Psixologizm va psixologik tahlil (X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida) - Adabiyot - Diplom ishlar

Psixologizm va psixologik tahlil (X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida)

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

338.5 KB

Ko'chirib olish

Psixologizm va psixologik tahlil (X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida) BITIRUV MALAKAVIY ISHI

M U N D A R I J A KIRISH …………………………………………………………………………....3 I BOB . Psixologizm va psixologik tahlil I.1 Xurshid Do‘stmuhammad hikoyalarida qahramonlarning ruhiyati va badiiy talqin............................................................................……................……….….....7 I.2 Xurshid Do‘stmuhammad hikoyalarida ruhiy iztiroblar va ijodkorning poetik mahorati...................................................................................................................19 II BOB . Psixologizm va emotsionallik II.1.Nazar Eshonqul hikoyalarida pafos va ta’sirchanlik...…….................……… 30 II.2. Nazar Eshonqul hikoyalarida ijodkorning estetik ideali va obrazlar ruhiyati..42 XULOSA ………………………………………………………………………....59 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI …………………............63 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Ijtimoiy hayotimizni isloh qilish va yangilash boshlanib ketganligi bois ma’naviy madaniyatning qudratli qatlamlari ochildi. Ular xalq ruhiyatining vatanparvarlik, milliy iftihor, butun dunyo uchun bag’ri kenglik tomon keskin o’zgartirib yubordi. Darhaqiqat, xalqimizning milliy istiqlolni qo’lga kiritib katta bir tarixiy xodisa sifatida dastavval uning ruhiy barkamollikka erishuvi, dunyo qarashi, tafakkuri va ma’naviy olamida o’ziga xos o’zgarishlarning vujudga kelishi uchun keng imkoniyat yaratdi. Badiiy ijodda inson ruhiy dunyosi tasvirini tadqiq etish esa adabiyot ilmining juda muhim va ancha murakkab masalalaridan biridir. "Shaxsan men shoir va adiblarni doimo jamiyatning oldingi safida yuradigan, hayotni kuzatib, odamlarni yuragida, dunyoqarashida bo'layotgan o'zgarishlarni hammadan avval sezib, ularni tas'irchan obrazlar, yorqin badiiy bo'yoqlar orqali yoritib bera oladigan , el-yurt uchun kuyinib yashaydigan fidoyi insonlar deb bilaman " 1 Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan ushbu fikrlar, shubhasiz, bugungi kunning dolzarb muammolarini va hayotning ajib jumboqlarini mohirona badiiylashtira olgan yozuvchilar haqidadir. Bunday yozuvchilar safiga esa X.Do'stmuhammad va N.Eshonqul kabi hikoyanavis yozuvchilarni kiritish mumkin. Ular ijodida turli yillarda xilma-xil va bir-biridan sermazmun hikoyalar yaratilganini guvohi bo'lamiz. "Adabiyot-hayotning in'ikosidir" degan qoida yozuvchilarning ijodiy tajribasida juda ko'p shakllarda namoyon bo'ladi". 2 Yozuvchilar hikoyalarida ham, xuddi qissalarida bo'lganidek, hayot haqiqati ustalik bilan ochib berilgan. Hikoyanavislar hikoyalarda ko'tarilgan mavzuni tasvirlashda, xususan, hayotda uchrovchi illatlarni fosh etishda turli xil vositalaridan, shuningdek, ramziy obrazlardan va har xil majozlardan o'rinli foydalanadilar. Ularning ijodi hayot bilan hamnafas, rostgo'y, xalqchil va kurashchan nasrdir. Chunonchi, ular 1 I.A.Karimov. Adabiyotga e'tibor-ma'naviyatga, kelajakka e'tibor. – T.: O'zbekiston, 2009 yil, 4-bet. 2 Izz at Sulton. Adabiyot nazariyasi. – T.:"O'qituvchi", 1986 yil, 56-bet. 3

hayotning asl mohiyati haqida shu kungacha aytilmagan, lekin aytilishi shart bo'lgan teran fikrlarni topib, ularni mahorat bilan badiiy adabiyotda aks ettiradilar. Shuningdek, shu kungacha yaratilgan hikoyalarda ma'naviy-axloqiy, hayotiy muammolar ilgari surilgan. Boshqa janrlar kabi X.Do'smuhammad va Nazar Eshonqul hikoyalarini ham ma'naviyatni o'stirish vositasi sifatida qadriyatlar sirasiga kiritish mumkin. Zero, yurtboshimizning: "Biron-bir jamiyat ma'naviy imkoniyatlarni, odamlar ongida ma'naviy va axloqiy qadriyatlarni rivojlantirmay hamda mustahkamlamay turib o'z istiqbolini tasavvur eta olmaydi" 1 , - degan fikrlari bejiz emas. Shu narsani alohida qayd etish kerakki, Qodiriy, Oybek, Ayniy, Cho'lpon, Fitrat kabi mashhur yozuvchilarimiz ham badiiy asar yozishga kirishishdan oldin, eng avvalo mavzu taqozosiga ko'ra, qalamga olinayotgan ma'lum tarixiy davrni chuqur ilmiy va huquqiy asoslarida o'rganib chiqqanlar. 2 Xurshid Do'stmuhammad va Nazar Eshonqul ijodida ham ko'rishimiz mumkinki, ularning bolalik kunlari, eshitganlari va ko'rganlari, umuman olganda ishonarli voqealar, hayotiy tasvirlar qalamga olinadi. Kitobning fazilati yozuvchilik san'atining asosiy va muhim tomoni sanaluvchi xarakter yaratish mahoratining tekshirilishida ko'rinadi. Xarakter yaratishda esa, albatta, inson ruhiyati masalasi asosiy unsur sanaladi. Mana shunday mehnat evaziga dunyoga kelgan asarlarning umri ham, qadri ham ulug' bo'ladi. Ma’lumki, har bir davr adabiyoti o‘z qahramonlarining estetik dunyosi bilan bir – biridan faqr qiladi. Ayniqsa asar qahramonlari ijodkor estetik ideali orqali ta’sirchan yaratilsa, shu nuqtai nazardan bitiruv malakaviy ishimizda bugungi kun hikoyanavislari X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida hikoya janridagi psixologizm va psixologik tahlil muommolarini tahlil qilishga urindik. Bu esa ishimizning dolzarbligini belgilaydi. 1 Karimov I . O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida. – Т., « O'zbekiston » nashriyoti , 1997 yil , 9- bet . 2 Sharq yulduzi. № 5 2012 yil. 153-bet. 4

Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Ushbu BMI ning asosiy maqsadi - Xurshid Do'stmuhammad va Nazar Eshonqul hikoyalarini tadqiq etish orqali "psixologizm" masalasini o'rganish bo'lib, ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi vazifalarni joriy etish mo'ljallanadi: - Bitiruv malakaviy ishda psixologizm va psixologik tahlil muommosi baholi qudrat tahlil qilinadi; - X.Do‘stmuhammad hikoyalarida qahramonlarning ruhiyati o‘rganildi va talqin qilinadi ; - X.Do‘stmuhammad hikoyalaridagi qahramonlarning ruhiy iztiroblari ijodkor mahorati bilan uyg‘unlikda o‘rganiladi ; - Kichik tadqiqotda psixologizm va emotsionallik masalalari ham tadqiq etiladi; - Nazar Eshonqul hikoyalaridagi pafos muommosi o‘rganildi; - Nazar Eshonqul hikoyalaridagi ijodkorning estetik ideali obrazlar ruhiyatining tahlilida o‘rganiladi; Muammoning o ’ rganilish darajasi . O‘zbek adabiyotshunosligida psixologizm va psixologik tahlil muommolari monografiya va ilmiy maqolalarda o‘rganilgan. Ayniqsa bu muammo o’zbek adabiyotshunosligida yetarlicha o’rganilmagan bo’lsada, hikoya janri va undagi milliylik masalalari bir qator tadqiqotlarga o’z aksini topgan. Bunga M.Qo’shjonov, O . Sharafiddinov , N . Vladimirova , U . Normatov , N . Xudoyberganov , B . Nazarov , I . G ’ afurov , S . Sodiq , Q . Yo ’ ldoshev , A . Otoboyev , U . Sodiq , R . Quchqor , Sh . Xolmirzayev , X . Do ’ stmuhammadov , N . Dovurboyeva , Sh . Normatov , U . Uljaboyeva , Sh . Doniyorova , G . Sattorovalarning 1 tadqiqot va malakalari misol bo ’ la oladi . 1 N.Vladimirova. Ildizlarga nazar solaylik. Sharq yulduzi. 1991. 8 son. 19 N.Vladimirova. Milli turmushning go’zal lavhalari. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1992.31yanvar Normatov.U. Milliy nasrimiz tamoyillari. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1999. 7mart. Normatov.U. Uch hikoya, uch dunyo. Yozuvchi. 1999. 26may. Xudoyberganov.N. Shaklan asaru, mazmunanchi?. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 2000. 22sentabr. Nazarov.B. Yozuvchi va tanqidchi nazari. Yoshlik. 1986. Sodiqov.S. So’z san’ati jozibasi. Toshkent. O’zbekiston. 1986. Yo’ldoshev.Q. Nasrimiz ufqlari. Toshkent. Yozuvchi. 1999. 5may Otaboyev.A. Shu kunlar nafasi. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1999. 23fevral A.Ma’marasulov. N.Eshonqul hikoyalari haqida. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1996. 29mart. Xolmirzayev.Sh. Hikoya haqida. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1985. 25dekabr. 5

Tadqiqotning ilmiy yangiligi O‘zbek adabiyotshunosligida psixologizm va psixologik tahlil masalalari atroflicha o‘rganilganligini yuqorida bitiruv malakaviy ishning o‘rganilganlik darajasida baholi qudrat eslatib o‘tdik. Mazkur kichik tadqiqotimizda esa psixologizm va psixologik tahlil masalalarini X.Do‘stmuhammad va N. Eshonqul hikoyalari misolida tahlil qilishga urindik.Ana shu urinishimiz ishimizning o‘ziga xos yangiligidir Tadqiqotning obyekti va predmeti. Bitiruv malakaviy ishining obekti sifatida Xurshid Do‘stmuhammad va Nazar Eshonqulning ijodi, predmeti sifatida esa ularning hikoyalari, matbuotlardagi faoliyati va ishtiroklarii olindi.Bundan tashqari adiblarimizning “Hovli etagidagi uy”, “Jajman”,”Qazo bo‘lgan namoz”,”Beozor qushning qarg‘ishi”,”Urush odamlari”, “Maymun yetaklagan odam”,”Shamolni tutib bo‘lmaydi”,”Tobut” kabi hikoyalar to‘plamlari va hikoyalari obekt sifatida olindi,tahlil qilindi. Tadqiqotning ilmiy- amaliy ahamiyati . Mazkur bitiruv malakaviy ishida zamonaviy hikoyanavislikda ijod qilayotgan yozuvchilardan X.Do'stmuhammad va N.Eshonqul ijodi misolida psixologizm va psixologik tahlil masalalari o‘rganildi. Shu nuqtai nazardan ushbu bitiruv malakaviy ishidan ma’ruza matnlari, referatlar yozishda hamda ijodkorlarning ijodini o‘rganishda bemalol foydalanish mumkin. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi . Mazkur BMI kirish , ikki asosiy bob , тўрт фасл ҳамда xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro ' yxatidan iborat бўлиб, 14ming 621 so‘zdan iborat. I BOB . PSIXOLOGIZM VA PSIXOLOGIK TAHLIL Dovurboyeva.N. “Jajman”ning jilvalari. Yoshlik. 1991. 6

I .1 Xurshid Do ‘ stmuhammad hikoyalarida qahramonlarning ruhiyati va badiiy talqin Psixologizm- o‘z-o‘zidan anglashilib turibdiki, insonning asab tizimi, uning ongi bilan bevosita aloqador mavzu. U tabiatning ko‘pdan ko‘p sirlarini o‘zida saqlab keladi. Shuning uchun ham inson ongining faoliyati, jamiyat va tabiat bilan o‘zaro aloqadorligi, uning zamon va makon tushunchasida tutgan o‘rni barcha davrlarda yuksak darajada taraqqiy etgan aql egalarini qiziqtirib kelgan. Ma’lumki, inson harakat qilish, ko‘rish, eshitish, fikrlash, hisoblash, mulohaza yuritish, mushohada qilish, musiqani tushunish va boshqa bir qator qobiliyatlar egasi. Bular oliy narv faoliyati bo‘lib hisoblanadi. Dunyoning juda ko‘plab daho darajasiga yetishgan kishilarning psixologik olamini tahlil qilganimizda, ularning boshqalardan farqli jihatlari "yarq" etib ko‘zga tashlanadi: alohida fenomen sifatidagi xislatlari yaqqol namoyon bo‘ladi. O‘zbek xalqi tarixan xuddi mana shunday fenomenlar tug‘ilib o‘sgan mintaqa sifatida mashhur. Dunyo tamadduniga tamal toshini qo‘ygan zotlarimiz bor. Ularning ma’naviy mulkidan xalqimiz uzoq muddat bebahra yashab kelgani sir emas. Istiqlol tufayli biz jamiyatimizning barcha jihatlarini isloh qilishga kirishdik. Jumladan, adabiyot va adabiyotshunoslik sohalarida ham yangilanish jarayonlari - davr talabi tarzida ro‘y bermoqda. Ammo bu ishlar shunchaki, azaliy alfozda emas, yangicha dunyoqarash, zamonaviy talablar tarziga ko‘ra bo‘lmog‘i lozim. Zotan, davlatimiz rahbari ta’kidlaganlaridek: "Bizning o‘z oldimizga qo‘ygan maqsadimiz... bunday ulug‘ zotlarning hayot yo‘li va qoldirgan merosini to‘liq tasvirlash emas, balki ularning eng buyuk namoyondalari timsolida ma’rifat, ilm-fan, madaniyat, din kabi sohalarning barchasini o‘zida uyg‘unlashtirgan xalqimizning ma’naviy olami naqadar boy va rang-barang ekanini isbotlab berishdan iboratdir. O‘tmishimizga taalluqli bo‘lgan har bir narsa ibrat va saboq maktabi uchun dastur bo‘lib xizmat qiladi. Zero, "... har bir yangi davr bosib o‘tilgan yo‘l - 7

moziyni anglash ehtiyojini paydo qiladi, chunki bugun va ertaning ildizlari hamisha kechaning bag‘rida qoim"_. Umuminsoniyatga taalluqli bo‘lgan qonuniyatlar mavjud. Hind braxmanlarida: "Insonning ko‘zi, o‘zidan boshqa hamma narsani ko‘rishga qodir" degan aqida bor. Ijodkorning nigohi bundan mustasno deb bo‘lmaydi, ammo "...ijodkor, ayniqsa shoir ijtimoiy dolzarb muammolarni bir chetga yig‘ishtirib qo‘yib, "ko‘z qorachig‘ini ichga qaratadi"_. Binobarin, psixologizm - bu muallifning badiiy bo‘yoqlar bilan qahramonning ichki olami manzarasini chizishga bo‘lgan urinishdir. Mazkur mavzuda yuritayotgan fikrlarimizni yanada yorqinroq ifoda etish maqsadida, baayni shu masalada ilmiy izlanishlar olib borgan o‘zbek va rus adabiyotshungoslarining ilmiy tadqiqotlari ustida bir oz to‘xtalsak. Adabiyotda psixologizm atamasining ikki xili mavjud, deydi rus adabiyotshunoslari. Keng ma’noda u butun boshli adabiyotning umumiy xususiyatlarini, inson hayoti va xarakterini yaratish sanatini o‘z ichiga qamrab oladi. Shu ma’noda psixologizmning bu turi barcha asarlar uchun taalluqli hisoblanadi. Alohida asarlarga xos bo‘lgan psixologizm esa, bu atamaning tor ma’nodagi xususiyati bo‘lib, u inson qalbining qiynoqlari, qitiqlari, kechinmalarini haqqoniy va hayotiy tarzda yoritish vositasi sifatida ijodkorning qobiliyatidan dalolat beradi. O‘zbek alabiyotshunoslari “Psixologizm – u alohida adabiy shakl bo‘lib, uning ortida badiiy mazmun va g‘oyaviy-ta’sirchan mohiyatni bayon etish san’ati mavjud”, deganida shularni nazarda tutgan edi. Ularning fikricha, psixologik tasvir vositalari bilan ifoda etishning uch asosiy shakli mavjud. Ulardan ikki turi: "Birinchisi, insonning ichki olamini badiiy talqin qilish: bunda ichki ovoz, xayol va tasovvurlarni obrazlashtirish orqali qahramonning botinida ro‘y beradigan kechinmalar idrok qilinadi. Ikkinchisi - tashqi tasvir: bunda inson psixikasining zohirida namoyon bo‘ladigan holatlar, ya’ni yuzining bujmayishi, qoshining chimirilishi, ovozining qaltirashi va hok birlamchi bo‘lib hisoblanadi". 8

Olimlarimiz, shunga qo‘shimcha ravishda psixologik tasvir vositalarining yana bir shakli bor, degan fikrni ilgari suradi. Bu muallif tomonidan lirik qahramonning ruhiy dunyosida kechayotgan holatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri bayon qilinishidir. Mazkur tadqiqotlarimizning asosiy mavzusiga kirishishdan avval, inson psixikasi, uning psixologiyasi haqida bir muddat to‘xtalish maqsadga muvofiq deb hisoblayman. Chunki adabiy hodisa sifatida qaralayotgan psixologizm masalasi aynan insonning bosh miya faoliyati bilan vobastadir. Bu borada jiddiy ilmiy izlanishlar olib borgan rus olimlari quyidagi fikrlarni ilgari surganlar: "Psixologizm – muhim adabiy hodisa bo‘lib, u inson qalbini teran anglash, voqea va hodisalarning mazmun-mohiyatiga chuqur kirib borish, tadqiq etish imkonini beradi. Psixlogizmni birinchilardan bo‘lib adabiy hodisa sifatida fanga olib kirgan va unga adabiy uslub (priyom) deb izoh bergan Chernishevskiy L.N. Tolstoyning dastlabki hikoyalarini o‘qish asnosida shunday xulosaga kelgan. Binobarin biror-bir yumushni bajarish asnosida insonning ruhiy holati qanday bo‘lsa, mehnatining mahsulida u aks etadi. Jumladan she’riyatda ham. Binobarin har bir ishning hosilasida, u jismoniy mehnat bo‘ladimi yoki aqliy, qat’iy nazar, ruhiyatning nuqsi bo‘ladi. Demakki ijodkorning ijod jarayonida ruhiy holati muhim, biroq ruhiyat insonning irodasiga bo‘ysunmaydi. Uni hosil etadigan, ruhiy holatning o‘zgarishiga sabab bo‘ladigan, salbay yoki ijobiy ta’sir ko‘rsatadigan bir qator faktorlar mavjud - mana shularning barchasi asarning psixologizmini bildiradi. Masalan, yosh bilan bog‘liq omillar, hayot tashvishlari, turmush ikir-chikirlari va hokazolar shular jumlasidandir. Demak, aytish mumkinki, asarning psixologizmini ijodkorning ruhiy holati belgilaydi. Filologiya fanlari nomzodi Ulug‘bek Hamdamov mazkur mavzu atrofida atroflicha to‘xtalib, davr – shaxs – she’riyat munosabati bo‘yicha asosiy ilmiy konsepsiya"sini ilgari surgan. Unga ko‘ra: "birinchidan, she’riyat ijtimoiy hodisa 9

sifatida insonning ruhiy mohiyatidan ibtido oladi; ikkinchidan, har qanday yaxshi she’r markazida o‘zining quvonch va tashvishi, orzu va armoni bilan inson turadi. (Insonda esa bashariyatga xos barcha fazilatlar va illatlar tarkib topgandir – izoh bizniki); uchinchidan, inson mohiyati durli davrlar she’riyatida turlicha jilo beradi. Chunki har bir davr alohida spetsifikaga ega ijtimoiy-psixologik muhit sifatida insonga – shoirga o‘z ta’sirini o‘tkazadi va bu ta’sir she’r shoir orqali she’rga ko‘chadi Psixologizm - adabiyotshunoslikda qo‘llaniladigan atama, adabiy jarayon: u asar qahramonining his-tuyg‘ulari, ehtiroslari, o‘y va kechinmalarini to‘la va batafsil ifoda etish vositasi. Ma’lumki, psixologik xarakterdagi asarlarda ijodkor e’tiborni tashqi detallarga emas ichki tomonga qaratadi. Biz juda ko‘p holatlarda asarlarda adabiy qahramonning tashqi qiyofasi tasnif etilishini emas, uning ichki dunyosi chuqur tahlil etilganini kuzatganmiz. Buning kabi asarlarda tashqi va ichki tasnif son jihatidan farq qilinishidan tashqari, ularning o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik ham o‘zgaradi. masalan, oddiygina bayondan iborat bo‘lgan asarlarda tashqi tasnif bevosita ishtirok etsa, bu holatda ular umumiy mazmunga bo‘ysundiriladi, adabiy qahramonning qalb kechinmalari bilan bog‘lanadi. Kundalik turmushdagi o‘zining bevosita vazifasini bajarish barobarida, boshqa bir muhim yumushni ham o‘z zimmasiga oladi: psixologik jarayonlarni hosil qiladi va boshqaradi. Narsa va hodisalar shu kabi yondashuv asnosida bahs, munozara mavzusi bo‘lib xizmat qiladi. "...Davr falsafiy mavzular ichida eng abstrakt xarakterga egaligi bilan ajralib turadi. Sababi, uning moddiylashagan konkret bir shakli yo‘q. Bu abstraktlikka faqat inson faoliyatigina konkretlik baxsh eta oladi". Professor N. Rahimjonovning mazkur fikrlari ham yuqoridagi mavzuni davom ettirib keladi. Badiiy ijodning o‘ziga jalb etuvchi jihatlaridan biri, uning inson ichki olamidagi qorong‘u va mavhum tilsimlarni ochish qobiliyatidir. U qalbda kechadigan jarayonlarni shu qadar aniq-oydin ifoda etadiki, boshqa bir fan hali bunga qodir bo‘lgani yo‘q. Hatto eng zamonaviy tibbiyot ham inson ruhiyati, 10

uning qalbi bilan bog‘liq tadqiqotlarda masalaga chuqurroq kirishga muvaffaq bo‘lgan emas. "Uzoq davom etib kelayotgan tarixiy adabiy hayotda, - deydi A.B. Yesin, - psixologizmning sirli, ammo samarali jihatlaridan biri, ijodkor inson qalbi haqida so‘zlay turib, har bir o‘quvchi bilan uning o‘zi haqida gaplashayotgandek bo‘ladi"_. Psixologizm – bu badiiy asarning uslubiy tasnifi bo‘lib, u orqali personajlarning ichki dunyosi chuqur va mufassal bayon etiladi. Ko‘zga ko‘rinmaydigan, qo‘lga ilashmaydigan hissiyotlar, fikrlar, tuyg‘ular qiyofa kasb etadi go‘yo. Bunda qalb kechinmalari juda noziklik va mohirlik bilan tahlil qilinadi. Xuddiki kimyoviy elementlar o‘zaro birikib, moddiylashgan bir unsurni paydo qilgani kabi, ijodkor insonning zohirida ro‘y beradigan qahr-g‘azab, nafrat, quvonch va boshqa hodisalarning hosil bo‘lish sabablarini ochib beradi. Ko‘zga ko‘rinmas zarralar insondagi yetmish ikki tomirning qaysi bir tolasidan oqib kelayotganini, u oxir-oqibat qaysi nuqtada qanday ko‘rinishda namoyon bo‘lishini ko‘rsatib beradi ”Badiiy asar - insoniyat tarixining qaysi qatlamini tasvirlamasin , uni birinchi galda inson sifatidagi o ' y - fikrlari bilan yoritishi lozim ." 1 Jumladan , hikoya - o ' quvchini qahramonga ruhan yaqinlashtiradigan janr sanaladi . Hikoya yaratishda hech qachon hajm ahamiyatli emas . Kichik hajmli hikoyada ham butun bir davr muammolari va davr ruhi yoritilishi mumkin . Shu boisdan ham hozirgi adabiy jarayonda barcha janrlar kabi hikoya ham o ' z o ' rnini topayotgani kunday ravshan . " Hikoyachilik janrining badiiy takomiliga xos belgilardan biri shundan iboratki , yozuvchilarimiz yuzaga kelgan ijodiy erkinlik tufayli , noan ' anaviy ko ' rinishdagi , yangi tipdagi qahramonlarni , o ' ziga xos milliy xarakterlarni adabiyot maydoniga olib kirdi ". 2 Hikoya janri haqida so ' z ketganda dastavval A . Qahhor hikoyalari va A . Qahhor siymosi ko ' z oldimizda gavdalanadi . 1 Белинский В . Г . Адабий орзулар . – Т .: Адабиёт ва санъат нашриети , 1987. 11-бет 2 G . Sattorova . "90- yillar o ' zbek hikoyachiligi milliy xarakter muommosi ". – T .: 2002,3- bet . 11

O‘zbek nasrida va ayniqsa , hikoyanavislik borasida bir qator yozuvchilar qatorida Xurshid Do ' stmuhammadning ham o ' rni o ' zgachadir . U o ' z uslubiga , betakror tiliga ega ekanligini hozirda uning kitobxonlari , muxlislari tan olishadi , asarlarini sevib o ' qishadi . Adabiy tanqidchilikda ham uning asarlari xususida turli xil ijobiy fikrlar bildirilmoqda , anjumanlarda bahs - munozaralarga sabab bo ' lyapti . Adib asarlarining badiiy xususiyatlari to ' g ' risida talaygini ijobiy fikrlar bildirish mumkin . X . Do ' stmuhammad uslubining o ' ziga xosligi , qahramonlarining hayotiyligi uning asarlarini o ' qimishliligi va yuqori saviyadaligining asosiy omillaridan biri hisoblanadi . Xurshid Do ' stmuhammad bugungi kunning og ' izga tushgan , ulkan iste ' dod egasi bo ' lgan , izlanuvchan yozuvchilardandir . Adib aytmoqchi bo ' lganlarini to ' g ' ridan - to ' g ' ri emas , balki ishoralar , ramzlar va misollarga murojaat qilish orqali badiiy asar darajasiga yetkazadi va shuning uchun ham ushbu ijodi ahamiyatlidir . Xurshid Do ' stmuhammad hikoyanavislikda ancha yutuqlarga erishgan . U insondagi yomon illatlarni qoralab, ularni yaxshi fazilatga aylantirish uchun badiiy asarga murojaat qilayotgan, izlanuvchan yozuvchidir. X . Do ' stmuhammad adib , publitist , olim sifatida hozirgi adabiy jarayonda o ' z o ' rniga ega . Shu bilan birga uning ilmiy izlanishlari ham ahamiyatlidir . " X . Do ' smuhammadning ilmiy izlanishlariga xos jihat ularda yozuvchi nazari yaqqol sezilib turishida . X . Do ' stmuhammad o ' zi tekshirayotgan asarga professional yozuvchining ko ' zi bilan qaraydi va ko ' rganlarini professional adabiyot tanuvchining fikri bilan izohlay oladi ." 1 Shuning uchun ham uning asarlari va u bildirgan fikrlar ahamiyatli va o ' rinlidir . Ilmiy izlanishlarida ham har bir ijodkorni mukammal darajada o ' rganadi , ya ' ni ijodkorning shaxsi , ruhiy olami , uning ijodining mazmun mohiyatini o ' zgacha bir yondashuv bilan o ' rganadi , tahlil qiladi , xolis fikr bildiradi . Shuningdek yozuvchi, jumboqli hikoyalar yozishni ma'qul ko'radi. Qaysi ma'nodakim uning hikoyalarida ramz va qahramonlar ruhiyati bir-birini to'ldirib, 1 Sharq yulduzi. №3 2012 y. 120-bet. 12

o'zaro mutanosiblikda keladi. Ushbu yozuvchi ijodida "badiiy obraz" ko'p o'rinda "ramzli obraz" sifatida talqin qilinadi. Badiiy obrazning xususiyatlari haqida so'z ketganda birinchi galda individuallashtirilgan umumlashma sifatida namoyon bo'lishi xususida to'xtalish zarur. 1 Badiiy asarda ijodkor o'z maqsadiga qachonki, xarakterni mohirona va o'zi o'ylagandek yoritgandagina erishishi mumkin. Xarakter kichik bir she'rdan tortib katta-katta epopeyalarda ham namoyon bo'lishi shartdir. Haqiqatdan ham, ko'p xollarda X.Do'stmuhammad hikoyalarida obrazlarni umumlashtirilgan holda ko'rishimiz mumkin. Hikoyalardagi obrazlarning umumlashtirilganligini ramz va ruhiyat tasvirining o'zaro mutanosib tarzda berilishidan bilishimiz mumkin. Shuning uchun ham X.Do'stmuhammad hikoyalarida ruhiyat tasviri ko'p hollarda obrazlar individualligi orqali ifodalanadi- desak, xato bo'lmaydi. Uning hikoyalaridagi qahramonlarning dunyoqarashi o'zgachaligi va ularning tabiatidagi davrga xoslik yaqqol ko'zga tashlanadi. Yozuvchining ruhiyat tasvirini ifodalashda ramzlardan mohirona foydalanishi orqali yaratilgan asarlaridan biri sifatida - " Jajman" hikoyasini keltirishimiz mumkin. “Jajman” hikoyasini yozishda yozuvchi falsafiy dunyoqarashga tayanganligi yaqqol ko'zga tashlanadi. Jajman, u kim yoki nima-? Bu savol nafaqat kitobxonlarni, balki butun adabiyot ixlosmandlarini qiziqtirib qo'ydi. X.Do'stmuhammad hikoyasida roviy mistik kuch, qahramonlar ko'ngliga qo'rquv urug'ini qadovchi pinxoniy jajman. 2 "Jajman" so'zning ma'nosi hali-xanuz muallifning sof jumbog'i bo'lib qolmoqda. Buning sababi, muallif hikoyalarida real va noreal hayot birga, uyg'unlikda tasvirlashi bo'lsa kerak. Hikoyada keltirilgan timdagi odamlar bilan jajman o'rtasidagi munosabat go'yoki, Axuramazda va Axriman o'rtasidagi kurashga ishora sifatida keltirilgandek. Zardusht bobo rastasi yoniga to'shalgan ko'rpachaga o'bdon joylashib cho'k tushayotib, bir narsadan xavotirlangandek: "O'zing madadkorsan, 1 Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. – T., 2004-yil, 64-bet. 2 O'z AS. 2013 yil, 22-fevral. №8 (4199) 3 -bet 13

Axuramazda..." dedi shivirlab. 1 Hikoyada birgina Jajman obrazi orqali i nsonga xos bo'lgan ayrim salbiy holatlar, ojizlik jihatlari ham real tasvirlarda o'z ifodasini topadi. Ojizlik jihatlari deganimizda insonlarning gohida sinovlar oldida ilojsiz qolishlarini nazarda tutyapmiz . Sababi , hikoyada timdagi odamlar ham ilojsiz va ojiz qoladilar . Hikoyaning mohiyati inson bor ekan, albatta, oq va qora, yaxshilik va yomonlik kabi qarama-qarshiliklar mavjud bo ' ladi degan tushunchani ochib berishda ko'rinadi. Hikoya sarlavhasining o'ziyoq kitobxonni qiziqtirib qo'yadi. Nima uchun hikoya bunday nom oldi-? Tadqiqotchi olimlar ham bu masala borasida ko'p mulohazalar yuritishgan. N.Dovurboyeva Jajman atamasini “jajji” hamda “ya'juj- majuj”dan yasalgan, qabilida tahmin qiladi. Har xolda, uning izlanishlari e'tiborga loyiq. Ana shu yo'nalishdagi kuzatuv usullarini Ulug'bek Hamdam, Jabbor Eshonqul, O'rol Sodiq kabi adabiyotshunoslar tadqiqotlarida ham uchratamiz. 2 Har kim bilganicha jajman so'ziga ta'rif berib o'tdi. Biz ham bu masala yuzasidan o'z fikrlarimizni bildirib o'tamiz. Atrofimizdagi insonlar o'rtasida j lovchi va y lovchi sheva vakillari ham uchrab turadi. Issiq nonning orasini ajratib olib, unga saryog'ni aralashtirib iste'mol qilishni “yajman” deb atashadi. O'z-o'zidan yajman va jajman o'rtasida qandaydir bog'liqlik bordek tuyuladi. Sababi, yozuvchi tulki, sichqon, olmaxon, kenguruning ko'rinishini aralashtirib, jajman ko'rinishiga olib kelgan. Shuningdek, “ jajman” va “jajji man” so'zlari orasida ham o'xshashlik borligi seziladi. Sababi, jajman haqiqatdan ham juda kichkina, atigi bir qarich. Lekin, hikoya so'ngida ikki qarich jajmanning paydo bo'lishi bu taxminimizni inkor tomoni. Biz xohlaymizmi, yo'qmi “Jajman” hikoyasi ham o'xshashliklardan holi emas. Masalan, Alisher Navoiyning “Xamsa”sidan joy olgan, "Saddi Iskandariy" dostonining “Iskandar devorining qurilishi” deb nom olgan qismida devsifat Ahraman va yebto'ymas mahluq - ya'juj-majujlar keltirilgan. A.Navoiy ularni “biri 1 X.Do'stmuhammad. "Beozor qushning qarg'ishi". – Toshkent, 2006 yil , 137-bet. 2 O'z AS. 2001 yil, 7 dekabr, № 51 (3636). 14

bir qarish bo'lsa, yana biriniki o'n quloch” 1 - deya ta'riflaydi. X.Do'stmuhammad ham jajmanning bir qarich ekanligini qayd etadi. Bu o'z-o'zidan har ikkala ijodkorning bir maxluq haqida fikr yuritayotganini belgilaydi. Hikoyada ramzli obrazlar mahorat bilan tanlangan har bir obrazning ramzliligi uning ruhiyatini ham ochib bergan. Ba'zi bir obrazlar asarda salbiy obraz sifatida tasvirlanishiga qaramay, aslida u asar mohiyatini va g'oyasini tashkil etishda asosiy yuk tashishi mumkinligini muallif aynan, "Jajman" obrazi orqali ifodalashga harakat qilgan va bunga erishgan ham. Bu obrazni bir qarashdayoq nimaning ramzi ekanligini bilgandek bo'ladi kitobxon, chunonchi, u ochko'zlik, tekinxo'rlik nafs ramzi, bir so'z bilan salbiy obraz deyish mumkin. Karashlarimizning lekin tomoni ham borki, jajman o'z ko'rinishi orqali sotuvchi va xaridorlarni ogohlantiryapti, yaxshilikka, halollikka chaqiryapti. Bu esa obrazning ijobiy tomoni va yozuvchining ramzli obraz yaratishda alohida mahorat sohibi ekanligidan dalolat beradi. Hikoyada Jajmanning o'lish jarayonini eslab ko'raylik: - Yomonnnig kuni bitdi, birodarlar!.. Jajmanning qopchig'idan qolgan-qutgan mayiz, pista qoldiqlari to'kildi. Olomon uni ko'rib kulib yubordi, biroq shu payt... Jajaman tilga kirdi: -Lo... kila!.. Lokil... la!.. 2 Yuqorida aytganimizdek Jajman ushbu so'zlari bilan tim ahlini ogohlantiryapti. O'zi jonsiz bo'lsa-da, lekin tilga kirgan Jajmanni ko'rgan timdagi barcha toshdek qotgan edi. Bu kalimadan hangu-mang bo'lganlarning og'zida bir so'z edi: -Zardusht, Zardusht bobo! Bu bir kalima hech qanday ma'no anglatmaydimi? Teskarisiga o'qib ko'raylik: "al...likol! Alik... ol!" Demak, u bozor ahliga salom beryapti. Chunki salom bergangina "alik ol" deyishga haqli. U o'zini tanishtirmoqda va boshqalarni-da taniganini ma'lum qilmoqda. 3 Alik olish orqali Jajman odamlarni ogohlantirish bilan birgalikda ularni qay daraja tumanlashib, nohaqlikka yuz tutib borayotganliklarini ham eslatib o'tyapti. Muallif o'z 1 A.Navoiy. Xamsa. – Toshkent.,"Yangi asr avlodi", 2010 y. 2 X. Do'stmuhammad. Beozor qushning qarg'ishi. – Т ., Sharq 2006. 154-bet. 3 O'z AS . 2001 -yil, 7 -dekabr, №51 (3636) . 15

maqasadini amalga oshirishda nafaqat Jajman obrazi, balki Zardusht va Otash momo obrazlaridan ham unumli foydalanadi. Zardusht bobo esa loqayd, bu holni ko'ra-bila turib beparvo tomosha qiladi… Jajmanning ochko'zligiga mahliyo bo'lib, unga qarshi kurashishni xayoliga ham keltirmaydi. Zardusht boboda kurashchanlik yo'q, faqat nima qilarini bilmay hayron bo'lib turaveradi. Birovning rizqiga qo'l cho'zgan kishiga bunday munosabat Zardusht bobo kabi loqayd odamlarning qon-qoniga singib ketgan. 1 To'g'ri, bir qarashda juda loqayd va o'zi bilan o'zi ovora, beparvo ko'rinadi bu obraz. Lekin har bir obrazning o'z yuki va vazifasi bo'ladi. Nazarimizda, muallifning Zardusht boboga bergan ruhiyat tasvirini bunday sovuqqonlik bilan baholash kerak emas. Sababi, Zardusht bobo ming yil yashagan odam. U razilliklarni ham, ezguliklarni ham ko'rib, allaqachon qanday xulosa chiqarish kerakligini anglab yetgan odam. U paydo bo'lgan birinchi jajmanga hech qanday chora ko'rmaganligining sababi ham aynan shunda. U biladiki, agar birini o'ldirsa, tabiiyki ikkinchisi, albatta, paydo bo'ladi. Bu esa Axuramazda va Axrimanning kurashini esga soladi. Zardusht boboning yoshligida cho'pchaklar aytib uxlatadigan Otash momo obrazi ham ramziy obraz. Otash so'ziga izoh berib o'taylik. Otash- bir so'z bilan aytganda olov. Zardushtiylik dinida olovga sig'inishgan. Muallif shu yerda so'z o'yinidan samarali foydalangan. Nima uchun yozuvchi bu nomni timdagi biror xaridor yoki jabrlanuvchiga emas, aynan Zardusht boboning momosiga berdi-? Sababi, momoning yoshi undan katta va ular sig'inadigan Zardushtiylik dinida ham olov muqaddas sanaladi. Xurshid Do'stmuhammad "Jajman" hikoyasidagi obrazlar talqini orqali ijtimoiy hayotdagi asosiy illat bo'lgan nafsi buzuqlikni va u orqali kelib chiqadigan boshqa illatrlarni ko'rsatib bera olgan. Va asarni o'ziga xos nihoyalash orqali bu maqsad 1 O'z AS. 1990-yil, 21-sentyabr, № 36 (3090). 16

yanada aniqroq uddalangan. Hikoyani Jajmanning o'ldirilishi bilan ham tugasa bo'lardi. Agar hikoya Jajmanning o'ldirilishi bilan tugaganda ayrim kishilar nafsibuzuqlik va tekinxo'rlikning ildizi bilan yo'q qilish mumkin deb o'ylashardi. Hikoya so'ngida o'sha bir qarich mahluq ikki qarich shaklida paydo bo'ladi. Bu yerda nafsibuzuqlik va tekinxo'rlik tarafdorlari va talabgorlari ko'paysa ko'payadiki, aslo kamaymaydi, degan xulosa chiqadi. Mana shunday tugallik orqali yozuvchi kitobxonlarga o'z savolini bermoqchi bo'ladi, "ya'ni hikoyadan qanday xulosa chiqardingiz"? Ushbu hikoya yuzasidan fikrimizni xotimasi sifatida aytib o'tishimiz lozimki, hikoya obrazlari to'laqonli ramz va ishoralarga boy. Aynan shuning uchun ham qahramonlar ruhiyatini ochish yozuvchi uchun ham, kitobxon uchun ham zavqlidir. Yozuvchining mana shu hikoyasi bilan odatdagi yo'ldan yurmaslik kerakligini eslatib o'tganday bo'ladi. Xurshid Do'stmuhammad haqiqatdan ham, ijodi orqali obrazlarni xarakterlash, ularning xatti-harakatlariga mos detallardan foydalanish, real hayotiy voqelikni jonli qilib aks ettirish kabi usullarni qo'llash orqali ancha muvaffaqiyatga erishgan. Bu jihatni uning ijodiga bir nazar tashlagandayoq sezish mumkin. X.Do'stmuhammad ijodida qisqa va aniqlilik doimo ilgari suriladi. Ko'rib turganimizdek, muallif qahramonlarni hech birini bejiz, shunchaki tanlamagan. Qahramonlarning xarakter tuzilishidagi bir-biridan yiroqlik go'yo bir- birini to'ldgandek bo'ladi. Shundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki, hikoyada kiritilgan qahramonlarlar o'rtasidagi munosabatlar xoh samimiy, xoh salbiy bo'lsin asar haqiqatini yuzaga chiqarishga xizmat qiladi. Yuqorida ko'rib chiqqanimiz momoning rivoyati esa muallifning hikoya uchun ajoyib tanlovi hisoblanadi. Buni birgina o'zbek adabiyoti misolida ko'radigan bo'lsak, Abdulla Qaxxor, O'tkir Xoshimov va Chingiz Aytmatov ijodida ham kuzatish mumkin. Xulosa o'rnida shuni aytish joizki, Xurshid Do'stmuhammad ijodining asosiy yutug'i va qahramonlar ruhiy holatini tasvirlashdagi o'zgachalikning belgisi, u 17

bunda ortiqcha tafsilotlarga berilmasdan ularni real-hayotiy tasvirlaydi. Shuning uchun ham yozuvchining asarlaridan hayotiylik ufurib turadi. Xurshid Do'stmuhammad badiiy adabiyotda inson obrazini to'laqonli yaratish va uni o'quvchi ko'z oldida konkret jonlantirish uchun badiiy psixologizmdan badiiy unsur sifatida foydalanadi. Badiiy psixologizm - bu personaj ruhiyatining ochib berilishi, uning xatti-harakatlari, gap-so`zlarining psixologik jihatdan asoslanishi ekanligini yozuvchi yaxshi biladi. Uning asarlariga nazar tashlaganimizda muallif asarni o'zidan kelib chiqib yaratsa qanchalik saviyali va qanchalik ishonchli bo'lishiga guvoh bo'lamiz. Xullas, X.Do'stmuhammad yaratgan obrazlar va ularning ruhiyat tasviri betakror. Yozuvchining yaratgan har bir qahramonidan kitobxon nimanidir olishga va nimadandir voz kechishga harakat qiladi . Chunki , yozuvchi badiiy asoslashni va bu boradagi badiiy detallarni juda o ' rinli qo ' llaydi . Shu boisdan ham X . Do ' stmuhammad asarlarni o ' qigan kitobxonda voqealar real hayotda yuz berayotgandek tasavvur qoldiradi . Adib xalqimizning adabiy-estetik ehtiyojini qondirishga shuningdek, ijtimoiy-estetik didni o'stirishga intilib kelayotgan iste'dodli ijodkorlardan biridir. 18

I.2 Xurshid Do‘stmuhammad hikoyalarida ruhiy iztiroblar va ijodkorning poetik mahorati Ruhiy iztirob” deyilganda “psixologizm” dan farqli o’laroq badiiy asarlarda qahramon ichki dunyosining butun bir tizilmalari tasvirini emas, balki inson qisqa vaqt ichida qandaydir tashqi taassurot natijasida yuz berishi mumkin bo’lgan favqulodda kuchli bir ruhiy tebranishni-ruhning oniy bir fursatdagi holat aksini tushunish maqsadga muvofiqroqdir.Ko’rinib turibdiki, ularning har ikkalasini ham o’rganish ob’ekti yagona bo’lib lirika ham ruhiy tahlil ham idrokning sub’ektiv shakllari sifatida harakterlanadi. Farqi shundaki, lirika epos, drama singari mustaqil adabiy turdir. U hayotni badiiy aks ettirish usullaridan biri bo’lib bosh tasvir ob’ekti insonning ichki olami hisoblanadi. Ruhiyat tahlili esa adabiy asarning muhim unsuru sifatida barcha dabiy turlarda ham janrning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda amal qilaveradi. Ma’lumki, adabiyotshunoslikda lirik asarlar bir necha xil tasnif qilinadi. Chunonchi, sof lirik, falsafiy psixologik, voqeaband (syujetli) siyosiy, ijtimoiy, grajdanlik lirikasi kabi. Lirik asarning bu hamma tiplarida ham badiiy psixologizm, ruhiyat tahlili va tasviri ma’lum darajada o’z aksini topadi, albatta. Huddi shuningdek, nazmiy asarlarning bu xil tasnifi ham nihoyatda shartli bo’lib ba’zan bir tipdagi she’riy asar ichida bir necha lirik janr xususiyatlari o’zaro qorishib kelishi mumkin. Lirik qahramonning icki dunyosi qalb olami she’riyatning boshqa ko’rinishlariga nisbatan sof lirik, falsafiy-psixologik va voqeaband shakllarida mukammalroq kengroq tasvirlash imkoni mavjud bo’lganligi uchun ham biz lirik qahramon ruhiy olami tasvirini ushbu she’riy asarlar misolida o’rganishga urindik. Sof lirik asarlarda ifodalanayotgan fikrdan ham ko’ra tuyg’u, ohang birinchi o’rinda turadi, tasvirlanayotgan predmetlarni tashqi tomoni, tarixiy aniqligi hisobga olinmaydi. Umuminsoniy tuyg’ular ifodasi yetakchilik qilgani uchun bu xil she’rlar zamon va millatni, yosh va jinsni “bilmaydi”. Beqiyos hissiy joziba sof lirik she’rlarda ruhiyat tasvirining asosini tashkil qiladi. 19

Sof lirik she’rlarda ko’pincha hazil ohang, mung silqib turadi.Ammo bu hazinlik, bu mung she’rxonda zinxor badbin tuyg’ular qo’zg’amaydi, aksincha bu xususiyat qalbni allalaydi, ruhni har xil kinlardan poklaydi. Shuning uchun “Bunday she’riyat musiqaga juda ham yaqinlashadi. Musiqiy sadolar inson ruhiy holatini, tuyg’ular qarama-qarshiligini ifodalaydi. Sado, predmetning tashqi qiyofasini gavdalantirishga qodir emas. Psixologik poeziyaning shakily vositalar ham musiqiy sadolarning tuzilishini eslatadi.” Agar nasriy asarlarda (va shuningdek, boshqa turdagi lirik asarlarda ham) ma’lum bir ruhiy holat yoki ruhiy jarayon tasvirlangan bo’lsa, u keng, atroflicha, ma’lum bir voqea hodisadan vujudga kelgan natija sifatida talqin etiladi va eng muhimi har qanday ruhiy holat ham aniq bir shaxsga tegishli bo’ladi. Biz mavjud ruhiy holatdan achinishimiz yoki quvonishimiz mumkin, ammo uni “o’zimizniki” deb qabul qila olmaymiz. Sof lirik she’rlar o’z tabiati va mohiyatiga ko’ra tom ma’nodagi “psixologik poeziya” dir. Chunki bunday she’rlarning homilasi tuyg’ular qarama-qarshiligi, ruhning botiniy to’lg’anishlaridan tug’ilganligi uchun ham lirik qahramonning ruhiy tebranishlari zarbi misralarning qon-qoniga singib ketgan bo’ladi. Sof lirik she’rlarda tasvirlangan bu ruhiy dunyo o’ziga xos ko’rinishlarda namoyon bo’ladi, bunday she’rlarning lirik qahramonining aksar payt shoir she’riyatidan ajratib bo’lmaydi. X.Do'stmuhammad ijodida hikoyalarning o'rni alohida. Sababi, muallif hikoyalaridagi qahramonlar real voqelikda harakatlanayotgan, ayni damda biz bilan yashayotgan insonlardir. Shu o'rinda yozuvchining mahorati ham ana shu qahramonlarni yaratishda ramzlardan unumli foydalana olishidadir. Yozuvchining asari to'g'risidagi har bir qarash uning so'zni to'g'ri qo'llay olish mahoratidan dalolat beradi. X.Do'stmuhammad yaratgan asarlarida to'g'ridan-to'g'ri tasvirga o'tib, ortiqcha tafsilga yo'l bermaydi. O'quvchi ham qisqa satrlarda muallifning maqsadini ilg'ay oladi. Bu esa o'quvchini zerikishini oldini oladi. N.G.Chernishecskiy ta'kidlaganidek, "...agar asarda tasvirdan ko'ra tavsif cho'zilib 20

ketsa, bu mahorat belgisi emas. Aniq, badiiy bunyodkorlik badiiy asar tilining birinchi belgisidir" 1 . X.Do'stmuhammad ijodida bu yetakchi xususiyat sanaladi. " Yozuvchi qahramonlar taqdirini, hayotdagi chigalliklarni shunchaki ifoda etish bilan cheklanmaydi, balki hayotning ma'nosini chaqishga intiladi ." 2 . Ushbu ta ' rif Umarali Normatov tomonidan P . Qodirovga nisbatan bildirilgan bo ' lishiga qaramay , u bizning nazarimizda X . Do ' stmuhammad ijodiga ham taalluqliligi bilan ahamiyatli . Sababi , yozuvchi X . Do ' stmuhammad ijodida ham qahramonlar masalasi shunchaki ifodalanilmaydi . U ramzlar orqali qahramonlarning ruhiy holatini ochishga va bu orqali hayotning ma ' nosini chaqishga intiladi . Yuqorida X . Do ' stmuhammadning juda ko ' p olim , adabiyotshunos va kitobxonlarning e ' tiborini tortgan ijod namunasi bilan tanishdik . Haqiqatdan ham bu hikoya haqida juda ko ' p fikr va qarashlar berilgan , har xolda bu qarashlar e ' tiborga olinishi lozim . Ana shunday qarashlarni yuqorida aytib o ' tganimizdek Ulug ' bek Hamdam , Jabbor E ' shonqul , O ' rol Sodiq kabi adabiyotshunoslar tadqiqotlarida ham uchratishimaz mumkindir . Lekin , o ' sha tanqidchilar maqolalarida ham izchillik yetishmaydi . Izchillikning yetishmasligiga sabab , ularning ko ' p tanaffus olishlaridir , ya ' ni oylab , yillab bu mavzuga qaytishmaydi . Xurshid Do ' stmuhammad asarlarining ichida aynan mana shu hikoya uni yozuvchi sifatida tanitgan va kitobxonlarni unga bo ' lgan ishonchini orttirgan asardir . Xulosa o ' rnida aytish mumkinki , hikoyada yozuvchi davr muhitini ochib berishda obrazlar ruhiyatidan , obrazlar ruhiyatini ochishda esa ramzlardan o ' rinli va salmoqli foydalanganligini ko ' rishimiz mumkin . Bu ham o ' z o ' rnida boshqa yozuvchilarda doim ham takrorlanavermas alohida bir jihat hisoblanadi . Umuman , badiiy asarni o ’ qish va uqish uchun insondan ulkan sabr talab qilinadi . Xulosa chiqarishda esa o ’ sha sabr kuchi sinaladi . Davra suhbatlarida yozuvchi Xurshid Do ’ stmuhammadning badiiy adabiyotga murojaat qilish borasida quyidagicha fikrlashining guvohi bo ' lganmiz : “ Maqsad bitta - yozganlarimni o ’ qigan inson bir lahzaga bo ’ lsa ham yaxshi bo ’ larmikan ? Badiiy 1 14 Чернишевский Н.Г. Поли. собр. сочинение. – М.: Исскуство, 1978. стр. -34. 2 U.Normatov.Yetuklik. – T.: 1982. 201 – bet . 21

adabiyot shunga yordam berarmikan , degan umid bor qalbimda !” Keltirilgan fikrlardan yozuvchining faqatgina shunchaki yozmay , balki o ’ z oldiga maqsad qo ’ yib , ana shu maqsadni amali uchun badiiy adabiyotga murojaat qilishi oydinlashadi . Yozuvchi Xurshid Do ’ stmuhammadning “ Beozor qushning qarg ’ ishi ” nomli hikoyalar to ’ plamidan joy olgan “ Nusxakashning merosxo ’ ri ” hikoyasi ham tarbiyaviyligi bilan ahamiyatlidir . Aytib o ' tish joizki , asarning sarlavhasi ma ' lum darajada asarning keng targ ' ib qilinishi va eng asosiysi , o ' z ahamiyatini topishida muhim o ' rin tutadi . Ushbu hikoyani o ’ qishni boshlagan kitobxon nazarida nima uchun hikoyaga “ Rassomning merosxo ’ ri ” emas , balki “ Nusxakashning merosxo ’ ri ” deb nom berilgan degan savolning paydo bo ’ lishi tabiiy . Hikoyada yetti o ’ g ’ il - qiz orasida ota kasbi faqatgina unga yuqqan Nuriddin haqida so ’ z boradi . Nuriddin tarbiyani oilaning bosh mezoni deb biluvchi oilada o ’ sadi . U xuddi otasi kabi rassom bo ’ lishni , rassom bo ’ lganda ham taniqli rassom bo ’ lishni juda xohlaydi . Yoshligidanoq qo ’ liga mo ’ yqalam ushlashi uni ana shu maqsadi sari yetaklaydi . Xuddi otasi kabi rassom bo ’ lish uchun yillarning o ’ tishi , tajriba va malaka orttirilishi , kasbga bo ’ lgan muhabbat va asosiysi , rassomchilik kasbining kaliti bo ’ lmish sabr va sinchkovlik kabi xususiyatlarni tezda egallab olgisi keladi . Kitobxon asarni o ' qish davomida Nuriddin o ' zi orzu qilgan rassom bo ' lishiga ishonadi . Chunki , muallif tomonidan Nuriddinga berilgan tavsif uning naqadar iqtidorli ekanligiga ishora edi . Nuriddinning otasi Odil rassom obrazi asar saviyasi va ko ' lamiga o ' z ta ' sirini o ' tkaza oladigan darajada . Odil rassom o ' lguday tajang odam edi . Goho qizlari , o ' g ' illari ustaxonaga chiqib , atrofida aylanaverishsa birdan tutaqib ketar , " Qani marsh - sh !" deb qatorasiga quvib solardi . 1 Yozuvchi har bir obrazning ruhiy olamini yaratishda uning xatti - harakatlari va odatlarini hech qachon chetlab o ' tmaydi . Shu bilan birga obrazlarning kamchiliklari , o ' rnak bo ' larli jihatlari , turli xil yoqimsiz holatlarini - da e ' tirof etadi . Xuddi shunday X . Do ' stmuhammad ham 1 Xurshid Do ' stmuhammad .. " Beozor qushning qarg ' ishi ". – T .: 2006. 180- bet . 22

aynan mana shu obraz xususida kerakli ta ' rifni berib otganki , bu bilan uni ko ' z oldimizda gavdalantira olamiz . Mevali daraxtga hech qachon tosh otilmay qolmaydi . Shu o ' rinda aytish joizki , bu hikoya ham o ' z bahosini topish davomida turli hil fikr va qarashlarga uchradi . “ To ’ plamdagi “ Nusxakashning merosxo ’ ri ” hikoyasida hayoti fojeali burilish pallasini kechirayotgan shaxsning murakkab , tahlikali holati ancha mahorat bilan aks ettirilgan . Badiiy ijod nusxa ko ’ chirish ham , yashash vositasi ham emas , balki yurakdagi dardni ifodalash ekanligi murakkab taqdirli qahramonlar misolida ko ’ rsatilgan . Lekin bir narsani taassuf bilan aytish joizki , hikoya zavq bilan o ’ qilmaydi , qahramonda insoniy joziba , kishi ruhiyatiga kirib boradigan yorug ’ lik sezilmaydi 1 . Xurshid Do ’ stmuhammad hikoyalarini kamchiliklardan holi deb bo ’ lmaydi , albatta . Lekin bizningcha , muallifning ushbu hikoyasi Qozoqboy Yo ’ ldoshev aytganidek , zerikarli , zavq bilan o ’ qilmaydigan hikoya emas ! Birinchidan , olim aytganidek , hikoyada hayoti fojeali burilish pallasini kechirayotgan shaxsning holati tasvirlangan . Bu holatni kitobxonga yetkazib berish va kitobxonning qiziqishini orttirish uchun hikoyaga biroz hajviya aralashtirish tanqidchining fikrini inkor qilardi , ya ’ ni tahlikali holat mahorat bilan aks ettirilmay qoladi . Ikkinchidan , hikoya o ’ quvchini biroz mulohazaga tortadi . Ya ’ nikim , Nuriddin xolstdagi portretlarni o ’ chirar ekan , o ’ quvchi tasavvurida hozir Mirjalol tog ’ aning portreti chiqib qolsa - ya , degan taxminning paydo bo ’ lishi tabiiy hol . Bu holat esa kitobxonning asarni diqqat bilan o ’ qishiga sabab bo ’ ladi . Otasi Odil rassomning vafotidan ta ’ sirlangan Nuriddin qaytib o ’ sha xonaga kirishni o ’ ziga taqiqlaydi . Otasi uning hayotida juda katta ahamiyatga ega edi . “ Tadbirkorlik , biznes ” degan tushunchalarni o ’ ziga kasb qilib oladi . Bu sohada omadi kelishi uchun yo ’ lida uchraganni o ’ ziga pir deb biladi . Kuntunbey bilan bo ’ lgan suhbat uni butkul yo ’ ldan uradi . Hatto , otasidan unga meros qolgan xonani 1 Qozoqboy Yo ’ ldoshev . “ Yoniq so ’ z ”. - T .: 2006, 137-138- betlar . 23

yoqib yubormoqchi ham bo ’ ladi . Aldanganini tushunib yetgan Nuriddin bir marakada uzoq qarindoshi Mirjalol tog ’ aning gaplaridan ta ’ sirlanib yana ota kasbiga mehr qo ’ yadi . Insonlar bir narsadan ko ' ngli qolsa , qaytib unga mehr qo ' yishi qiyin bo ' ladi . Mana shunday toifa vakillaridan biri sifatida Nuriddin obrazini ham olishimiz mumkin . Kutilmaganda otasining o ' limidan dovdirab qolgan Nuriddin , otasi bilan bog ' liq vaziyat va holatlardan o ' zini olib qochdi . Shu bilan birgalikda endi Nuriddinning nazarida dastgoh omonatdek , mo ’ yqalam esa titilib ketadigandek , bo ’ yoqlar ham rangsizdek tuyuladi . Bu tuyg’ular uning qalbida kechayotgan qo’rquvning izlari edi. Nuriddin otasining “Men rassom emasman, nusxakashman” degan gaplarini eshitgandagina “rassom” va “nusxakashning” farqiga borgan edi. Mana shu yerda hikoyaning sarlavhasi o’z javobini topadi. Nuriddin qo’liga dastlab qalam olgan vaqtlarida tasavvuriga kelgan narsalarnigina chizar edi. Ana shunda otasi unda nusxakash emas, balki rassom bo’lishga ko’proq moyilligi borligini sezgan edi. Bir kuni otasiga “nega faqat odamlarning rasmini chizasiz”, degan savoli javobsiz qolgan edi. Bugun esa o’sha savol o’z javobini topgan edi: “Dengiz, o’rmon, osmonni chizing deysan… Nur, ustaxonaga qamalib olib qiladigan hunarimni faqat sen bilasan. Uni sen o’rganding. Men senga rassomlikni emas, nusxa ko’chirish hunarimni o’rgatdim… Ushbu fikrlar har qanday inson qalbini larza sola oladi. Ayniqsa, Odil rassomning quyidagi so’zlarida o’z kasbiga bo’lgan nafrat va ishonchsizlik yaqqol tasvirlangan. “Lekin bir narsani bilib qo’y, men chizgan mana bu nusxalar bor-ku, shular dunyodan o’tgan zahoti menga o’xshash nusxakashni rassom o’rnida osmonga ko’tarayotgan zamonning ham dumi tugiladi… Nur. Sen ko’chaga chiq, odamlarga aralash, hayotning ichida yur, negaki dengiz, o’rmon, osmon tashqarida, ustaxonada emas…” Yozuvchi aytmoqchi bo’lgan fikrini ochiqdan-ochiq emas, balki ishora bilan ifodalagani hikoyaning salmog’ini yanada oshirgan. “Nuriddin ro’parasida paydo bo’lgan otasining sharpasi ildam yurib kelib, uning qo’lidan ohista tutdi-da, xayol 24

girdobigan chiqib ketolmayotgan o’g’lini eshik tomon yetakladi…” Ushbu fikrlar Nuriddinning otasi kabi nusxakash emas, balki chinakam rassom bo’lishiga ishora qilmoqda. Demak, nusxakashning merosxo’ri Nuriddin nusxakash emas, balki endilikda u rassomdir. Ushbu hikoyani o’qish har bir kitobxonga o’z kasbini va hayotdagi maqsadini to’g’ri tanlashida yaqindan yordam beradi. Yuqorida yozuvchi aytgani kabi badiiy adabiyot orqali insonlar qalbiga ta’sir qilish bu ijod ahlining oliy maqsadidir. "Kitobxon hikoyani o’qigach, Prezidentimizning o’z asarlarida inson va jamiyat hayotida muhim o’rin tutuvchi ma’naviyat masalasiga alohida e’tibor berayotganining ma’no-mazmunini qalbdan his etadi, Kamoliddin Behzod kabi buyuk rassomlarga barcha sharoitlarni hozirlab bergan Navoiydek buyuk homiylarning ko’payishini istaydi”. 1 Xurshid Do ' stmuhammad o ' zbek adabiyoti bilan bir qatorda jahon va qardosh xalqlar adabiyotini ham o ' rganib , uning ijod ahli bilan yaqindan tanishib , bir so ' z bilan aytganda , o ' zaro aloqadorlikda va zamon bilan hamnafas holda ijod qilayotgan ijodkordir . Ayni vaqtda uning ijodini keng qirrali va ko ' pjihatli ijod desak bo ' ladi . Sababi , uning hikoyalarida teran fikrlar yetakchilik qilmoqda . Buni birgina o ' zbek hikoyachiligida nazira sifatida bitilgan birinchi asar deya e ' tirof etilayotgan " Jimjitxonaga yo ' l " asari misolida ko ' rishimiz mumkin .. Ushbu hikoya nazira bo ' lishi bilan birgalikda , italiyalik adib Dino Butsattinning " Yetti qavat " asari tarjimasiga qilingan badiiy ilova hamdir . " Italiyalik mashhur adib Dino Butsattining " Yetti qavat " hikoyasini o ' qidimu , ancha vaqtgacha uning ta ' sirida yurdim . Nihoyat , ushbu favqulodda o ' ziga xos hikoyani bir qadar erkin tarjima qilib , unga " nazira " o ' laroq hikoya bitdim . Tajriba qanday samara berganini baholash o ' quvchiga havola ..." 2 X . Do ' stmuhammad tomonidan keltirilib o ' tilgan fikrda " nazira " so ' zi qo ' shtirnoq ichiga olingan . " Shuning o ' zi ham " Jimjitxonaga yo ' l " asari tom ma ' nodagi nazira emasligidan dalolat beradi . X . Do ' stmuhammad ham " Yetti qavat " 1 Qozoqboy Yo ’ ldoshev . “ Yoniq so ’ z ”. – T .; 2006, 137-138- bet . 2 X . Do ' stmuhammad . " Beozr qushning qarg ' ishi " Toshkent , 2006 223- bet . 25

hikoyasiga nazira bag ' ishlar ekan , undan ko ' p tillar mutaassir bo ' lib yurganini aytadi . " Yetti qavat " hikoyasining erkin tarjimasi bilan o ' z hikoyasini ketma - ketlikda beradi . Bu esa nazirachilik an ' analarida uchramaydigan holat ." 1 Bizningcha , " nazira " so ' zining qo ' shtirnoqqa olinishiga sabab , balki birinchi nazira bo ' lganligi boisdir . " Yetti qavat " hikoyasining qahramoni Dino Korte , " Jimjitxonaga yo ' l " hikoyasining qahramoni Zohid Yaqin degan obrazlar talqinida namoyon bo ' ladi . Ikkisi ham bemor , kasalxonada . Ular yotgan kasalxona esa yetti qavatli . Dino Korte kunlar o ' tgan sayin yettinchi qavatdan birinchi qavatga , Zohid Yaqin esa birinchi qavatdan yettinchi qavatga ko ' tariladi . Mana shu holatdan xulosa yasash mumkinki , bemorlarning palatalari o ' zgargani sayin , ularning ruhiyati ham ochila boradi . Dino Korte oltinchi qavatga tushganidan xursand bo ' lmay , norozilik bildiradi , Zohir Yaqin esa ikkinchi qavatga ko ' tarilishini xushnudlik bilan qabul qiladi . Masalan , " Yetti qavat " hikoyasining qahramoni Kortening qishloqdan chiqqan kundan buyon xotinidan xat olmaganligi , uning boshqa hech kim haqida o ' ylamaganligi singari nozik jihatlar qahramon tabiati va u yashagan muhit haqida o ' z holicha xabar bera oladi . 2 Shuning bilan birga Kortega kasalxonada uning uchun qavatdan - qavatga ko ' chish kerakligini aytishganda rozilik bermay , qarshi bo ' ladi . " Jimjitxonaga yo ' l " asari bosh qahramoni Zohid Yaqin esa qavatdan - qavatga ko ' chishni istab , tashabbuskorlik ko ' rsatadi . Bu ikki asardan shunday xulosaga kelish mumkin , " Yetti qavat " asari qahramoni Dino Korte jamiyatdagi nohaqlik va zo ' ravonliklarga qarshi kurashadigan vakili bo ' lsa , " Jimjitxonaga yo ' l " asari qahramoni Zohid Yaqin hammasini taqdirdan deb biladigan qahramon sifatida talqin qilish mumkin . X . Do ' stmuhammad ham Dino Butsati kabi kasalxona va undagi har bir qavatga ramziy ma ' no yuklaydi va mana shu ramziy ma ' nolar ma ' lum darajada qahramonlar ruhiyati va hikoya mazmunini ochib beradi . 1 Yoshlik . 3- son /2002 (185) 2 Qozoqboy Yo ’ ldoshev . “ Yoniq so ’ z ”. – T .; 2006, 136- bet . 26

Masalan , " Jimjitxonaga yo ' l " hikoyasining qahramoni Zohid Yaqin , shuningdek , Shavqiya , Mujohida , Mushohida , Joziba kabi hamshiralar kabi obrazlar talqini so ' zimizga asos bo ' la oladi . Ikki hikoyadan chiqaradigan xulosamiz ikki xil , ya ' ni Dino Korte o ' limni fojea deb hisoblasa , Zohid Yaqin o ' lim sari borar ekan , ruhi yanada tetiklashadi . Zohid Yaqin ismini ham muallif asarga bekorga kiritmagan . Zohid so ' ziga ta ' rif berishda tasavvuf ilmiga murojaat qilamiz . Sababi , tasavvufda ilk so ' fiylar zohidlar deb atalganlar . So ' fiylar esa Ollohni sevuvchilar , uning oshiqlari . Demak , asardan Zohid Yaqin ham Ollohga yaqin bo ' lishni istayotgani oydinlashadi . U ikkinchi qavatga xursand va quvnoq holda ko ' tariladi . U shunchalik zavq - shavqqa to ' lganidan ikkinchi qavatda uni Shavqiya ismli hamshira kutib oladi . Keyingi qavatlardagi hamshiralar ham xuddi Shavqiya singari ramziy obrazlardir . Masalan , beshinchi qavatda uni kutib olgan hamshira Mujohida . Bu ism arabcha " jahd " so ' zidan olingan bo ' lib , hayot zavqidan yuz o ' girishga jahd qilish ma ' nosini beradi . Keyingi qavatda esa Mushohida uni kutib turardi . Mushohida - dunyo hayotiga ibrat ko ' zi bilan boqishni bildiradi . Zohid Yaqin mushohidani ko ' rishi bilan bor hayoli ham uchib unga va faqat unga muhtojlik sezdi . " Bir ko ' ngli Shavqiya bilan suhbatlashgisi keldi , biroq shu tobda uning ko ' ziga Qaqildoq emas , hatto , hozirgina bir qarashda ma ' qul ko ' rib qolgan Mujohida ham emas , Mushohida go ' zalroq , ko ' rkamroq ko ' rinib ketdi ..." 1 Navbatdagi va so ' nggi yettinchi qavatda uni Joziba ismli hamshira kutib oladi . Bu bir bemor uchun halovat , sokinlik , huzur va sukunat . Zohid Yaqin " Joziba " deb yuborganini bexosdan eshitib qolgan qarindoshlari uning yashashidan umid qiladilar . Shu paytda professorning bo ' g ' iq , lekin salobatli tovushi jarangladi : "- shovqin ko ' tarmang , birodar !.. Siz , biz uchun emas , bemor uchun joziba . Zohidboyga . Zohid Yaqindek insonlargagina nasib etadigan joziba bu ..." Shu bilan asar deyarli o ' z nihoyasini topadi . 1 X . Do ' stmuhammad . " Beozor qushning qarg ' ishi ". Toshkent , 2006. 254- bet . 27

Asar so ' nggida muallifning xotima so ' zlari keltiriladi . Bu bir vaqtning o ' zida ikki shaharda ikki bemorning bandalikni bajo keltirishi edi . X . Do ' stmuhammad hikoyalarida turli toifа kishilа ri qаhrаmon darajasiga ko ' tarila olganini ko ' rishimiz mumkin . " Har bir ijtimoiy - tarixiy taraqqiyot bosqichida o ' z millati , vatani manfaatlarini yoqlagan va kurashgan shaxslarning fe ' li - faoliyatiga ko ' ra , ezgulik , adolat , go ' zallik singari bashariy qadriyatlarga munosabati , nuqtayi nazarga ko ' ra milliyligi namoyon bo ' ladi " 1 . Ayrim o ' rinl аr da har b ir obraz o'z muhiti, o'z sohаsi uchun va shuningdek , kito b xon uchun ham hаqiqiy qаhrаmonli g ichа qolа d i. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki , yuqoridan kelib chiqqan holda Xurshid Do ' stmuhammad o ' zi yaratgan obrazlarning ruhiyatini o ' zining ruhiyatidan olib yaratadi desak mubolag ' a bo ' lmaydi . Chunki , muallif obrazning fe ' l - atvoriga xos asosiy xususiyatlarni o ' zining xarakteristkasidan oladi . Xurshid Do ' stmuhammad barcha asarlarini hayotiy voqealar asosida yaratadi va shuning uchun ham muallif xarakteristikasi zamiriga qurilgan obrazlarining badiiy psixologizmi o ' quvchida personaj haqida yaxlit tasavvur hosil qiladi . Ijodkor ongida yetilgan asarning yaratilmasligi mumkin emas . Shunday ekan , Xurshid Do ' stmuhammad yaratgan asarlarning barchasi uning ongida yetilgan ijod mahsuli va bu esa asarlardagi personajlarning o ' quvchilarga yanada yaqinligini ta ' minlaydi . Sababi inson ko ' ngliga yo ' l topishda ruhiyat birinchi vosita sanaladi . Xurshid Do ' stmuhammad esa aynan ruhiyat masalasini asarlaridagi birinchi galdagi vazifa deb biladi . Va bunda esa yozuvchining mahorati yaqqol ko ' zga tashlanadi . Demak , yozuvchi ramzlardan qahramonlar psixologiyasini yoritib berishda unumli foydalangan . Yuqoridagilardan kelib chiqib ushbu bobni quyidagicha xulosalashni maqsad qildik : Yozuvchi sarlavha tanlashda ham ramzlarga murojaat qiladi ; Adibning hikoyalarida ramz va qahramonlar ruhiyati bir - birini to ' ldirib , o ' zaro mutanosiblikda keladi ; 1 Rahimjonov N , Kubayev Q . " Tarixiy qissalar haqiqat izlaydi ". – T .: Adolat , 2005 yil , 79- bet . 28

Yozuvchi hikoyanavislikda ramzli obrazlarning ruhiy holat talqinidagi o'rnini yoritishda badiiylik unsurlaridan unumli foydalangan; Yozuvchi har bir obrazni yaratishda badiiy to'qima va hayot haqiqatini mutanosibligini ta'minlagan; Qahramonlarning xatti-harakatlari va holatlari orqali ham ularning ruhiyati ochib berilgan. Yuqoridagi fikrlarimizni umumlashtirgan holda yozuvchining yaratgan har bir qahramoni va undagi sifatlarni yuksak baholaymiz. Chunki, u zamonaviy hikoyanavislikda ramzli obrazlaning ruhiy holat talqinidagi o'rnini ochib bera oldi va shuningdek, o'zining yozuvchilik mahoratini namoyon etishda bir qator ahamiyatga molik tadqiqotlar ham olib bordi. 29

II-BOB PSIXOLOGIZM VA EMOTSIONALLIK II.1 Nazar Eshonqul hikoyalarida pafos va ta’sirchanlik Avvalo adabiyotda psixologizm masalalari xususan badiiy asar u (u she’riy bo‘ladimi yoki prozaik) mazmuni va ijodkorning ruxiy kechinmalari orasidagi bog‘liklik bobida bir oz to‘xtalsak. Bunga zaruriyat bormikin degan savol tug‘ilishi tabiiy. Chunki biz yuqorida umuminsoniyatga tegishli bo‘lgan dunyo adabiyotida psixologizm mavzusida anchayin fikrlashdik. G‘arb olimlarining yetuk adabiyotshunoslarining bu boradagi hamohang fikrlari va baxs munozaraga asos bo‘ladigan qarashlari bilan tanishdik. Bir narsani e’tibordan soqit qilmasligimiz kerak: qaysi mavzuda so‘zlashmaylik, adabiyot bo‘ladimi, ijtimoiy hayot bo‘ladimi yoki boshqa soha bo‘ladimi, biz ijod qilganda o‘zimizga xos, o‘zimizga mos tarzda yaratamiz, bunyod etamiz. Basharti mintalitet tushunchasini hech qachon nazardan qochirmasligimiz lozim. Zotan mustaqillik mafkurasi oldimizga qo‘ygan vazifalardan biri ham shu, xalqimizning ko‘p asrlik tajribasidan kelib chiqib, mintalitet nazariyasini ilmiy tadqiq etish, uni boyitish va shakllantirishdan iboratdir. Mazkur mavzuda qalam tebrata turib, mintalitet tushunchasi atrofida atroflicha fikr yuritayotganimizning yana bir sababi, mintalitet so‘zining fahm zehn idrok singari ma’nolarni anglatishi, (u lotincha mens aql-idrok) millat, jamoa yoki alohida shaxsning tarixiy tarkib topgan tafakkur darajasi, ma’naviy salohiyati, hayot qonunlarining tahlil etish qobiliyati, ruhiy quvvatini bildirishdandir. G‘arbcha yashash tarzidan farqli o‘laroq, bizning xalqimiz jamoaviylik muhitida o‘sib-ulg‘ayadi, kamolga erishadi. Jumladan kishi o‘zining haqiqiy insoniylik mohiyatini faqat jamoada, insonlar aro munosabatlarda to‘la anglab etadi, jamoaviylik va vatanparvarlik, kindik qoni tomgan yerni e’zozlash, mahalla, guzar, el-yurt manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘yib, boshqalarni izzat xurmat qilishdan zavqlanish,aka-ukachilik, qarindosh urug‘chilik aloqalarining davomiyligi, o‘zoro mehr-oqibatning kuchliligi, an’ana va urf-odatlarning turmush tarzida ustivor mavqeni egallashi o‘zbek xalqiga xos va mos eng oliyjanob hislatlar hisoblanadi. 30

Bir so‘z bilan aytganda,o‘zbek xalqining turmush tarzi Sharq xalqlariga xos bo‘lgan ruhiy-psixologik hayot tarzidir. Har bir adabiy asar ijodkorning ayni mahalda qanday g‘oyalarning maftuni ekanidan, hayotda nimalarni tasdiqlab, nimalarni rad etayotganidan dalolat sifatida maydonga keladi. Shu bilan birga, har bir asarning ana shunday ruhi hamda yozuvchining butun ijodiy mahsuloti va hatto hayoti, ijtimoiy faoliyati orasida umumiylik bor. Yozuvchi o‘z asarini beixtiros, befarq yozolmaydi. Har bir asarga harorat bergan ehtiros esa yozuvchining butun ijodini va ma’naviy hayotini ichidan to‘ldirib turgan intilishning, fidokorlikning, qisqasi, zo‘r extirosning uchqunidir xolos. Bu ehtiros har bir yirik yozuvchida o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Bir yozuvchidagi ehtiros ikkinchi yozuvchi ijodida bo‘lgan ehtirosdan mazmunan farq qiladi. Badiiy adabiyot va umuman san’atda mavjud bu estetik hodisani ko‘pincha, “pafos” termini bilan ifoda etiladi. “Pafos” lotincha so‘z bo‘lib, bir hisga qattiq berilish, zo‘r hayajon ehtiros demakdir. Oddiy hayotda biror kishi o‘z fikrini chuqur e’tiqod bilan “yonib – kuyib” ifodalasa, uni “pafos” bilan so‘zlayotir deydilar. Adabiyotshunoslik va san’atshunoslikda ham “pafos” so‘zi ana shunga yaqin, ammo undan ancha keng va chuqur ma’noda ishlatiladi. “Pafos” so‘zining ma’lum estetik hodisani ifoda etuvchi termin sifatida ilmga, dastavval Gegel kirgizdi, Belinskiy esa adabiyot va san’at asaridagi “pafos” tushunchasini ilk marotaba ilmiy jihatdan keng asosladi, uning mazmunidagi ko‘p yangi qirralarini ochdi. O‘zbek klassik adabiyotshunosligida biror asarning mazmuniga singib ketgan chuqur ma’no va hayajonni qayd etmoqchi bo‘lganlarida, ma’nosi jihatdan “pafos” so‘ziga yaqin “dard” tasdiq qilar edilar. O‘zbek xalqining “Bu odamning dardi falon narsa” degan ifodasi bilan shoirning dardi haqidagi ta’bir orasida shubhasiz, aloqa bor. Har bir san’at asarining kuchi uning mazmunidagi ana shu ehtirosni, “dard”ni o‘quvchi, eshituvchi yoki tomoshabinga “yuqtira bilish”da ko‘rinadi. 31

Ammo “ehtiros” yoki “dard” iboralari badiiy asarga xos ana shunday “yuqtiruvchanlik’ xususiyatini to‘la ifoda etolmaydi. Belinskiy pafosning ehtirosga o‘xshashligini qayd etishi bilan birga, ularning aynan bir narsa emasligini ham o‘qtirib o‘tadi. Ehtiros – umuman his - hayajon demakdir. Pafos esa g‘oya bilan bog‘liq bo‘lgan hisni, biror g‘oyaga maftunlik natijasida ijodkorda paydo bo‘lgan qattiq hayajonni, ko‘tarinki ruhni bildiradi. “Pafos nima? – deb so‘raydi Belinskiy va javob beradi: - ijod ermak yoki havas emas, u san’atkorning zaxmat chekishi samarasi… Xuddi ona chaqalog‘ini o‘z qornida olib yurganidek va o‘stirganidek, san’atkor ham o‘z ichida poetik fikrning urug‘ini olib yuradi va undiradi; ijod protsessi bola tug‘ish protsessiga o‘xshaydi va bu jismoniy hodisaga xos azoblar unga ham yot emas, bu ma’naviy azoblar, albatta, huddi shu sababli, agar shoir ijodiy mehnat va qahramonlikka belbog‘lagan ekan, demak, qandaydir qudratli kuch, qandaydir yengilmas ehtiros uni shunga tortadi, shunga intilishga majbur etadi. Bu kuch, bu ehtiros – pafosdir. Pafosda shoir xuddi jonli, go‘zal mavjudodga ko‘ngil bergandek, g‘oyaga maftun bo‘lgan zot sifatida namoyon bo‘ladi, bu mavjudotning o‘zi ana shu g‘oya bilan ehtirosli ravishda to‘lib toshgan bo‘ladi va san’atkor bu g‘oyani ongi, idroki bilan emas, faqat bir his bilan emas va o‘z ruhining birorta qobilyati bilan emas, balki o‘z ma’naviy hayotining butun to‘laligi va yaxlitligi bilan mushohada etadi. “Pafos” deganda ham ehtiros ko‘zda tutiladi, shu bilab birga boshqa har qanday ehtiros kabi insonning to‘lqinlanishi, butun asab sestemasining larzaga kelishi bilan bog‘liq bo‘lgan ehtiros ko‘zda tutiladi; ammo pafos doimo inson qalbida g‘oya kuchi bilan alanga oldirayotgan va doimo g‘oyaga intiluvchi “extiros”dir_ Bizga ma'lumki, xarakterlar badiiy asarda o'ta muhim ma'no kasb etadi. « X arakter (yun. charakter – belgi, xususiyat) ma'lum ijtimoiy faoliyat tipi . Xarakter L.C h .Timofeev aytganidek, obrazning yadrosi. Xarakter birinchi navbatda, konkret hayotiy sharoitda o'z individual xatti-harakatlari, ruhiy kechinmalari bilan namoyon bo'ladigan insonning aniq tasviri» 1 . Boshqacharoq 1 T . Boboyev . Adabiyotshunoslik asoslari . – T ., O ' zbekiston . 2002 y . 52- bet. 32

aytganda, qahramonning muhim xususiyatlarini aniqlaydigan asosiy belgilar majmui xarakter deb yuritiladi. Nazar Eshonqul hikoyalarida ham xarakterning o'ziga xos turlarini ko'rish mumkin. Nazar Eshonqul hikoyalarida inson qadr qimmatini ulug'lash, insonparvarlik va adolatparvarlik va xalqlar do'stligi, insonlarning jamiyatda tutgan o ' rni kabi g'oyalar olg'a surilgan. Nazar Eshonqul ijodida x arakterlar o'rtasidagi munosabatlar hikoyadagi asosiy muammoning yechilishida yoki bosh qahramon xarakter-xususiyati shakllanishida muhim o'rin tutadi. " Bo ' lmaganni xuddi bo ' lgandek tasvirlash , fikrni uqtirmagan , ta ' kidlamagan holda o ' quvchining o ' zida uyg ' otish , bilganini bilmaganlikka olish orqali o ' quvchini bilishga undash , ifoda etilayotgan ma ' noga muvoziq boshqa ma ' no ko ' chimlarini yuklash , taassurotga o ' zi uyg ' onadigan fikrlarni singdirishga asoslangan tamsil yo ' nalishi Nazarning " Maymun yetaklagan odam ", " Shamolni tutib bo ' lmaydi ", " Tobut ", " Xaroba shahar surati " kabi hikoyalari , " Yalpiz hidi " turkumida oydinlashadi ". 1 Nazar Eshonqul nafaqat qissalari bilan , balki hikoyalari bilan ham kitobxon va adabiyot ahliga yaxshi tanishdir . Uning , ayniqsa , barchaning e ' tiborini tortgan hikoyalaridan " Shamolni tutib bo ' lmaydi " va " Maymun yetaklagan odam " hikoyalari barchaga manzurdir . Asarlarida qahramonlarning qalbi , ichki dunyosi , ruhiy olamini ramz va metafora orqali betakror chizgilarda aks ettiradi . Xuddi mana shu yo ' nalish bilan u adabiyotimizning sahnasida o ' z o ' rnini topdi . Hozir uning asarlari kitobxonlarning o ' qimishli kitoblaridir . Chunki , Nazar Eshonqulning hikoyalarida qahramonlar masalasi muallif uchun bosh muammo sanaladi . Asarni esa qahramonlarsiz va ularning ruhiy olamisiz tasavvur qilib bo ' lmaydi . Aynan mana shu jihat bilan uning ijodi ahamiyatlidir . Asarda personaj ruhiyatining uning xatti-harakatlari, gap-so`zlari, yuz-ko`z ifodalari, undagi fiziologik o`zgarishlarni ko`rsatish orqali ochib berilishi bilvosita psixologik tasvirdir. 1 O'zbekiston adabiyoti va san'ati. 1990-yil, 21-sentyabr, № 36 (3090). 33

Qahramonlar ruhiy olamini har bir yozuvchi va ijodkor o ' z iqtidoridan kelib chiqib tasvirlaydi . " Psixologizm - ijtimoiy munosabatlarni va strukturalarni psixologik ma ' lumotlar , inson psixikasi xususiyatlari , odamlarning bevosita o ' zaro harakatlarini tahlil qilish asosida tushuntiradi " 1 Nazar Eshonqul ham birgina qahramonlar ruhiyatini turlicha rang va ohanglarda tasvirlaydi va oldiga qo ' ygan maqsadiga asar so ' ngida , albatta , erishadi . " Ramz voqelikni badiiy aks ettirishning shartli usuli , badiiy shartlilik shakllaridan . Ramz majozdan farq qilib , mazmuni obrazli qurilishi bilan bog ’ liq bo ’ ladi va ko ’ pma ’ noliligi bilan ajralib turadi ." Xuddi shunday ko ' pma ' nolilikni Nazar Eshonqul hikoyalarida ham ko ' rish mumkin . Nazar Eshonqul deyarli shakllanib ulgurgan modernistik yo ’ nalishdagi ijod namunalari bilan zamonaviy kitobxonga manzur bo ’ lmoqda . U o ’ z nigohlarini inson botiniga qaratib , go ’ zallik , ezgulik va haqiqatga xizmat qiluvchi sodda , teran , ravon , xalqchil mazmuni e ’ tiborga molik mavzular bilan hisoblashadigan yozuvchi , ijodkordir . Yozuvchining mahorati hikoyalarning sarlavhasidayoq ko ’ zga tashlanadi . Chunonchi , uning “ Maymun yetaklagan odam ”, " Shamolni tutib bo ' lmaydi ", " Bevaqt chalingan bong " hikoyalari bunga yaqqol misoldir . Bu sarlavhalar ko ' pmanoliligi bilan ham ahamiyatlidir . 1989- yil 6- yanvar kuni " O ' zbekiston adabiyoti va san ' ati " gazetasida Nazar Eshonqulning yangi hikoyasi bosildi , ya ' ni uning ijodi yana bir yangi va mazmunli asar bilan boyidi . Hikoya qahramonlarining ruhiy olami ham o ' zgachadir . " Hikoyada ruhiy holatni kuchaytiruvchi timsollar ko ' p , ularning hech biri bevaj ishlatilmaydi , balki muallif ko ' zda tutgan bosh maqsad - rassom chol fojeasini chuqurroq va bo ' rttiribroq ifoda etishga xizmat qiladi ." 2 Yozuvchilar bir asari bilan , xoh u kichik hajmli she ' r bo ' lsin , xoh trilogiya bo ' lsin bundan qat ' iy nazar o ' z maqsadiga erishish , ya ' ni aytmoqchi bo ' lgan fikrini yetkazib berish uchun harakat qiladi . Bundan kelib chiqib aytish mumkinki , muallif Nazar Eshonqul ham o ' z 1 O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 6-jild. – T., 2004 y, 189-bet. 2 Xurshid Do'stmuhammad. Ijod- ko'ngil munavvarligi. – Toshkent "Mumtoz so'z" 2011-y, 109-bet 34

maqsadiga erishish uchun har xil timsollardan , ishoralardan foydalanib ijod qilayotgan yozuvchilardan . Yo zu v chinin g ko'pchilik аsаrlаri qаtori hikoy аlаri hаm unin g b olаli g i o't ga n muhit g а b ori b hаm b og'lаnа d i, yo ki umumiy holа td а o'z b еk millаtini ng b osi b o't g аn hа yo t yo'linin g yaqqol d аlili sifаti d а hаm tаsа vv ur qilish mumkin. " Nazar ana shu birgina hikoyasi bilan umr shomini boshidan kechirayotgan katta bir tuzum ustidan o ' zining badiiy hukmini o ' qigan edi . Uning tili - tasviri beshafqat , ba ' zan me ' daga tegadigan darajada qora bo ' yoqlarga boy , lekin ifodalar beshafqatligi , qora rangning quyuqligi zamirida bedod tuzum tufayli barbod bo ' lgan umrga , umrlarga nisbatan rahm - shafqat to ' la edi ." 1 Bir qarashda hikoya bir xil ohangda yozilganligi uchun ham zerikarli tuyuladi . Biroq uni tahlil qilish jarayoni bundan mustasno . Nazar Eshonqul hikoyalarining mazmun va mohiyatiga e ' tibor bersak , ularda ko ' proq tundlik , zulmat , qorong ' ulik kabi holat tasvirlari juda ko ' p uchraydi . " Maymun yetaklagan odam " hikoyasi sarlavhasini ikki xil izohlash mumkin . Maymunni yetaklayotgan inson yoki insonni yetaklayotgan maymun . Shuningdek , yozuvchi bu hikoyaning nafaqat sarlavhasini , balki syujetida ham ramzga murajaat qilganligi yorqin ifodasini topgan . Hikoyada asosiy detal hisoblangan chol chizgan suratlardagi quyuq o ’ rmon , ko ’ zlaridan o ’ t chaqnab turgan yigitning bo ’ yniga tarang qilib kishan tortilgan maymunni yetaklab chiqishi tasviri va hikoyaning so ’ nggida , aksincha , maymun quyuq o ’ rmonga munkaygan bir cholni yetaklab kirishi tasviri butun asarning mohiyatini ochishga xizmat qiladi . Bu tasvirlar mohiyatan bir qancha ramzlarni qamrab oladi . Yigit bu yerda o ' zi yashayotgan jamiyat a ’ zolarini yetaklab ketayotganga o ’ xshaydi . Uning ko ’ zidagi olov , yuzidagi ishonch va unga berilgan qizg ’ ish bo ’ yoq yigitning bunga qodir ekanliganing ramzidir . Aynan shu jihatlar bilan hayotni , insonlarni boshqarish mumkin . Zamonaviy hikoyanavislikda inson va 1 Xurshid Do'stmuhammad. Ijod- ko'ngil munavvarligi. – Toshkent. "Mumtoz so'z" 2011-y,109-bet 35

jamiyat munosabatlari oddiy tushunilmaydi . Unda odam ijtimoiy munosabatlarning mahsuli sifatidagina emas , balki shaxsiyatidagi murakkabliklar va o ' ziga xosliklar bilan uyg ' un tasvirlanadi . Bu hol , birinchidan , ijtimoiy hayotda individual xususiyat kuchayganligini ko ' rsatsa , ikkinchidan , o ' zbek hikoyanavislarining tasvir mahorati oshganligidan dalolat bermoqda . Bundan kelib chiqib aytishimiz mumkinki , quyuq o ’ rmon sari maymunni yetaklab ketayotgan yigit bu yerda jamiyatni g ’ uborlardan poklovchi , insonni ma ’ nan barkamollikka undovchi kuchdir . Uning ko ’ zida hayotiylik ufurib turishi bilan birga borliqdagi ezgu niyatlar ham jilvalanadi . Aynan bu holatdagi tasvir yigitning jamiyatni oldinga yetaklay olishiga bo ’ lgan ishonchidan dalolat beradi . Cholning ko ’ zida esa umidsizlik , befarqlilik kabi ma ’ no aks ettirilgan . Yigitda bor xususiyatlar cholda bir paytlari mavjud bo ’ lgan bo ’ lsa , lekin hozir ularda zarracha ham o ’ xshashlik yo ’ q . Chol ojiz , ilojsiz , mavjud muhit va jamiyatga taslim bo ’ lgan , loqayd jamiyat vakili ramzi . Biz guvohi bo ’ lgan tasvirning har ikkalasida yigit va chol obrazi ikki xil tasvirlangan . Ana shu ikki xillik bir - birini inkor etmaydi . Sababi , ularda tasvirlangan ikki xillik mutanosiblikda ifodalangan . Ular bir - birini to ’ dirib keladi . Birinchi tasvirda yigit jamiyatni boshqarishni istagan bo ’ lsa , ikkinchi tasvirda jamiyat o ’ z a ’ zosini boshqaryapti . Maymunning cholni o ’ rmonga yetaklab ketishi kitobxonni biroz mulohazaga tortadi . Xo ’ sh , cholning umri tugab boryaptimi yoki u vaqtga taslim bo ’ lganmi ? E ’ tibor bersak , cholnig bo ’ ynida kishan yo ’ q . Bu uning vaqti - soati oxirlaganidan dalolat . Biz aynan manashunday damlardagina xohlaymizmi , yo ’ qmi , jamiyatga yoki mavjud hayot tarziga tobe bo ’ lishimiz mumkin . Yigitning maymunni yetaklab o ’ rmondan chiqishi jamiyatni ham maymun kabi yetaklay olishini , cholning maymunning ortidan ko ’ zlariga g ’ am cho ’ kkan , hayotga bo ’ lgan intilishidan nishona qolmagan holda ergashishi esa jamiyatga , mavjud haqiqatga tobe ekanligining ramzidir . Ya ’ nikim , maymun bu yerda insoniyat , u yashayotgan jamiyat ramzi . 36

Maymun tasvirida ta ’ sirchan va fikr - mulohaza talab etuvchi ramz , har ikkala tasvirda ham o ’ rmondan chiqib kelayotgan maymun yoki kirib ketayotgan maymun ham bir xil ko ’ rinishda . O ’ rmon va chol zamon , jamiyat va muhit ramzi hamdir . Har ikkala tasvirda ham ular o ’ zgarmydi . Maymun birinchi tasvirda bo ’ yniga tarang qilib tortilgan kishan bilan tasvirlanadi . Bunda yosh va beg ’ ubor qalbli insonning jamiyatni boshqarish orzusi deya izohlansa , ikkinchi tasvirda jamiyatning murakkab talotumlari va bo ’ xronlari yigit kabilarni o ’ z domiga tortib , ezgu niyatlarini “ yutib ” yuborganligi bilan izohlanadi . Aslini olganda hikoyada kishan alohida ramz sanaladi. Sababi, u ikki xillikni ajratib turibdi. Birinchi tasvirda maymunni yetaklab chiqib kelayotgan yigitning qo’lida bo’lsa, ikkinchi tasvirda cholni yetaklab kirib ketayotgan yigitning qo’lida o’sha kishanning yo’q ekanligi. Agar maymun ning qo’lida kishan bo’lganida edi, unda cholning umri tugayotgan emas, balki cholni jamiyat boshqarayotgan bo’lardi. Kishan tarang qilib tortilgan birinchi tasvirda yigit jamiyat va hayot uchun kurashda har qanday to’siqni yengib o’tishi mumkinligi tasvirlangan. Ikkinchi tasvirda esa kishan yo’q bo’lsa-da, chol maymun ortidan o’rmonga kirib ketishi tasvirlangan. Cholning avvalo yashashi uchun hech qanday kuchi va imkoniyatining yo’qligini bildiradi. Demak, yozuvchi kichik bir detal orqali ikki holatni bevosita bog’lab, hikoya obrazlarini ramzlar orqali tasvirlaydi. Aynan shuning uchun yozuvchi Nazar Eshonqul hikoyalarida ramzli obraz yetakchi sanaladi va deyarli hikoyalar mazmunini aynan ramzlar tashkil etadi. Shuning bilan birgalikda muallif cholning o'g'li obrazini ham asarga bejiz kiritgan emas. U qimor o'ynaydi, otasidan pul so'raydi, uni uradi. Mana shu axloqsizligi bilan u bugungi kun yoshlari orasida uchrab turadigan o'z ota- onasinida unutajak beboshlarning vakili sanaladi. Bugungi kun yoshlari orasida o'zini har qanday buzg'unchi g'oyalardan himoya qila oladigan va kerak bo'lsa qarshi kurashadiganlari ham bor. 37

Ana shunday yoshlarning vakili sifatida esa talaba obrazi kiritilgan. Nazar Eshonqul hikoyalarining biri boshqasiga o'xshamasa-da, lekin mantiqan davomi deb o'ylashimiz mumkin. Masalan, "Maymun yetaklagan odam" hikoyasining bosh qahramoni rassom obrazi, "Tobut" hikoyasining bosh qahramoni me'mor obrazining mantiqiy davomi deb ham o'ylashimiz mumkin. Nazarning deyarli barcha asarlarida "qo'lansa is" qahramonning ruhiy holatini bo'rttirib tasvirlashda o'ziga xos vositaga aylanadi. 1 Haqiqatdan ham, Nazar Eshonqulning ushbu ikki asarida ham "qo'lansa hid" tasvirining o'rni va ahamiyati o'zgachadir. Kichik bir izoh, yoki bo'lmasa kichik bir detal ham qahramonlarning ruhiy holatini butkul ochib berishi bizga ma'lum. Xuddi mana shu holat N.Eshonqulning hikoyalarida o'z tasdig'ini topganligini ko'rish mumkin. Muallif chirkin hid tasviridan "Maymun yetaklagan odam" hikoyasida chol ruhiyati tasvirini ochib berishda mohirona foydalanganligini guvohi bo'lamiz: " Ustun va romlari chirigan, umuman hovlidan chirkin va badbo'y hid kelardi. Chirkin hid daraxtlardan, qor ostida qolib qarovsizlikdan xazonlikka yuz tutgan gulzordan, uyning yog'ochlaridan va ayvonda qalashib yotgan har xil rasmlar uyumidan kelayotgan edi: shaltoq hid esa axlat solinadigan unduqadan kelardi" 2 Aynan mana shunday tasvir keltirilgan manzarada chol har kuni rasm chizadi. Demak, cholning har kuni o'tayotgan bu manzara uning xarakterini ochib berishga xizmat qiladi. Ko'rishimiz mumkinki, kishi ruhiyatini ochib berish uchun uning nafaqat o'zi, balki, tashqi olami, u bilan bog'liq bo'lgan manzaralar ham muhim o'rin tutadi. "Maymun yetaklagan odam" hikoyasidan keltirilgan bu holat rassomning xonasi tasviri bo'lsa, "Tobut" hikoyasidan keltirilgan lavhada me'morning qurgan shaharida ham xuddi shu hidga ishora qilinadi: "Hammasidan ham shaharga kirishimiz bilan dimog'imizga xuddi boshliqning nafasidan anqigan hidga o'xshash ufunat urilgani bizni biroz shoshirib qo'ydi: «chirkinlik, xazonrezgilik va badan hidi qorishib ketgan shaharda ufunat xuddi bu manzilga 1 Xurshid Do'stmuhammad. "Ijod-ko'ngil munavvarligi". – Toshkent,-"Mumtoz soz".2011y.109-bet 2 Nazar Eshonqul. "Yalpiz hidi". – Toshkent. 234 -bet 38

tashrif buyurganlarning burnini kuydirib tashlash uchun ataylab tarqatilayotganday edi: faqat lahaddagina shunday hid anqishi mumkin deb o'yladim men." 1 Yangi qurilgan shaharga noma'lum kasallik tarqaladi. Kundan kunga o'liklar soni ortib boradi. Hikoyaning yechimini qachonki, hikoya xotimasini o'qigandagina topish mumkin. Chunki yangi qurilgan shahar tobut shaklida qurilgan bo'ladi. Shuningdek, Nazar Eshonqulning "Xaroba shaxar surati" nomli hikoyasida ham yuqoridagi hikoyalardan keltirilgan lavhalar kabi badbo'y hidni ko'rish mumkin: "Suratga qarab turib doimo dud hidini tuyardim: balkim menga shunday tuyulgandir, ammo bu oddiy tutunning hidi emsdi, men bunday achimsiq hidni ko'p yillar avval qishlog'imizga yovvoyi ayiq quvlab yurib kelib qolgan bir guruh ovchilarning qurum bosgan miltig'ida his etgan edim va suratdagi hid haqiqatan ham hozirgina ortlagan uyqum hidiga o'xshardi: ehtimol bu hid mening dimog'imda shahar aql bovar qilmas xiyonat va sotqinlikdan so'ng vayron etilgan, deb o'ylay boshlagach paydo bo'lgandir?" 2 "Maymun yetaklagan odam" hikoyasining ramziy ma'nodagi davomi sifatida "Tobut" hikoyasini keltirib o'tdik. Xuddi shunday "Xaroba shahar surati" nomli hikoya esa "Tobut" hikoyasining mantiqiy davomidir. Ushbu davomiylikdan kelib chiqib aytish mumkinki, Nazar Eshonqul hikoyalarida va umuman ijodiyotida bir asarda boshlangan faryod ikkinchi bir asarda alanga olgan cho'g' kabi isyon ko'taradi. "Nazarning barcha asarlarida qadimiy vazmin va ma'yus musiqa yanglig' saqlanib kelayotgan birdek tanish ohang kitobxonlarimizni ham ta'sirchan, sirli va mushohadakor o'ylarga toldiradi". 3 "Xaroba shahar surati" hikoyasini o'qish davomida dastlab nima uchun faqat birgina surat haqida shuncha gap borayotganiga hayron bo'lasan, kishi. Hikoya shunday boshlanadi: "Bu surat xonamda qachon paydo bo'ldi, qanday kelib qoldi, to'g'risi, hozir aniq eslayolmayman, lekin men bu suratni ko'chadan, xiyobon burchagiga o'tirib olib, o'tgan-ketgandan sadaqa so'rayotgan o'zining 1 O`sha kitob, 235-bet. 2 Nazar Eshonqul. "Yalpiz hidi". – Toshkent. 238 –bet. 3 Xurshid Do'stmuhammad.. "Ijod - ko'ngil munavvarligi". – Toshkent ."Mumtoz so'z". 110-bet. 39

chizganlarini arzon garovga sotib o'tiradigan, arvohday ozg'in va sersoqol qandaydir qashshoq rassomdan sotib olgan bo'lsam kerak deb o'zimni ovuntiraman". 1 Voqealar muallif tilidan bayon qilinadi. U suratdagi shaharni Tursoriya deb ataydi. Hikoyani o'qish davomida muallif suratni nimaning ramzi qilib olgani haqida juda ko'p fikrga ham borishimiz mumkin. Masalan, hikoyada keltirilgan suratdagi shaharni ramziy ma'noda yurak yoki bo'lmasa yor vasli deb ham tushunish mumkin: "Nima bo'lganda ham Tursoriya bir qarashda ko'ngilga g'ulu solib qo'yardi, biroq bo'yoqlar oqimiga tikilib qarasangiz, shaharning tosh devorlari borib tutashgan tepalik uzra qorachiqday qizg'ish shu'lani ko'rishingiz mumkin edi." 2 Shuningdek, Nazar Eshonqul qalamiga mansub barcha asarlarda qahramonlar ruhiyati kitobxonlarni befarq qoldirmaydi. Chunki, ijodkor shunchaki yozishni chetlab o'tadi, u timsollar, ramzlar, ishoralar, qaratiqlar, o'xshatishlar, misollardan unumli foydalanadi. Shu sababli bo'lsa kerak, bu ijodkorni bilgan, kitoblarini muntazam o'qib kelgan kitobxonlar ham uning kelgusi asarlarini o'qiganlarida yana bir yangilik kashf qiladilar. Sababi, muallif o'zini o'zi yangilaydi, eskilikdan ortga chekinadi, ya'ni qahramonlar ruhiyati va kechinmalarini takrorliligidan qochadi. Bu esa unga va uning ijodiga bo'lgan xurmat va ishonchni orttiradi. Mustaqillik har bir ijodkor ahliga o'zgacha bir ilhom hamda keng imkoniyatlar yaratayotgani oyday ravshan. Har bir badiiy asar, har bir she'r, yaratilayotgan har bir qahramondan badiiy kashfiyot talab qilayotgan bir davrda Nazar Eshonqul ijodidagi o'zgarishlar ham badiiy kashfiyot darajasiga ko'tarilda. Uning asarlaridagi obrazlarning xilma-xilligi va ruhiyat tasvirining tabiiyligi uning ijodidagi ko'tarinkilikning sababidir. Nazar Eshonqul ijodini o'rganar ekanmiz, u xuddi rassom kabi kishi ruhiyatini ranglar orqali emas, balki ramzlar orqali tasvirlayotganini guvohi bo'lamiz. Nazarimizda, Xurshid Do'stmuhammad kabi Nazar Eshonqul ijodida ham yaratilgan bu jihatni badiiy kashfiyot desak xato 1 w.w.w.ziyouz.com 2 O'sha internet sayti. 40

bo'lmaydi. Sababi bunda ham takrorlanmas personajlar, shuningdek, kishi ruhiyatini ochishda va xarakter yaratishda ramzlarning imkoniyatlari nechog'li ko'p ekanligini isbotlab berdi. II. 2 Nazar Eshonqul hikoyalarida ijodkorning estetik ideali va obrazlar ruhiyati 41

Estetik ideal san’at asarlariga mujassamlangan voqelikka bo’lgan estetik – hissiy munosabatdir”. Estetik voqea – hodisalarni baholash mezon, voqelikni estetik bilish vositasi, namuna qariyib muayyan norma demakdir. Hayot unga binoan kulgili yoki fojiali, deyiladi. Estetik idealning “komik inson”ga ham o’z qarashi bor. Uning asosida hayot o’zgartiriladi, takomillashtiriladi. Unga ko’ra, odamlar xunuk yo go’zal bo’lishi mumkin, u kishilarning madaniyat, odamiylik darajasini ko’rsatadi. Estetik ideal – tarixiy, zamonlar o’tgan sari tajriba yig’ib boradi, boyiydi, chuqurlashadi. Estetik ideal – ijodkor konseptsiyasini ya’ni uning o’ziga xos yo’nalishini belgilab ko’rsatadi. Yozuvchi ediali go’zallikdir, u tabiiy va estetik go’zallik tarzida ko’rinadi, ammo fojia xunuk, komik hodisalar ta’siri zamirida yashiringan bo’ladi. U milliy va umuminsoniy manfaatlar va qiziqishlarga tayanadi. Yozuvchining estetik ideali ijobiy qahramonning estetik idealiga qo’shilib ketadi. Jamiyat, inson ibrat va o’rnaksiz yashay olmaydi, ya’ni ideal uning uchun suv va havodey kerak. Ko’rinib turibdiki, estetik idealsiz badiiylik yo’q. Biroq estetik ideal qat’iy o’lcham yo chegara emas, ammo yozuvchi unga ega bo’lishi shart. Yozuvchi ega bo’lgan sehrli mantiq har bir adabiy tur va har bir janrda, ularning spetsifikalari negizida o’ziga xos ifodalanadi. U romantizmda – 42 hut a 42 s, realizmda 42 hut a 42 st tus oladi. G’oya – yozuvchining niyati, estetik ideal bilan bog’langan. Go’yo Gyotening “ideallar doimo inqilobiy maqsadlarga kerak”, degan fikrini ta’kidlagan. Estetik ideal asosida insonparvarlik turadi va u hamma unsurlarni uyushtiradi. Gumanizm muallifni haqiqatdan uzoqlashtirmaydi. Estetik ideal go’zallik qonunlariga tayanadi, jirkanch hodisa va salbiy shaxslarga qarshi turadi. Adabiyot xunukni, salbiyni ko’rsatganda ham go’zallikka dastyorlik qiladi. “Go’zallik haqiqatni ilmiy o’zlashtirishning safdoshidir. Umuminsoniy manfaatlarni ifodalash go’zallik tasviridir, haqiqiy badiiy asarlarda na go’zallik, na 42

etishmovchilik mavjud; ular kimga tushunarli bo’lsa, unga faqat go’zallik butunligicha ko’rinadi”. Yozuvchi o’z idealini to’la aks ettirishi lozim. Unga hiyonat qilmasligi kerak. Yozuvchi asar va qahramonning ham estetik ideali bo’ladi. Cho’lponning estetik ideali shaxs erki, ozodlik va mustaqil davlat tuzishdir. “Zaynab va Omon” dostonining estetik ideali sevgida bid’atlarga qarshi turishdir. Otabekning estetik ideali yuksak insoniylik, oru nomus, chorizm bosqinchiligiga qarshi boorish. Ulug’ vatan urushi davri adabiyotining estetik ideali front orqasini mustahkamlash va g’alabadir. Sovet adabiyoti kommunistik estetik ideal bilan qurollangan edi. Turli yozuvchilar, ijodiy metod, oqim, g’oya, uslub va qarashlar ziddiyati va kurash oqibatida g’olib chiqqan, yetakchi, hukmron adabiy taraqqiyot yo’nalishi adabiy jarayon demakdir. Istedod, estetik ideal va adabiy jarayon bir butundir. Yozuvchi asarda aks etgan mavzu va voqeaga adabiy jarayon ruhi, o’z estetik ideali taqozosi bilan aloqador holda e’tibor hamda baho beradi, chunki uning o’z estetik orzusi (ideali) shu adabiy jarayonda shakllanadi. Istedod davr taqozosiga binoan, mavzuni tanlaydi va voqeani baholaydi, uning o’ziga hos ifoda uslubi davr va adabiy jarayon uslubi bilan mushtarakliklarga ega. Chindan ham estetik idealni birgina ijobiy qahramon, badiiy obraz yoki sof go’zallik tasavvurlari qamrovida olib talqin etish yanglish xulosalarga olib keladi. Zero ijodkor estetik ideali san’at va adabiyot namunalari qamrovida namoyon bo’ladi. Estetik idel intilishlarning eng yuksak cho’qqisi, eng oily maqsad, namuna sifatida o’quvchi xis – tuyg’ulariga, ongiga ta’sir qiladi va tasavvur olamining kengayishiga asos bo’ladi. Badiiy asardagi estetik ideal hayotda har bir inson ko’nglidagi idealning teranlashuviga yordam beradi. Aksariyat hollarda idealning badiiy shaklda reallshuvi inson o’z hayotidagi maqsadiga yetishiga kuch – quvvat bag’ishlaydi. Aks holda, asarning yozilishi va o’qilishida muddao hosil bo’lmas edi. Estetik ideal san’at va adabiyotning yashashida, jamiyatda o’rnini topishida eng muhim 43

omillardan biri hisoblanadi. Demak, u yoki bu ijodkorning estetik ideali haqida so’z ketsa, quyidagi jihatlarni e’tiborga olish kerak: - shoir va yozuvchi yashab ijob etgan davtning go’yaviy, mafkuraviy, ijtimoiy – iqtisodiy talab va ehtiyojlari bilan bog’liq holatlar; - estetik idealning ijodkor shaxsi, dunyoqarashi, hayotiy qiziqishlari va poetic salohiyatiga bog’liqligi; - umuminsoniy estetik idealning azaliy mezonlariga muayyan davr va ijodkorning munosabati masalalari. Estetik ideal qaysi davrda qanday shakl va mazmunda ifodalanmasin, uning negizida insonga munosabat doimo saqlanadi va u yaxlit estetik ideal tushunchasi mag’zini tashkil etadi. N.Eshonqulning “Tobut” deb sarlavhalangan hikoyasi 90-yillar o’zbek modern hikoyalarining yetuk namunasi bo’ladi desak, yanglishmasak kerak. Hikoyani o’qigan o’quvchi hayotning faqat oq rangdan iborat emasligiga iymon keltiradi. Turmushdagi ezgulik va yovuzlik tushunchalarini solishtirib, ezgulikning qadr – qimmatini chuqurroqanglaydi. Sho’ro adabiyoti anglamagan yangi bir mazmunni ilg’agandek bo’ladi. Hikoyada psixologik bayon uslubi yetakchilik qiladi. Aytish kerakki, bunday uslub N.Eshonqul ijodiga xos. Uchinchi shaxs tomonidan bayon qilingan voqealar qahramonlar va ro’y bergan tahlikali vaziyat tasvirini beradi. “No’malum sabablarga ko’ra o’lim ko’paygan chekka muzofotdagi oils shaharga ketayotgan tekshiruv guruhiga nega aynan meni qo’shib qo’yishdi, me’morchilikning o’latga qanday aloqasi bor. (Bizga hali sira aniqlanmagan o’lat deb tushuntirishdi). To’g’risi, hozircha aqlim yetmaydi”, deb boshlanadi hikoya. 1 Parchadan ma’lumki, hikoya qahramoni addiy bir me’mor. Tajriba, bilim, mahorat borasida ham boshqa me’morlardan farq qilmaydi. Uni o’lat munosabati “xo’jako’rsinga” jo’natishgan, xolos. O’lat davom etayotgan shaxarga yetib kelganda, hatto oradan bir necha kun o’tganda ham me’mor o’zining, kasbining o’latga qanday aloqasi borligini tushuna 1 Eshonqul N. Tobut. // O’zAS. 1992. 17iyul 44

olmaydi. Shaharda esa o’lat kuchaygandan kuchayib, shahar ahlini yuhodek komiga tortaveradi. Guruhning kutib olgan shahar boshlig’I voqeani shunday bayon qiladiki, barcha guruh a’zolarining, xatto o’lat buyicha mutaxassis professorning ham vujudlarini o’lim sharpasi g’imirlagandek tasavvur o’yg’onadi: “Hamma balo besh oycha burun boshlandi. Odamlar ishlab turgan yoki uxlab yotgan joylarida ba’zan suhbatlashib turib to’satdan jon taslim qilishayapti. Avvaliga biz bularning hammasi shunchaki tasodifiy deb o’ylagandik. Biroq o’lim tobora ko’paygach, tashvishga tushib qoldik. Maxsus emlash o’tkazdik, voqeaning tagiga yetish uchun barcha kasalxonalarimizni nazorat ostiga oldik, bir necha marta ularni maxsus nazoratdan o’tkazdik, ammo natija bo’lmadi – o’lim to’xtamadi” 1 . Me’mor yigitning shahar boshlig’ining hikoyasidan ham ko’proq boshqa narsalar daxshatga solar edi: Birinchi bor o’lat shahar ostonasiga qadam qo’yganida u butun shaharni tutib ketgan, hatto shahar boshlig’ining vujudidan anqiyotgan achimsiq, badbo’y hidni sezadi. Shahar darvozasining haybati, shaharning “uchishga chog’langan mahluq”ni eslatish uni daxshatga soladi. Shahar darvozasidan ichkariga kirar ekan, ularni g’oz qotgan soqchilar kutib olishadi. Bu holat e’morga shahar ichida o’zga bir muhit mavjudligiga ishora bo’lib turadi. E’tibor qilinsa, ushbu shahar bir qarashdayoq sho’ro diktaturasi tomonidan o’rnatilgan g’ayriinsoniy muhitni eslatadi. Shahar boshlig’idan tortib, barcha aholining ko’zlarida umidsizlik, loqaydlik kezib yurardi. Shahar binolaridagi muhtashamlik, beakdorlik va soxta salobat bu joydagi hazing, chiqkin muhit qiyofasini yashirishdan ko’ra oshirishga xizmat qiladi. Me’mor avvaliga o’latning sababi shahar binolarining quyoshga teskari qilib qurilganidanmikan, degan hayolga boradi: “Ammo tezda bu o’yim haqiqatga hech bir to’g’ri kelmasligini angladim: “o’lim to’rt muchasi but, baquvvat, sog’lom kishilarning ham komiga torayapti”, degan edi shahar boshlig’i. o’latning bu uylarga hech bir aloqasi yo’qligini tushungach, hafsalam pir bo’lib ortga qaytdi”, 1 Eshonqul N. Tobut. // O’zAS. 1992. 17iyul 45

deya hikoya qiladi qahramon. Shahar aholisining bir xil qiyofasi, ulardan yozilib turgan hasrat, mung, yuzidan yog’ilib turgan loqaydlik va qahr bu odamlar uchun kelajak absurdga aylanganidan dalolat beradi. Yozuvchi bir o’rinda shaharni sarobga, ro’yoga o’xshatadi. Darhaqiqat, sho’rolar o’rnatgan diktatura ham asli sarob bo’lgan yolg’onchi aqidalar asosiga qurilganmidi? Odamlarning bemaqsad izg’ib yurishi, hayotga nisbatan loqayd munosabati, yuzlaridagi qurquvning izi shaxsiyatidagi qiyofasizlik, hamma – hammasi sho’ro davri odamining absurd hayotini, kelajaksiz turmushini eslatadi. Hikoyada “kiyimlari uvada, qaddi bukik, uzun hirqa kiygan, ko’zlarini jazava – junun qoplab olgan” jinni obrazi bor. U odamlarga qarata mudom bir gapni takrorlab yuradi: - Hammalaring uning changalidasizlar, shahar ham uniki. “U menga aytib turdi, men qurib berdim.” Shahar boshlig’I me’morga uning asli shu shahar loyihasini chizgan me’mor ekanligini aytadi. O’zi g’ayratli, bilimli odam bo’lib, “dunyoda eng ulkan va odamlar hali hayoliga keltirmagan shahar quramiz”, deb yuradi. Shahar bitgach, ko’p o’tmay o’z ustaxonasini yoqib yuboradi. Shaharga ham o’t quymoqchi bo’ladi. Keyin uni jinnixonaga jo’natadilar. U tomom jinni bo’lib qoladi. Bu obraz ko’p jihatdan sho’roga xizmat qilgan sotsialistik qurilishlar boshida bo’lgan, ammo daf’atan bu tuzum mohiyatini anglab qolib isyon ko’targan ba’zi ziyolilarni eslatadi. Ma’lumki, sho’ro tuzumini g’ayriinsoniyligini anglab yetgan har qanday odam jazosiz qolmagan. Turmalarga, jinnixonalarga qamashgan. Muallif bu obraz orqali sho’ro zamonida faqat jinni odamgina haqiqatni ayta olishi, ko’zi ko’r bo’lgan sovet fuqarolari uni hech qachon anglamaganlarini ko’rsatadi. Sovetlar jamiyatida bunday hodisalar kam bo’lsa-da, bo’lib turga haqiqat. Hikoyadagi barcha obrazlar aniq bir qiyofaga ega emas. Hayotlari ularning qiyofalari ham ma’nosiz, shaklsiz absurd. Faqat telbagina telbaligi ostida o’z qiyofasini saqlab qolgan. Lekin bu qiyofasiz jamiyatdan quvilishga, o’limga mahkum. U loqayd 46

hamshaharlariga qarata “hammamiz uning changalidamiz” deganda yodimizga ko’pchilikni daxshatli changaliga olgan sho’ro tuzumi keladi. Telba ham bir paytlar ko’p qatori bo’lgan. Uning (sho’ro tuzumining) ko’rsatmasi bilan ko’r – ko’rona shahar (sovet tuzumini) qurilishiga bosh bo’lgan. Ishning nima bilan tugashini anglamagan. Hikoya so’ngida shahar loyihasini telbadan olgan me’mor yigit uning tobut shaklida qurilganini anglaydi. Shunda u barcha falokatlarning sababini tushunadi. Shahar aro kezib yurgan badbo’y hid (sho’ro mafkurasi)ning tobut (sho’ro tuzumi) uchun xosligini anglaydi. Darhaqiqat, sho’ro tuzumida yashaganlar uning mashaqqatlarini tortganlar ruhlarida, jismlarida 47 hut a’riq his etganlar. Faqat asl sababini anglab yetmaganlar. Rostdan ham tobut ichida tug’ilgan odam uning tobut ekanligini qanday anglasin?! N.Eshonqul ushbu absurd tuyg’usini ijtimoiy tuzum vositasida talqin etgan. Sharq xalqlaridan o’lim darakchisini bildiruvchi Tobut obrazini sobiq sho’ro tuzumining ramzi sifatida bergan. Tobut – shahar ichida yashaydigan odamlar hayotlarining absurdga aylanib qolganini o’zlari sezmaydilar. Haqiqiy hayotdan ularni shahar devorlari ajratib turadi. Ularning hammasi bir xil – qiyofasiz. Fikru qarashlari bilan Tobut shahardan tashqaridagi dunyoni anglashga ojizdirlar. Sun’iy absurd jamiyatda yashayotgan, yashashdan ham ko’ra ko’proq o’lim sari borayotgan, tasavvur beradigan shahar ahli sobiq sho’ro xalqining tipik tasviridir. Hikoya inson va jamiyat munosabatidagi fojiani ramziy buyoqlar orqali rang – barang tasvirlarga aks ettiradi. Jamiyat, tuzum haqida bunday talqin berishga avvallari birorta so’z aytishga jur’ati yetmagan yozuvchi bugungi kun hikoyalarida bu ziddiyatlarni oshkor ayta oladigan bo’ldi. Avvalo, sarlavhaga e’tibor beraylik. 90-yillargacha o’zbek adabiyotida asar g’oyasi va maqsadiga bunday jumlalar birmuncha yod edi. Chunki bu qanday og’riqki, insonning azoblanishi evaziga undan lazzat olsa, degan fikrni hazm qilishi qiyin bo’lgan zamondoshimiz ham topiladi. Adib “Og’riq lazzati” hikoyasida inson ruhiyati va tafakkuridagi qabariq va nozik qirralarining tasvirini beradi. Asarda tasvirlangan kishilar obrazi atrofda 47

bo’layotgan voqea hodisalarga befarq, ular no’malum bir bo’shliq qa’rida mayib va majruh, qaram va mute, lekin bu mutelik va majruhlikni mutlaqo hiz qilmaydigan kishilardir. Ularning kechmishi, kelajagi faqat tafakkur orqali ochiladi. Shu o’rinda yozuvchining “Agar hayol va tafakkur qudrati bo’lmaganda badiiy asar oddiygina bayondan iborat bo’lib qolardi”, degan so’zlari fikrimizni dalillash uchun xizmat qiladi. Asarda tasvirlangan holat, vahshiylik o’zganing azoblanishi evaziga rohatlanish ya’ni sadism holati o’zbek adabiyotida kam ishlangan. Adib asarga asos qilib kundalik bo’lmagan voqealarni oladi va bu voqealar ko’proq falsafiy, badiiy mushohadalar orqali beriladi. “fig’onlar qanchalik mudhish hasratomuz chiqmasin, bunga hech kim e’tibor ham bermas, aksincha, bir necha fig’on ichidan kim ko’proq oh – boh qilayotibdi, kimning tovushi baland, kimniki zo’raki-yu, kimniki samimiy deya bahslashardilar”. Adib voqealarni tasvirlar ekan, inson ruhiyatini, uning ichki dunyosini, xatti – harakatlarini va bu holatlarning shakllanishida ijtimoiy muhit muhim rol uynashini nazarda tutadi. Abu Nasr Farobiy ta’kidlaganidek, insonning insonligini ifoda etuvchi yagona mezon aql idrok, ong va tafakkur darajasi bo’lsa, ularning mohiyatini ochib beruvchi, miqiyos va ko’lamiga baho beruvchi bosh mezon xatti – harakat, hayotga va atrof – muhitga munosabatdir. Inson o’zining insonligini muhit ta’sirida namoyon etadi. Darhaqiqat, badiiy adabiyotda muhit insoz xarakterini ochib berishda muhim rol o’ynaydi. Chunki har qanday holat va harakat inson tafakkuriga shunchaki ta’sir etib qolmay, uning voqea hodisaga qanday munosabatda ekanligining ifodasi hamdir. N.Eshonqul qahramonlari ham muhitning kuchli va ayovsiz ta’siriga tushib qolgan, uning quliga aylangan, bu holatdan qutilishga o’zida idrok yo iroda topolmagan kimsalardir. Inson murakkab – xilqat. U jamiyatda ongli ravishda harakatlanadi. Ba’zi sirli hatti – xarakatlar inson qismatini fojiaga olib keladi. Asarda uch toifadagi insonning badiiy tasviri mujassamlashib, bir – birini to’ldirib keladi. Maydon ramziy ma’noda hayotdir. Ana shu maydonda 48

azoblanuvchi, azoblovchi va tomoshabin ishtirok etadi. Bu toifalarning har biri o’z tafakkur tarziga ega. Hikoyada tasvirlanayotgan fojia kitobxonni hayajonga soladi va ishontiradi. Asardagi obrazlarga alohida – alohida nazar tashlaylik. Azoblanuvchi mahkum kim? U qanday muhitda? Hikoya inson taqdirining, azoblarining rangin buyoqlarini ko’ramiz. Asar qahramoni murakkab tuyg’ular egasi. Asar voqealari hikoyachi qahramon tilidan bayon qilinadi. Asrda tasvirlangan bu voqealar ma’nosi tagzamirli. Uni har kim o’zicha tushunishi mumkin. Masalan, u dunyodagi ma’lum bir millatning, xalqning ko’rinishidir, balki. Unda azob – uqubatlarga giriftor qaysi bir millat vakillariga ishora bordek. Ma’lumki, inson fe’l – atvori ko’p qirrali bo’lib, odamlarning tashqi qiyofalari, o’xshamaganligi singari ularning harakterlari ham turlicha bo’ladi. Har qanday inson tafakkurida yaxshilik ham, yomonlik qorishiq holda birdek mavjud. Faqat bu ikki xususiyatning qaysi biri hayot davomida qay yusinda ko’proq rivojlanishi ijtimoiy muhitga bevosita bog’liq hodisadir. N.Eshonqulning bu hikoyasi go’yoki mana shu fikr ifodalanayotgandek. Hikoyani o’qigan o’qigan o’quvchining ongi va tafakkurining qaysidir burchaklarida bemehrlik, vahshiylikka nisbatan isyon uyg’ongandek bo’ladi, hikoyada adib tafakkuriga hayotning qaysi bir jihatidan ta’sir ko’rsatgan vahshiylik aks etgandek. Bu uning xalqiga mustabid jamiyat tomonidan qilingan vahshiylikdir balki. Bu – uning xalqining uzoq yillar mobaynida manqurtga aylantirishga qaratilgan vahshiylikdir ehtimol. Bu – uning xalqining yig’lab turib kulishga, har qanday og’riqni lazzat deb qabul qilishga majbur etgan vahshiylik bo’lsa, ajab emas. Tasvirlangan vaxshiyliklardan adib yaratgan uch qutb o’zicha lazzat oladi, mahkumlar og’riqdan, nazoratchilar jazo berishdan, tomoshabin esa azob berish va azoblanish holatlarning guvohi ekanligidan. Istiqlol davri hikoyanavisligi o’zanini izlayotgan irmoqlardek ijod namunalari bilan kitobxonga tanish, notanish tasavvurlar bermoqda. O’z o’zanini hikoyanavislikdan topgan, ijodkor, yozuvchi Nazar Eshonqul hikoyalari kechinma tavsifining ustunligi bilan ajralib turadi. 49

Nazar Eshonqul asarlarida insonning qalbi, ichki dunyosi, ruhiy olami ramz va metaforalar orqali betakror chizgilarda aks ettiriladi. Bunday ijod namunalari adabiyotimizning o’ziga xos yangi yo’nalishi sifatida e’tirof etilmoqda. Yozuvchining dastlab yaratgan va e’lon qilgan hikoyalaridan shu davrga qadar yaratilgan asarlari ijodi shakllanishi uchun yetarli, asos bo’ladigan darajada mazmunlidir. Bugungi kunda Nazar Eshonqul ijodini o’rganilishiga asos bo'ladigan ayrim asarlarni ko’rsatib o’taylik: Birinchidan , yozuvchi har bir hikoyani ramzli va ma’lum bir belgi kashf etuvchi sarlavha ostida boshlaydi. Chunonchi, uning “Shamolni tutib bo’lmaydi”, “Bevaqt chalingan bong”, “Maymun yetaklaga odam” singari hikoyalari ramzlar orqali shakllantirilgan. Ikkinchidan , yozuvchi Nazar Eshonqul asarlari ijodiy tajribalar qilish, kutilmagan holatlarni shakllantirilishiga hikoyanavislikda guvoh bo’ldik. Nazar Eshonqul milliy istiqlol davri o’zbek nasriga yangi ohang olib kira oldi. Uning “Shamolni tutib bo’lmaydi” hikoyasi ifodaning qabariqligi, tasvir markaziga olingan shaxs tabiatining mutlaqo kutilmagan va yangiligidan tashqari ohangning o’zgachaligi bilan ham kishini hayratga soladi. “Nazar nasrimizni shunday ohang bilan boyitdiki, bu ohang o’zbek millatiga xos bo’lgan jihatlarni aks ettirish imkoniyati jihatidan tengsizdir”. 1 Uchinchidan, N.Eshonqul ijodini F.Kafka ijodiga qiyoslash mumkin. Ma’lumki, F.Kafka ijod namunalari jahon adabiyoti durdonalaridan o’rin olgan. Aytishimiz mumkinki, N.Eshonqul jahon durdonalari darajasidagi hikoyalarni yaratishga intilmoqda. Fikrimizni asoslashga harakat qilsak, Qozoqboy Yo’ldoshevning “Yoniq so’z” kitobida F.Kafka hikoyalari kishida qo’rquv, hatto ayrim o’rinlarda jirkanish tuyg’ularini uyg’otishi mumkinligini keltirib o’tadi. N.Eshonqulga esa quyidagicha ta’rif beradi: “Ayrim o’rinlarda o’xshatishlarning sun’iyligi, hayratlarning qahramon tabiati va ruhiyatidan yiroqligi kishining g’ashiga tegadi”. 1 Qozoqboy Yo'ldoshev. "Yoniq so'z". – T., 2006 yil. 50

Lekin bu holat faqat ayrim hikoyalardagi ayrim o’rinlarda kuzatilsa-da, N.Eshonqul hikoyalarining mavzulari rang-barang. “Shamolni tutib bo’lmaydi” hikoyasining sarlavhasi-da, insonni o’ylashga majbur qiladi. Xo’sh, shamol bu o’rinda qanday ramz, nimaning belgisi, qayerga ishora degan savollar tug’ilishi tabiiy. Hikoyada ko’zda tutilgan shamol – “vaqt” ramzi. Shamolni tutib, to’xtatib bo’maganidek vaqtning hisobini ham ortga qaytarib yoki o’zgartirib bo’lmaydi. Bu o’z o’rnida nimaning belgisi ekanligi. Vaqt-bu umr. Vaqt-soati yetganda inson umri tugaydi. Bu esa shamolning o'rni ma'nosiga ishora qilishi. Hikoya so’ngida shunday holatga duch kelamiz: “ko’p turganidan bo’g’in-bo’g’in bo’lib, faqat suyakning o’zi qolgan, u ham qoramtir tus olib, naq kukunga aylanish arafasiga kelgan, chorsining yirtig’iga pala-partish o’rab tashlangan o’nta odam barmog’i ham topildi”. 1 Bu yerda barmoqlar, aynan, odam barmoqlari haqida so’z ketar ekan, ular so’zsiz – qasos, o’ch ramzidir. Barmoqlar miltiqdan o’q uzgan, insonni qiynagan, o’ldirgan va azob bergan inson Zamon Otboqarning barmoqlaridir. Bayna momo esa qasos oldi. Erining o’g’lining, shuningdek, butun tersotaliklarning qasosini oldi. Shamol – miltiqdan otilgan o’qning ramzi hamdir. Nazar Eshonqulning ham tug'ilgan, unib-o'sgan joylari uning ruhiyati, fikrlashi, fe'l-atvoriga bir umrlik ta'sir o'tkazgan va muallif nazarda tutayotgan Tersota uning tug'ilgan vatnining nomidir. Hikoyadan xulosa sifatida shunday deyish mumkin: otilgan o’qni ham, shamolni ham to’xtatib bo’lmaydi. Bayna momo ning eri, o'g'li, Zamon otboqar kabi epizodlar ham shamol misoli juda kam hayot ko'rdilar . Bayna momo esa qasos, o'ch, qasd olami bilan yashadi. Bu qahramon tabiatan beg'ubor emas . U umri davomida bor sitamlarini, qahr- g'azablarini bor alamlari va ichki kechinmalarini ichiga yutib kelgan qahramon timsolida gavdalanadi . Bayna momoni yaxshi xotiralar bilan eslashardi. U jiddiylikni o'ziga o'rtoq qilib ol gan edi. O'g'li va erining murdasi tepasida turgan Bayna momo madad 1 Nazar Eshonqul. "Yalpiz hidi".– Toshkent. 243 –bet. 51

izlab, uylarining tuynuklarini yopib turgan qora pardalarga bir-bir ko'z tikdi, biroq u yerda sovuq sukutdan boshqa hech narsa ko'rinmas, zulmatga cho'kkan tuynuklar bu misli ko'rilmagan qotillikni jimgina tomosha qilib turardi. Bayna momo o ' zining qanchalar bardoshli ekanligini zamonning va Zamon otboqarning kaltaklariga baholi qudrat chidaganligi bilan namoyon qildi . O'z- o'zidan o'zini, or-nomusini, diyonatini saqlab qola oldi. Og ' ir kunda qolganda ham dushmani oyog ' iga bosh urmadi . Bayna m o mo shu darajada zardali ayolki, hattoki bu zardaning ta ' sirida yelkasiga bug'doyni ortib o'zi tegirmonga boradi. Uning bug'doy ko'tarib yurishidan ori kelgan Ollomurod tegirmonchi Bayna momoni insofga chaqir a di. – Siz bunday ovora bo'lib yurmang,- dedi u.- Biron erkakdan berib yuborsangiz, tortib, o'zim uyingizga olib borib tashlayman. 1 Bayna momoning g ' ashini keltigan bu gaplar jahlini ham chiqardi . U ba'zida qishloqdoshlarni ochiq masxara qilardi: «E, senmisan, salom chavandoz, xotiningning ishtonini kiyib yuribsanmi deyman»... 2 Bayna momoning bunday o ' zini tutishi bora - bora uni butunkay yakkalanib qolishiga sabab bo ' ldi . Qish paytlari uchun g'amlab qo'yilgan o'tini yetmagan kunlari ham bo ' lardi . Shunda u ko'rpaga oyog'ini tiq ib , xotirasiga isinib jon saqlardi. Bayna momo ni hayot kaltaklari hayron qolarli darajada murakkab tabiatdli ayolga ay lantirib qo ' y gan edi. Eri va o ' g ' lining o ' limi unga yigirma uch yil tinchlik bermadi . Bayna momo baribir oriyatinnig, erin in g, o 'g'lini n g, T ersotaliklarning qasosini olish ni ko ' ngliga tugib yashardi . S h unday bo'lsa-da, Zamon otboqarning o'limi ham Bayna momoning qalbini yumshata olmadi: uning o'limi to'g'risidagi xabarni keltirishganda Bayna momo o'z hujrasida kelinlik sandig'i yonida cho'kka tushgancha musibatu g'amga ko'milib o'tirardi. Uning shu turishi azob-uqubatning bir to'plam uyumiga o'xshardi. 1 Yalpiz hidi . Qissalar va hikoyalar. N.Eshonqul. – T., "Sharq", 2008. 254-bet. 2 Yalpiz hidi . Qissalar va hikoyalar. N.Eshonqul. –T., "Sharq", 2008. 254-bet . 52

Xujraga bosh suqqan Roziya momo unga Zamon otboqarning o'limi hafqidagi xabarni yetkazdi. 3 Ushbu suhbatdan keyin Bayna momo o'zini xalqi bilan o'rnatilajak barcha muloqot eshiklarini taqataq yopdi. Qaysi ma'nodaki, Bayna momo fikricha uni hech kim tushunmas edi. U ana shu holatni o'zi ustidan bo'layotgan kulgu deb tushunadi. Boshqa hechkim anglashga qodir bo'lmagan o'z dunyosiga kirib ketishni afzal bilardi va shunday qildi ham. Bayna momo so'nggi nafasigacha o'z nafratiga sodiq qoldi. Bayna momo qasos olgan o'sha kun uning uchun qanday kechganini hech kim tasavvur qila olmaydi. Endi esa oradan yana yigirma yetti yil o'tdi. Jami ellik yil bo'ldi hamki, Bayna momo yolg'iz qolgandi. Umrining oxirida bu o'jar kampir baribir o'zlarinikiga ko'chib bormasligini sezgach, singlisi bilan kuyovining o'zlari ko'chib kelishdi, ammo bu paytda Bayna momo butunlay oyoqdan qolgan, faqat kun uzog'i ko'zini shiftga cho'zilib yotishga yarardi. Qishloqqa laparlar yig'ish uchun kelgan qizlar Zamon otboqarnikidagi to'yga qo'shilib ketgan bazmga emas Bayna momonikiga kela solib, kir yuvishga tushadilar – Bayna momo yoqtirmagan ichko'ylak, ro'mol, shimlarini shundoq hammaga ko'rinadigan joyga ilib qo'yishgan edi. Mirshablar Zamon otboqardan ayrilib qolgan xalq dardini yengillashtirish maqsadida har bir erkak bilan birma-bir suhbatlashib kelishdi va navbat yigirma uch yil ilgari Zamon otboqar tomonidan eri va o'g'li o'ldirilgan Bayna momoga keldi. Uning bu ishni qilishga jur'ati qay darajadaligi mirshablarning hayoliga ham keltirmay faqatgina Bayna momoni ko'rishgandagina bunga ishonch hosil qildilar. Ya'ni uloqlar ichida uloqdan ham kichik jussali, yuziga yillarning beshavqat muhri bosilgan hamda yolg'izlikka mahkum etilgan. Nihoyat bu kampirnnig ham sitamgar kitobi o'qib bo'lindi – u laylatulqadr kutilayotgan oqshom yog'och va ko'p yillik anduhlar hidi o'tirib qolgan, sodiq qo'shinday ellik yilning biron kuni ham tark etilmagan g'amnok va alamli saltanati – kelinlik to'shagida jimgina joni uzuldi – faqat o'lishi oldidan singlisini chaqirib 3 O'sha kitob, 256-bet. 53

yigirma yildan buyon ochilmagan, oltmish yetti yil oldin teraklilik Ko'r Safar usta yasagan, yarim vayrona sandiqqa imo qildi va bir so'z ertasiga tushga yaqin chiqarishdi. 1 Hikoya so'ngida Bayna momo chin ma'nodagi jasur ayol, o'zbek ayoli ekanligiga ishonch hosil qilamiz. U vafodor ayol. Eri va o'g'liga bo'lgan mehri, vafosini asray bildi. Hikoyaning yakunida Zamon otboqar barmoqlarining sandiqdan chiqqani esa u chin ma'nodagi qahramon ayol darajasiga ko'tarildi. Bayna momoning aynan laylatulqadr kechasi vafot etishi qaysidir ma'noda xosiyatli hamdir. C h unki, ushbu ulug' kunda hamma Ollohga sig'inib, joynomozga bosh qo'yib, faqat shirin so'zlarni, niyatlarni bildirayotgan tilayotgan muborak kunda bayna momo shiftga qarab o'z umrini tugashini, shamolning esishini kutib turardi. Bu kun uning umriga nuqta qo'ydi. “ Shamolni tutib bo ’ lmaydi ” hikoyasining bosh qahramoni Bayna momo “ Bevaqt chalingan bong ” nomli hikoyaning bosh qahramoni qorovulga tabiatan o ’ xshaydi . Bayna momo ham qorovul ham hayotdan charchagan , qo ’ lini yuvib qo ’ ltig ’ iga artgan , parvoyi falakka o ' xshasa - da qalbida qasos yashirin obrazlardir . Bayna momo eri va o ’ g ’ lini , qishloqdoshlarining qasosini olgan bo ’ lsa , qorovul ham onasining qiynalganini o ’ ylab , bir umr qiynalib kelgan vijdonining o ’ chini oldi . Bu qahramonlar xatolikka yo ’ l qo ’ yganlar deya olmaymiz . Sababi , ular ilojsiz qolganlar . Qasos esa qiyomatga qolmasligi kerak . N . Eshonqul bu hikoyaning bog ’ liqlik jihatini shunday yashiradiki , hikoyalarni bir o ’ qigan odam buni anglashi qiyin . Bu asos yozuvchining ulkan mahoratidan darak beradi . “ Bevaqt chalingan bong ” hikoyasining ham sarlavhasi e ’ tiborni tortadi . Savol tug ’ iladiki , bong nimaning ramzi . Birinchidan , bong qo ’ ng ’ iroq ma ’ nosida ishlatilsa , ikkinchidan , hayqiriq ma ’ nosida keladi . Qaysi biri hikoya sarlavhasini ifodalayapti ? Albatta , bu bong kotibning yuragidan emas , og ’ zidan otilib chiqqan qo ’ ng ’ iroqdek jarangdor , yoqimsiz hayqiriq edi . Kotib xohlamagan holda aytadimi yoki vaziyatni yaxshi tomonga burish uchunmi , nima bo ’ lganda ham bu hayqiriq 1 Yalpiz hidi . Qissalar va hikoyalar. N.Eshonqul. – T., "Sharq", 2008. 260-bet 54

o ’ zining umriga chek qo ’ ydi . Balki kotibning so ’ zlari haqiqat bo ’ lganda hikoya fojeali tugamas edi . Albatta , N . Eshonqul hikoyalarini kamchiliklardan holi deb bo ’ lmaydi . Ko ’ p o ’ rinlarda tushunarsiz va kalavaning uchi yo ’ qolar darajadagi tafsilotlar ham uchraydi . Shuning uchun ham hikoyaning asli ma ’ nosini ilg ’ ash qiyin bo ’ lib ketadi . Shunday bo ’ lishiga qaramay , N . Eshonqul hozirgi davr hikoyanavisligining peshqadamlaridan biri bo ’ lib qolmoqda . To ' g ' ri , ba ' zida N . Eshonqul ijodida qahramonlarni tasvirlashda , aynan ularning ruhiy holatini yoritib berishda qora bo ' yoqni haddan tashqari quyuqlashtirib yuborishi mumkindir , lekin bunga ham unda asos bor . Bir so ' z bilan aytganda , Nazar Eshonqul hech bir detalni , hech bir unsurni o ' z - o ' zidan ishlatmaydi . Nazar Eshonqul hikolarining deyarli barchasida obrazlar shunday tasvirlanadiki , ularning hayotiy ekanligiga ishonadi kishi . Yuqorida ko ' rib chiqayotgan hikoyalardan hech biri qiziqishsiz qolgani yo ' q . Sababi , bu hikoyalar kichik hajmli bo ' lishiga qaramay , keng qamrovli qahramonlar ruhiy olamini singdira olgan . Mana shu ruhiy olam ta ' sirini his qilib o ' qigan kitobxonning fikri ham faollashadi , taassurotida o ' zgacha bir yangilanish holati yuz beradi . Bu esa yangi bir kitobxon qatlamini vujudga kelishiga turtki bo ' ladi . Nazar Eshonqul yaratgan qahramonlarning deyarli barchasi real voqelikda harakatlanadigan hamda kundalik turmush tashvishlari bilan hamnafas insonlardir . Nazar Eshonqul qalamiga mansub bir necha hikoyalarni bilamiz , lekin ular ichida bir hikoya borki , uni boshqalariga qiyoslab bo ' lmaydi . Bu Nazar Eshonqulning " Og ' riq lazzati " nomli hikoyasi . " Og ' riq san ' ati ham san ' atga xos barcha sifatlarga ega , hatto ulardan mukammalroq ham edi " kabi jumlalarini ko ' rib turib bu hikoyaga bo ' lgan qiziqish va yondashuv kitobxonda butkul o ' zgaradi . " Ushbu jumla bilan muallif o ' z ijodiy konsepsiyasiga bir qadar izoh bergandek tuyuladi ." 1 Haqiqatdan ham ijodkorning har bir hatti harakati uning uslubini , yo ' nalishini belgilaydi . Ushbu hikoya orqali yozuvchi berahmlik , shafqatsizlik , 1 Xurshid Do ' stmuhammad ." Ijod - ko ' ngil munavvarligi ". – T :," Mumtoz so ' z ", 2011 yil . 55

zo ' ravonlik kabi salbiy odatlar va ularga qarama - qarshi holda bardoshli bo ' lish , chidamlilik , ko ' nikish kabi xususiyatlarni qo ' yib , jamiyat a ' zolarini shunday tasvirlaydiki , bu hikoyani o ' qib o ' z - o ' zidan kitobxon qaysi tarafga o ' tishini bilmay qoladi . Bular : azobga mahkumlar , nazoratchilar , tomoshabinlar va ularga baho beruvchi muhbirlar . Eng muhimi yozuvchi bu hikoya orqali jamiyat a ' zolarini umumiy holda talqin qildi . Agar mahkumlar tomonida bo ' lishni istasangiz , azoblar qanchalik og ' ir bo ' lmasin , ularning o ' zi shuni istashayotganini ko ' rib , ularga nisbatan sizdagi rahm o ' z - o ' zidan o ' ladi . " Mabodo birontasi fig'on qilishdan to'xtab qolsa, xuddi aybdordek, yaralar behad azob berayotgan sheriklariga hasad aralash ko'z tashlar va nazoratchilarni imlardi ". 1 Yozuvchi hikoyani shunday tasvirlaganki , unga qanday baho berishga qiynalasan , kishi . Og ' riq lazzat deyiladi hikoyada . Savol tug ' iladiki , og ' riqdan qanday qilib lazzatlanish mumkin . Xo ' p , qiynalgan qalbni yana qiynab unga azob berish o ' rniga lazzat berish mumkinmi ? Sovuqni sovuq kesadi , degan naql bor xalqimizda . Darhaqiqat , mana shu holatga shu naql mos tushmoqda . Ammo , qanday qilib og ' riq san ' at darajasiga ko ' tarilishi mumkin . " Suyak qarsillab ketardi; mahkum esa saodatnavish jilmayar, yorilib ketgan lab va burundan oqayotgan qon uning tabassumiga zarracha bo'lsin gard yuqtira olmas, aksincha, mahkum azobu og'riqdan farog'atlanib turgan shu soniyada yana ham salobatli va ilohiy tuyulardi. - San'at, bu san'at, - deb baqirishardi olomon mahkumning yuzini ko'rsatib. - Qoyil qilishayapti, - chiyillardi orqadagilar ham. - Bunaqasi kamdan--kam uchraydi. Og'riq san'ati ham san'atga xos barcha sifatlarga ega edi, hatto ulardan mukammalroq ham edi; uning har bir harakati, holati, ovozi, ijrosi, manzarasi shunday izchil tartibga ega ediki, biri ikkinchisiz sodir bo'lmasdi va eng ulkan rassomlar ham eng ulug' asari ustida mahkumlar kabi zavqlangan, lazzatlangan emas va ular ham bu manzarani chizishga ojiz qolardilar. Og'riq va og'riq paydo qilishning turi, usullari shunchalik xilma-xil ediki, bu sohada har qanday san'at turi 1 w.w.w.ziyouz.com 56

bilan bahs boylasha olardi, binobarin, bu san'atdan ham boshqa san'at turlari kabi mahkumlik mavjud va buning ham o'z tomoshabinlari bor edi." Yozuvchi bu hikoya orqali insonni haqiqiy san'at asari ekani, u har qanday azobga ham, qiyinchilikka ham o'rgana olishi mumkinligini e'tirof etmoqda. Mahkumlar qancha azob chekishsa ham kulib turishardi. Mahkumlarning labidagi tabassumni ham yozuvchi o'z-o'zidan kiritgan emas. Ular kim yoki nima ustidan kulishmoqda? "yuzida haqorat va xo'rlikdan, musibat va alamdan asar ham yo'q, labining chetidagi tabassum esa, hayotining qorong'u ko'chalarida qolib ketgan, o'sha olis dorilamon kunlarning bir siniq parchasi, o'zini tomosha qilayotgan, olqishlayotgan olamon oldiga kiyib chiqqan niqobi edi, ana shu tabassumgina uni maydondagilar ichida ulug'vor va mag'rur ko'rsatib turardi." Bu bilan yozuvchi hayot yo'lidagi har qanday qiyinchilik va muammolarga ham faqat kulib qarash kerak demoqchi. Hikoyaning so'nggida shunday voqea beriladiki, buni o'qigan kitobxon inson naqadar vaxshiy va qanchalik jasorat egasi ekanligiga hayron qoladi. Oxir-oqibat To'rtinchi mahkumni yuragini sug'urib oladigan kun ham kelgan edi. Shunday bo'lsa ham u mag'rur o'tirar edi. Uning uchun atalgan yozuvlar, bir qancha gullar va eng asosiysi, ajoyib olqishlar faqat uning uchun edi. Hayqiriqlar esa tomoshabinlar nazarida unga yanada kuch bag'ishlar edi. Inson naqadar oliy ruhiyat egasi ekanligini o'sha tasvirda To'rtinchining yuzidagi alfozdan bilish mumkin edi. Unurtqa suyagini arralay boshlashganda ham o'zini g'oz tutishi uning yanada ruhiyatini ochib bergan. Hattoki yuragini sug'irib olishganda ham u tomoshabinlarga bepisandlik bilan boqar edi. Yuraksiz, ya'ni jonsiz tana bilan ham hammani kuzatishda davom etardi. Nihoyat uning yuzidagi tabassum so'na boshladi. Tabassum so'nishi bilan uning jonsiz tanasi ham quladi. "Tana gullar ichida ko'rinmay qoldi. Qo'lida yurak bulkillayotgan nazoratchi bu ulug' san'atkor oldida avval tiz cho'kdi, so'ng yurakni ohista uning ko'kragi ustiga qo'ydi. Shundagina biz og'riq-farog'atidan so'ng ham, o'zimiz turgan zaminga 57

tushmaganini angladik - u narigi yoqda, lazzat yurtida qolgan edi - uning jonsiz tanasi ham san'at asariga aylangan va yashnoq gullarga ko'milib yotardi." Yuqorida ta'kidlaganimizdek, Nazar Eshonqul qora bo'yoqlarni ko'p ishlatadi va ba'zida keragidan ortiq darajada. Lekin, kitobxon qalbiga aynan o'zining maqsadini yetkazib berish uchun ham mana shunday bo'rttirishlar kerak bo'ladi. Balki shuning uchundir Nazar Eshonqul yaratgan qahramonlar individualligi bilan farq qiladi. Uning yaratgan qahramonlari qanchalik nafratlanadigan darajada yomon bo'lmasin, lekin uning qaysidir jihati bilan sizni o'ziga maftun etadi. Xullas, Nazar Eshonqul dastlabki hikoyalari bilan adabiyotga havaskor- boshlovchi qalamkash emas, professional malakadagi adib sifatida kirib keldi. 1 Ijodi sermahsul va ayni damda sermazmun ijodkorlarni kitobxonlar ham sog'inadi, ijodini to'ztovsiz kuzatadi. Ana shunday ijodkorlar qatoridan joy olgan N.Eshonqul o'quvchilar diqqatiga bir necha hikoyalar havola etdi. Yaxshi she'rni gapirib berib bo'lmaydi. Uni faqat chuqur his qilish mumkin va ruhshunos kabi tushunish, tahlil qilish mumkin. Xuddi shunday asar yaratishda ham voqealarni shundayligicha kitobxonga bayon qilib bo'lmaydi. Nazar Eshonqul hikoyalarini kuzatib turib bunga yanada ishonch hosil qilasiz. Uning ijodini deyarli har bir tafsiloti ramz va timsollar bilan boyitilgan. Bu bilan u yaratgan personajlarni tushunish va ularni his qilish yanada osonlashadi. 1 X.Do'stmuhammad. Ijod-ko'ngil munavarligi. –T:."Mumtoz so'z", 2011 y. 109-bet. 58

XULOSA Mazkur bitiruv malakaviy ishimizning bob va fasllarida psixologizm va psixologik tahlil masalalarini ijodkorlardan X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida tahlil qilishga urindik va qo‘yidagicha xulosalar chiqardik. N.Eshonqul va X.Do’stmuhammad hikoyalaridagi xarakterlarining voqelikka, jamiyat hayotiga bo’lgan munosabatlarini ruhiy tahlillarda ko’rsatishga o’rindik. Иjodkor estetik ideali va ijtimoiy pozitsiyasini muvofiqligini tadqiq etdik. N.Eshonqul hikoyalaridagi estetik ideal va ijtimoiy muhit muammolarini adibning hikoyalari misolida tahlil qildik. X.Do’stmuhammad hikoyalaridagi qahramon masalasi estetik ideal tushunchasi bialn uyg’unlikda o’rgandik. Аdibning hikoyalari ramzlar, timsollar asosiga kurilganligini tahlillarda ko’rsatishga o’rindik. X.Do’stmuhammadning “Jajman” hikoyasidagi ramziylik makon va zamon muammosi bilan qorishiq holda berilganligini tadqiq etdik. N.Eshonqulning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasida qahramon va voqelik ramzlar vositasida aks etganligini tahlilarda ko’rsatdi. Xullas o’zbek hikoyachiligida pafos va ijodkor konseptsiaysi yo’nalishi muammosi munozarali masalalardan. Chunki bugungi o’zbek adabiyotida milliy qadriyatlarni qayta tiklash adabiyotning estetik asoslarini mumtoz adabiy merosimiz bilan chambarchas aloqada ko’rish bu davr adabiyotining xarakterli xususiyatiga aylandi. Shu bilan birga rivojlanagan jahon xalqlari ma’daniyatini ijodiy o’rganish uchun sharoit yetildi. Natijada milliy adabiyotimiz adabiy meros va jahon adabiyotining yuksak na’munalardagi xususiyatlarni mushtarak etgan o’ziga xos adabiyotga aylandi. Mustaqillik davri adabiyotining o’ziga xos tizimga ega bo’lishida bu davr hikoyachiligining ham katta ahamiyati bor. Bizga ma’lumki davr eng dolzarb muammolarini bevosita badiiy talqin etishda hikoya janri peshqadam bo’lib 59

kelgan. Hajmning ixchamligi va boshqa ko’plab janr qulayliklari bunga to’la imkoniyat yaratib bergan. Shunday qilib, epik turning bu kichik janri bugungi o’zbek adabiyotiga xos barcha obyektiv va subyektiv xususiyatlarni o’zida mujassam etadi. N.Eshonqul bilan X.Do’stmuhammad hikoyalarida qahramolarning voqelikka, jamiyat hayotiga bo’lgan munosabatlari o’laroq, yuzaga kelgan fikrlari, nuqtai nazarlari bir – biridan farqlansada lekin ularning hikoya yaratishdagi pafosdan foydalanish mahoratlari o’ziga xos ijodiy konseptsiyalari mushtaraklikka ega. Biz, yuqorida ijodini tahlil qilgan adiblarning asarlarini qiyosiy tahlil qilib shunday xulosaga keldikki, bugungi kun o’zbek hikoyachili o’ziga xos adabiy hodisa sifatida shakllangan bo’lib, ko’p asrlik adabiyotimizni yangi bosqichga ko’taruvchi omillardan biridir. Hozirgi kunda majoziy obrazlar lirik hikoyanavislikda o ' z o ' rniga ega . Ana shunday hikoyalarni X . Do ' stmuhammad va N . Eshonqul ijodida kuzatish mumkin . Har qanday yozuvchining ham iste ' dodi uning qancha asar yozgani - yu , qancha ijod qilgani bilan emas , balki , badiiy tafakkurga qanday o ' zgarishlar olib kirib , adabiy jarayonga qanday ta ' sir o ' tkazgani bilan belgilanadi . X . Do ' stmuhammad va N . Eshonqul ham hech shubhasiz shunday yangi jarayonning faollari , adabiyotimizning keyingi avlodlari orasida jadal o ' sib kelayotgan ijodkorlardan sanaladi . Har ikkisining ijodi ham yangilikka o ' ch va takrorlanmas jihatlari bilan ahamiyatlidir . Bu adiblar misolida adabiyotimizning bir joyda turg ' un emasligi , o ' z qonuniyati bo ' yicha o ' sib , taraqqiy topib borishiga ishonish mumkin . S h unga ko'ra ham yozuvchi lar ning yaratgan har bir qahramonidan insonlar o'zi uchun nimadir yoki qaysidir ma'noni olishga intiladi. CHunki yozuvchilar badiiy asoslashni va bu boradagi badiiy detallarini juda o'rinli qo'llaydilar. Bu esa kitobxonlarda real hayotdagi kimsalarni ko'rib turgandek tasavvur qoldiradi. Yozuvchi lar hayotnnig turli jabhalari haqida va turli toifa kishilarini qahramon 60

qilib hikoyalar yaratganlar. Har bir qahramon o'z muhiti uchun, o'z sohasi va o'z yaqinlari va kitobxon uchun haqiqiy qahramonligicha qoladi. Bu yo zuvchilarning ko'pchilik asarlari qatori hikoyalari ham uning bolaligi o'tgan muhitga borib ham bog'lanadi, yoki umumiy holatda o'zbek millatining bosib o'tgan hayot yo'lining yaqqol dalili sifatida ham tasavvur qilish mumkin. SHunga ko'ra yo zuvchi larning hikoya larida yaratilgan o'zbekona xarakter, ularning o'zbek hikoyachiligidagi o'rni va o'zlariga yuklatilgan vazifaning qay darajada bajarishiga qarab ham o'z muxlislarini topa oladi, shu bilan birga , shubhasiz, juda katta estetik- ma'naviy ozuqa oladilar . X . Do ' stmuhammad va N . Eshonqulning yuqorida ko'rib chiqilgan hikoyalarining barchasi ham ibrat bo'larli hayot voqealari tanlanganligi bilan ham ahamiyatlidir. Ularni tahlil va tavsiflash jarayoni yozuvchilarning qahramonlar ruhiyatini yaratish mahorati xususida quyidagi xulosalarga kelindi. - Nazar Eshonqulning deyarli barcha hikoyalarida " qo ' lansa is " qahramonning ruhiy holatini bo ' rttirib tasvirlashda o ' ziga xos vositaga aylanadi . Ayniqsa , " Maymun yetaklagan odam " va " Tobut " hikoyalari bunga yaqqol misol bo ' la oladi . - Nazar Eshonqul hikoyalarida qahramonlar ruhiyatini yaratishda o'ziga xos yo'nalish seziladi. Ya'ni, har bir qahramonning ruhiy olami o'z hayotiy asosiga ega va real tasviriy ma'no bilan yo'g'rilgan. Ruhiyat tasviriga mos baddiy detallar ko'plab keltirilgan va bular ham hikoyalardagi qahramonlarning ishonarli tavsiflanishida ko'mak vazifasini o'tagan. - Nazar Eshonqul hikoyalarida qahramonlarining ruhiy holati tasviri mahzun berilishiga qaramay , qiziqarli va o ' ziga xos . Sababi, muallif "hayotiylik"dan chetlanmagan holda ramziylikka murojaat qiladi. - Xurshid Do'stmuhammad kishilardagi salbiy va xunuk illatlarni teranroq ochib berish uchun ham "Jajman" hikoyasiga "inson" emas, balki hayvon misoliga murojaat qildi. - Xurshid Do'stmuhammadning "Jajman" hikoyasi so'nggida bir qarich Jajman o'rniga ikki qarich Jajmanning tushishi va hikoyaning shu yerda tugatilishi orqali 61

yechim ochiq holda qoldirilib, kitobxon hukmiga havola etiladi va bu hikoyaning muvaffaqiyati, muallifning yutug'i hisoblanadi . C h unki aynan muammoli vaziyatlar va ularning o'ziga xos yechimlari kitobxon ruhiyatiga o'ziga xos ta'sir ko'rsata biladi. - Xurshid Do ' stmuhammad ijodida o ' zbek hikoyachiligida nazira sifatida bitilgan birinchi asar deya e ' tirof etilayotgan " Jimjitxonaga yo ' l " asari birinchi nazira bo ' lishi bilan birgalikda , italiyalik adib Dino Butsattinning " Yetti qavat " asari tarjimasiga qilingan badiiy ilova hamdir . Bu hikoya ham g ' amgin ohangda yozilsa - da , lekin qahramon ruhiyati tasviri mohirona tasvirlangan . Bunday tasvir ko ' zga tashlangan ijod namunalari o ' z - o ' zidan kitobxonlarga manzur bo ' lishi tabiiy . Umuman , har ikki ijodkor asarlari ham kelajak avlod uchun ham ma'naviy ozuqa berish quvvatiga ega ligiga ishonch bildiramiz . Keltirib o'tgan xulosalarimizni yuqorida ko'rib o'tgan asarlarimizning tugallangan yoki so'nggi xulosasi deya olmaymiz. Zotan davr, muhit o'zgarmoqda. Shu boisdan har qanday badiiy asarga bo'lgan qarash, munosabat har bir davrda o'ziga xos bo'lishini tabiiy jarayon deb hisoblaymiz. 62

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.,“O’zbekiston”. 2009-yil. 2. I . A.Karimov. O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida.- Т., “O'zbekiston” nashriyoti , 1997 -yil. 3. I . A.Karimov. Yangi uy qurmay turib, eskisini buzmang.-Т.:“O'zbekiston”, 1993-yil. 4. I . A.Karimov. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch .-Т.:“O'zbekiston”, 2008-yil. 5. Karimov I. Istiqlol va ma’naviyat. T. «O‘zbekiston» 1994. 6. Karimov I.A. Ma’naviy yuksalish yo’lida. – T.: «O‘zbekiston», 1998. 7. Karimov I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. – Toshkent, “O’zbekiston”, 2001. 8. Qozoqboy Yo’ldoshev. Yoniq so’z, -T.; 2006, 137-138-betlar. 9. T.Boboyev.Adabiyotshunoslik asoslari.-T.,O'zbekiston. 2002 -yil, 52- bet. 10. Dilmurod Quronov. Adabiyotshunoslikka kirish. –T., 2004-yil, 64-bet 11. G.Sattorova. "90-yillar o'zbek hikoyachiligi milliy xarakter muommosi".–T., 2002-yil, 3-bet. 14 . N.Vladimirova. Ildizlarga nazar solaylik. Sharq yulduzi. 1991. 8 son. 19 15. N.Vladimirova. Milli turmushning go’zal lavhalari. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1992.31yanvar 16. Normatov.U. Milliy nasrimiz tamoyillari. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1999. 7mart. 17. Normatov.U. Uch hikoya, uch dunyo. Yozuvchi. 1999. 26may. 18. Xudoyberganov.N. Shaklan asaru, mazmunanchi?. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 2000. 22sentabr. 19. Nazarov.B. Yozuvchi va tanqidchi nazari. Yoshlik. 1986. 20. Sodiqov.S. So’z san’ati jozibasi. Toshkent. O’zbekiston. 1986. 21. Yo’ldoshev.Q. Nasrimiz ufqlari. Toshkent. Yozuvchi. 1999. 5may 63

22. Otaboyev.A. Shu kunlar nafasi. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1999. 23fevral 23. A.Ma’marasulov. N.Eshonqul hikoyalari haqida. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1996. 29mart. 24. Xolmirzayev.Sh. Hikoya haqida. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1985. 25dekabr. 25. Dovurboyeva.N. “Jajman”ning jilvalari. Yoshlik. 1991 . 26. O’zbek adabiy tanqidi tarixi. B.Nazarov, A.Rasulov, Sh.Ahmedova, Q.Qahramonov. –T., “Tafakkur qanoti”, 2012-yil. 27. Q.Qahramonov. Adabiy tanqid: yangilanish jarayonlari. –T., 2009-yil. 28. X.Do'stmuhammad. "Beozor qushning qarg'ishi". –Toshkent, 2006 yil. 29. Xurshid Do'stmuhammad. "Ijod- ko'ngil munavvarligi". – Toshkent-"Mumtoz so'z", 2011-y. 30. Nazar Eshonqul. "Yalpiz hidi". – Toshkent. "Sharq", 2008. 260-bet. 31. Nazar Eshonqul. "Shaftoli guli". –Toshkent, "O'zbekiston", 2011-yil. 32. Eshonqul.N. Istilo.Toshkent. Yoshlik. 1992. 33. Do‘stmuhammad.X. Qazo bo‘lgan namoz. Toshkent. Adabiyot va san’at. 1996. 34. Xotamov.G‘. Uyi kuygan odam. Yoshlik. 1996. 35. Do‘stmuhammedov.X. Jajman. Toshkent. Sharq. 1995. 36. Do‘stmuhammad.X. Ibn Mug‘anniy. Toshkent. Sharq. 1995 37. Do‘stmuhammad.X. Beozor qushning qarg‘ishi. Toshkent. Sharq. 2010. 38. Mirzayev S. XX asr o‘zbek adabiyoti. – T.: Yangi asr avlodi, 2005. - 420 b. 39. Mirzayev S. Hayot va adabiyot. – T.: Sharq, 2002. - 304 b. 40. O'zbekiston milliy ensiklopediyasi, 6-jild, –T., 2004-yil,189-bet. 41. A.Navoiy."Xamsa". – T.,"Yangi asr avlodi"2010-yil. 42. U.Normatov .Yetuklik. – Т., 1982., 20 -bet . 43. V.G.Belinskiy. Adabiy orzular. – Т.: Adabiyot va san’at nashriyoti, 1987 y.11-b 64

Internet manbalar 1. w.w.w. ref.uz. 2. w.w.w. ziyonet uz. 3. w.w.w. literature.uz. 4. w.w.w ziyouz.com 65

O'xshashlar

O‘zbek hikoyalarida pafos va ijodkor konsepsiyasi

Nazar Eshonqul hikoyalarida badiiy ifoda va obrazlar talqini

70-80 yillar hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar (XAYRIDDIN SULTON HIKOYALARI MISOLIDA)

Hozirgi o’zbek nasrida psixologizm Tog'ay Murod

“Abdulla Qahhorning zamonaviy mavzudagi hikoyalari poetikasi”