq. Lekin qaramlik, tuban munosabat so`nggi asrda uni dindan “chiqarib” yubordi! U o`z-o`ziga o`xshamay qoldi. Sindi!” 28 Asar qahramonining bu so`zlari millatning, xalqning zavolga yuz tutishiga qaramlik, e’tiqodsizlik sabab bo`lganligini oshkora ayta olishda ijodkorning ko`rsatgan jasoratidan dalolatdir. Ijodkorning qismati shuki, u o`zining bashoratlarini ilmiy yo real hayotiy mantiq asosida isbotlab berolmaydi, chunki u badiiy reallik dunyosida yashaydi. Uning badiiy haqiqatlari ehtirosdan, hissiyotdan, tuyg`ulariga tinchlik bermayotgan iztiroblaridan dunyoga keladi. U o`z qalbida ko`z ochgan hissiyotlarini odamlarga ulashadi, shu bilan uning asarlari umumxalq hissiyotining tarbiyachisiga aylanadi – xalq qoniqish qilib yashayotgan hissiyotlar olamidan ko`ra yangiroq, yuksakroq hissiyotlar ham mavjudligini ko`rsatadi, boshqalar esa ularni badiiy ijod namunalaridan bahramand bo`la olgan taqdirdagina sezadilar, ilg`aydilar. Ilg`agani sayin eski va daqqi hissiyotlar, hayajon-u hayratlardan ozod bo`la boradilar. Demak, ruhiy ozodlik o`z-o`zidan kelmaydi, u tuyg`ular, hissiyotlar, hayajon va hayratlar tarbiyasi orqali qo`lga kiritiladi. 28 Omon Muxtor. Xotin podshoh: Romanlar. T.: “Sharq” , 2010. 252-b. 30

Omon Muxtor asarlari qahramonlari ana shu ruhiy ozodlikka va shu orqali millat ozodligiga erishishni istaydilar. Bu yo`lda esa, avvalo, inson o`zidagi mutelik kayfiyatini yenga olishi, kishining kishiga qaramlik hissini yo`qotish kerakligini uqtiradilar: “O`zingdan yoshi ham, ishi ham katta odamni hurmat qilish kerak! – dedi u. – Faqat yoshi yoki faqat ishi katta odamning ham so`ziga qarash kerak! Hurmatin buzmaslik kerak! Aks holda, hayot izdan chiqadi. Barcha iplar uziladi. Boshboshdoqlik ro`y beradi. Itoatsiz mumkin emas… Lekin farzand ota-onani hurmat qilish uchun birinchi navbatda, ota-ona o`zini munosib tutmaydimi? Biz katta-kichik, hammamiz banda. Eng avval, Xudoga itoat qilamiz. (Allohdan boshqasiga sig`inmagin, deganlar). Bandaning bir-biriga itoati nisbiy! Xo`p. Dunyoda har kimning o`z tushunchasi bor. Fikri. Qarashi! His etganing, o`ylaganingni aytmaslik qo`rqoqlik, munofiqlik emasmi?! Qachongacha uyda boshqa, ko`chada, odamlar orasida, majlis yoki davrada boshqa gapni gapirish kerak? “Boshimga qilich kelsa ham degayman rostin!”– ota-bobolarning bu shiori nahotki, zamonlar o`tib, yo`qoldi? Taraqqiyotga erishgan sayin, “maymuniyat deganidek, nahotki, munosabat niqob taqib, o`yin ko`rsatishga aylangan bo`lsa? Siyosiy o`yin! Ijtimoiy o`yin! Ommaviy o`yin… Tabiiylik qani? Xolislik qani? Biz katta xalqmiz. Ammo oramizda shunday odamlar borki, butun hayotni teatrga yaqinlashtirib, o`zi o`ynab, butun xalqni o`yinga tortgisi keladi. Ana siz sig`ingan G`ayrat Nusrat! Uning buyukligi yolg`on. O`zi biladi! Sizlar ham bilasizlar! U qo`lidagi qon tomgan qilichi bilan, O`z sha’ni, o`z obro`yini tutib turibdi. Imkon topib yashab qolishni istaydi, xolos! Sizlar unga oshiq-shaydo bo`lsanglar, marhamat! Lekin hammadan buni nega talab qilasizlar? Hamma uning aravasiga minib, ashulasini aytishi shartmi? ” Parchadan ayon bo`ladiki, asar qahramoni davr illatlarini: itoatgo`ylik, qaramlik, ikkiyuzlamachlik, noxolisliklarni keskin tanqid ostiga oladi va bu bilan atrofdagilarni ham jismonan, ham ruhan ozod bo`lishga undaydi. 31

Omon Muxtor asarlaridagi estetik ideal tarzda berilgan qahramonlarning deyarli barchasida bir mushtarak jihat bor. Bu ularning onasiga bo`lgan cheksiz mehri, farzandlik muhabbatidir. Jumladan , “Egilgan bosh”da Qodirjon,“Ming bir qiyofa”da Abdulla, “Tepalikdagi xaroba”da Mirzo G`olib kabi obrazlar volidasini benihoya hurmat qilganliklari asar voqealari silsilasida yaqqol ko`zga tashlanadi. Ayniqsa, Abdulla onasining qarshiligi sababli o`z muhabbatidan voz kechadi: “Sen uchun dunyoda muhabbat har narsadan yuksak edi. Lekin sen o`zing uchun shunday aziz bo`lgan muhabbatni ham butun umri jafo-g`urbat bilan o`tgan onangning poyiga nisor qilding. Volidangning haqqi-hurmatini tugal bajo keltirding!..” 29 Abdulla onasi oldidagi farzandlik burchini ado etganligi tufayli Jannatdan joy oladi. Uning volidasiga bo`lgan muhabbati she’rlarida ham o`z ifodasini topgan: “Ona… Ona! Yagona ona! Biz otliqmi yoki piyoda – Chalg`itmasin qanday afsona, Sig`inamiz senga dunyoda.” 30 Qodirjonning onasi oldidagi farzandlik hissini anglash tuyg`usi esa yanada kuchliroq tarzda namoyon bo`ladi. Qodirjon onasini nafaqat uni dunyoga keltirgan, voyaga yetkizgan inson sifatida sevadi, balki turmush o`rtog`i nogiron bo`lib qolsa-da, uni tashlab ketmay, og`ir damlarda unga yelkadosh bo`lgan ayol sifatida ham hurmat qiladi: “Oyimning o`rnida boshqa ayol bo`lganida, – bundaylar esa istagancha topiladi, – dadamning ahvolini bilgach, ayniqsa, uni ko`rganidan keyin, men endi 29 Muxtor Omon. To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari (Trilogiya) . –T: Sharq”, 2000.67-b. 30 Muxtor Omon. To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari (Trilogiya) . –T: Sharq”, 2000.54-b. 32

bu dardisarni boshimga uramanmi, deb burilib oz yo`lidan ketaverishi hech gap masdi! Oyim dadamni yaxshi ko`rgani-yu, odamning chiqiti yo`q, degan aqidaga rioya qiladigan ayol ekanligidan, o`shanda cheksiz marhamat ko`rsatgan, dadamni qayta tiriltirib, oyoqqa turg`izgan. Ana shunday inson mening oyijonim!..” 31 Qahramon nutqi orqali nafaqat uning onasiga bo`lgan ehtiromi, balki urush yillarida sadoqati, sabr-bardoshi bilan chin hurmatga munosib bo`lgan o`zbek ayoli siymosi namoyon bo`ladi. 31 Omon Muxtor. Xotin Podshoh. Romanlar. T.:”Sharq”, 2010. 272-b. 33

II bob.Uslub rang-barangligi va ijodkor poetik konsepsiyasi II .1 O.Muxtor ijodiga xos uslub va mahorat Adabiyotda har bir ijodkorning o`ziga xosligini belgilaydigan asosiy omil bu uslubdir. Zero, Gyote aytganidek “Uslub –odam ” , ya’ni adabiyotda qancha ijodkor bo`lsa, shuncha individual uslub mavjud. Shunga ko`ra, V.Belinskiyning “Yozuvchining mazmun bilan shaklga quyma bir holat bag`ishlay olish qobiliyatini va shu bilan birga hamma-hamma narsaga o`z shaxsi, o`z ruhini takrorlanmas, original muhrini tushurib o`ta olish xususiyatini ” – uslub deb belgilaganligi o`rinlidir. Demak, bundan ko`rinadiki, uslub o`zida ham shaklni, ham mazmunni, ham g`oyani , ham mavzuni qamrab oladi. Bularning hammasi birlashganda badiiy asar yaxlit holda ijodkor uslubini ta’minlaydi. Ijodkor uslubi uning shaxsiyati , hayotiy tajribasi, asarda tasvir vositalarini qo`llash imkoniyati, san’atkorning hayot va uning mohiyatini, borliq haqiqatlarini tadqiq hamda tahlil qila bilishida namoyon bo`ladi. Shunday ekan, “uslub – yozuvchining voqelik va insonni idrok qilishi, ularning qalbidagi haqiqatning kashf etishi va uni so`z vositasida obrazli ifodalay olishi –bu vazifalarni individual (“o`ziga xos”) tarzda yaratish san’atidir.” 32 Uslubiy individuallik yozuvchining poetik fikrlashi va hayotni ifodalash xususiyatlari majmui hisoblanib, u badiiy asarning barcha qatlamlarida namoyon bo`ladi. Uslub bu ijtimoiy hodisa bo`lib, hayot mahsuli. Har bir odam alohida uslubga ega. “Yozuvchi shaxsiyati – iste’dod yo`nalishi, saviya darajasi, qarash doirasi, shaxsiy tajribasiva biografiyasi , shular asosida o`z g`oya va o`z obrazlariga ega bo`lishi , o`zi yaxshi bilgan sohani tasvirlashi, tasvirlari asosida o`zi turishi va kimlarga mo`ljallab yozishi uning o`ziga xos uslubini yuzaga ke i. 32 Hotam Umurov. Adabiyot nazariyasi. T.:”Sharq”, 2002. 236-b. 34

Shu boiski, uslub badiiylikning qonuniyatlaridan biridir.” 33 “Uslub asarning mazmuni yaxlit va tugal ifodalovchi, unga mos keluvchi obrazli va ekspressiya shaklidir”. “Asar shaklidagi hamma obrazli-ekspressiv tafsillarning estetik birligi uslub deyiladi”. 34 O`zSEda uslubga shunday ta’rif beriladi: uslub “adabiy yoki badiiy asarning umumiy koloriti, toni, obrazlar sistemasi, san’atkorning obraz yaratish metodi, badiiy tasvir vositalaridagi o`ziga xos yaxlitlik, san’at shaklida namoyon bo`ladigan badiiy-g`oyaviy xususiyatlar birligi, ya’ni san’atkorning dunyoqarashi ifodasi, asardagi asosiy fikr yetakchi g`oyaga xizmat qiladigan sujet, xarakterlar, tasvir vositalari doirasi, tili va boshqalardagi umumiylik, yaxlitlikdir”. 35 Uslub estetik jihatdan birlikka ega bo`lmasa, qusurlidir. Yuqoridagi fikrlardan ko`rinadiki, uslub adabiy jarayon bilan mahkam aloqada bo`lib, milliy adabiyot rivojida muhim o`rin tutadi. Yozuvchi o`z uslubiga ega bo`lsa, u har bir asarida o`zining yangi bir qirrasini namoyish qilaveradi va mo`jiza yarataveradi. Shu sababdan har bir yozuvchi adabiyot olamiga kirar ekan, o`z uslubini yaratishga harakat qiladi. Individual uslub dastlab odamlarga yoqmasligi mumkin , ammo u keyin, asta-sekin o`z muxlislarini qidiradi va topadi. Uzoq yillar badiiy ijodda adib uslubi hamda uning qatida yotgan betakror o‘ziga xoslik ma’nolariga, shuningdek, uslubning milliy jihatlariga etarlicha e’tibor berilmagan. Buning o‘ziga xos jiddiy sabablari mavjud. XX asrning 20- yillaridan e’tiboran adabiy yo‘nalish uslubining o‘ziga xos sifatlarini nisbatan kengroq tadqiq qilishga bo‘lgan urinishlar kuchaydi. 60-70-yillarga kelib shakliy-uslubiy izlanishlar ham uslubiy yo‘nalishlar tendensiyasi orqali o‘rganila boshlandi. Davr uslubiga tayyor andozalar asosida yondashildi. Chunki adabiy yo‘nalishlar (klassitsizm, romantizm, realizm) haqidagi umumiy fikrlar ham, davr uslubi 33 Ummat To`ychiyev.O`zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari. T.:”Yangi asr avlodi”,2011. 365-b. 34 Vvedenie v literaturovedenie, 1988, s.439. 35 Uslub. O`zSE., 2-tom, 616-b. 35

haqidagi umumlashmalar ham alohida olingan asar uslubi va adibning betakror mahorat qirralarini etarlicha inkishof etishni nazarda tutmaydi. Muayyan milliy adabiyotdagi uslubiy tajriba va an’ana shu adabiyotga mansub chinakam iste’dodlarning asarlarida, tadqiqotchining istagidan qat’iy nazar, zuhur topadi va davom etadi. Zero, individual uslub yorqinligi milliy adabiyot tajribasi, xalq ijodi va o‘tmish adabiyoti an’analari, milliy ruh, urf-odat, til xususiyatlariga e’tibor orqali ta’minlanadi. “Uslub yozuvchining shaxsiy tajribasi, nutq ohangidagi o‘ziga xoslikda ko‘zga tashlanadi”, deb yozadi L.I.Timofeev.U har bir yozuvchi ijodining o‘ziga xos, betakror g‘oyaviy-badiiy xususiyatlarini, hayot haqidagikonsepsiyasining konkret badiiy ifodasini “uslub” atamasi bilan izohlaydi. Adabiyotshunos S.Mamajonov fikricha, uslub idrok va ifoda qilish mushtarakligida namoyon bo‘ladi. 36 « Individual uslub, – deb yozadi N.Shukurov, – ijodkorning voqelikni o‘zicha idrok etishi, vo - qea-hodisalarni o‘ziga xos obrazlar va ifoda-tasvir vositalari bilan aks et - tirishidir». 37 Badiiy asar o‘zida ijodkor shaxsini ifodalar ekan, buni uslubda namoyonUslub - nazariyotchisiA.M.Sokolov aytishicha, uslubni hosil etuvchi omillar 6 tabo`lib , ular quyidagilar: - Nutq shakli, ya’ni badiiy til shakli; - Kompozitsiya; - Adabiy turlar va janrlar; - Tasvirlash; - Ifodalilik ( ekspressiya ) ; - Mazmunning shakllanishi. Bu omillarning o`zaro mushtarak holda alhida individual uslubni shakillanishi adibning dunyoqarashi, tabiati , ruhiyatidan kelib chiqib sodir bo`ladi .Ya’ni yozuvchining hayot tajribasi oshib, dunyoqarashi kengaygani sari uning uslubi 36 Mamajonov S. Uslub jilolari. T.,1972. 80-b. 37 Shukurov N. Uslub va janrlar. T.,1978. 7-b. 36

sayqallanib boraveradi. Xususan , Omon Muxtorning dastlabki “Yillar shamoli” romani an’anaviy uslubda yozilgan bo`lib, bunda yozuvchining o`ziga xosligi un - chalik sezilmaydi. Adibning “Egilgan bosh” deb nomlanlangan ikkinchi romanida uslubiy izlanishlar , ma’lum bir shakl qidirishga urinishlar ko`rinadi. Keyinchalik yaratilgan asarlari (“To`rt tomon qibla”, “Maydon”, “Muhabbat o`limdan kuchli”)da esa yozuvchining o`z individual uslubini inkishof etganligi yaqqol namoyon bo`ladi. Omon Muxtor uslubining o`ziga xosligini belgilaydigan omillardan birinchisi bu badiiy asar tilidir. Biz badiiy asar tili haqida so`z yuritar ekanmiz, ko`pincha M. Gorkiyning “Til adabiyotning birinchi unsuri , asosiy qurolidir” degan fikriga suyanib, uni ba’zan uslub sifatida talqin qilamiz. Vaholanki, uslub deb faqat yozu - vchi yoki badiiy asar tilini tushunish to`g`ri emas. “Til –badiiy adabiyotda tasvir vositasidir. Shu sababli bu vositaning qanday xususiyatlarga ega bo`lishi badiiy asarning butun mazmuni bilan chambarchas bog`liq. Til –uslubni tashkil etuvchi omillardan , xolos.” 38 Bundan ijodkorlarning o`z sohasida bir-biriga o`xshamasligi badiiy asar tilidagi o`ziga xos xususiyatlar , ya’ni tasvirlash muammosi va unga mansub bo`lgan usul, vositalar bilan bog`liq mahoratida ekanligi ayon bo`ladi. Badiiy asardagi xarakterlar, sujet, kompozitsiya va boshqa unsurlar so`z orqali ifoda etilar ekan, tasvirlash va ifodaviylik yozuvchi o`zini ko`rsatadigan yagona maydondir. Uslubning yana bir omili shu maydonda bo`y ko`rsatadi. “ Tilning adabiy asardagi alohida roli yana shunda ko`rinadiki, asarning sujet qurilishida, xarakterlar tasvirining chuqurligida , kompozitsiyasida nuqsonlar bo`lsa, o`quvchi bunday asarni o`qishi mumkin, ammo tili no`noq bo`lsa, o`qil - maydi, til jihatdan no`noq asar adabiyotda uzoq yashay olmaydi. Bunday asar sozi buzilgan cholg`udek , odamning g`ashini keltiradi va oxiri o`quvchini uni o`qish - dan voz kechishga majbur etadi. Aksincha tilning ravonligi va yorqinligi ba’zan asar mazmunidagi katta kamchiliklar ( mazmunning sayozligi, g`oyaning 38 Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. T.:”O`qituvchi” NMIU. 2005, 254-b. 37

bachkanaligi )ni ko`zga tashlanmaydigan qilib qo`yishi ham mumkin.” 39 Demak, til adabiyotning quroli, hayot hodisalari , faktlari bilan birga uning materiali sifatida badiiy adabiyot namunalarini o`qishda va o`rganishda shunchalar muhim ekan , ijodkorning o`ziga xos uslubini belgilashda ham ahamiyatlidir. Omon Muxtorning individual uslubi badiiy asar tilining muhim qirrasi, ya’ni uning tasvir mahoratida yaqqol ko`rinadi. Adib o`z ijodida asosan inson ruhiyati tasviriga e’tibor qaratsa-da , peyzaj yaratishda ham qahramonning psixologik holatiga mos ish tutadi. Masalan , yozuvchining “Muhabbat o`limdan kuchli” ro - manidagi tashqi muhit tasviri: “ Bu joy –shahar etagi. Qiroatxona –uylardan ham chetda. Ikki orada –yolg`izoyoq yo`l. Atrof bo`m-bo`sh . Xusan bosh egib , yer chizib borar edi. Mahalla –atrofdagilar majlismi, biron munosabat bormi, ba’zan qiroatxonada to`planishardi. Qiroatxona –tashlandiq , xarob. Lekin birov bunga ahamiyat bermasdi. Yig`ilib gaplashsa, bir ish hal bo`ladigandek, to`yga –marosimga chiqqan singari hamma birin- ketin boraverardi.” 40 Mazkur tasvir nihoyatda sodda va qisqa berilgan bo`lib, bir qarashda juda jo`ndek tuyuladi. Biroq “Ravonlik va soddalik badiiy til go`zalligining zarur shartlaridandir. Badiiy adabiyotdagi jo`nlik basitlik emas.” 41 Demak , shu o`rinda yozuvchi o`zining mahoratini ko`rsatgan holda sodda va ravon til bilan orqali qahramoni Xusan ruhiyati bilan muhit tasvirini mutanosib tarzda yaratadi. Chunki Xusan o`zini jamiyat orasida yolg`iz sezadi , atrofdagi voqea-hodisalarga befarq qaraydi. Shu jihatdan asardagi har bir so`z qahramon ruhiyatini ochish uchun xizmat qiladi. Bunda shahar chetidagi qiroatxona , yolg`izoyoq yo`l bu Xusanning 39 Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. T.:”O`qituvchi” NMIU. 2005, 127-b. 40 O.Muxtor. “Muhabbat o`limdan kuchli” (roman) “Sharq yulduzi” jurnali 2010-yil 4-5 sonlar 41 Izzat Sulton. “ Adabiyot nazariyasi ”. T.: “ O`qituvchi ” , 2005. 131-b. 38

ruhiy holatiga ishora etuvchi tasvir vositalaridir. Qiroatxonaning xarob va tashlandiq holatda tasvirlanishi ham bu qahramonning tushkun ruhiyatidagi evrilishlar bilan bog`liq. Omon Muxtor asarlari tilini tahlil qilganimizda unda ham nazm , ham nasr tiliga xos jihatlarni ko`ramiz. Vaholanki , “Nasr va nazm tilining o`zi ikki ajib olamdir. Poeziya tili eshitishda nasr tiliga nisbatan xushohangdir , oqimi va tempi ham sokin , chunki pauzalari ko`p ; so`z ma’nosi poeziyada boyroq , vaholanki nazmda so`zning vazifasi o`zgaradi va ortadi. Ammo proza tili poeziya tiliga nisbatan aniqroq va boyroq uning xarakter yaratish mavqei ortadi. Poeziyada arxaizm prozadagiga nisbatan faoldir , biroq proza tili murakkabroq. ” 42 Omon Muxtor esa har ikki adabiy tur tilining xususiyatlarini mujassam etgan holda asarlar yaratadi. O. Muxtorniing dastlab shoir sifatida adabiyot olamiga kirib kelganligini inobatga olsak, uning keyinchalik prozada yozgan asarlarida she’riyatga xos subyektivlik , musiqiylik , ohangdorlik seziladi. Qisqa qilib aytganda , O.Muxtor romanlari she’rdek o`qiladi. Masalan , adibning “Tepalikdagi xaroba” romanida qahramon ruhiyatidagi evrilishlar lirizmga xos tarzda ochib beriladi: “ Mirza G`olib bu maqsadga erishmagan… erisholmagan… erishmaydiganga o`xshar edi! Nega?! Uning hayotda chinakam Muhabbat yetishmagani… Yurtni , hayotni , odamlarni sevmoq uchun , Ollohni sevmoq uchun – qoningda xudbinlikni qatra-qatra o`ldirmoq , fidoiy bo`lmoq , 42 Ummat To`ychiyev.O`zbek adabiyotida badiiylik mezonlari va ularning maromlari. T.:”Yangi asr avlodi”,2011. 365-b. 39

eng avval – bir jonni sevmoq kerak ! Bir kimsa –bir jonni sevmay turib , yurtni , hayotni , odamlarni sevmoq mushkul ; ayniqsa , Ollohni sevib bo`lmaydi ! ” 43 Mazkur parchani o`qib , qahramon fikr va hislari umuminsoniy hamda o`zaro omixtaligini , kechinmaning g`oyat yorqinligini , ruhiy holatning kalta jumlalarda , o`ziga xos shaklda ifoda etilganligini ko`ramiz. Bu esa nasrdagi nazmning go`zal namunasi ekanligidan dalolatdir. Parchadagi har bir so`z zalvorli bo`lib, dastlabki uch qatordagi jumlalarda o`tmish , bugun va kelajak tushunchalari aks ettirilgandir. Zero, “ Inson hayotida Tarix, Zamon, Kelajak yashaydi!”. Keyingi qismda esa odamzod umrining asosi sanalgan muhabbat , ya’ni Vatanga , hayotga , insonlarga va bularning barchasini yaratgan Buyuk Zotga bo`lgan muhabbat haqida so`z yuritilar ekan , Mirza G`olib boshqalardan ko`ra baxtliroq yashash uchun o`z hayotidan , ruhiyatidan ularni qidiradi .Bu jarayonda qahramon shuni anglaydiki, inson bu pokiza , muqaddas tuyg`ularga yetishish uchun , avvalo , o`zidagi illatlarni yo`qotishi zarur ekan. Adib qahramonning ruhiy kechinmalarini ifodalashda so`zlarni muayyan tartibda joylashtirgan va har bir tushunchani izohlab ezmalikka yo`l qo`ymagan. Zero , mazkur so`zlarning tub-tubida olam-olam ma’no joy olgan bo`lib , nazarimizda ularni ortiqcha izohlar bilan boyitish bu sermazmun so`zlarning qadrini tushirar va asarni bekorga “ semirtirgan” bo`lar edi. Umuman olganda , ” Har bir tushuncha fikrni tiyraklashtirgani kabi har bir til unsuri matnda muayyan vazifani bajaradi : matn mazmunini , tabiatini , ruhiyati va ohangini yuzaga keltiradi. Rassom qo`llagan bo`yoq birorta chiziq yoki musiqachi kuyidagi qandaydir parda g`oya ifodasiga qanchalik xizmat qilsa , 43 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq”, 2000. –359-b. 40

ijodkor ishlatgan so`z , so`z birikmasi ham uning maqsadiga shunga o`xshash tarzda xizmat qiladi. O`sha aniq va o`z o`rnida qo`llangan rangin unsurlar yig`indisdan asarning o`ziga xos yaxlit matni yuzaga keladi ; uning jozibasi , ruhi kitobxon ma’naviy olamidan o`rin oladi. ”. 44 Omon Muxtor romanlari xuddi she’rday yozganki, qayeri nasr, qayeri nazm – ajralib turmaydi, bari bitta qo`shiqday avjlanib-mavjlanib boraveradi. Bu – nosir va shoirning badiiy mahoratidan dalolatdir. XX asr oxirlariga kelib, katta janrda ijod qila boshlagan Omon Muxtor o‘zbek romanchiligiga yangi badiiy talqin ruhini olib kirishga intilib, har bitta romanida yangicha shakllar qidirib topishga urinadi. “ Ming bir qiyofa“ romanidagi Kultepaga borishga shahd etgan Nasriddin va uning eshagi bilan bog‘liq “ Afandining bolaligi” hikoyati, “ Egilgan bosh” romanidagi “ Mullaning boshi bormidi?” ertagi, dengizdagi sayyoh haqidagi naql, “Ko‘zgu oldidagi odam” dagi tilsimli oyna bilan bog‘liq voqealar, «Tepalikdagi xaroba» dagi tepalikdagi xarobada sodir bo‘luvchi xotira va xayol parvozlari bilan bog‘liq g‘aroyibotlar orqali ertakka xoslik o‘rinlarni kuzatsak, nosirning folklor an’analariga faol murojaat qilayotganligi oydinlashadi. O.Muxtorning zamonaviy nasrda xalq og‘zaki ijodi an’analaridan samarali foydalanishi adabiyotshunos Sh.Doniyorovaning ham diqqatini tortadi. U “ Aflotun” romanida qo‘llanilgan xalq ertaklarining qadimiy motivlarini ayrim lavhalar misolida tahlil etadi. Professor U.Normatov esa O.Muxtor romanlari xususida to‘xtalar ekan: “ Bu asarlar sharqona milliy ruh, falsafa bilan yo‘g‘rilgan... xalq og‘zaki ijodi namunalari-rivoyat va ertaklar syujetining qayta hikoyasi, xususan “Bir yolg‘onda qirq yolg‘on” ertagi bayoni asar matniga ajib fayz va jilo baxsh etgan... Omon Muxtor romanlari shakl-shamoyili, sujet tuzilishi, ifoda tarzi jihatidan yangicha” 45 deb yozadi. Olim o‘z e’tiborini “Ffu”,”Ayollar mamlakati va 44 O`zbek adabiy tanqidi : [antologiya] – T.: “Turon-Iqbol” , 2011. 504-b. 45 Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. –Toshkent, 2000. 59-60-betlar 41

saltanati” romanlariga qaratadi. I.YOqubov va M.Pirnazarovaning ayrim kuzatishlarida O.Muxtor nasrida adabiy an’analarning o‘rni, nosirning adabiy mistifikatsiyadan badiiy vosita sifatida foydalanish mahorati singari masalalarga e’tibor jalb etilgan. Badiiy tasvir usullaridan biri bo‘lgan adabiy mistifikatsiya hodisasi milliy adabiyotimizdagi yangiliklardan hisoblanadi. Biror narsaga ataylab sirli tus berish, yo‘q narsani bor deb, kitobxonni ishontirishga urinish adabiy mistifikatsiyadir. Odil Yoqubovning «Ko‘hna dunyo» romanida ilk bor qo‘llanilgan bu tasvir usuli ijobiy natijalar bergan edi. Yozuvchi o‘z ko‘zlagan badiiy niyatiga erishishda obrazni yorqinroq ochish maqsadida qahramonlardan birining kundaligi detalidan muhim hujjat sifatida foydalanadi. Juzjoniy xotiralari badiiy to‘qima bo‘lsa-da, kitobxonni ishontirishi, roman voqealari hayotiyligini ta’minlash jihatidan xarakterlidir. Mumtoz adabiyotimizda ”tajohili orifona” deb yuritiluvchi bu usul nosirning o‘zini bilib bilmaslikka olishiga asoslanadi. Mazkur shartli vosita zarur hayotiy detallar, vaziyat va personajlar taqdiri bilan uzviy bog‘lansagina obraz haqqoniyligini ta’minlay oladi. O.Muxtor ham “Ming bir qiyofa” romanida to‘qima obraz bo‘lgan Abdulla Hakim she’rlar daftari orqali qahramonlar taqdirini o‘zaro tutashtiradi. Adib adabiy mistifikatsiya hodisasidan romanbop rivoyani taraqqiy qildirish tamoyillaridan biri sifatida foydalanadi. Romanda she’rlar daftari qahramon fikr-o‘ylari, taassurotlarini tahlil qilish imkonini beradi. “Ming bir qiyofa” romani qahramonlaridan biri Abdulla Hakim oddiy bir xizmatchi bo‘lsa-da, qanoatli inson, iste’dodli shoir. Uning Nasriddin afandi haqida yozganlari she’riy va nasriy o‘y-mushohadalardan iborat. Bu shoir uchun Nasriddin hech kimga bo‘yin egmay, dunyoga ko‘ngil bermay, abadiy yashayotgan xalqning Tirik Kulgisi. Egnidagi odmi yaktagi, boshidagi kichik sallasi va ostidagi qirchang‘i eshagi uning darveshona hayotidan nishona. Uning zaharxandasi mohiyatidagi yaxdek sovuq haqiqatni anglagan Abdulla Hakim qalb va ruh erkinligiga erishgan har bir kimsa inson umrining bir epkin yanglig‘ o‘tkinchiligini anglagan sari xalq dahosining ulug‘vorligiga topinadi. O‘z qalbida yashayotgan, 42

vijdon amrida barhayot Nasriddin ruhidan quvvat olib hayotdagi razilliklar ustidan kulib yashashni o‘ziga baxt, iqbol deb biladi. Shundagina inson o‘tkinchi dunyoning hoyu-havaslariga ortiqcha mahliyo bo‘lmay, ruh mustaqilligini qo‘lga kiritadi: Kimdaki, qalb erkin, ruh erkin – U sizni, albatta, topadi. 46 “Ming bir qiyofa” romanidagi har bir hikoyatni boshqa yozuvchi bitta roman qilardi. Biroq mening maqsadim – ixcham holda kattaroq bir gaplarni tashlash edi, iloji boricha”- deb yozadi yozuvchi O.Muxtor. Romanchilikda hajm qisqaligi, mavzu va mazmun teranligiga intilgan nosir har bir asar ohangi ko‘targanicha hajm va yakunini belgilash yo‘lidan borardi. Bu jihatdan “ Ming bir qiyofa” romanidagi Abdulla Hakimning nasriy ”Uzindi o‘ylar”i ayniqsa xarakterlidir. Omon Muxtor talqinida tulki – qozi , ayiq – mirshab, toshbaqa – arbob, ilon – vazir, arslon – shoh ekanligi bilan bog‘liq xalq ertaklaridagi majoziy obraz yaratish tasviriy usuli romanning ta’sir kuchini oshirishga xizmat qiladi. Aytish mumkinki, romanning ushbu bobi majoz asosiga qurilgan o‘ziga xos mozaikadir. Bobga kompozitsion tarzda singdirilgan g‘aroyib afsona-latifalar Gulxaniyning “Zarbulmasal” asarini ham esga soladi. Zero, nafaqat ertaklarning maxsus turi, balki masallar ham majoziy tasvirga asoslangan. Nosir bu an’anani yangi bir janr doirasida muvaffaqiyat bilan ijodiy uslubiy davom qildira oladi. Ko‘pincha oddiy, faqir kishilarning kuniga yarab, odamning xizmatini qilib yurgan eshak xalq ijodida Nasriddinning doimiy hamrohi. Romanda ham Rahim Ikkinchi muzofotining g‘arib bir qishlog‘ida yashovchi Xo‘ja Badriddin – dunyo ko‘rgan, ziyoli kishi. Uning kenja o‘g‘li ham ziyrak, dono, ayni paytda nihoyatda soddadil yigit. Ayolmand oilaning supraqoqdi 46 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla: Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). – T.: “Sharq”, 2000. – 126- b. (Keyingi misollar shu manbadan olinib, sahifa ko`rsatildi. D. Sh.) 43

farzandi bo‘lgan Nasriddin qalbidagi bolalikka xos ishqibozlik tufayli sartarosh Mulla G‘ulom afsona – latifalariga maftun – mahliyo bo‘ladi. Bu borada u sodda qishloqdoshlaridan farqlanmaydi. El ichra tanilish orzusida Mulla G‘ulomga taqlidan “ming yillik ashula”ga jo‘r bo‘lib, shohning odilligi haqida bayonsiz bir muhabbat bilan latifalar to‘qiydi. Biroq u o‘z o‘y-xayolini o‘g‘irlagan Rahim Ikkinchini umrida hech qachon ko‘rmagan, qandayligini to‘laroq tasavvur qila olmagan hukmdordan muayyan xizmat qilish to‘g‘risida topshiriq ham olmagan edi. Dunyo ko‘rish istagida otasidan oq fotiha olib, eshagi bilan yo‘lga chiqqan Nasriddinning shahdini ko‘rgan eshagi arqonini uzib qochib qoladi. Hamrohidan ayrilgan Nasriddin eshagini izlab yo‘lga ravona bo‘ladi. Ilk tundayoq insoniy harorat kutgani sayyoh ovchi qiyofasidagi Sulton va Mo‘ltonning firibgarligi va muttahamligiga aldanadi. Chopon va safar xaltachasidan ajralgan Nasriddin gangib qolib, boshi oqqan tomonga qarab keta boshlaydi. Katta umid va ishonch bilan odil shoh va vijdonli hakam izlab yorug‘ kunlar ilinjida yo‘lga chiqqan hamda aldangan Nasriddin bepoyon va yalang‘och sahroda diydirab, titrab-qaqshab, oyoqlarini tikanlarga shildirib, yuragi qon bo‘lib olg‘a intiladi. U zahil rangli bolalar, kampirsifat o‘ttiz yoshli ayollar, og‘ir mehnat zalvorini itoatgo‘ylik bilan ko‘tarib yurgan ”yigit” lar, nochor ahvoldagi ” qilichday” chol-kampirlarga duch keladi. Nasriddin eshagidan ranjib, uni qidirganicha, atrofdagi qanchadan-qancha qishloqlarni poyi-piyoda kezib muzofotdagi loyshuvoq tom, paxsa devorli, bir-birining pinjiga tiqilgan pastak uylarning g‘arib holini ko‘radi. Tirikchilik ilinjida mardikorlik, hammollik qilib yurgan oddiy odamlarning mashaqqatli va ayanchli ahvoliga guvoh bo‘ladi. Hashamatli qasru saroylar, koshonalarda yashayotgan yurt darg‘alari, puldorlar, korchalonlarning, bezori va o‘g‘rilarning bechora xalq ahvoliga qayg‘urmayotganligiga guvoh bo‘lar ekan, ko‘nglida Mulla G‘ulom gaplariga ham, Rahim Ikkinchining buyukligiga ham shubha paydo bo‘ladi. Biroq u ”shohimiz bu ahvolni tuzatmoq, vaziyatni o‘nglamoq uchun qattiq qayg‘urayotgandir, barchaning boshini silashga balki qo‘li qisqalik qilayotgandir”, degan xayollarga 44

boradi. Sarson-sargardonlikda shu boisdan o‘zi bilgan afsona-latifalarni aytib yurib ust-boshini butlaydi, besh-o‘n tanga choychaqa yig‘adi. “Eshagim mendan oldin shaharga yo‘rtib qolmaganmikin?! Eshak bo‘lgandan keyin, undan har narsani kutish mumkin!” (154-bet) degan fikrga kelgan Nasriddin nihoyat shaharga ham etib keladi. Nasriddin shaharda ham ikki xil manzaraning guvohi bo‘ladi. Bir tomonda xuddi qishloqdagidek tuprog‘i bilqillagan tor va uzun ko‘chalar. Tomi odamning bo‘yidan ham past katalakdek kulbalar. Eshak mingan chollar, boshiga tog‘ora qo‘ndirgan xotin-xalajlar, bo‘z yaktaklar. Ikkinchi tomonda g‘isht yotqizilgan katta yo‘llar. Oltin, kumush qubbali gujum darvozalar o‘rnatilgan bolaxonali uylar. Qator yashil-zangor ustunlarda yulduz shaklidagi besh qirrali yapasqi fonuslar. Foytunlar, otliq sarbozlar yonidan eldek uchib o‘tadi. Jun chakmonlar, adras, kimxob, banoras to‘n kiygan aslzodalar. ”Odam. Odam. . . Birovning afti-angorini ilg‘amaysan”,( 159-bet) deb yozadi O.Muxtor. Nasriddin guvohi bo‘lgan insoniy qiyofasizlik aro shaharda o‘zini yolg‘iz sezib, biror erda qo‘nim topish, jo‘yaliroq maslahat olish uchun Mulla G‘ulomni izlaydi. Ko‘cha bo‘ylaridagi daraxtlar ham mevali-mevasiz. Tovuslar bemalol elpig‘ichdek patlarini yoyib yurgani holda, to‘ti, mayna, bedana kabi qushlar qafasda. Til-zabonli va sayroqi qushlarning miskin holi ham g‘arib manzaralarga vobasta. Bu hol daraxtlar taqdirida ham oshkor. Personajning nuqtai nazari va nigohi o‘ziga xos vositachi hikoyanavisni yuzaga chiqaradi. Uning bayon shakli muallif obrazini bevosita va aynan takrorlamaydi. Berilayotgan bayonda hikoyachi obrazi adib nutqiga ham, personajlar tasviri va muhit ifodasidagi haqqoniylikning yuzaga chiqishiga ham o‘z uslubi va hayajonini yuqtiradi. Natijada roman tilining qudrati va mazmunning rivoji muallifning asar personaji orqasiga yashirinishi estetik kategoriyasi orqali ta’minlanadi. Muallif obrazi romanning g‘oyaviy–uslubiy markazida muvofiqlashtiruvchilik vazifasini bajaradi. 45

Shaharda ulug‘ bir qo‘rquv hukmron. Odamlar Nasriddin surishtirayotgan zotni ko‘rmagan, eshitmagan, tanimaganga solishadi o‘zlarini. Kechalari hammomlar go‘lahida yotib, etti kun davomida ”amaki”si G‘ulomjonni kunduzlari qiynalib-azoblanib izlaydi. U Rahim Ikkinchining yo‘ldan o‘tganini uzoqdan ko‘radi. Sovuqqon va badjahl soqchilar, beklar, sarbozlar xalqni haydashgani bois uning aft-angorini ham ilg‘ay olmaydi. Saroyga kirish uchun esa jo‘yaliroq sabab topa olmaydi. Tasodifan Nasriddin bechora ikki ulfatning suhbati orqali yovuzlik rasmga aylangan jamiyat illatlarining boshida Rahim Ikkinchining o‘zi turgani-yu G‘ulomjonning sirli o‘limidan xabar topadi. Ikki kimsaning tasodifiy suhbati tufayli yosh Nasriddin daf’atan ulg‘ayganini sezadi. Mulla G‘ulomning aslida yolg‘onga yo‘l ochgan, bu bilan xalqqa xiyonat qilib, o‘zining boshiga ham etgan muttaham va tovlamachi ekanligini tushunib etadi. O‘tgan hayotini eslab ko‘nglida g‘ashlik sezgan Nasriddin otasi va G‘ulomjon o‘rtasidagi suhbatdagi otasining g‘amgin qiyofasini xayolan jonlantiradi. Donishmand otasini qaytadan kashf etadi. O‘shanda G‘ulomjonning afsona latifalaridan o‘pkalangan Xo‘ja Badriddin bilan shunday suhbat bo‘lib o‘tgandi: “- Ashulangiz yangimi, jo‘ra? Oldin eshitmagan ekanman. . . - Ey, bu ming yillik ashula , , – siniq jilmaydi G‘ulomjon. – Har zamonda kimdir chiqib, aytib turarkan. Aytyapmiz! - Bir kuni qoq o‘rtasida uzilib qolmaydimi? - Bo‘lishi mumkin,- dedi G‘ulomjon ko‘zlarining tub-tubi qandaydir yilt etib .- Avvaldan noma’qulning nonini eb, qo‘lingga soz oldingmi, uzilgunicha aytaverasan-da!”( 148-bet) Bu haqiqatni anglamoq uchun Nasriddin talay sinov manzillarini kezadi. Muhimi, u G‘ulomjonga o‘xshab “soz uzilguncha” qo‘shiq aytavermaydi. Tezda shaharni tark etishga ahd qiladi. O‘z qishlog‘i, oddiy va pokdil odamlar mehrini, ota-ona bag‘rini sog‘inadi. Vijdon amriga zid borib dunyo yolg‘onlariga jo‘rovoz bo‘lishdan ko‘ra, o‘z birodarlariga jabr-zulm qilgan kishidan yiroqroq yurishni ma’qul topadi. 46

Bu yo‘lda o‘zini mardona va mag‘rur tutib ezgulikni himoya qiladi. Demak, Nasriddin yoki G‘ulomjonning Rahim Ikkinchi fuqaroparvar va saxovatpeshaligi, ziyrak va donishmandligi, rahmdil va mehribonligi haqidagi afsona-latifalari O.Muxtorga shoh atrofidagi olim-u shoirning maqtov va nazmbozligi, xonanda-yu sozandaning “karnaychi” ligi, hunarmandning yaltoqiligi haddan oshganini fosh etish uchun vosita vazifasini bajaradi. Muqimiy ta’biri bilan aytganda, “turfa sulloh bachchag‘ar” larga nisbatan achchiq kesatiq bayoniga imkon yaratadi. Nasriddin kezgan manzillarda uning nigohi bilan real hayot manzaralarini ko‘z o‘ngimizda gavdalantirar ekan, qahramon beixtiyor oddiy xalqning vijdoniga aylangan, bir qarashda sodda, samimiy, mehnatkash, ertadan umidvor, ishonuvchan, jaydari bir odam sifatida ko‘zga tashlanadi. Uning qalbidagi ishonch o‘rnini asta-asta ishtiboh, keyinchalik esa nafrat egallaydi. Bu alam va nafrat esa istehzoga aylanadi. Hayot mantig‘i va odamzod taqdiri mohiyatini anglagan oddiy xalqning ming yillik qismatiga shunchaki achinib qo‘ya qolmaydi. Chunki Nasriddin - baribir Nasriddin-da! Uning nomiga bekordan bekorga “ Afandi” epiteti qo‘shilgan emas. Demak, Nasriddinda keskin rad qiluvchilik sifatining bo‘lishi tabiiy. Aksar ertak-latifalarda u shoh bilan yuzma-yuz bo‘lishi kerak: ”Nasriddin qasri-saroyga yo‘naldi. Sarkarda-beklar uni orqasidan sekin turtib, salomxonaga kiritib yuborishdi. Rahim Ikkinchi taxtda boshini egib, poshnali etigi bilan negadir er chizib o‘tirardi. Nasriddinni ko‘rib o‘rnidan irg‘ib turganicha, nima uchundir xonada yugura boshladi. Bu, o‘zi-ko‘zlari ichga botgan oriq-ozg‘in, pitirak bir odam… badbashara bir maxluq ekan. Chayon chaqqandek, bir oz yugurib-tipirchilagach, Nasriddinga imo qilib, buni kim bu yoqqa kiritdi, yo‘qot, deb telbaga o‘xshab baqirishga tushdi. 47

Keyin, Nasriddinga tikilganicha, baqirdi: - Nega kirding bu yoqqa? Yo‘qol!... Nasriddin sodda, osoyishta kuldi… Nasriddin nomi bilan minglab latifalar yaratilgan! Biroq o‘sha kuni unga tegishli chinakam birinchi latifa to‘qildi. - Ko‘p baqiraverma, shoh, -dedi Nasriddin. – Mening eshagim yo‘qolgan edi. Shu erda emasmikan, deb kirgan edim…” (158-159-betlar) Aytar so‘zini aytib, shoh oldida ham o‘zini osoyishta tuta bilgan Nasriddin chinakam ma’noda xalq qahramoni “Tirik kulgi” va abadiy haqiqat, adolat ramziga aylanadi. Jur’atli va mard Nasriddinning o‘z vaqtida jafokash xalq ichiga qaytishida ham folklorga xos ruh ifodasini topadi. Rahim Ikkinchini tabiiy pitirak- serharakatligi emas, balki haq so‘zning qudrati, Nasriddinning jur’ati va shiddati talvasaga tushirib, tipirchilatadi. Uning xuddi «chayon chaqqandek», yohud «telbaga o‘xshab» qolishi shundan. Nasriddinga kuch bag‘ishlagan narsa esa vijdon amri va haqiqatga sadoqat edi. Binobarin, realistik romanda qo‘llanilayotgan afsona-ertaklarga xos ruh va obrazlar, syujet tuzilishidagi mushtaraklik kabi jihatlar ijtimoiy illatlarni fosh etish uchun kesatiq va istehzo bayoniga yo‘l ochuvchi uslubiy vosita vazifasini bajaradi. Bu vazifani uddalashda O.Muxtor shartli ramziylikka asoslanuvchi uslubdan unumli foydalana olgan. Muhimi shundaki, fantastik makon va zamon zamonaviylikdan yiroq emas. Kitobxon adabiy asar qahramonlarining qay birlariga xayrixoh bo‘lish barobarida, qay birlariga nisbatan nafrat ham bildira oladi. “Ming bir qiyofa” romanining o‘ziga xos olami bor. Unda O.Muxtor dunyoqarashiga xos hayotsevarlik o‘z ifodasini topgan. Nosir uslubiy qarashida insonga ishonch kuchli. Roman nechog‘liq g‘amgin va o‘ychan ohang asosiga qurilib, qahramonlar mushkul kechinma va fojialarni boshidan kechirmasinlar, asarning yakuni yorug‘ kunlar umidi talqini bilan xotima topadi. Anglashiladiki, nosir yaratgan «Ming bir qiyofa» romani uslubi umuman O.Muxtor nasriga xos uslub taraqqiyotida o‘ziga xos halqani tashkil qiladi. Chunki u muallif iste’dodining umumiy yo‘nalishidan kelib chiqadi. Badiiy idrok qilish va 48

ifoda tarziga muvofiq bo‘lib, badiiy xarakter yaratishdagi o‘ziga xosligini, binobarin romanning til xususiyatlarini ham belgilaydi. Yuqorida keltirilgan publitsistik murojaatnoma muayyan ma’noda muallif va kitobxonning o‘zaro muloqotini ta’minlashga xizmat qiladi. Biroq asardagi bu kabi publitsistik uslub unsurlari roman badiiyatining susayishiga olib kelganligini ham ta’kidlash lozim. Nosir uslubining shakllanishi va rivojida folklor va mumtoz adabiyot ta’siri ham nihoyatda kuchli bo‘lganligi ayon bo‘ladi. Bu hol, kuzatganimizday, fikr tasdig‘i va qahramon ruhiyatini ochishda qo‘llangan asosiy syujet liniyasiga hamohang tarzda mazmunni teranlashtirishga xizmat qilgan qistirma syujetlar misolida ham o‘z tasdig‘ini topadi. O.Muxtor nazarida asrlar bo‘yi xalq taqdiri fojiasining bosh sabablaridan biri uning tirikchilik tashvishlari bilangina ovvorayu sarsonligi, hayotidan nolishdan nariga o‘tmay, balandparvoz va’dalarga ko‘r-ko‘rona ishonib kelgani, yohud mashaqqatli hayotidan chiqargan xulosasi: «bariga qo‘l siltash» dan iborat ekanligi, siyosiy hushyor emasligidan kelib chiqadi. Shu boisdan ham nosir faqat hayotiy ehtiyojlarni qondirishgagina intilish jamiyatning ravnaqini ham, baxtli hayotni ham ta’minlay olmaydi, deb biladi. U yakkahokimlikning har qanday turini qoralaydi, adolat va demokratiyani ulug‘laydi. O‘zini va so‘zini qonun deb bilgan yakka shaxs ( romanda Rahim Ikkinchi ) bo‘ysundirish va zulm o‘tkazish siyosatini olib boradi, degan fikrni ilgari suradi. Bu jihatdan u Fitratning serqatlam ramziylik va teran falsafiylikka yo‘g‘rilgan “Abulfayzxon” fojiasini eslatadi. Aka-ukalari, amir-amaldorlari, hatto o‘z onasiga ham shubha-gumonlar bilan qarashi, aksariyatini qatl ettirib, bir qismini qamoqda saqlashi, yurtni xarob qilishi, saroyda yolg‘izlanib qolishi, xuddi Abulfayzxon va Ulfat kabi, Mulla G‘ulom maslahatlari bilangina ish tutishi, ma’naviy qashshoqligi kabi juda ko‘p parallelliklar ko‘zga tashlanadi. Har bir janrda yaratilayotgan asar yangi mavzu , yangi g`oya , yangi sujet va yangi qahramonlar bo`lishini talab etadi hamda bu hol ularni muayyan tartibda joylashtirishni taqozo qiladi. Badiiy asardagi kompozitsiya makonda obrazlarning 49

joylanishidir. Bu masala ham uslubga aloqadordir. Zero , asarning kompozitsiyasi , avvalambor, yozuvchining tasvir etilayotgan hayotiy materialga munosabati bilan belgilanadi. Kompozitsiya g`oyaviy-estetik tushuncha bo`lib , ijodkorning nuqtayi nazari uning hal etuvchi unsuri hisoblanadi. Hayotdagi voqealar va kishilarni nima sababdan asar markaziga qo`yishi yozuvchining g`oyaviy- estetik dunyoqarashi bilan aloqador. Xususan , Omon Muxtorning asarlarida, asosan, ziyoli , hayotda o`z fikriga ega , iymon-e’tiqodli , atrofdagi kishilar uchun qayg`uradigan va ularning tuyg`ularini ham his eta oladigan , o`zining har bir xatti-harakatidan chuqur mulohaza yurita oladigan qahramonlar taqdiri roman mazmunining butun kompozitsiyasini belgilaydi. Masalan , “Ming bir qiyofa”da Abdulla Hakim , Burxon Sharif , “Ko`zgu oldidagi odam” da Valijon , “Tepalikdagi xaroba” da Mirza G`olib , “Muhabbat o`limdan kuchli” romanida Ibrohim , Xusan , Voris kabi qahramonlar zamondoshlari orasida ajralib turadigan insonlar siymosi bo`lib, asardagi qolgan barcha komponentlar va obrazlar ana shu markaziy xarakterlarga bo`ysunadilar, bosh g`oyani ochish yo`lida yashaydilar , zahmat chekadilar –umrguzaronlik qiladilar. Bu o`rinda mashhur rus yozuvchisi A.P.Chexovning quyidagi so`zlarini eslash joizdir: “qahramonlar… ichidan faqat bittasini tanlaysan – ermi , xotinmi – uni ma’lum bir holatga solib, faqat uni tasvirlaysan, ta’kidlaysan, boshqalar esa unga fon vazifasini ado etganholdaasarning barcha joylariga sochiladi. Bosh qahramon go`yo oy, boshqa obrazlar oy atrofidagi mayda yulduzlar… ” Omon Muxtor romanlari kompozitsiyasida yana bir o`ziga xos jihat she’riy parchalarning asar matnidan joy olishidir. Zero, adib bejiz bu usulni qo`llamaydi. Bu bilan birinchidan, asar tilining emotsionalligi oshsa, ikkinchidan, obrazlar ruhiyatida sodir bo`layotgan o`zgarishlar yaqqol ko`rinadi. Xususan, “Ming bir qiyofa” romani qahramoni Abdulla Hakim og`ir ahvolga tushib qoladi. Ya’ni uni Burxon Sharif deb gumon qilib noma’lum kimsalar qo`lga oladilar. Uni qamab 50

qo`yib, turli qiynoqlarga soladilar. Abdulla mana shu sharoitda ham jisman, ham ruhan qattiq qiynaladi. Uni achchiq alam-iztiroblar chulg`aydi. “Ancha fursat notinchlanib, sarosimalanib o`tirdi.Keyin , o`ziga madadmi, madormi izlab, yoshlikda ko`ngil bergan sevgilisini yana eslaganicha, qachondir yozgan she’rini muqaddas bir oyatdek, qayta-qayta shivirlab o`qishga tushdi: U meni sevadi, deb, U meni kutadi, deb, U meni izlaydi, deb O`ylaysizmi Gohida?! Men Yuragim qon bo`lib, Qismatdan hayron bo`lib, Yotibman sarson bo`lib – Qora tunning chohida… Bexosdanuning xayoliga qiziq bir fikr keldi: “Seni Burxon Sharif deb tutishdimi, Burxon Sharifning izidan tushishmaydi! Demak, senga doim yaxshilik qilgani evaziga, hozircha tinch, ezgu bir ishni bajarayotgan Burxonni sen ham asrashing kerak! Sendan hayot umringda bir marta fidoiylik, mardlik ko`rsatishni talab qilyapti! Tizzang qaltirab o`tirishga haqqing yo`q! Gap shu… Kelinglar, hunarlaringni ko`rsataveringlar – men Burxon Sharifman!...” U tomirlariga o`tli bir qon quyulib, o`rnidan sapchib turganicha, xonada nari- beri yura boshladi.” (19-bet). Mazkur asar qahramoni Abdulla dastlab birov uchun bekorga taxqirlanganligidan, uning tufayli azob chekayotganligidan xo`rligi keladi, sarosimaga tushib qoladi . Biroq u o`zi yozgan she’rini o`qigandan so`ng bu qiynoqlarni yengishda o`zida kuch topa oldi. Uning qalbida o`ziga yaxshilik qilgan insonga nisbatan yaxshilik qilish tuyg`usi uyg`ondi. Bu yo`lda har qanday jabr- zulmlarga chidash berishga qaror qiladi. Demak, bundan ayo bo`ladiki, nazmiy baytlar qahramon ichki kechinmalarin nafaqat ochib beradi, balki ularning xatti- 51

harakatlariga, taqdiriga ham ta’sir o`tkaza oladi. Nasr va nazmning bu tarzda uyg`unlashtirib berilishi adibning kompozitsion mahoratidan nishonadir. Yozuvchining kompozitsiya yaratishdagi o`ziga xos uslubi haqida gapirar ekanmiz, Omon Muxtorning kompozitsion unsurlardan biri epigraflarni qo`llashi borasidagi mahoratiga alohida to`xtalish joizdir. Zero, adibning deyarli barcha romanlarida epigraflar qo`llangan. “Epigraf , odatda , asarda yoxud uning biror qismida, bobida ifodalanadigan mazmunga aloqador bo`ladi, unga g`oyaviy yo`nalish beradi. Epigraf qisqa, sodda, lekin aforistik ruhda bo`ladi. U asar g`oyasini ishonarli qilib ochishda muallifga qo`l keladi. Epigraf o`z vazifasiga ko`ra asar nomi(sarlavhasi)ga o`zshab ketadi –ularning har ikkalasi ham asarga g`oyaviy-emotsional ruh baxsh etadi, asar mavzui va g`oyasini aniqlashga ko`mak beradi.” 47 Omon Muxtor romanlarida xalq maqollari,qo`shiqlari, o`zbek mumtoz asarlaridan parchalar va o`zbek shoirlari ijodi namunalaridan epigraf sifatida foydalangan hamda ularni turli tartibda qo`llangan. Masalan ,“Egilgan bosh” romanida “Egilgan boshni qilich kesmaydi…” maqoli, “Ming bir qiyofa” asarining Birinchi hikoyat qismida: “Ostonangda tuproq bo`ldim,vale Demadingki, xoksorim qani?..“ qo`shiqdan parcha epigraf qilib berilgan bo`lsa, ayrim asarlarda ikkita, uchtadan epigraflar qo`llangan. Xususan, “Muhabbat o`limdan kuchli” romanida: “Ichkari tashqariga chiqmoq istayur, Istayur tashqarida mohni. Tashqari ichkariga kirmoq istayur, Istayur ichkarida Allohni… Ikrom Otamurod. Zuhra Yerda nurga zor, Osmondaman deb o`ylamang… 47 To`xta Boboyev. Adabiyotshunoslikka kirish. T.: “O`zbekiston”, 2002. 146-b. 52

Zuhra Aliyeva.” epigraflari qo`llangan. Aidbning “Tepalikdagi xaroba”romanida har bir ko`rinish(qism)da epigraflar bo`lib, ular G`afur G`ulom, Alisher Navoiy, Nodira, Lutfiy g`azallari va muxammaslaridan parchalar berilgan. Bu kabi epigraflar mag`zi chaqib ko`rilsa, ularda olam-olam ma’no borligi bilinadi va ular , birinchi navbatda, asarlar g`oyasi bilan uzviy bog`liqligi uchun yozuvchining g`oyaviy yo`nalishini belgilaydi, asar mazmunini to`ldiradi. Bundan ko`rinadiki, o`rinli ishlatilgan epigraf asar kompozitsiyasida muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo uni qay tarzda ishlatish yozuvchining niyatiga, xohishiga, uslubiga bog`liq erkin ijodiy ishdir. Shuningdek , kompozitsiyaga bayon usuli ham kiradi. Bunda yozuvchi butun tasvirni o`z nuqtayi nazari asosida yoki personajlardan birining nomidan olib borishi mumkin. Bu jihatni asarning dastlabki qismlaridanoq anglash mumkin. Biroq O.Muxtor asarlarida bayondagi kompozitsion unsurlarda usul o`zgaradi. Ya’ni adibning “Egilgan bosh” romanini o`qiy boshlaganimizdanoq asar muallif nutqidan bayon etilayotganligini sezamiz. Ammo ,roman so`ngida shu narsa ma’lum bo`ladiki , asar aslida biz boshida e’tibor bermagan personaj (keyinchalik bosh qahramonlardan biri) Qodirjon tilidan hikoya qilingan va uning to`rt daftardan iborat kundaliklari asosida yaratilgan. Yozuvchi bu ma’lumotni (debochani) muqaddimada emas , xotima qismida keltiradi.Personajning nuqtai nazari va nigohi o‘ziga xos vositachi hikoyanavisni yuzaga chiqaradi. Uning bayon shakli muallif obrazini bevosita va aynan takrorlamaydi. Berilayotgan bayonda hikoyachi obrazi adib nutqiga ham, personajlar tasviri va muhit ifodasidagi haqqoniylikning yuzaga chiqishiga hamo‘z uslubi va hayajonini yuqtiradi. Natijada roman tilining qudrati vamazmunning rivoji muallifning asar personaji orqasiga yashirinishi estetikkategoriyasi orqali ta’minlanadi. Muallif obrazi romanning g‘oyaviy–uslubiymarkazida muvofiqlashtiruvchilik vazifasini 53

bajaradi. Bu jihat asardagi haqqoniylikni, ta’sirchanlikni, jo`shqinlikni kuchaytiradi. Bu esa adibning kompozitsion mahoratidan darak beradi. O. Muxtor uslubini belgilaydigan omillardan yana biri mazmunning shakllanishidir. Chunki asarda mazmun shakllanadi , shakl mazmunlashadi. Zero, yozuvchining dunyoqarashi san’at asarining mazmunida o`z ifodasini topadi , unda chuqur iz qoldiradi. Adabiyotda ijodkor tomonidan anglashilgan voqelik tasvirlanadi. Shunga ko`ra, badiiy asarning mazmuni deganda , muayyan asarda ifodalangan g`oyaviy mazmun tushuniladi. Har bir yozuvchi bu sohada o`z yo`ri - g`iga ega. Xususan , O. Muxtor asarlarida an’anaviy – hurlik, erk haqidagi voqealar bilan bir qatorda davrga oid yangi mazmun – sobiq sho`ro davrining salbiy oqibatlari , insonlar va millat ruhidagi ma’naviy o`zgarishlarni qalamga oldi. Masalan , “Egilgan bosh” (1986-y) romanida Abror , Qodirjon kabi obrazlar erk hamda isyon haqida mulohaza yuritar ekanlar , ular ruhan va jisman hurriyatga intiladilar. O`z o`rnida bu jarayonda SSSR davridagi xunrezliklar ochib tashlanadi. “To`rt tomon qibla” (1995-y) trilogiyasida Abdulla Hakim , Valijon , Mirzo G`olib obrazlari orqali esa sobiq tuzumning millat madaniyatiga ko`rsatgan salbiy ta’siri bilan birga sho`ro mafkurasining millat ruhida qoldirgan mutelik kayfiyati ma’nan va ruhan ozod bo`lmagan xalq taqdiri aks ettiriladi. Yuqoridagilardan ko`rinadiki , har bir asarda yangicha mavzu , yangicha voqea , yangicha ko`rinishda aks etadi. Bu hol yozuvchidan yangi badiiy arsenal tizimini talab qiladi , yangi izlanish boshlanadi. Uslub ham shu jarayonda o`sib , takomillashib boradi. O. Muxtorning individual uslubi ham bir necha yillar davomida sayqallanib , XX asr o`zbek adabiyotining yanada boyishida alohida rol o`ynaydi. Adibning romanchiligidagi uslubiy izlanishlari yangilanayotgan tafakkur va davr talabidan kelib chiqib , kitobxon ma’naviy-ruhiy ehtiyoji tufayli yuzaga keladi. Har bir ijodkorning asar yaratishi zuvala qorilayotganda ato etilgan fe’l- atvorga, tabiiy mayllarga bog`liq. Shundan kelib chiqib, kimdir o`ynab-kulib 54

yozadi, kimdir hayotni nuqul iztiroblar ko`zgusi orqali ko`radi,kimdir hayotning silliq qatlamini tasvirlaydi, boshqa birov uning o`ydim-chuqurlarini, qavariq choklarini izlab topadi. Qaysi ijodkor qanday adibdan ta’sirlanishi ham shundan kelib chiqadi. Ijodkor uchun milliy qadriyatlar bamisoli ona sutidek zarur, undan nechog`li to`yib bahramand bo`lsa, shuncha yaxshi, ammo yoshi ulg`aygan odamning qorni ona sutiga to`ymay qoladi. Endi u tabiat ne’matlarining eng saralarini, o`ziga xush yoqqanlarini terib-terib iste’mol qilishga o`tadi. Mahalliy adabiy qadriyatlar an’anasidan narini ko`ra olmagan ijodkorlar umrining oxiriga qadar ona suti-yu quruq nondan boshqa narsani yemay yashagan odamga o`xshaydi. Vaholanki, oyoqning ostidagi javohirlardan naridagi duru gavharlarga ham ko`zni ochib qarash faqat va faqat ham badiiy, ham tafakkuriy naf keltiradi. Zero , har bir badiiy asar o`ziga qadar hukm surgan badiiy ko`nikmalardan qoniqmaslik ekanini yodda tutish lozim. Omon Muxtor ijodiy uslubi takomilida nafaqat milliy adabiyotimizga xos ohanglar, balki jahon adabiyoti durdonalarining ta’siri ham yaqqol seziladi. Omon Muxtor ruhiyati, ijodiy konsepsiyasi, shakliy-uslubiy izlanishlarida ichki mantiq asosida mustahkam rishtalar bilan bog‘liqlik mavjud.Bu uslubda asar yaratish nosir uchun dastlabki qadam emas, balki sinovdan o‘tgan yo‘l. Uning yaxlit uslubiy yo‘nalishini belgilashda voqelikni idrok qilish tarzi, badiiy ifodalashda qo‘llaydigan usullari, o‘ziga xos pozitsiyasi, yozish manerasiga diqqat qaratish juda muhim. Shundagina asardan-asarga o‘tib turuvchi belgilar, tobora yangilanib borayotgan alomatlar yaqqolroq ko‘zga tashlanadi. 55

II.2 Yozuvchi romanlarida qahramon ismlari va badiiy shartlilik Har bir badiiy asar yaxlit bir butunlikdir. Badiiy asarda har bir unsur o`zining mazmuniga va ahamiyatiga ega bo`lib, u boshqa unsurlar bilan aloqadagina yashaydi. Shu aloqa sababli har bir unsurning qismchalari asosiy maqsadga tomon yo`nalgandir. Har qaysi qism, Byoklinning aniq ifodasiga ko`ra, “Men xizmat qilaman” shiori asosida ishlaydi. Shu sabab, badiiy asar –turli-tuman bir-biriga bog`liq unsur (vosita)larning kutilmagan tarzdagi nozik chatishmasidir. Shunday ekan, asardagi kichik bir element ham g`oyaviy mazmunni yoritib, to`ldirib berish uchun xizmat qiladi. Xalqimizda qadim-qadimdan bolaga ism tanlashga alohida e’tibor qaratishgan. Har bir ijodkorning yaratgan qahramonlari o`ziga farzandi kabi aziz bo`lar ekan, demak uning ismining munosib bo`lishi ham ijodkor uchun ahamiyatlidir. Xususan, asar qahramonlarining ismi yozuvchi tomonidan ma’lum bir maqsadni ko`zlagan holda tanlanadi. Jumladan, Omon Muxtor romanlaridagi obrazlar ismi asar g`oyasi bilan mutanosib tarzda berilgan. Masalan, “Egilgan bosh”da Adolat, “Ko`zgu oldidagi odam”da Valijon, “Tepalikdagi xaroba”da Mirzo G`olib, “Muhabbat o`limdan kuchli”da Voris kabi qahramonlarga bejiz bu ismlar qo`yilmagan. Adibning “Egilgan bosh” romanida Qodirjonning hayotida Adolat paydo bo`lgandan so`ng turmushi ijobiy tomonga o`zgardi. Uning qalbi va xonadoniga fayz kirib keldi. Asarda Adolat obrazi timsoli haqiqiy o`zbek ayoli timsoli berilishi barobarida, uning ismiga ishora qilgan holda 80-yillar so`nggida hayotimizga kirib 56

kela boshlagan hurlik, adolat shabadalariga ishora qilinmoqda. Zero, adolat bor joyda farovon hayot bo`ladi. “Ko`zgu oldidagi odam” asari qahramoni Valijon esa valiylik xislatlariga ega holda tasvirlanadi. Uning boshqalarga ko`rinmaydigan daryo va yam-yashil vodiy bilan real hayot o`rtasida andarmon bo`lishi, bu g`ayritabiiy voqealarning mohiyatini anglashga urinishi o`zining ismiga xos jihatlarini namoyon qiladi. Yozuvchining “Muhabbat o`limdan kuchli” romani qahramoni Voris ismi esa asarning mazmun va g`oyasini yorqin ko`rsatishda ahamiyati katta. Zero, u asarda uchinchi avlod vakili bo`lib, bobolari, otasi, amakisi erishishni istagan , ozodlik, ota-bobolaridan qolgan moddiy va ma’naviy boylikning merosxo`ridir. Umuman, qahramon ismlari obrazning individual belgilarini bo`rttirib ko`rsatish vazifasini bajaradi. Adibning ayrim asarlarida bir toifa insonlarga xos xislat va belgilarni umumlashtirish maqsadida ularning ismini aytmaydi. Xususan, “Maydon” romanida Adib, Hakim, Mulla, Artist, Bemor, Baxshi, Osiy, Ayol, Savdogar, Qizcha, Arbob, Darvesh-masxaraboz va Men (Panoh) kabi obrazlar berilganki, ularda muayyan yoshdagi, kasbdagi kishilarning eng sara umumiy xususiyatlari jamlangandir. Ammo ular jamiyat orasida o`z individual belgilari bilan ajralib turishi, asar davomida ulrning o`y-xayollari, xatt-harakatlari, fe’l- atvori va ma’naviy dunyosi orqali aks ettiriladi. Ijod jarayonida san’atkorning diqqat markazida turadigan narsalardan biri – insonning shaxs sifatidagi konkret xususiyatlarini, individual belgilarini ko`rsatishdir. Bu vazifani amalga oshirishda ijodkor turli usullardan foydalanadi. Qahramonning ruhiy kechinmalarini yorqin ko`rsatib bera oladigan motivlardan biri bu tushdir. “Tush –qahramonni psixologik jihatdan xarakterlovchi poetik vositalardan hisoblanadi. Tush orqali yozuvchi, asosan, o`z qahramonlari ichki dunyosini, ruhiy holatini, kechinma va dramalarini, orzu-xayollarini ochishga intiladi. Tush – obrazlarni individuallashtiruvchi vosita sifatida ham xizmat qiladi.” 48 48 T. Boboyev. Adabiyotshunoslik asoslari. T.: “O`zbekiston”, 2002. 57

Omon Muxtor asarlarida tush motivi alohida o`rin egallaydi. Jumladan, “Egilgan bosh” asari qahramonning tushi bilan boshlanadi va asar davomida uning xayolini band qiladi, qahramonda tush ta’sirida uyg`ongan ruhiy iztiroblar uni ta’qib qiladi. “Ana Abror ariqchadan sakradi-yu, beliga qandaydir ilon zich o`raldi. U o`z ustiga minib olgan dardisardan qutulishga harakat qilib, sapchib-irg`ishladi, butun kuchini ikki qo`liga berib, paypaslagichlarni badanidan yulqib-ajratishga shaxdlandi… Ammo shu on yelkasida o`tirgan Ro`dapo unga qattiqroq chirmashib, uning boshi, yuz-ko`ziga ayovsiz shapillatib tushira ketdi… Abror bo`ynini qisib, boshini egishdan bo`lak iloji qolmadi. ” 49 Abrorning ko`rgan bu tushi aslida uning hayoti va ma’naviyatiga salbiy ta’sirini o`tkaza olgan mustabid tuzumning qiyofasini fosh etuvchi bir vositadir. Yozuvchi ramziylikdan foydalangan holda Ro`dapo (Sakkizoyoq) timsolida sovet tuzumining tasvirini yaratadi. Bunda bir inson misolida butun bir xalqni boshini egib yashashga, mutelik hissi bilan hayot kechirishga majbur qilgan maxluq timsoli gavdalanadi. Omon Muxtor asarlarida nafaqat yakka bir shaxs obrazini sifatida, balki ba’zan bir obraz mohiyatida bir necha insonlar siymosini yarata olish mahoratini ham ko`ra olish mumkin. Masalan, adibning “Tepalikdagi xaroba” romanida Mirzo Golibning uchta Menga bo`linishi aqlga sig`maydigan hol. Biroq yozuvchning bu ijodiy fantaziyasi qahramonning qalbida sodir bo`layotgan ruhiy evrilishlarni yaqqol namoyon qilishda nihoyatda samarali bo`lganligini ko`rish mumkin. “ Birinchi Men – jarrohlik bo`lmasida yotibdi.Uning oyoqlariga mahsi yoki g`ilofni eslatgan nimanidir kiydirib, ularni mahkam tang`ib qo`yishmoqda. U o`zini birovlar qo`liga topshirgan. Hamma narsaga shay; labbay deb turgandek! Ko`nglida biron norozilik, isyon yo`q. Xuddi qo`yga o`xshab… Ikkinchi Men –osmondagi shaharda. Lekin endi ko`chada emas, hamrohlari bilan misdek qizigan, yaraqlayotgan allaqanday uzun o`rama ichida halloslab- 49 Omon Muxtor. Xotin podshoh. Romanlar. T.:”Sharq”, 2010. 186-b. 58

yugurib ketyabdi. Osmonlik aka-singil mayli; sovg`adanquruq qolayotgan boladek, u nega, qayoqqa shoshyabdi?! Bu o`rtanib-yonib, o`zingni oldinga tashlashning intihosi bormi?! Shu azob uchun uni osmonga chiqarishgan ekanmi?! Ikkinchi Men osmonda yelib borayotgan bir damda…. Uchinchi Men – nechundir,qanot chiqargandek, Afg`onistonga qarab uchdi.” 50 Mirzo G`olibning xayolan uchga bo`linib, turli joylarda paydobo`lishi zamirida “o`tish” davridagi insonlarning psixologiyasidagi ruhiy qo`nimsizlik yotadi. Birinchi Men timsolida yetmish yil qaramlikda, itoatda “qo`y” kabi yashagan mute inson qiyofasi, ikkinchi Menda nihoyat hurlikka yetishgan, erk osmonida parvoz qilayotgan ozod kishi siymosi, uchinchi Men orqali qalbiga yaqin,yashashi uchun to`g`ri yo`l ko`rsatadigan insonini izlayotgan darbadar bir odam tasviri in’ikos ettiriladi. Yozuvchi asarlarida makon va zamon tanlashda ham badiiy shartlilikni ko`zda tutadi. Misol uchun, “Egilgan bosh” r omani voqealari bir kunda sodir bo`ladi. Lekin bir kunlik ro`y bergan hodisalar tag zamirida bir necha yillik voqealarning mohiyati jamlangan: “Rivoyatlar, afsonalardagi qismat yoki qiyomat singari, nahotki zilzila, to`fonlar yuz berib, qabrlar yorilib, yer girdibod urib, hamma narsa “bugun” degan BIR KUNga jamlanib qoldi. Xuddi mamlakat shohi ag`darilgandek, rahbarsiz kun – bu kun. Sharmandalikni namoyish qilgandek, yigit kishi xotini egnida ko`chaga chiqqan kun – bu kun. Oldinga dadil bosish imkoni yo`qligini eslatgandek, oyoq kutilmaganda lat yeb, oqsab yuradigan kun –bu kun. Sening dunyoda mag`rur, hayiqmay qon to`kkan ajdodlaring bor-ku axir, degandek, jismi allaqachon xoki turobga aylanib ketgan otalaringni eslab, noma’lum odamlar orqali ularning faqat suratlari bilan tanishadigan kun –bu kun. ” 51 50 Muxtor Omon.To`rt tomon qibla.Uch romandan iborat Sharq daftari: [Trilogiya].T.: “Sharq”,2000. 318-b. 51 Omon Muxtor. Xotin podshoh. Romanlar. T.:”Sharq”, 2010. 225-b. 59

Abror tilidan aytilgan bu fikrlar orqali asar mazmuni hamda adibning nima uchun asar voqealarini bir kunga jamlaganligi sabablari oydinlashadi. omon Muxtor asarlarida makon tanlashda ham o`ziga xoslik mavjud. Yozuvchi romanlarida voqealar asosan, bir makonda sodir bo`ladi. Ayniqsa, “Maydon” romanidagi voqealarning lift ichida sodir bo`lganligi adibning kichik makonda ham katta gapni ayta olish mahoratini ko`rsatadi. Umuman, asardagi makon –lift ramziy bo`lib, bu joy insonlarning qalbi timsolidir. Zero, asar qahramonlari bu yerda o`z ko`ngillariga nazar tashlaydilar va shu orqali ularning ichki dunyosi ochila boradi. Ijodkor shaxsi va biografik xususiyatlar uning adabiy mahsuloti bo`lmish asarlarida u yoki bu darajada o`z aksini topadi. Ayniqsa, lirik janrlarda shoirning dunyoqarashi, orzu-intilishi, g`oyaviy yo`nalishlari, qolaversa, insoniy fazilatlarining izlarini yaqqol his qilishi mumkin. She’rlar ijodkorning ichki kechinmalari, turli ko`rinishdagi kayfiyatlarining natijasi, mahsulidir. She’r oldindan rejalashtirib, obdon pishitilib, puxta o`ylab qog`ozga tushirilmaydi. Lirikaga mansub asar ijodkor qalbi va shuuriga ta’sir ko`rsatuvchi biror voqea- hodisaning turtkisi tufayli yoki shoirni qiynayotgan biror hayotiy muammo asosida vujudga keladi. Omon Muxtor ham “Navoiy va rassom Abulxayr” romanida Navoiy timsolini yaratishda, uning shaxsiga oid masalalarini yoritishda Navoiy g`azallariga murojaat qiladi. O. Muxtor Navoiyning bolalik davri, ya’ni to`rt-besh yoshlar arafasidagi holatini quyidagi satrlarda ko`rsatishga urinadi: “ Menga ul holatda tab’i bul-havas “Mantiq ut-tayr” aylab erdi multamas… Onlag`ach atfol aylab sho`ri shayn, Istimo etdii bu so`zni volidayn … Yoshurib daftarni, ma’lum etdilar Shug`lidin ko`nglumni mahrum etdilar… Lek chun yodimda erdi ul kalom, 60

Yoshurin takror etar edim mudom . Andin o`zga so`zga maylim oz edi, Qush tili birla ko`nglum hamroz erdi”. Bu satrlar orqali Navoiyning bolalikdagi zehni o`tkir, ziyrak ekanligini hamda turkiy, arabiy, forsiy –uch tilda yuzlab satr she’rlarini bir kun-yarim kunda yodlab ketaverishi, shu yoshda kattalar bilan she’r bobida fikr almasha olishi singari sifatlarini O. Muxtor ochib berishga intiladi. Shunday go`zal satrlarni tanlash orqali o`z g`oyaviy maqsadini o`quvchiga yetkazib beradi. Omon Muxtor Navoiyni o`ziga xos shaklda tasvirlar ekan, unga tasavvufiy nuqtayi nazardan yondoshib, Navoiy shaxsiga , e’tiqodiga xos jihatlarni ochishga harakat qiladi. Bunda muallif Navoiyning e’tiqod darajasini, maslagini ochib beruvchi zohidlar va oshiqlar o`rtasidagi o`zaro ziddiyatlarni aniqlashga urinadi. Alisher : “Agar xalqqa ozgina nafing tegsa, bilki, o`zingga bu naf ko`prak bo`lib qaytadi!”, yana: “Odam Xalq bilan birga Inson bo`la oladi!” degan BUYUK E’TIQODni o`zi uchun kashf etadi. Omon Muxtor Navoiyning o‘y-xotiralari, muhokama-mulohazalari, tug‘yonlari orqali borliq va inson, moddiy va ma’naviy qimmatlarni tahlil etadi. Zuhd va ishq ahli haqidagi qarashlar esa adabiy-falsafiy konsepsiyani ifodalashning shartli vositasi rolini bajarsa ajab emas. Insonning ruhi va tafakkurida kechgan jarayonlarni qalamga olgan nosirning bosh qahramoni aslida tafakkur va kechinma dan boshqa narsa emas. Omon Muxtor romanlarining badiiy- estetik tabiati, “ Ishq ahli” ning falsafiy-estetik mehvari shunday deyishimizga asos beradi. Yozuvchi ijodida joy nomlari ham muhim o`rin tutadi. Jumladan, “Ming bir qiyofa”da Nasriddin kezgan qishloqlar: G‘altak, Sho‘ra, Kal-Bek, Qonli, Qoraqozon, shaharning Kultepa kabi hech qanday or qilinmay nomlanishida kitobxon etini seskantirar darajada g‘ariblik mujassam. Ular qaysi makonda va qaysi zamonda bo‘lgan? O.Muxtor uchun aniq zamon va makondan ko‘ra masalaning ma’no-mohiyati ko‘proq ahamiyat kasb etadi. Zukko kitobxonning 61

ko‘z o‘ngida romandagi g‘arib qishloqlarga qo‘yilgan nomlar tagiga yashiringan zalvorli fikr rnamoyon bo‘ladi. Bu loyshuvoq va pastak uylarning bir-birining pinjiga tiqilgandek ko‘rinishi, ojiz va notavon, qo‘rqib-pisib qolgan, og‘ir mehnat ostida ezilgan, och-yupun bo‘lsa-da irodasi bukilmagan “gulday bolalar”,”Alpomishday yigit”, “qilichday chol” lar ahvol-ruhiyasi, turmush tarziga vobasta ekanligini ilg‘ab oladi. U o‘z hayoli va shuurida shu g‘arib shahr-u qishloqlar bilan hashamatli qasr va saroylarni, ularda yashayotgan ikki tip odamlarni chog‘ishtiradi. Dunyoda haqiqat, adolat, diyonat, tenglik tushunchalarining bu qadar oyoq osti qilingani xususida o‘ylaydi, fikrlaydi.Uzoq va yaqin tariximizni, xalq taqdirini, bechora el g‘amini yurak-yurakdan his qiladi. O.Muxtor folklor asarlariga xos xalqona ruhni ifoda etishda Nasriddin afandi obrazi tabiatiga xos mardlik, mag‘rurlik, ezgu amallarga moyillik, haqso‘zning qudratiga ishonch, jur’atlilikdan unumli foydalanadi. Bu esa makon vazamon chegaralarini ming yilliklarga qadar kengaytirish, ijtimoiy hayot mohiyatiga yanada teranroq nazar tashlash, fikr zalvorini oshirish imkonini beradi. Muhimi, adib Nasriddinni jonli bir inson sifatida romanga olib kirib, sinov manzillari orqali o‘tkazadi. Xulosa shuki, san’atkor uslubi masalalarini, lirik bayon va ifoda tarzidagi o`ziga xoslikni, mahorat qirralarini, an’anaviylikka munosabatini o`rganishda uning shaxsiyatiga oid chizgilarni, biografik xususiyatlarini nazarda tutish ham kutilgan samaralarni berishi mumkin. Bunda ijodkorning davr va muhitga munosabatini, dunyoqarashini, iste’dodi, ijodiy metodi singari omillar bilan bir qatorda uning individual xususiyatlari, shaxs va ijodkor sifatidagi tadrijiyligi, mavsumiy hamda yosh xususiyatlari inobatga olinmog`i kerak bo`ladi. Bu esa shoir ijodiy merosining yashovchanlik sirlarini tadqiq etishda, mahorat qirralarini belgilashda, ta’sirchanlik omillarini ilg`ay bilishda muhim ahamiyat kasb etadi. XULOSA Bugungi davr o‘zbek romanchiligida Omon Muxtor o‘zining individual uslubi hamda estetik idealining o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘lishi bilan ajralib 62

turadi. Adib romanlaridagi ijodiy individuallikni tadqiq etish orqali yozuvchi poetik mahoratini yoritish imkoniyati yaratildi. Omon Muxtor qahramonlari o‘zining murakkab taqdiri, teran o‘y- mulohazalari, nozik kechinmalari bilan o‘ziga xos va betakror ekanligi bilan ajralib turadi. Badiiy tasvirning chuqurlashgani, inson ruhiyati qatlamlarini nozikroq idrok etish ijodkor uslubiga xos bo‘lgan e’tiborli jihatlardan biridir. Ijodkorning sobiq tuzum hamda mustaqillik yillarida yaratilgan asarlari bir-birida tubdan farq qiladi. Yozuvchining istiqlol davrida yozgan romanlari tasvirning quyuqligi, inson ruhiyati qatlamlarini aks ettirish miqyosining kengligi va ifoda tarzining favquloddaligi, uslubiy izlanishlarga boyligi bilan boshqa ijodkorlardan farqlanib turadi. Zero, adib uslubidagi ifodaning qabariqligi, tasvirning serqatlamliligi, mazmunning zalvorliligi, ruhiy holat manzaralarining rang-barangligi bilan o‘zbek adabiyotida alohidalik kasb etadi. Mazkur bitiruv malakaviy ishida Omon Muxtor romanlarida namoyon bo‘luvchi ijodiy individuallik, badiiy asarning tuzilishi, badiiy voqelikni yaratish tamoyillari, ijodkor estetik idealining aks ettirish usullari va poetikaning muhim kategoriyalaridan bo‘lgan uslubni hamda ijodkorning badiiy mahoratini o‘rganish orqali tadqiq etildi. Tadqiqotning bob va fasllaridan kelib chiqib quyidagi umumiy xulosalarga kelindi: Birinchidan, Omon Muxtorning adabiy-estetik qarashlarida namoyon bo‘luvchi ijodiy individuallikni, badiiy asarlar yaratish barobarida badiiy voqelikni his qilish tamoyillarini tadqiq etib, adib uslubiga xos belgilar aniqlandi; Ikkinchidan, adib romanlaridagi yangicha uslubiy izlanishlar tahlil etildi hamda yozuvchining o‘ziga xos uslubi u yaratgan romanlarning ishonchlilik darajasini oshirganligini va XX asr jahon adabiyoti ilg‘or tajribalarining milliy zaminga tayanib, roman konsepsiyasiga singdirilishi, o‘zlashtirilishi o‘zbek romani poetik imkoniyatlari doirasining yanada kengayayotganligini ko‘rsatishga harakat qildik; 63

Uchinchidan, an’anaviy jihatdan folklor va mumtoz adabiyotdan uzilmagan holda jahon adabiyoti ilg‘or tajribalariga hamqadam bo‘lish O.Muxtorning romanchilikdagi uslubiy izlanishlari mustahkam negizlar asosida boyiganligini asarlari misolida tadqiq etdik; To’rtinchidan, adib romanlarida estetik idealning badiiy talqinini shakllantirishda ta’sir etgan ijtimoiy davr, uslubiy yuksalishiga ta’sir ko‘rsatgan badiiy-estetik omillarning o‘ziga xosligini baholi qudrat o‘rgandik; Beshinchidan, Omon Muxtor ijodining individualligi, ayniqsa, romanlaridagi jumla tuzish, rivoya tarzi, tasvir mahorati, syujet qurilishi kabi uslubiy ko‘rinishlar obrazlar tahlilida tadqiq etildi; Oltinchidan, uslubda namoyon bo‘luvchi ijodiy individuallikning O.Muxtor romanlari badiiy matnida namoyon bo‘lishi o‘rganildi va adib romanlaridagi epigraflarning asar kompozitsiyasida muhim o‘rin tutganligi aniqlandi; Yettinchidan , yozuvchi estetik idealining romanlarida namoyon bo‘lishidagi o‘ziga xos jihatlar tadqiq etilib, mazkur unsurlar adibning “Egilgan bosh”, “Muhabbat o‘limdan kuchli” romanlari misolida ko‘rib chiqildi; Sakkizinchidan, uslubning yozuvchi romanlari shakliy unsurlarini yaxlitlikka biriktirish, har bir unsurning butun tarkibidagi mohiyati va funksiyasini belgilashdagi rolini aniqlash maqsadida adibning “Maydon”,”To‘rt tomon qibla ” asarlari tahlil qilindi; To’qqizinchidan, yozuvchi romanlarida qahramon ismlari va badiiy shartlilik masalalari bilan adabiy-estetik tamoyillari muayyan darajada yaqin bo‘lgan ayrim ijodkorlar uslubi bilan mushtarak jihatlarini qiyosiy yo‘sinda tadqiq etildi. Demak, bugungi o‘zbek romanining o`ziga xosligini ta’minlash, undagi sharqona ruhni kuchaytirish, falsafiy fikr salmog‘ini va ta’sirchanlikni oshirish, estetik idealning o‘ziga xos in’ikosini yaratish, ifoda jilosini yangilashda milliy- adabiy an’analar bilan bir qatorda O.Muxtorning tinimsiz izlanishlari, yangi uslubiy tamoyillar, badiiy mahorat qirralariga murojaat etib, Sharq va G‘arb 64

adabiyotlarining muayyan sintezlashuvidan yuzaga kelgan uslub salmoqli o‘rin tutadi. Asl ijodkorning umri boqiy, hech qachon o`lmaydi. U yaratgan dunyoga idrok ila nazar solib, boshqalar ilg`amagan go`zalliklarini topa olish va bu hisni boshqalarga go`zal, badiiy ifodalagan holda yetkazish ijodkorlik, mualliflik sanaladi. Shu jihatdan, ijodkorning asarlari kelajak avlod uchun ham ma’naviy ozuqa berish quvvatiga egaligiga ishonchimiz komil. Zero, keltirib o‘tilgan xulosalarimizni yuqorida ko‘rib o‘tgan asarlarimizdagi estetik idealning in’ikosi hamda individual uslub borasidagi tugallangan yoki so‘nggi xulosasi deya olmaymiz. Zotan, davr, muhit o‘zgarishi sababli har qanday badiiy asarga bo‘lgan qarash hamda munosabatlarni har bir zamonda o‘ziga xos bo‘lishi tabiiy. 65

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Siyosiy adabiyotlar 1. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – kelajakka e’tibor. – Toshkent: O`zbekiston, 2009. 2. Karimov I.A. Barkamol avlod –O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 1997. 3. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. – Toshkent., 1999. 4. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – Toshkent: Sharq, 1998. 5. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat –yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008. Asosiy adabiyotlar 1. Arastu. Axloqi kabir. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2015. 2. Boltaboyev H. Nasr va uslub. –T., 1992. 3. Izzat Sulton. Adabiyot nazariyasi. – T.: O`qituvchi, 2005. 4. Jo`raqulov U. Nazariy poetika masalalari. –T., 2015. 5. Normatov U. Umidbaxsh tamoyillar. – T.: Ma’naviyat,2000. 6. Pardayeva Z. Badiiy-estetik tafakkur rivoji. – T., 2002. 7. Rasulov A. Badiiylik bezavol yangilik. – T., 2009. 8. Sarimsoqov B. Badiiylik asoslari va mezonlari. – T., 2005. 9. Sodiqov Sanjar. Ijodning o`ttiz lahzasi: adabiy-tanqidiy maqolalar. – T.: Sharq, 2005. 10. Solijonov Y. Haqiqatning sinchkov ko`zlari. – T.,2009. 11. Solijonov Y. Nutq va uslub. – Toshkent: Cho`lpon,2002. 12. To`rayev D. Davr va ijod ma’suliyati. – T., 2004. 13. To`ychiyev Ummat. O`zbek adabiyotida badiiylik: mezonlari va ularning marom - lari. – T.: Yangi asr avlodi, 2011. 14. Umuruv Hotam. Adabiyot nazariyasi. –T.: Sharq, 2002. 15. Yo`ldoshev Q. Yoniq so`z. – T.: Yangi asr avlodi, 2006. Maxsus adabiyotlar 66

1. Muxtor Omon. Muhabbat o`limdan kuchli. Roman. “Sharq yulduzi” jurnali, 2010- yil 4-5- sonlar. 2. Muxtor Omon. Navoiy va rassom Abulxayr. – T.: Sharq, 2006. 3. Muxtor Omon. To`rt tomon qibla. Uch romandan iborat Sharq daftari: (Trilogiya). –T.: Sharq, 2000. 4. Muxtor Omon. Xotin podshoh: Romanlar. –T.: Sharq,2010. Qo`shimcha adabiyotlar 1. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. T.: O`zbekiston, 2002. 2. Eshonqulov J. Epik tafakkur tadriji. – T., 2006. 3. Qur’onov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug`ati. –T.: Akademnashr, 2010. 4. Umurov H. Tahlil chizgilari. – T.: Muharrir, 2013. 5. O`zbek adabiy tanqidi. [antologiya] – T., 2011. 6. Sharafiddinov O. Dovondagi o`ylar. –T.: Ma’naviyat, 2004. Gazeta va jurnallar 1. Doniyorova Sh. Omon Muxtor ijodida folklor an’analari.// O`zbek tili va adabiyoti jurnali. T., 2001. 5-son. 2. Gegel. Estetika// Sharq yulduzi jurnali 2014-y 2-3-sonlar. 3. Genis A. XX asrning yetakchi uslubi// Jahon adabiyoti. -2001. 11-son. 4. Yoqubov I. Bugungi o`zbek romanchiligi// Kitob dunyosi, 2007-iyul / avgust. 5. Yoqubov I. “Ishq ahli” romanining adabiy-falsafiy konsepsiyasi.// O`zbek tili va adabiyoti jurnali. 2005, 6-son Internet manbalar 1. www.ziyonet.uz 2. www.literature.uz 67

O'xshashlar

Ijodkorning estetik ijeali va individual uslub (Omon Muxtorning prozasi misolida

Uslub va mahorat (Saida Zunnunova ijodi misolida)

Psixologizm va psixologik tahlil (X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida)

Asqad Muxtor ijodida esse janrining takomili

O‘zbek hikoyalarida pafos va ijodkor konsepsiyasi