“Abdulla Qahhorning zamonaviy mavzudagi hikoyalari poetikasi” - Adabiyot - Diplom ishlar

“Abdulla Qahhorning zamonaviy mavzudagi hikoyalari poetikasi”

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

767.5 KB

Ko'chirib olish

1 “ Abdulla Qahhorning zamonaviy mavzudagi hikoyalari poetikasi” 6. Jо‘rayeva Aziza OPB bо‘limidan: Ahmedova Mohigul Bobonazarova Nafisa Nabiyeva Hanifa Saydullayeva Zulfiya Damayeva Gulnoza Pirnazarova Mahkam II. Akusherlik chaqaloqlar bо‘limidan: Jо‘rayeva Shohista Rahmatova Xurshida Sohibova Dilafruz Xalilova Zulayho Ostonova Shakar I. Akusherlik bо‘limidan: Bozorova Gulnora Qurbonova Bibisora Pirnazarova Laylo Choriyeva Shohista Tо‘layeva Dilsora I. Akusherlik chaqaloqlar bо‘limidan: 1. Ernazarova Gulsanam 2. Ernazarova Muhabbat

Mundarija Tushuntirish qismi-kirish.......................................................................................3 Asosiy qism: I Bob. Xarakter va yozuvchi nuqtai nazari 1. Epik tasvir va xarakter.......................................................................................9 2. Yozuvchi munosabati va xarakter...................................................................1 7 II. Bob Dramatizm va badiiy yechim 1. A. Qahhor hikoyalarida dramatizm va Chexov an’analari.................... ..29 2. Fojiya holatlar tasviri................................................................................. .. 41 III. Bob Yozuvchi mahorati (poetikasi)ning ba’zi qirralari 1. Zamonaviy mavzudagi hikoyalarning g‘oyaviy-badiiy xususiyatlari……… ……………………………………….47 2. Badiiy detal va yozuvchi mahorati......................................... ...................65 Xulosa...............................................................................................................77 Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati.............................................................. . 79 2 “ Abdulla Qahhorning zamonaviy mavzudagi hikoyalari poetikasi” 6. Jо‘rayeva Aziza OPB bо‘limidan: Ahmedova Mohigul Bobonazarova Nafisa Nabiyeva Hanifa Saydullayeva Zulfiya Damayeva Gulnoza Pirnazarova Mahkam II. Akusherlik chaqaloqlar bо‘limidan: Jо‘rayeva Shohista Rahmatova Xurshida Sohibova Dilafruz Xalilova Zulayho Ostonova Shakar I. Akusherlik bо‘limidan: Bozorova Gulnora Qurbonova Bibisora Pirnazarova Laylo Choriyeva Shohista Tо‘layeva Dilsora I. Akusherlik chaqaloqlar bо‘limidan: 1. Ernazarova Gulsanam 2. Ernazarova Muhabbat

Tushuntirish qismi- Kirish. Muhtaram Prezidentimiz о‘zlarining “Adabiyotga e’tibor, ma’naviyatga kelajakka e’tibor” nomli asarida Xalqimiz adabiyotni muqaddas va ulug‘ bir dargoh deb biladi, degan ta’rifni aytadi. Yurtboshimizning bu tavsifini sevimli yozuvchimiz Abdulla Qahhorning ham ijodiy, ham ijtimoiy faoliyati tо‘la ifodalandi. Har bir xalqning ma’naviy yuksalishida о‘sha xalqning iste’dodli ijodkorlari yaratgan madaniy meros katta rol о‘ynaydi. Aytish joizki, ulkan so’z san’atkori Abdulla Qahhorning adabiy merosi xalqimiz ma’naviy tafakkurini komillikka yetaklovchi chо‘qqilaridan biridir. U betakror ijodkor sifatida ham, ulug‘vor fazilatlarga ega bо‘lgan shaxs sifatida ham xalqimiz ma’naviy hayotida mangulikka aylangan siymodir. Abdulla Qahhor xilma-xil janrdagi asarlari bilan ona yurtimizning yaqin о‘tmish tarixi va о‘z davrining tо‘laqonli manzarasini, zamondoshlarimizning yuksak fazilatlarini faqat о‘zigagina xos bо‘lgan siqiq, va tabiiy hamda boy tafakkurga ega bо‘lgan ijodiy uslubda tasvirlab adabiyotimizda maktab yaratdi, unga yangi nafas olib kirdi. Abdulla Qahhor dastavval о‘zbek adabiyotida mohir hikoyanavis sifatida shuhrat topdi. Darhaqiqat, u yangi о‘zbek adabiyotidagi realistik hikoyachilikning shakllanishi va rivojlanishida benazir ijodkor sanaladi. U mazkur janrda xalqimizning XX asr boshlaridagi tufonli hayotini, sobiq shо‘ro tuzumi davridagi turmush tarzi va undagi butun murakkabliklar, millatimizga xos bо‘lgan fazilatlarni butun bо‘yi-basti bilan haqqoniy tasvirlab berdi. Xususan, adib “Anor”, “О‘g‘ri”, “Kо‘r ko’zning ochilishi”, “Bemor”, “Daxshat”, “Mayiz yemagan xotin”, “Adabiyot muallimi”, “Munofiq”, “Ko’k konvert”, “Kampirlar sim qoqdi”, “Asror bobo”, “Tо‘yda aza” kabi hikoyalari bilan XX asr о‘zbek nasrida birinchi bо‘lib shafqatsiz va izchil realizmning tasvir imkoniyatlarining serjiloligini isbotlab berdi. Bu xikoyalar xalqimiz hayotining jonli manzaralaridir. Ulardagi hayot 3 “ Abdulla Qahhorning zamonaviy mavzudagi hikoyalari poetikasi” 6. Jо‘rayeva Aziza OPB bо‘limidan: Ahmedova Mohigul Bobonazarova Nafisa Nabiyeva Hanifa Saydullayeva Zulfiya Damayeva Gulnoza Pirnazarova Mahkam II. Akusherlik chaqaloqlar bо‘limidan: Jо‘rayeva Shohista Rahmatova Xurshida Sohibova Dilafruz Xalilova Zulayho Ostonova Shakar I. Akusherlik bо‘limidan: Bozorova Gulnora Qurbonova Bibisora Pirnazarova Laylo Choriyeva Shohista Tо‘layeva Dilsora I. Akusherlik chaqaloqlar bо‘limidan: 1. Ernazarova Gulsanam 2. Ernazarova Muhabbat

voqeligi va inson xarakterini ixcham shaklga xos mazmun uygunligida, yorqin detallar asosida, sodda va ravon tilda tasvirlay olish uslubi Abdulla Qahhorni jahon adabiyotining taniqli novellistlari qatoriga olib chiqdi. Abdulla Qahhor xikoya janridagi о‘ziga xos realistik tasvir uslubini yirik nasriy asarlarida ham namoyon etdi. Adib roman va qissalarida ham tariximizning muxim taraqqiyot bosqichlaridagi xalq hayoti va dolzarb mavzularni mumtoz tasvirlashning badiiy sabog‘ini berdi. Adib uzoq vaqtlar adabiy jamoatchilikning bahslariga sabab bо‘lgan birinchi romani “Sarob”(1934) uchun xayotiy material, saralar ekan, hayot mazmuni va davr qiyofasini о‘zgartirishga qodir inson ma’naviyatini talqin etishni asos qilib oladi. Sobiq shо‘ro davri adabiyot ilmida “Sarob” romani millatchilik mafkurasini fosh etishga qaratilgan degan qarash xukmron edi. Ustoz Ozod Sharafiddinov tо‘g‘ri ta’kidlaganidek bunday qarash roman matnidan, badiiy tuqimasidan kelib chikdan emas, balki davr siyosatiga moslashishning oqibati edi. Shu maqsadda inson ma’naviyatini inqirozga yetaklovchi xudbinlik va shaxsiyatparastlikning fojiasini Saidiy va Munisxon obrazlari misolida isbotlab berdi. Adabiyotimizga shuxrat keltirgan “Sinchalak” (1958) qissasida XX asrning 50-yillari о‘rtalaridagi о‘zbek qishlog‘i misolida ijtimoiy hayotning turli qatlamlaridagi muammolar odamlar ongidagi о‘zgarishlar qalamga olingan. Eng muhimi, ana shu qishloq hayotiga aloqador mavzu talqinida adabiyotimizni sinchalak laqabini olgan. Saida va x о‘ jalik raisi Qa landarov kabi о‘ ziga xos obrazlar bilan boyitdi. Kitobxon bu obrazlar xarakter i n i yaratishdagi q a hho rona liriklik, nozik yumor va milliy ru h, ba’zida zaxarli piching, о‘ r n i kelganda ulardagi insoniy jozibadorlikni berishdagi xolislik tasviridan lol qo ladi. Abdulla Qahhor “ Qо‘shchinor chiroqlari ” , “ О‘tmishdan ertaklar ” kabi nasriy asarlarida ham xalqimiz hayotidagi tarixiy о‘zgarishlarni qalamga olgan. Albatta bu asarlarda olg‘a surilgan g‘oyalar va ba’zi tasvirlar mazmun-moxiyati e’tibori bilan bugungi turmush tarzimiz uchun erish tuyulishi tabiiy. Biroq bu tasvirlar markazida yozuvchi birinchi galda xalqimiz hayotida bо‘layotgan tarixiy 4

о‘zgarishlarni va о‘sha о‘zgarishlarni bunyod etgan zaxmatkash xalqini ulug‘lashni maqsad etgan. Abdulla Qahhor adabiyotimizda komediya janrining taraqiyotiga ham katta xissa qо‘shdi. Uning komediyalari xaqida gapirganda davrning muhim axloqiy- ma’naviy muammolarining yorqin xarakterlarda, zamondoshiga saboq bо‘larli tarzda talqin etilganligini alohida qayd etish kerak. Xususan, “Shoxi sо‘zana”, “Og‘riq tishlar”, “Tobutdan tovush”, “Ayajonlarim” kabi komediyalarida о‘zbek xalqi hayotidagi tipik voqealarning realistik va lirik uslubda, xayotiy konflikt va ishonarli kulgili vaziyatlarda, xalq tilining rang-barang gо‘zalliklarida berilishi bilan ham janr taraqiyotida yangilik bо‘ldi. Yuqoridagi komediyalarda jamiyatdagi aldamchilik, poraxо‘rlik, tanish-bilishlik ustidan О‘zbekiston xalq yozuvchisi Odil Yoqubov adolatli ta’riflaganidek adabiyotimizda hech bir yozuvchi Abdulla Qahhorchalik kula olmagan va nafratlanmagan. Ba’zi zamondoshlarida ruhiy qashshoqlikni va mol-dunyo izidan quvishni fosh etish, ma’naviy gо‘zallikni ulug‘lash adibning sо‘ngi asari “Muhabbat” qissasida ham asosiy pafos sifatida kо‘zga tashlanib turadi. Abdulla Qahhor adabiyot dargoxini bir umr muqaddas deb bildi va shu e’tiqod bilan ijod qildi. U о‘z suhbatlari va makrlarida «adabiyotning atomdan kuchli” ekanligini, “xalq hayoti yozuvchiga ilhom berishi”ni, yozuvchi esa “xayotni his qila bilish, uni qalb kо‘zi bilan kо‘rish”ni, “kitob shavq bilan о‘qilishi” lozimligini, “kitobxonga ravon, sodda til kerak”ligini qayta-qayta uqtirar edi. Adibning adabiyotimiz jonkuyari sifatida yosh iste’dodlarning kamol topishida ustozlik faoliyati esa benihoya qadrlidir. Bugungi adabiyotimiz darg‘alari: Sayd Ahmad, Primqul Qodirov, Odil Yoqubov, Erkin Voxidov, Abdulla Oripov, О‘tkir Hoshimov va boshqa bir qator iste’dodli yozuvchilarimizning ijodiy taqdirida ustoz mehr nazarining о‘rni beqiyosdir. Abdulla Qahhor hayoti va ijodi davomida zamonasining alg‘ov- dalg‘ovlariga ham, asarlariga otilgan tuxmat toshlarga ham sabr toqat bilan javob berdi hamda mardlik jasoratini kо‘rsatdi. Ulug‘ adibni haqiqatga tik boqish va 5

kamtarlik fazilatlari tark etmadi. Darhaqiqat, ustoz yozuvchi har doim ijoddagi iste’dodni tan olar va uni qо‘llab-quvvatlar edi. Buning yorqin misolini endigina adabiyot dargoxiga kirib kelgan Erkin Vohidov va Abdulla Oripovlar ijodiga xayrixoxlik bilan munosabatda bо‘lib, ular she’rlaridan о‘z asarlariga epigraf sо‘rab olganligi misolida ham bilsa bо‘ladi. Buyuk adibimiz hayotiniig har bir onida kelajak istiqbolini о‘ylab qalam tebratgan edi. U о‘tgan asrning 60- yillarida yosh yozuvchilarning seminarida sо‘zlagan nutqida «kelajakda о‘zbek adabiyoti buyuk adabiyot bо‘ladi», deya mutafakkirona bashorat qilgan edi. Darhaqiqat, bugungi mustaqillik davri adabiyotimizda badiiy ijodda Abdulla Qahhorning haq sо‘zni aytish an’analari va qutlug‘ bashoratining bо‘y kо‘rsatayotgani quvonarlidir. Albatta, yuqorida alohida ta’kidlaganimizdek Abdulla Qahhor hikoyachiligi, nafaqat uning ijodida, balki XX asr о‘zbek nasrida nodir sahifalarni tashkil etadi. Uning hikoyalari yaqin о‘tmish va yozuvchiga zamonidagi voqealar talqiniga bag‘ishlangan. Buning ustiga bu hikoyalarning kо‘pchiligi hajviy yо‘nalishda. Ular mazmunan teranligi, yuksak haqqoniyligi, badiiy о‘tkirligi bilan о‘zbek prozasi rivojida alohida о‘rin tutadi, chunki bu hikoyalarda realistik prinsiplar о‘z –о‘zini kо‘z-kо‘z qilib turadi. Bizning talabaga xos bо‘lgan bu qarashlarimizni- xayratlarimizni Abdulla Qahhorning ijodkor dо‘sti, ustozi Oybekning quyidagi sо‘zlari yanada tо‘ldiradi: “Uning barcha asarlarini kitobxonlar katta e’tibor bilan sevib о‘qiydilar. Uning tili va uslubi katta masterlar darajasida xarakterlari aniq bir-biridan keskin ajralib turadi. Abdulla Qahhor... Chexov ijodiyoti uchun xarakterli va biz uchun ayniqsa qimmatli bо‘lgan mahorat sirlarini о‘rgandi” 1 . Biz о‘z bitiruv malakaviy ishimizda ustoz Oybek qayd etgan Abdulla Qahhor ijodidagi, xususan, hikoyachiligimizdagi mahorat sirlarini-poetika masalalarni о‘rganishni maqsad etdik. Bu о‘z navbatida mavzuning dolzarbligini ham belgilaydi. 1 Адабиётимиз фахри. Т.; Ўзбекистон, 2007, 4-бет. 6

Bitiruv malakaviy ishining vazifalari : Yuqoridagi kо‘zlangan maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni amalga oshо‘irish nazarda tutiladi: 1. Abdulla Qahhorning zamonaviy mavzudagi hikoyalarida adib uslubiga xos tomonlarni о‘rganish; 2. Hikoyalarda xarakter yaratish jarayonida yozuvchi nuqtai nazarini aniqlash; – Hikoyalardagi fojeiy holatlar tasvirida badiiy yechim masalasini о‘rganish; – Tasvirdagi hajviy yо‘nalishda о‘ziga xoslikni о‘rganish; – Hikoyalarda badiiy detaldan foydalanishi xususiyatlarini tahlil etish; Himoyaga olib chiqilayotgan asosiy holatlar – yangiliklar: – Abdulla Qahhorning zamonaviy mavzudagi hikoyalari poetikasini о‘rganish yozuvchi epik mahoratiga xos xususiyatlarni anglashimizga xizmat qiladi; – Bu hikoyalar tahlilini yozuvchining xarakter yaratishga bо‘lgan munosabatini kuzatishga imkon yaratadi. – Ba’zi hikoyalar tahlili adibning estetik idealini belgilashga yordam beradi; – Bu hikoyalar tahlili, yozuvchining oraz talqinidagi fojeiy holatlar tasvirini berish xususiyatini kuzatish imkoniyatini beradi; – Tahlil orqali hikoyalar yechimida qahramonlik va komizm yо‘nalishlarining birligi masalasi о‘rganiladi; – Hikoyalarni о‘rganish jarayonida yozuvchining hajviyotiga xos bо‘lgan muhim xususiyat-hayotdagi ijtimoiy-ma’naviy yangilikni tasdiqlashni kо‘rish mumkin; – Hikoyalar tahlili jarayonida yozuvchining qahramon xarakter xususiyatiga mos kelmaydigan yangi belgilarni ham kо‘rsata olish mahorati kuzatiladi. – Tahlil jarayoni orqali yozuvchining foydalangan badiiy detallari xilma-xil g‘oyaviy badiiy funksiyani bajarishi kuzatiladi. Bitiruv malakaviy ishning metodologik asosi va tadqiq usullari: Prezidentimizning ma’naviyat va adabiyot xususidagi fikrlari, M. Qо‘shjonov, Ozod Sharafiddinov, U. Normatov va boshqa bir qator olimlarimizning nazariy fikrlari mazkur masalani о‘rganishimizda va mavzuni qiyosiy usulda tadqiq, etishimizda asosiy tayanch bо‘lib xizmat qildi. 7

Bitiruv malakaviy ishning predmeti –sifatida Abdulla Qahhorning besh jildlik asar tо‘plami (1987-1989)ga kirgan zamonaviy mavzudagi hikoyalari asos qilib olindi. Malakaviy ishning tuzilishi va hajmi; Bitiruv malakaviy ishimiz tushuntirish qismi va xulosadan tashqari uch bobni о‘z ichiga oluvchi asosiy qismdan iborat bо‘lib, uning hamji 79 betdan iboratdir. 8

Asosiy qism: I Bob Xarakter va yozuvchi nuqtai nazari. 1. Ma’lumki hikoya badiiy adabiyotning epik turiga mansub janr. Hikoya janrining epiklik xususiyati haqida adabiyotshunoslikda turli fikrlar mavjudligi ham uning janriga xos bо‘lgan rang-baranglikni tasdiqlaydi. III kursligimizda tanlov Fani sifatida о‘tilgan “О‘zbek nasri poetikasi” fani tufayli uning janr xususiyatlari haqida yanada kengroq tasavvurga ega bо‘ldik. Domlalarimizning saboqlari va mavjud darslik hamda ilmiy manbalarda janrning xarakter bilan bog‘liq xususiyatlari haqida batafsil ma’lumot olganmiz. Eng muhimi va qizig‘i biz talabalar ana shu fikrlarning tо‘g‘riligini Abdulla Qahhor hikoyalarini mutolaa qilgach, yanada angladik. Janrga xos bо‘lgan fikrlarning kо‘pchiligi xarakter deb ataluvchi badiiylik komponenti xususidadir. Xususan, “Hikoyada xarakter tayyor holda, ya’ni xarakterning hikoyaga kirguncha bо‘lgan taraqqiyoti yoki undan keyingi holati tasvirlanmaydi va ba’zi hikoyalarda bu ham, shuningdek xarakter tadriji ham beriladi” degan fikrlar tо‘xtam bilmaydi. Bu fikrlarni Abdulla Qahhor ijodiga tadbiq qilsak, yozuvchining hikoyalarida ularning har ikkisi ham mavjudligini kо‘ramiz. Xususan, “San’atkor”, “Adabiyot muallimi” kabi hikoyalari “Hikoyada xarakter tayyor holda ham beriladi” degan fikrni isbotlaydi. Abdulla Qahhorning kо‘pchilik hikoyalarida tayyor xarakterning muayyan holati emas, “Kо‘proq ularning bir holatdan ikkinchi holatga о‘tishi, xarakterlar rivoji, tadriji kо‘rsatiladi. Yozuvchi talaygina hikoyalarida xarakterlar taqdiridagi burilish momentlarini tasvir uchun obyekt qilib oladi, bu xususiyat xususan zamonaviy mavzulardagi hikoyalarida kо‘plab uchraydi. Umuman olganda, Abdulla Qahhor hikoyalarida kitobxon xarakter jamolinigina emas, uning taqdirini ham kо‘radi. Albatta, bu hol yozuvchining hikoyalariga epik tus beradi. Bu xususiyat faqat Abdulla Qahhor hikoyalarigagina oid bо‘lmay, boshqa mohir hikoyanavislariga ham xosdir. 9

Agar ba’zi adabiyotshunoslar hikoya janriniig epiklik xususiyatiga mensimay qarasalar, boshqa bir guruh adabiyotchilar unga keragidan ortiq baho berib yuboradilar, bu jihatdan hikoyani yirik epik turlarga, hatto romanga tenglashtirib qо‘yadilar. “Hikoya janri, ayniqsa, hajviy hikoya sermazmun, ixcham va puxta bо‘lishi kerak. Hikoya о‘zida benihoya keng va chuqur fikrlarni xaqqoniy va yorqin obrazlarda badiiy ifodalashi lrzim. Shunday g‘oyaviy-badiiy puxta ishlangan u gо‘zal hikoyalar borki, ular kо‘pgina yaxshi-yaxshi romanlardan faqat hajmi bilan farq qiladi, xolos. Hajviy hikoya ham mazmuni va badiiy kuchi jihatidan romanga teng yoki unga yaqin bо‘lishi romanning bu jihatdan hikoyaga yaqin bо‘lishidan kо‘ra, albatta afzaldir. Shu nuqtai nazardan qaraganda Sayd Ahmadning... hikoyalari (moxir novellist A. Qahhorning eng yaxshi hikoyalarn singari) romanga tengdir”. Degan gaplari ham eshitilib qoladi. Hikoya romanga teng kelaversa yoki undan afzal bо‘lsa, avtor «Sarob», «Qо‘shchinor chiroqlari» va «Sinchalak»ni yozib vaqt bilan , qog‘ozni behudaga, isrof qilgan ekan-da. Romanda ifoda etish mumkin bо‘lgan mazmunni, hayotiy materialni hech qachon hikoyada ifoda etish, hikoyaning «tor ramkasi»ga sig‘- dirish mumkin emas. Abdulla Qahhor qalami ostidan chiqqan qator hikoyalarda hayotning epik kartinasi mohirlik bilan tasvir etilgan, qahramonlarniig yorqin harakteri chizilgan, harakterlar taqdiri mumkin qadar tо‘la berilgan ekan, bunga asoslanib janrni fetishlashtirish kerak emas, bularning barchasini avtor hikoya jairi imkoiiyatlari doirasida ado etgan. Abdulla Qahhorning epik tasvir mahoratiga oid yana bir fazilatni ta’kidlab о‘tish kerak: yozuvchi Xikoyalarida shaxs taqdiri muhit, sharoit bilan, omma hayoti bilan mustahkam bog‘liq holda beriladi, shaxs - taqdirining shakllanishi va yо‘nalishini belgilashda bu omillar hal qiluvchi rol о‘ynaydi. Endi konkret misollarga о‘taylik. «Ming bir jon» hikoyasi haqida kо‘p yozishdi. «Ming bir jon» hikoyasi asosida bardosh va muhabbat о‘limni yengadi degan g‘oya yotadi. Xykoya qahramoni Mastura Aliyeva о‘n yildan beri og‘ir dard chekadi. «Bechora turmush qilganiga bir yil bо‘lar-bо‘lmas shu dardga 10

yuliqqan ekan. Tomog‘idan hech narsa о‘tmaydi. ovqatni qorniga quyishadi... Teshib qо‘yilgan... Ba’zan о‘zi quyadi, ba’zan eri...» «Bechoraniig tomog‘idan hech narsa о‘tmasligi ustiga qorniga tez-tez suv tо‘planar ekan». Uning kо‘rinishi murdani eslatadi. Hirkoyachi deydi: «Masturani baralla kо‘rdik... Kо‘z о‘ngimizda xasta emas, о‘lik, haqiqiy о‘lik, sap-sarik teri-yu, suyakdan iborat bо‘lgan murda ichiga botib ketgan kо‘zlarini katta ochib yotar edi... Tobutda yotgan о‘likning qо‘limi, oyog‘imi biron sabab orqasida bexosdan qimirlab ketsa kishi qay ahvolga tushadi? Uning о‘lim pardasi qoplagan yuzida chaqnab turgan kо‘zlarini kо‘rgan kishi xuddi shu ahvolga tushar edi». Ba’zi birovlar uni sob bо‘lgan», uch kunligi bormi, yuqmi deyishadi... Mastura ana shunday o g‘ ir vaziyatga tushib q olgan. Bunday q araganda uning bu darddan qu tulib ketishyga sira h am a q l bovar q ilmaydi. Kitobxon uning о‘z i h am h ayotdan qо‘ l siltab qо‘ ya q olgan b о‘ lsa kerak deb о‘ ylaydi. Lekin a hv ol boshqacha b о‘ lib chi q adi. Shu a g‘i r vaz i yat tasviridan keyin yozuvchi kitobxonni bu ayol n ing ajoyib tabiati bila n bataf si lro q tanishtirishga о‘ tadi. Bora-b o ra u n ing shy o g‘i r vaziyatga tamoman zid b о‘ lgan k о‘ tarinki kayfiyati, ma ’ nav i y dunyosi ma’lum b о‘ la boshlaydi. Mastura palatada yotganida bir guruh davolanuvchilar kо‘ngil sо‘rash uchun uning huzuriga kirishadi. Shunda juda xunuk ish yuz beradi. Kirganlar Masturani kо‘rishi bilanoq sarosimaga tushib qoladi, ular orasidagi Hoji aka degan kishi tamoman uzini yuqotib qо‘yadi. Masturaesa bu kungilsiz hodisani hecham о‘ziga olmaydi. Aksincha: «Mastura piqirlab kulib yubordi: yana kuldi, yosh boladay о‘zini, tutolmay qiqirlar edi. Bu hazil va ayniqsa kulgi avval xunuk, odamning etini jimirlatadigan darajada xunuk eshitildi, keyin, nechukdir Masturaniig yuzidan о‘lim pardasi kо‘tarilganday, hayot tо‘la kо‘zlari о‘lik yuziga jon kirgizganday bо‘ldi».. «Bunaqa narsa menga ta’sir qilmaydi»,—deydi u. Sung tobut voqeasini sо‘zlab beradi: «Bunga be s h yildan oshdi. K о‘ z oldimdan ketmaydi... Q alin q or yoq q an kun ed i . Men derazaning r о‘ parasida mana shu xilda yotibman. Akramj o n paypo g‘ in i 11

yamayotgan edn shekilli... Birdan k о‘ cha eshigimiz ochildy-yu, q izil bir narsa kirdi, nima ekan deb q arasam — tobut! Akramjonning ikkita о‘ rto g‘ i h ovlimizga tobut k о‘ tarib kirdi. Yuragim jig‘ etib ketd i ... Voy sh о‘ rim, na h ot о‘l gan b о‘ lsam... To es- h u shi mni о‘ nglab, Akramjonga bir nima degunimcha boyagi ikkovi tobutni devorga suyab qо‘ yib, uyga kirib keldi: uyga kirdi-yu, meni kurib ikkovi h am boyagi H oji akangizday shaytonlab qo layozdi». Mastura s о‘ zida davom etadi: «Menga -shu h am ta’sir q ilgani y о‘q . Buna q a narsalar о‘l im kutib yotgan kasalga yomon ta’sir q ilishi mumkin, men he ch q achon о‘ lim kutga n e masman, kutmayman h am! U yog ‘ ini sur i shtirsangiz men odam bolasining о‘ lim kutishiga, ya’ni dunyodan umid uzishiga; ishonmayman. Xatt o tildan q olgan kasalning rozilik tilashib q aragani h am dunyodan. umid uzgani emas, balki «ro zilik tilashgani h ali erta» dermikan degan umid bilan, dunyoda tenggi y о‘q , timsoli y о‘q . z о‘ r umid bilan q aragan i deb bilaman» . Ana uning qalbi, irodasi! Uning hayotga bо‘lgan muhhabbati g‘oyat zо‘r. Shu zо‘r muhhabbat unda zо‘r iroda tug‘dirgan. Kitobxon ayolning boyagi sо‘zlarini eshitgandan va uning ajoyib qalbi bilan yaqindan tanishgandan keyin, undan jirkanmay qо‘ya qoladi, unga mehr va hurmat bilan qaray boshlaydi: bunday insonning о‘limdan zо‘r kelishiga, sog‘ayib ketishiga ishongisi keladi. Personajlardan birining: «Bu xotinning Joni bitta emas, ming bitta! Xozir tugab qolgan shamday lipillab yonayotgan joni basharti sungan takdirda ham, qolgan mingtasini yoqib, keyin sо‘nadi», degan xulosasiga kitobxon ham tо‘liq qо‘shiladi. Tabiiy bir savol tu g‘ iladi: Masturani bunchalik dad i l q il g an, narsa nimadan iborat? U bunchalik iroda, kuch- q uvvatni q ayerdan olgan. Avtor talk q inicha, Masturani bun chalik dadil q ilgan narsa uni о‘ rab olgan mu h it, odamlar ni ng olijanobligi, unga b о‘ lgan Me h ri va g‘ amx о‘ rlngidir. Vrachlar uni erinmay davolaydi, odamlar h ol-a h vol s о‘ rab, dalda berib turishadi. Eri Akramjonning unga b о‘ lgan munosabati chinakam o lijanoblikning namunasi U о‘ n y il Masturaning kasalini bo q adi, yana ka s alxonaga h am b i rga keladi. Bu olijanob yigit «Ma s turaning bir minutlik; or o mi uchun о‘ ng k о‘ zini о‘ y i b berishga x a m tayyor». A gar Masturaning bardoshi, z о‘ r irodasi uni «ming birjon» deb atash uchun asos 12

b о‘ lgan b о‘ lsa, bu yigitning о‘ z, rafi q asiga b о‘ lgan munosabatidagi bard osh va irodasini k о‘ rib turib» uni h am «ming bir jon» deb yuborging keladi. Personajlardan biri; «Bu yigitning h am raftoridan, yigitlik umri m i ng bitta-yu; shundan bittaginasini Masturaga q urbon q ilyapti»,—deb h a q gapni aytad i. Mana shunday muhit Masturani dadil qiladi, kuchiga kuch, mehriga mehr qо‘shadi, Kishilar daldasidan, mehr-muhabbatidan quvvat olib turgan bu, ayol о‘limni yengadi, sog‘ayib ketadi. Shu tariqa asarda Masturaning о‘limdan zо‘r kelishi uni qurshab olgan muhitning, sovet gumaniemining hayot baxsh samarasi sifatida kо‘rsatiladi. Yozuvchining butunlay boshqacha xarakterdagi hikoyasi yaxshi bir odamning achchiq qismati, haqida hikoya qiluvchi «Tо‘yda aza» asarini olib kо‘raylik. Bu yerda ham xarakterning bir holati emas, bir holatdan ikkinchi holatga о‘tishi, evolyusiyasi kо‘rsatiladi, xarakter hayotidagi bir moment emas, xarakterning taqdiri hikoya qilinadi. Bu yerda ham xarakter taqdirini belgilovchi, kuch-muhit, sharoit, omma. Biroq bu yerda vaziyat, xarakter taqdirining mohiyati о‘zgacha. Asar, qahramoni Muxtorxon domla yoshi bir joyga borib qolgan odam. Uch yil burun xotini о‘lib beva qolgan, unga goh singlisi, goh uzatgan qizi qarab turadi. Nihoyat, domla, uylanyoqchi bо‘ladi. Domlaning bu niyati hammani, xursand qiladi. Darhaqiqat, bunday niyat ayb emaye. «Hech kim qarigan chog‘ida juftidan qolmasin. Osonmi, kishi nima bо‘lishini biladi, bosh yostiqda tegishi bor,.. Qari odamga mahram kerak...» Hamma balo Domlaning kimga uylanmoqchi bо‘lganida. Domla tengi qurib qolganday о‘zining studentkasi —yigirma yashar, bir juvonga uylanmonchi bо‘ladi. Domlaning bu qilmishi axloqqa xilof edi. Domlaning qilmishi bilai muhit orasida ziddiyat vujudga keladi. Mana shu muhitga zyd g‘ayri axloqiy niyat va shu niyat yulidagi xatti-harakat uni fojiaga olib boradi. Domla fojiasi ikki yoq,lama — h am ma’naviy, h am jis m oniy tomondan k о‘ rsatiladi. Avtorning asosiy di qq at-e’t i bori domlaning ma’naviy fojiasin i k о‘ rsatishga q aratilgan. Asar bo shi da dom l a ijobiy shax s sifatida gavdalanadi. H ikoya bu kishinyng ijobiy sifatlarini ta’-riflash bilan bo shl anadi: 13

«Dotsent Muxtorxen Mansurov nixryatda istarasi is siq, ni h oyatda dilkash chol, shu qa dar dilkashki, uni k о‘ rgan kishi xar fa s lning о‘ z xusn-latofati bor degan gapni yil fa s llari tu g‘ risidagina emas, ; umr fasllari tu g‘ risid a h am aytsa b о‘ lar ekan deb q olardi». Cholni bunchal i k istarasi i ssi q , dilkash q ilgan narsa uning odam o xunligidir. «Ammo lekin Muxtorxon domla ; naf s ilamriga odamning joni edi. Uning xushfelligi, tо‘ porili gi ... Ma h allada katta-kichik h amma bilan salomlashar, yosh bilan yosh, q ari bilan q ari b о‘ lib gaplashar, xur s and kishi bilan cha q cha q lashib, xafa bilan dar d lashar e d i . Bu odam ma h alla ha yotiga, h ar b i r kishin i ng diliga , kir i b, shu q ada r singib ke t gan edik i , otpuskaga yoki" komandirovkaga ketsa butun ma h alla h uvillab qo lganday b о‘ lar edi. Mahalladagilarning Domlaga hurmati shunchalik balandki, domla uylanmoqchi bо‘lganda mahalla aktivlari kengashyb, mahalla nomidan yaxshiroq bir tuyona qiladigan bо‘lishadi. «Ularning fikricha, bu narsa kuyovga ham kelinga xam butun axolining hurmat va muhabbatini izhor qilishi. kerak edi»: Domla hurmati bо‘lajak kelinni hamma g‘oyibona yaxshi kо‘rib qoladi, «mahallamizning tolei bor ekan... Domla otaxonimiz edilar, kelinimiz bizga onaxon bо‘ladilar»,— deyishadi ular. Hikoyaning xarakterli tomonlaridan biri shuki, unda obraz evolyusiyasi ijobiydan salbiyga qarab boradi. Domla haqidagi yuqorida ta’kidlangan ijobiy" xarakteristikadan sо‘ng, sekin-asta uning salbiy xatti-xarakatlari tasviriga о‘tiladi. Domladagi salbiy sifat uning qaltis yо‘lga qadam qо‘yishidan boshlanadi. Domlaning yosh juvonga uylanishi payiga tushuvi uning qaltis yulga kirishi edi. Bu yо‘lda u hech narsadan toymaydi. Uning «fikri-yodi о‘zini iloji boricha yosh qilib kо‘rsatish» bо‘lib.-qoladn. Avtor yozadi: «U nima qilsa, nima desa shuni esdan chiqarmas, yosh ekanini kо‘rsatish uchun qulay kelgan hech bir imkoniyatni qо‘ldan bermas, «hali yoshsiz» degan kishiga jonini, jahonini berishga tayyor edi». Shu niyatda u chiroyli soqolini tag-tugi bilan qirdirib tashlaydi, sochini bо‘yatadi, boshiga chamandagul duppi, egniga kalta va tor shim kiyadi. bilakka kattakon tilla soat taqadi; gulchidan kattakon guldasta olib, parkning orqasidagi jin kо‘chalarda 14

sayr qiladi va hokazo. Buni kо‘rgan-eshitganlarning domladan ixlosi qayta boshlaydi, odamlar qalbida domlaga nisbatan g‘azab alangalanadi, bu g‘azab odamlarning kо‘nglidagi domlaga bо‘lgan hurmat va muhabbat tuyg‘usini chirita boshlaydi. Bora-bora d om la, deganda odamlarning k о‘ ngliga g‘ ashlik tushadigan b о‘ lib q oladi. Domlaning о‘zi buni seza boshlaydi, choyxonaga chiqishni bas qiladi, mumkin qadar odamlarning kо‘ziga kо‘rinmaslikka tirishadigan bо‘ladi Shunday qilib u el-yurtdan, xalqdan yiroqlasha boshlaydi. El nazaridan qoladi. Muhit, sharoit domlani chiqitga chiqarib tashlaydi, Bu uniig matjaviy fojiasi edi. Bu fojianing eng yuqori momenti tо‘y voqeasidir. Xikoyada bu haqda shunday ma’lumot keltiriladi: «Tо‘y kelinnikida bо‘lib о‘tdi. Buni ma h allada Karim"' otadan bo shq a he ch kim bilmay qo ld i . Karim ota h am t о‘ yga e mas, k abob pishirib bergani cha q irilgan ekan..,» «Tuyga kelin tomondan ellikka yaqin, kuyov tomondan sa k kiz kishi aytilgan ekan, ikkala tomondan h ammasi b о‘ lib un birkishi kelibdi. Bir dutorchi, ikki ashulachi va Karim ota h am shu hi s obga kirar ekan. Soat oltiga belgilangan tuy coa t о‘ ndan oshganda b o shlanibdi. Kelin birpas boshiga o q r о‘ mol yopinib о‘ tirybdi-yu, bir- ikki ryumka ichgandan keyin, alamiga chidolmay uying a tu shi bdi. Domla chapak chalibdi, ashulaga qо‘ shilibdi...» Tuy haq idagi xabar domlaning о‘ limi haq idag i xabarda y bir g an edi, t о‘ y vo qe asi domlaning ma’nav i y fojiasiga g о‘ yo bir yakun edi. H ikoyani shu bilan bas q ilib qо‘ya qolish ham mumkin edi. Biro q avtor bu bilan cheklanmayd i . Qahram onning jismon i y, о‘ li mini h am k о‘ rsatadi. Dar h a qiqat domla tushib q olgan vaziyat shuni taqozo etardi. Domla shunday g‘ayri axloqiy xatti-harakat yо‘liga kirgan ediki, bu xatti –harakat faqat uni ma’naviy о‘limga emas, jismoniy о‘limga ham olib kelishi turgan gap edi. Asar o xirida d omla о‘ladi. Bu ulim hech kimni tashvishga ham solmaydi. Chunki domla avvalroq о‘lib bо‘lgan edi. Bu tо‘g‘rida avtor juda о‘tkir gan aytadi: 15

«Ertasiga domlani kо‘mish marosimi bо‘ldi. Marosimga mahalladan odam kо‘p qatnashmadi, aftidan, domla kо‘p odamning qalbida bundan bir oy burun о‘lgan, kо‘plar о‘sha tо‘yni domlaning janozasi hisoblashgan edi...» Xullas, xikoyada domla obrazi g‘oyat yorqin chiqqan, uning taqdiri juda asosli va haqqoniy kо‘rsatilgan, domla muhitga, sharoitga zid hatti-harakati uchun fojiaga mubtalo bо‘lgan. 16

2. Yozuvchi munosabati va xarakter Abdulla Qahhor xarakterlar tasvirida xolis turishga harakat qiladi, ammo qahramonlar xatti-harakatiga, taqdiriga hech qachon befarq qaramaydi. Yozuvchiying pozitsiyasi juda aniq. Uning hikoyalari xuddi sud zalining о‘zginasi. Adib bamisoli odil sudya! kabi qahramonlarning xatti-xarakatlarini chuqur tahlil etadi, о‘z xalqi, hokimiyati nomidan ular ustidan hukm chiqaradi, ularni qilmishiga yarasha yo jazolaydi yo mukofotlaydi. Qahramonlar ustidan hukm chiqarayotganda yozuvchi hech qachon о‘z xohishicha ish tutmaydi, qahramonlar taqdirini zamon, sharoit bilan mus-tahkam bog‘lagan holda xal etadi, qahramonlarni sharoitga rо‘para qiladi, qahramonlar hamisha sharoit taqozosi, xa - rakter mantiqi asosidagina harakat qiladilar. Shuning uchun ham kitobxon nazarida yozuvchi guyo hodisalarga befarq qarayotgandek odil hukmni sharoitning о‘zi chiqarayot- gandek, qahramonlar jazoga ham mukofotga ham vaziyat, sha roit taqozosi tufayligina sazovor bо‘layotgandek tuyuladi, Aslida bu ishlarda yozuvchining ham “qо‘li” bor. Shunisi xarakterliki, yozuvchi utmish haqidagi hikoyalarida xarakterlar taqdiri, faoliyatini tahlil etar ekan, ularga nisbatan xiyla “saxiylik” kо‘rsatadi, xarakterlar ongidagi qusurlar; xatti-harakatidagi nojuyaliklar uchun ularni ayblamaydi, qahramonlar, hatto; qaltis qadam bosganda ham yozuvchi ularga beparvo qarayotgandek tuyuladi. Qarang, “Anor”dagi Turobjon xotinini haqoratlaydi, uradi va hatto о‘g‘irlik qiladi, ammo avtor qahramonini sira qoralagisi kelmaydi; “Hur qiz”dagi ota – qotil, arzimas gap uchun farishtadek begunov qizaloqni urib о‘ldiradi, lekin adib qotil otani ham jazosiz qoldiradi. “О‘g‘ri”dagi chol naqadar sodda, gо‘l, nodon, u shunchalar nodonki, amaldorlar qо‘lida ermak bо‘layotganini sezmaydi, о‘zini ot о‘yiniga, it azobiga solayotgan amaldorlar-ning “madadi”ga ishonadi, ularga ixlos qо‘yadi, ehtirom bildiradi, shunday bо‘lsa hikoyanavisning bu nodon odamga xayrixox ekani baralla sezilib turadi: “Teshik tosh”dagi Babar nodonlikda Qobil boboni ham yо‘lda qoldirib ketadi, xо‘j ayin tur desa turadi, о‘tir desa о‘tiradi, ustidan oshirib о‘q uzganda 17

kiprik qoqmaydi, aybsiz aybdor bо‘lib qolganda о‘zini aybdor emasligini isbot ham qilolmaydi, о‘ta nodonlik tufayli zamona tasodiflari girdobiga tushib qolib halok bо‘ladi, avtor mana shunday nodon odamga ham simpatiya bildiradi. Bu asarlarda yozuvchi qahramonlar xarakteridagi qusurlar, faoliyatidagi nojuyaliklar uchun aybni asosan davr, sharoyt zimmasiga yuklaydi, Turobjon bilan otani shunday jinoyatlarga boshlagan, Qobil bobo bilan Babarni shu kuylarga solib qо‘ygan, nodonlik, jaholatda qoldirgan, bosh aybdor ustidan — adolatsiz tuzum ustidan hukm chiqaradi. Yozuvchyning zamon voqeligidan olib yozgan hikoyalarida esa ahvol butunlay boshqacha; adib, yangi davrning ulug‘vorligini, hamisha yuksak qadrlaydi, odamlarni shu davrga munosib bо‘lishini istaydi, zotan, ana shu istak adibning estetik idalini tashkil etadi. Shunga kо‘ra yozuvchi sovet kishisining shu ulug‘vor davr oldidagi, zamon va zamondoshlari oldidagi burchi, mas’uliyati masalasiga g‘oyat jidiy qaraydi, u о‘z zamondoshlariga nisbatan nihoyatda talabchan, kishilar xarakteridagi qusurlarga, farliyatidagi nojо‘yaliklarga aslo befarq qarolmaydi, qahramonlarning taqdiri ustidan hukm chiqarishda behad qattiq qо‘llik kо‘rsatadi. Qarang, “Adabiyot muallimi”dagi Boqijon Baqoyev ham, “Mayiz yemagan xotin”dagi mulla Norqо‘zi ham, “Yо‘llar” dagi Xojimirsiroj ham sodda, gо‘l, nodon odamlar. Ammo avtor bu yerda nodonlik uchun, ularni aslo kechirmaydi, aybni davrga yuklamaydi balki ulug‘vor davrdan orqada qolganliklari uchun ularning о‘zini qoralaydi, ular ustydan kuladi, toshni teshadigan g‘azab bilan ularni fosh etadi. “Xotinlar” xikoyasida sovet ayoli sha’niga dog‘ tushirgan buzuqi Umri ustiga nadomat toshlari yog‘diradi. “Tо‘yda aza” xikoyasida davr va el-yurt oldidagi mas’uliyatini unutib qо‘ygai kimsani boplab jazolaydi... Aksincha, “Maston”da dovyurak ayol jasoratini madh etadi, “Asror-bobo”da jafokash chol bilan kampirning metin irodasiga, bardoshiga qoyil qoladi. “Ming bir jon”da matonatli ayol shatniga madhiyalar bitadi. Yozuvchining aytishicha, hayotda “Ming bir jon” hikoyasi qahramonining prototipi - bо‘lgan ekan. U mashhur о‘zbek ayollaridan Turaxon ayaning qizi 18

bо‘lgan, yozuvchi uni birinchi bor kasalxonada kо‘rgan, uning irodasi, bardoshiga qoyil qolgan. Ammo u о‘lgan. Hikoyada avtor faktni о‘zgartiradi, bu yerda u sog‘ayib ketadi. “Ehtimol, men faktga xilof ish kilgandirman,— deb izoh beradi avtor,– ammo adolat yuzasidan ish tutdim; hikoyada u о‘zining bemisil mardligi, azob-uqubatlarga hayratda qolarli darajada chidam, hayotga muhabbatiga yarasha “mukofotlandi” 1 . Darhaqiqat, yozuvchi bu yerda о‘z prinsipidan kelib chiqib ish kо‘rgan, idealiga mos kelgan, о‘zi sevgan, davr va hayot, oldidagi mas’uliyatini yuksak darajada qadrlagan, lekin hayotda о‘lib ketgan qahramoni uchun qayta hayot baxsh etishdan ham chо‘chimagan. Shu bilan birga avtor hayot va xarakter mantiqiga ham qatiq, rioya etgan. Xususan, yozuvchining keyingi paytlarda zamonaviy mavzularda yaratgan asarlarida kishilarga nisbatan talabchanlik juda kuchli. Adib “О‘tmishdan ertaklar” bilan deyarli bir vaqtda «Nurli chuqqilar» hikoyasini yaratdi. «Nurli chо‘qqilar» xarakterlar tahlili jihatidan «О‘t mishdan ertaklar»dan keskin farq qiladi. Yozuvchi bu asarida yoshlar tarbiyasi, odob-axloqi problemasini kо‘taradi, hozirgi vaqtda butun jamoatchilikni qiziqtirayotgan bu jiddiy problemaga о‘z munosabatini tayin etayotgandek, bо‘ladi. Hikoya asosida ikki yoshning tarbiyasi va shu tarbiya muhitida shakllangan xarakteri, taqdiri yotadi. Yozuvchi bir oilada tarbiyalangan va bir-biridan tamoman farq qiluvchi xarakterlarning shakllanish tarixini tahlil etadi. Asar qahramonlari Fotima bilan Zuhra bir oila farzandi, bir maktab, bir sinf о‘quvchisi. Ularning har ikkrvi ham nurli chо‘qqilar tomon intiladi. Ammo ular - ning xarakter, qarash va intilish yо‘llari bir-birinikidan keskin farq qiladi. Yozuvchi butun asar davomida kitobxon e’tiborini anashu tafovutlarga jalb etadi, shu tafovut manbalarini qidiradi, shu tafovut oqibatlari bilan qiziqadi. Avtor qahramonlar hayotida rо‘y bergan keskin bir voqeani oladi-da, shu voqea munosabati bilan sekin-asta qahramonlar xarakterini tahlil etaveradi. Taxlil vaqtida avtor xarakterlardagi bitta muhim yetakchi xususiyatni tanlab oladi va uni 1 Абдулла Қаҳҳор, Ҳаёт ҳодисасидан бадиий тўқимага, “Шарқ юлдузи”, 1965, №5 141-бет 19

atroflicha xarakterlaydi; keltirilkan xarakteristikalar, xarakter xatti-xarakatiga berylgan baholar bir tomondan qahramon shaxsiyatini tularoq gavdalantirishga xizmat qilsa, ikkinchy, tomondan avtor pozitsiyasini tayin etishga xizmat qiladi. “Tuqqizinchi sinf a’lochilaridan, temir-tersakni hammadan kо‘p yig‘ib, oti radiodan aytilgan va maktab mat’muriyatidan rahmatlar eshitgan Zuhraxon degan qiz yо‘qolib qoldi”. Hikoya shunday boshlanady, hikoyaning boshidayoq avtor jiddiy bir hodisa haqida xabar beryapti, shu bilan barobar hodisa va. qahramonni xarakterlab olyapti: qizning maktabdagi mavqeiga ishora qilyapty. Bundan keyingi hamma gap-sо‘z shu hodisa atrofida boradi; avtor hozircha hodisa aybdori Zuhrani bevosita kitobxonga kо‘rsatmaydi, gunohkor qiz ustiga nadomat toshlari yog‘dirmaydi, boyagi xodisaga odamlarning munosabatini kо‘rsatish yuli bilan, orqavoratdan u haqda ma’lumotlar “yig‘adi”. Mana о‘sha ma’l'umotlar: “...sinfda a’lochi qiz tо‘rtta bо‘lsa— Zuhra uning yigirma besh protsentini tashkil qilar edi», “Zuhra qoqvosh, ta’bi nozik, Dimog‘dor qiz bо‘lib, maktabdoshlariga qо‘shilmas edi”, “Zuhra nihoyatda kо‘zga yaqin, bir qaragan kishi kо‘zi xira tortib yana qaragisi kelar, xususan, xonatlas kо‘ylak kiyib sochini “laylak uya» qilganida maqtoviga “chiroyli” degan sо‘z goh kamlik, goh eskilik qilib qolar edi”. Zuhra haqida kitobxonda ma’lum tasavvur xosil etib olgach, avtor hikoyaning boshqa bir qahramoni, Fotima haqida sо‘z ochadi, ammo kitobxon diqqatini chalg‘itib quymaslik chorasini kо‘radi, Fotima haqidagi gap-suzlarni Zuhra bilan bog‘lik. holda davom ettiradi; endi adib siyosiy xarakteristika yо‘lini tutadi, Fotima haqidagi har bir gap-sо‘z Zuhraga ham ishoradek tuyulaveradi; Fotima xarakteri ochila borgan sari Zuhra portreti ham tо‘lishib boraveradi. Fotima Zuhraning tamoman aksi, “shо‘x va shaddod Zuhraga qaraganda Fotima bо‘shtobroq, shо‘xlik h usnning pardozi bо‘lsa kerak, ikkovi bir olmaning ikki: pallasi bо‘lsa ham, Zuhraning oldida uning: istarasi sо‘niqroq kо‘rinar edi” ota-ona uning «noshud-notavon», «anqov-lakalov»ligi uchun koyigani-koyigan, qilg‘iliqni, qilgan Zuhra-yu, baloga qolgan Fotima. «Sen palpis-paydavoqi bо‘lmasang boshimizga shunday kunlar tushmas edi! Zuhra sendan kichik, lolazorga boraman deganida yо‘lini tо‘ssang, unamasa 20

sochidan sudrab olib kelsang bо‘lmasmidi! Ahvoling shu bо‘lsa holingga voy, er olmaydi, boshimga yostiq bо‘lasan!” . deydi ona. Bunaqa ta’na-dashnomlar Fotimaning jon-jonidan о‘tib ketadi, nihoyat, u tilga kiradi. “Ayajon, hamma aybni menga tunkayvermang, axir Zuhraga mening sо‘zim emas, о‘zingizning sо‘zingiz ham о‘tmas edi-ku? Hu ana unda ozib-yozib bir ish buyurib, “q izim, tо‘rtta gina piyoz archib ber ” deganingizda teskari q arab, “ Men senga malay emasman! ” dergani esingizdan chi q dimi? Shunda h am indamadingi z . Men esimni taniganimdan beri sizga q arashaman, r о‘ z g‘ or ishini butkul qо‘ lga olsamu, sizn i yetti q avat k о‘ rpachaga о‘ t q azib qо‘ ysam deyman! Na h ot, ota- onaning izzatini, xizmatini q ilgan kishi malay b о‘ lsa? Hamma ayb о‘zi ngizda, yaxshi о‘q isin, deb Zu h rani juda erkalatib yuborgan edingiz! Q izimning qо‘ li q avaradi, deb о‘ smasini h am о‘ zingiz si q ib berar edingiz...» “Palpis-pandavoqi» qizning bu gaplarida jon bor, u bu aqlli gaplari bilan kalavaning uchini topib beradi” ona bechora “haqiqatan, о‘z vakdida о‘qiyolmay qolib, hayotida nima kamlik, qanday qiyinchilik tortgan bо‘lsa, hammasini ilmsizlikdan kо‘rgan, zehni о‘tkir Zuhraning ilmga tezroq tо‘lishini kо‘zlab, uning maktabdagi qilday yutug‘i oldida uydagi filday gunohini payqamagan edi”. Avtor endi ana shu muhit, ana shnday munosabat, ana shunaqa tarbiya samaralarini kо‘rsatishga о‘tadi. qahramonni kitobxonga yaqinroq olib keladi, xarakter xarakteristikasini konkretlashtiradi, qahramonning ota-onasiga yozgan maktubini keltiradi: Zuhra bosh-keti yо‘q tо‘mtoq xatida shunday debdi: ; “Turmush о‘rtog‘im bilan kо‘nglimizning amrini bajarib, baxtiyor oilalar safidan mustahkam о‘rii egalladik va baxtli turmush quchog‘ida oqib, kelajakning nurli chuqqilari tomon bormoqdamiz. Sizlar feodalizmning uqubatli quchog‘ida yashagansizlar, yuksak ideallarga asoslangan muhhabbat nima zkanini bilmaysizlar, shuning uchun mendan xafa bо‘lmanglar, xursand bо‘ladigan kunlaring yaqinlashib kelmoqda”. 21

Maktub toniga, gap ohangiga e’tibor bering, о‘y-andishasiz aytilgan balandparvoz, kitobiy gaplarga qarang. Salom-aliksiz, kibr-havo bilan yozilgan tumtoq maktubning о‘ziyok, qahramonning ma’naviy qiyofasini xarakterlab turibdi. Avtor bu bilan cheklanmaydi, о‘quvchini bevosita qahramonning о‘zi bilan tanishtirishga о‘tadi. Zuhra haqi dagi xunuk gaplar, mish-mishlar kampirni yiqitadi. Zuhra kampir о‘limidan keyin uyga qaytadi. Avtor uni shunday xolatda kо‘rsatadi: «Zuhra kattakon qizil rо‘mol о‘rab olgan, katak rо‘molо‘chasini lunjiga bosib soldatchasiga g‘oz turar, aftidan, onasining xotirasini о‘zicha hurmatlar edi. Uning kelganini eshitib qо‘ni-qо‘shni kо‘ngil sо‘ragani chiqishdi. Zuhra xotinlarga orqasini о‘girib turaverdi, Fotima, bechoraning yuzi shuvut, deb о‘yladida, uni sekin turtib: —Bunaqa vaqtda hech kim о‘tgan gapni о‘ylamaydi. Uyalma, bularga bir n i ma degin ...– dedi». Ammo a h vol Fotima kutgandan boshqacha b о‘l ib chi q adi. «Zuhra yuzi shuvut emas, xotinlarning kо‘ngil sо‘rashini ham, bunga javoban «kо‘nglimni kо‘targanlaring uchun rahmat» degan ma’nodagi gapni ham eskilik deb bilgani uchun shunaqa qilib turgan ekan, Fotimaga yalt etib qaradi; — Nimadan uyalaman, erkin muhabbat masalasini Navoiy, Tolstoylar kо‘targan!— dedi-yu; burilib uyga kirdi-ketdi», Qahramon holati, xatti-harakati va ularga berilgan avtor izohi orqali kitobxon uni yaqindan tanib oladi. qahramon bilan tanishtiruv yana davom etadi, Zuhraning uyidan ketgandan keyingi" hayoti haqida xabar beriladi, Zuhra bundan bir oy muqaddam eridan chiqqani aytildi. _ Shu xabardan keyin yana xarakter xarakteristikasiga о‘tiladi, yozuvchi poziyasi keskinlashadi. Endi avtor sо‘zni qahramonning о‘ziga beradi, Zuhra boyagi xodisa boisini о‘zicha izohlaydi: “– Ota-onasy feodal, feodalizmning uyasi, meni chо‘ri, uy chо‘risi qilmoqchi bо‘lishdi! О‘z ing bilasan, uy - r о‘ z g‘ or ishiga u q uvim y о‘q , q ozon- tovo q ni jin i mdan battar yomon k о‘ raman. Shuning uchun ayam meni fa q at 22

о‘q itganlar, yen h am yaxshi о‘q iganmai. Y о‘q bularga men o qs och b о‘ lishim kerak ekan!Xizmatchi o lgani qо‘ y i shmaydi, «Moskvich» imizni sottir i b yuborishdi. Bundan tashqari: «Yengsiz k о‘ ylak kiyma! Birovlarning oldida kerishma! Qo vo q xona»ga muncha k о‘ p borasizlar!..» Bezor b о‘ ldim. Chi q dim-ketdim! Lekin erim meni yaxshi k о‘ rardi : qо‘ l i da k о‘ tarib yurardi, k о‘ chaga chi q sa, albatta bir n i ma olib kelardi... Bechora uch-turt oy x о‘ p q atnadi, yalindi... « О‘ sha ota-onang bor ekan, uyingni yelkamning chu q uri k о‘ rsin», dedim. Uch marta onasn, bir marta otasi keldi, ikkovini h am q abul q ilma dim!” Zuhra о‘zining bu hatti-harakatlarini haq deb biladi, lekin u о‘z «haqiqati» bilan о‘zini fosh etadi, о‘zining asl qiyofasini namoyon qiladi. Hayotdan ajralib qolgan, hali odam kо‘rmagan, odob axloq о‘rganmagan bu ayolning holati, hatti- harakat va qismati ham kulgili, ham ayanchli. Avtor qahramonni kitobxonga yaqinroq olib kelgan sari uning tubanlikka toydirgan «mafkura»si oshkor bо‘laveradi, о‘quvchida qahramonga nisbatan ayanch va qahr hisi ortaveradi, qahramon ustidagi, kulgi zaharxandali tus olaveradi. Avtor qahramonni dastlab orqavoratdan xarakterlagan, keyin о‘zini tanishtirgan bо‘lsa, endi uni tо‘qnashuvlarda kо‘rsatadi, Boyagi gapdan keyin Fotima jim qololmaydi. «Qabul qilmadim» degan gapni hazm qilolmaydi: Zuhraga tashlanadi, opa-singil dahanaki olishuvga kirishadi: « – Ering ota-onasidan kecheinmi? – dedi. – Kechmasa h am... yoshlar yashashi, kerak! – Bularni tur q ovo qq a solib shiftga osib qо‘ yish kerakmi? Shu talabni ering qо‘ ysa sen nima der eding?» Gap mavzui о‘zgaradi, «olishuv» davom etadi; kitobxon nazarida Fotima yuksaklikka kо‘tarilaveradi, Zuhra esa tubanlashaveradi: «Zuhra bunaqa gaplarni sen tushunmaysan», degan ma’noda boshqa gapga о‘tdi: – Maktabni durustroq bitirdingmi? Sening toleingga ayam bunaqa bо‘lib qoldilar… Yanagi yilga qaysi institutga kirasan? Fotima hayroy bо‘lib sо‘radi: 23

–Dadamni yolgiz tashlab qayoqqa boraman? – Tug‘ri, lekin dadam dunyodan о‘tib boryapti, cen dunyoga endi qadam qо‘yayotibsan! Fotima esnab: – Ishga kirdim, fermada sigir so g‘ ayotibman... – ded i. Zu h ra birdan boshi n i k о‘ tardi: – Nima? О‘n yil о‘qib sigir bilan tappidan boshqa narsaga a q ling yetmadimi?» Bu olishuvda opa-singil butunlay boshqa-boshqa odamlar ekani aniq- ravshan ma’lum bо‘ladi. Yozuvchi bu yerda ijobiy qahramonni aktivlashtirib, tо‘qnashuvni keskinlashtirib о‘tirmaydi, bu narsa Fotima tabiatiga ham tug‘ri kelmaydi! Zuhra shu darajaga tushib qolganki, uning uchun har qanaqa gap ortiqcha, u о‘z «mafkura»siga mos kelmagan narsalarning hech birini tan olmaydi; buni tushungan Fotima Zuhraning zaharli hamlalariga zarba berib о‘tirmaydi, о‘zining ota-ona, el-yurt oldidagi burchi, ishlari, rejalari haqida quruqqina axborot berish bilan cheklanadi; hatto, olishuv, gap-sо‘z oxiriga yetmay turib, Fo tima «mushukchaday xurrak otib» uxlaydi-qoladi. Shu xolatning uzi ham Zuhraga berilgan zо‘r arba kabi tuyuladi . Shu yerga kelganda Zuhra ustidagi gap bir oz tо‘xtalib, Fotima xarakteristikasiga о‘tiladi; Fotima hayotidagi, xarakteridagi о‘sish, о‘zgarish qayd etiladi, bular axborot tarzida beriladi, ammo avtor jо‘n axborotga ham jon kiritib yuboradi: “Fotima...ishda kun sayin ochila bordi, shunday bо‘ldiki, rais hisobot-saylov majlisida “kesakdan о‘t chiqqaniga xursandlik izhor qilib, bir qancha qiziq gaplar gapirgandan keyin uni ilg‘or sog‘uvchilar qatoriga qо‘shdi. Yaxshi sog‘uvchi bо‘lgani, rais qо‘shig‘iga qо‘shgani uchun Fotima kolxozda otning qashqasi bо‘lib qoldi. Faqat shuxlik-shaddodlik emas, shuhrat ham husnning pardozi ekan shekilli, Fotima birdan ochilib ketdi: ana qora yolqin tashlaguvchi kо‘zlaru, ana tutab turgan payvasta qoshlaru, yoshlarning ishtahasini ochadigan kuldirgichlaru... Zuhra xonadonga dog‘ solib ketgandan keyin kо‘p odam “Endi 24

Fotima qari qiz bо‘lib о‘tirib qoladi” deb taxmin qilgan edi, yuq, jazman ustiga jazman chiqaverdi... fotima yaqinda о‘qishni bitirib fermaga vetvrach bо‘lib kelgan Samijon degan yigitga mayl berdi”, Fotima bilan Samijonning tо‘yi bahona bо‘ladi-yu, qahramonlar yana bir bor tuqnashdi, bu tо‘qnashuvda xarakterlarning yana yangi qirralari ochiladi, avvalda ma’lum bо‘lgan, avval uch bergan xislatlar konkretlashadi. Avtor aniq, ixcham, lо‘nda xarakteristikalar yordami bilan xarakterlar qiyofasini shundoq gavdalantiradi-qо‘yadi. Yangi uchrashuvda ham birinchi planda Zuhra xarakteri turadi: “Zuhra markaziy hammom qoshidagi sartaroshxonada kassir bо‘lib ishlar ekan. Samijon eshikda qolib, sartaroshxonaga Fotima kirdi va kо‘k yog‘och panjara ichida о‘tirgan Zuhrani kо‘rib yuragi shig‘ etib ketdi: ozib chо‘p bо‘lib ketibdi, bukchayibdi, shunday sochdan chilvirdakkina ikkita qolibdi...» Zuhraning ishi, kо‘rinishi haqidagi ma’lumot va xarakterinstikadan keyin uning a’naviy olamiga “sayr” boshlanadi.U hamon tavbasiga tayangan emas, о‘z “qarashi”da qat’iy Fotima vetvrachga mayil berganidan xabar topgach, unga qarata karandalik bilan “Sigir doktori degin! Tappi-tappidan yiroq tushmas ekan-da!” deydi. Zuhra kuyov oldida о‘zining “odob-axloqi”ni ham namoyish etadi. Samijon Zuxra bilan kо‘rishish uchun qо‘l chо‘zganda, qо‘l berish о‘rniga hindchasiga kaftlarini juftlab ta’zim qilib qо‘ya qoladi. Samijonni, qolaversa Fotnmani hijolatda qoldiradi... Tasvir davom ztadi. Zuhra hayoti, xarakteriga oid yangi-yangi ma’lumotlar keltiriladi. Avtor kitobxonni qahramonlar bilan birga Zuhra yashaydigan xonadonga olib kiradi, bu yerdagi manzara shu qadar ayanchliki, bu xonadonda xotin kishi, yoshgina juvon turishiga aql bovar qilmaydi, Ammo Zuhra bularning hammasini qonuniy bir hol deb о‘ylaydi, yy-pо‘zg‘orra, qozon-tovoqqa yо‘qligidan zarracha xijolat chekmaydi, aksincha, bu bilan faxrlanadi. Zuhra eri haqidagi gapga о‘tadi. Bu yerda ham xarakteristika usuli ishga solinadi, endi avtor ruxiy xarakteristika usuliga kо‘chadi; avtorni qahramonning gaplari emas, kо‘proq gapirishidagi ruhiy holati qiziqtiradi: 25

“Zuhra eri tug‘risida qizishib gapira ketdi, bu gaplarning tagida faqat: “Mening qadrimga yetmadi, menday xotinning qadriga yetmadi» degan bir alam yotar edi. Bu alam, aftidan, uni kemirib, sо‘rib darmoniny qurutibdi va “Dunyo shu о‘zi, hayotda hech kim о‘z qadrini topolmaydi”, degan kо‘yga solib qо‘yibdi. Endi ma’lum bо‘lishicha, Zuhraning uy tutishi, kiyim-boshi, о‘ziga qaramay qо‘yganligi shuning oqibati, hozirgi har bir gapi, xarakati shuni ta’kidlar... butun vujudi “E, olam eli, mana, kо‘rdingizmi, men nechog‘lik xorlik, zorlik tortayotibman!” deb turganga о‘xshar edi”. Zuhranyng fojiasi xuddi ana shunda, u chindan ham baxtsiz, xorlikka va zorlikka mubtalo! U baxtli zamonda yashab turib baxtsiz bо‘lib qolgan, bunga avvalo oiladagi tarbiyaviy muhit, qolaversa, о‘zi aybdor, hayotdan, el-yurtdan ajralib qolgan, ularning yuziga oyoq bosgan, hayotning katta yо‘lidan chetga chiqqan kimsaning q ismati, jazosi shu. Bu ideya qahramonlar orasida bо‘lib о‘tgan, galdagi olishuvda yana ham yorqinroq ifodasini topgan: Choy mahali hech kimdan sado chiqmadi. Samijon, gap ochishning mavridi keldi, degan ma’noda Fotima bilan – Kuyov bilan buna q a arazlashib q olgan b о‘ lsalaring yakka о‘ zingiz sha hr i azimda nima q ilasi z, q ishlo qq a keta q olaylik? – dedi. Zu h ra anchadan, key i n javob berdi: – Sha h ardan q ishlo qq a... bir kadam or q aga q aytish b о‘ lmasmikin? Fotimaning achchig‘i keldi. – Orqaga qaytish bо‘lsa nima, nurli chо‘qqidan tushib qolasanmi? Zuhra bir vaqtlar ota-onasiga yozgan xatida: “Kelajakning nurli chuqqilari tomon bormoqdamiz”, degani esida bor ekan, rangi bо‘zarib ketdi. – Ta’na qilma! –dedi labi pirpirab. – Men nurli chо‘qqiga yetolmagan bо‘lsam… sigir minib sen yetib borasan!.. B y gap Sam i jonga h am tegib ketdi. –Oda m intiladigan ch о‘qq i tog‘ ch о‘qqi si singari bulutlar orasida emas, yerda b о‘ ladi, – dedi Samijon. Fotima uning javobiga qanoat qilmadi. 26

– Ayam mendan rozi bо‘lib kо‘z yumdilar, dadam ming marta rozilar, dugonalarim, qavm-qarindosh, butun kolxoz mendan rozi, mening uchun bundan balandrok. chо‘qqi bormi? Sendan kim rozi? H atto suyub olgan ering h am rozi b о‘ lmabdi-ku! Sen q ana q a ch о‘qq iga intilgan eding ” . Shu gaplardan keyin Zuhrada keskin ruhiy о‘zgarish yuz beradi” u о‘z ahvolini, fojiasini anglab yetgandek bо‘ladi; ammo avtor qahramondagi о‘zgarishni oshkora bayon etmaydi, qahramon pushaymonlarini aytib о‘tirmaydi, qahramonning о‘sha keskin vaziyatdagi pinhoniy qalb tug‘yonini uning xatti- harakatlari orqali ifoda etadi: “Zuhra pushti rumolchasini lо‘njiga bosganicha kursiga qapishib qoldi. Uning ahvolini kо‘rib Fotima bu gapni gapirganidan pushaymon bо‘ldi. Zuhraning kо‘zlari yumuq, qalin kipriklari orasidan yosh. sizar edi. Zuhra turib-turib birdan о‘zini Fotimaga otdi, uni qattiq quchoqladi, ichidan xuruj qilib kelayotgan faryodni yutish uchun yuzini uning qorniga ishqab tо‘lg‘andi, ingradi, sо‘ng о‘zini yerga otdi-yu, boshini karavotning poyasiga bir necha marta urdi…” Bunaqa keskin о‘zgarish birdaniga sodir bо‘lib qolgani yо‘q, avtor butun hikoya davomida shunga hozirlik kо‘rgan edi, qahramonni shunga tayyorlab qо‘ygan edi, Fotimaning boyagi keskin gapi esa buning uchun bir turtki rolini utaydi, xolos. Xarakter va yozuvchi nuqtai nazari masalasi bо‘yicha aytilgan fikrlarga quyidagicha xulosa yasash mumkin: – Hikoya janri epik turning о‘ziga xos shakli bо‘lib, unda inson xarakteri janrga xos holda yaratiladi; – Janrga xos bо‘lgan xarakter talqini Abdulla Qahhor hikoyalari tо‘liq javob beradi; – Abdulla Qahhorning epik tasvirda ham о‘ziga xos-shaxs taqdirining muhitga bog‘liq holda berilishi-mahorat qirrasi namoyon bо‘lgan; – Hikoyalardagi xarakterlar tasvirida muallifning xolisligi kо‘zga tashlanib turadi; 27

– Qahramon xatti harakatiga berilgan yozuvchi izohi orqali kitobxon uni birdan anglab oladi; – Xarakterlarning shakllanish jarayonini atroflicha badiiy talqin etadi. 28

II . Bob Dramatizm va badiiy yechim 1. A . Qahhor hikoyalarida dramatizm va Chexov an’analari. Inson hayotning gultoji sifatida о‘z murakkabliklariga ega bо‘lgan ongli va jonli xodisa hamdir. Dunyoidun bu holat insonni tark etmaydi. U ongli mavjudot sifatida о‘ziga yarashadi. Bu dard va xasratlar о‘ta og‘ir va fojeiy holda bо‘lib kishilar orasida bо‘ladigan munosabat natijada kechadi. Badiiy adabiyot esa insondagi ana shu holatni tasvirlashi bilan xarakterlidir. Uzoqqa bormasdan, Rus adabiyotiga murojaat qilsak ham bunga qator misollarni keltirishimiz mumkin. Aynan A. P. Chexovning “Hasrat” nomli hikoyasida insonning aynan ana shunday holati tasvirlanadi. Xususan, asar qahramoni Ion dard-hasratlari tasviri orqali yozuvchi о‘z davrining muhiti haqidagi niyatlarini bayon qiladi. A.P. Chexovning “Hasrat”ida tasvirlangan manzaraga о‘xshash manzarani Abdulla Qahhor hikoyalarida ham kо‘rishimiz mumkin. Abdulla Qahhorning “Asror bobo” hikoyasida tasvirlanishicha ikkinchi jahon urushi yillari voqeasi qalamga olingan. Chol-kampir aziz о‘g‘lini frontga jо‘natishgan. Kunlardan bir kun frontdan qora xat keladi. Chol va kampirning qismati xuddi Ionning qismatiga о‘xshab ketadi. Ulim Ionni farzandidan judo qiladi. Asror boboning yaxshi kо‘rgan о‘g‘li frontda halok bо‘ladi. Bir xil psixologik kechinmalarni yuzaga chiqaradigan bir xildagi voqealar. Biroq Ionning ruhiy kechinmalari bilan Asror boboning kechinmalari orasida osmon bilan yercha farq bor. Ion hasratini aytish uchun odam izlaydi, topa olmagach otiga aytadi. Asror bobo hasratini aytmoqchi bо‘lsa, unga sherik bо‘ladigan odamdan kо‘pi yо‘q. Biroq Asror bobo dardini hammadan yashiradi. Kampiridan ham о‘rtoqlaridan ham yashiradi. Bilamizki dardni yashirish og‘ir dard. Albatta Asror bobo tasvirlangan muhitning о‘ziga xos tomonlari bor edi. Jumladan katta kichik-hamma biron bir ishning boshini tutgan, biron jihatdan umumxalq ishiga, о‘z hissasini qо‘shish uchun fidoiylik kо‘rsatayotgan davr 29

edi. Bu ishdan Asror bobo ham chetda turmas edi. Shu boisdan jamoa hududida joylashgan tegirmon qoshida samovarchilik qiladi. “Asror bobo” hikoyasining mohiyati shular bilangina izohlanmaydi. Hikoyaning g‘oyaviy va badiiy quvvati kо‘proq asar qahramoni Asror bobo obrazining talqiniga bog‘liq. Abdulla Qahhor bu xususiyatni quyidagicha izohlagan edi: “Vatan urushi yillarida yozilgan “Asror bobo” hikoyasini yozishda men” “shu yerda turib Berlinga о‘t qо‘yayotgan “Asror bobo, Taras Bulbaning О‘zbekistondagi о‘rtog‘i bо‘lishi kerak, deb qо‘limga qalam olgan edim. Asror bobo kampiriga ba’zan dag‘al gapiradi: “Ammo lekin xо‘p ham kaltakbob xotin bо‘libsanda.” Burungi zamon bо‘lsa, bironta ham qovurg‘angni sog‘ qо‘ymas edim”, deydi. Va shu bilan birga uni ayaydi, qalbini о‘rtab yurgan og‘ir musibat-о‘g‘lining jangda halok bо‘lganligi xabarini unga aytmaydi, bu musibatning hamma dardi –alamiga о‘z qalbini tutib beradi 1 ”. Haqiqatan ham Asror bobo va Taras Bulba xarakterlarida yaqinlik tomonlar bir. N. V. Gogol о‘zi yaratayotgan Taras Bulbasini izohlab “Bulba nihoyatda qaysar va qat’iy odam edi”, deydi. Abdulla Qahhor “Asror bobo”ni yaratishda “Taras bulba”ning motivlaridan foydalangan bо‘lsada о‘z milliy koloriti, yozuvining о‘ziga xos uslubi va lirik yо‘nalishi bilan ajralib turadi. Yozuvchi о‘zining “Taras Bulba”dan ta’sirlanganini yozar ekan, “Me n о‘zbekniig Taras Bulbasini yaratdim” degan emas, balki “Asror bobo”ga Taras Bulbanipg chiziqlaridan birini berishga urindim” degan, xolos. Taras Bulba N. V. Go gol aytganidek, XV asr Malorossiyasida rus kazaklari muxitidan chiqqan keng kо‘lamdagi bir xarakter. Unipg xarakterida о‘sha davr muhiti, bu muhitda paydo bо‘lgan rus kazaklarining xislatlari mujassamlashgan. Boshqacha qilib aytganda Taras Bulba kо‘p qirrali, kо‘p planli xarakter. Gogolning povestlarini tahlil qilib turib, V. Belinskiy Taras Bulbani shunday xarakterlagan edi: “Bulba temirdek qattiq xarakterli, mustahkam irodali odam. Avtor uning qonli о‘ch olishlarini tasvirlar 1 Абдулла Қаҳҳор. Ёшлар билан суҳбат. Т.; “Ёш гвардия” нашриёти, 1968, 60-бет. 30

ekap, о‘z tasviriga nafis lirizm bag‘ishlagan joylarini kо‘rasiz, biroq shu tasvirning о‘zida u sizni og‘ir dramatik situatsiyalar bilan ham tanishtiradi. Bu lirizm va bu dramatizm ba’zan-ba’zan sizni kulishga majbur qiladigan voqealarni ham kо‘rishga xalaqit bermaydi. Onalarni bolalaridan judo qilayotgan va о‘z qо‘li bilan о‘z о‘g‘lini о‘ldirayotgan atamanni kо‘rib butun a’zoyi badaningiz larzaga keladi... о‘z о‘g‘illari bilan mushtlashib ketgan, keyin ular bilan birga utirib ichimlik ichishlarini kо‘rib kulgingiz qistaydi...” 1 H a, xuddi shunday. Taras Bulba k о‘ p q irrali va k о‘ p planli xarakter. О‘sha davrdagi lirik kayfiyatlar, dra matik va fojiaviy holatlar, Don kazaklarida bо‘lishi mumkin bо‘lgan komik qiliqlar–Taras Bulba xarakterida mujassamlashtirilgandir. Asror bobo xarakteri kо‘lamida shu xildagi kо‘p qirralilikni, kо‘p planlilikni kо‘rmaymiz. Abdulla Qahhor Asror bobo xarakteriga asosan dramatik yо‘nalish bag‘ishlagan va shu yо‘nalish orqali zamon nafasini, Vatan urushi yillarida so vet kishilaridagi vatanparvarlik ruhini, umumxalq ishiga fidoyilikni aks ettirgan. H ikoyada dramatik motivlar ham xiyla yashiringan holda beriladi. Asror bobo Yodgorning jangda halok bо‘lganini yashirib kampirni “Yodgorvoydan xat kelib turibdi”deb, yupatgan bо‘ladi. Lekin bu yupatishlarga kampir ham tо‘la ishonmaydi, kitobxop ham. Asror bobo xarakterida ba’zi bir sirli xislatlar paydo bо‘ladi. Bobo yoshiga yarashmagan holda tetiklashgan. “Uiing tetikligi, shahdam qadam tashlashi, yosh bolaga chiqqan soqolday kishining kulgisini qistatar edi”. Uning ustiga bobo “xо‘p ozgan va qorayib ketgan”. Iyagari chilim chekmaydigan chol endi chilim chekadigan bо‘libdi. Bobo xarakteridagi bu yangiliklar uiing hayotida qandaydir sirli va muhim bir voqea rо‘y berganidan darak berar edi. Lekin bu vo qe a n imadan iborat — buni na kampir biladi, na atrofdagilar... Bundan tashqari, Asror bobo xarakterida ba’zi bir vo qe alarga nisbatai mujmallik p aydo b о‘ ladi. U n ing H aydar otaga yozgan xati mav h um. Shuning uchuy H aydar ota Asror q ul “ xafami, nima balo... ” deb О‘ trarga yetib kelga n edi. 1 В.Г. Белинский. Танланган асарлари. 31

H aydar ota “ Yod g orboydan xat kelib turibdimi?» de b s о‘ rasa, « H ar xatida seni s о‘ raydi ” deb javob beradi-da: “О‘g‘ lim, Abror, bitta chilim sol ” , deb gap n i bo shq a tomo n ga buradi. “ Kasal n i yashirsang isitmasi oshkora q iladi ” deganlaride k , Asror bobo xarakteridagi dramatizm h am asta-se k i n oshkora b о‘ ladi. Biro q , bu oshkoralikda h am q andaydir sir bor. H aydar otani ng q oshida kampiriga dushmanga о‘ z va q tida javob berilmasa, uning beradigai zarar i k о‘ payishini tushu n tirib, gapni tugatar ekan: “ Asror q ulniig tovushi о‘ zgardi. U ir g‘i b о‘ rnidan turdi-yu, chilim n i k о‘ tarib о‘ cho q boshiga q arab ketdi. H aydar ota bildiki, uning о‘ pkasi t о‘ ldi. Buni kampir h am pay q adimikan deb sekin razm soldi, pay q abdi, p ay q abdi-yu, aftidan k о‘n gliga g‘ ul g‘ ula tushibdi. Ha ydar ota bu n i uning q ult etib yuti n ganida n bildi ”. Bu “ tovush о‘ zgarishi ” , “о‘ pka t о‘ lishi ” bobodagi kuchli dramatizmdan darak berar edi. A sror bobodagi pinh o n iy dramatizm, umuman uning xarakter xislati о‘sha davr mu h iti, real h ayoti bilan ma h kam bo g‘ li q . Abdulla Q a hhor shuni t о‘g‘ ri aks ettirib berdi. Temir xarakterli, musta h kam irodali, “ ba g‘ ritosh ” Asror bobo payti kelganda mehribo n i n son h am . Inson hayoti shunday bо‘lsa kerakki, u yashayotgai muhit og‘irlashgan sari unda doim ikki protsess bir-biriga parallel rivoj topadi. Ulardan biri irodaning mustahkamlanishi, ikkinchisi –mehrning oshishi. Asror bobo ba’zan kampiriga qattiq-qattiq gaplar aytadi. Kampir о‘g‘lidan kelgan xatlarni talab qilganda Asror bobo; “Yaxshi xat yozsa ham yig‘laysan, yomon xat yozsa ham yig‘laysan, nima qilaman kо‘rsatib?” deydi. Keyinroq kampir avjiga chiqa bergach: «Ammo lekin xо‘p kaltakbop bо‘ulibsan-da. Burunigi zamon bо‘lsa, bironta qovurg‘angni butun qо‘ymas edim...” deydi. Kampir ham undan qolishmaydi. “Mana uring, sindiring qovurg‘amni. Qо‘rqmay qо‘ya qoling, arz qilmayman”, deydi. Boshqa bir joyda kampir Asror boboga undan ham qatiqroq gap qiladi. Ovqat yeb о‘tirganda ichidai yig‘i tulqinlanib; kelganda о‘zini tutish uchun Asrorqulga xarxasha qiladi: “Namuncha qurt-qurt qilib chaynaysiz”. Asror 32

boboning kayfiyatini tushunib yumshoq ohangda javob beradi: “Turp shunaqa bо‘ladi-da, jonidan”. Kampir ohangini yana bir parda kо‘tardi: “Qayoqda, yumshoq non yesangiz ham otga о‘xshab chaynaysiz”. Kampir bilan bobo oralarida shunga о‘xshash bir-birlariga qattiq tegadigan gaplar bо‘ladi. Bu gaplar og‘ir mu h it ta’sirida kelib chi q adigan asabiy tara n glik natijasi edi. Biro q ; b u gaplar ularda о‘ tkinchi bir kay-fiyat o q ibati b о‘ lib, ularning xarakter y о‘ nalishiga uncha sezilarli salbiy ta’sir k о‘ rsatma y di. Vo qe ani kuzatar eka n miz, kampir bilan chol orasida q andaydir buzilmas, yemirilmas bir meh ir borligini h is q ilamiz. Qalbirasolik va mehir oqibatida Asror bobo butun dard-alamga о‘zini tutib bergan bо‘lsa, qalbirasolik va mehr tufayli kampir ham Asror bobo qilgan ishni takrorlaydi. О‘g‘lining nobud bо‘lganini frontdan qaytgan-lardan eshitar ekan, “qarib qoldi, kutara olmaydi” ma’nosida bu xabarni cholidan yashiradi. Shu yо‘sinda Asror boboda tasvirlangan mustahkam irodalik, dard-alamlarga о‘z qalbini tutib berishlik ma’lum darajada kampir obrazida ham takrorlanadi. Bu xislatning ikki obrazda ham bir xil takrorlanishga asarni original va ma’noli tugallanishga olib keladi. Haydar ota kampirni kо‘ngil yozib, havo almashtirib kelish uchun о‘z qishlog‘iga taklif qilar ekan, bu paytdagi holatni yozuvchi shunday ta’rif-laydi. “Chol bilan kampir bir-biriga yalt etib qaradi. Bu qarashda har ikkisining ham kо‘nglidan bir gap о‘tdi: “Men yо‘g‘imda bu xabarni eshitsang, yolg‘izlik qilnb qolmasmikinsan?” Shunday qilnb, “Asror bobo”da Abdulla Qahhor inson irodasining mustahkamligi kishilarning bir-birlariga bо‘lgap mehr-oqibatini ulug‘laydi. Hikoyadan kelib chiqadigan yana bir ma’no bor: har qanday metin iroda ham, har qanday mehr ham insoniy munosabatlarda kuch va ma’no kasb etadi. Odam odamzod muhitidan ajralsa mustahkam iroda ham, iliq mehr ham ma’nosiz hissiyotga aylanadiki, uning inson uchun na issig‘i bor, na sovugi... Abdulla Qahhor odam va odamlar temasiga doim murojaat qilib keldi. “Asror bobo” Vatan urushi yillari bitilgan hikoY. Shunday qarasangiz temir xarakterlar, mustaxkam irodali, iliq mehrli kishilar ob razni urush ketayotgan bir 33

davrda aks ettirish hayot bilan hamnafas bо‘lib ijod qiladigan yozuvchi uchun birinchi zaruratdek kо‘rinadi. “ Asror bobo ” ning yaratilishida bu zarurat ning roli h am bor, albatta. Biro q Abdulla Q a hh orning keyingi ijodiy ma h sulotlari h am bu temada asar yaratish yozuvchining q is q a muddat ichida ru h bergan h ayot vo qe ligi talabi asosidagina emas, balki asosa n uning dunyoqarashidan kelib chi q adigan ijodiy zarurat ekani n i k о‘ rsatadi. Shu zarurat, tufayli Abdulla Q a hh or bu temaga doim murojaat q il i b keldi. Shu ijodiy zarurat n atijasida “ Mi n g bir jon ” yaratildi. Asror bobo “ temir xarakterli ” odam, “ Ming bir j on ” -dagi Mastura esa h ikoya q a h ramo n larining birini iborasi bilan aytganda “ temir jonli ” ayol. “ Temir xarak - ter ”, “ temir jon ” –b ular bir-birlariga yaq i n ma’no be-radigan iboralardan. Lekin ularning bir-birlaridan bir oz far q i h am bor. “ Temir xarakter ” li kishida “ temir jon ” b о‘ lishi ta’kidla n maydi, lekin temir jonli odamda temir xarakterning b о‘ lishi о‘ z- о‘ zidan ma’lum. Shu ma’noda Abdulla Q a hh op “Mening bir jon”da “ Asr o r bobo ” da yaratilga n “ temir xarakter ” li inson o br aziga yangicha ma’no baxsh etadi. Ga p fa q at bunda emas. H ikoyada tasvirlangan mu h it b o shq a, situatsiyalar h am bonsha, vo qe alar nin g xarakteri h am b о‘ lakcha, betob b о‘ lib uzo q k yotib q olgan ayol – Ma s tura. О‘ n yil b о‘ lganki eri – Akramjon atrofid a pa rv o n a. Shuncha yildan beri kasal bo q ishning ustiga besh oydan beri xotini bilan birga kasalxo n ada. “О‘ n yil kasal bo q ib yana kasalxo n ada h am birgami? ” Hik oya q a h ramonlaridan biri о‘ rto q lari g a shu savol n i berib о‘ zini n g h ayron qo lga nini bildiradi. Ga p fa q at odamni h ayron q oldiradigan situatsiya va vo qe alarda h am emas. Ga p k о‘ pro q mana shu situatsiyalar asosida insoniylik xislatlari n ing ulu g‘ lanishidadir.Shu nu q tai nazardan q araganda yozuvchi n ing “О‘ tmishda n ertaklar ” idagi Babar bilan Akramjon oralarida q andaydir bir bo g‘ lanish borga о‘ xshaydi. Babar о‘ zining yaxshi k о‘ rgan xotini ni davolash uchu n о‘ zini о‘ tga, suvga urdi. Biro q bu ezgu n iyati n i amalga oshira olmasda n mu h it n ing q urbo n i b о‘ lib ketadi. Akramjon h am о‘ zining xotininn yaxshi k о‘ radi. Babar singari u h am fidoyi. Lekin mu h it boshqa. Bu mu h it Akramjon bilan uniig ezgu orzulari orasida tusi q b о‘ ladigan mu h it emas, balki unga xayrixo h , Babar Akramjonning о‘ r n ida 34

b о‘ lga n ida xuddi Ak ramjon q ilgan ishlarni qi lar edi. Aksincha, Akramjon Babar о‘ rnida b о‘ lga n da u h am Babar q ilgan ishlarni q ilarmidi? Bu ji h atlari bilan Akramjon о‘ tmishdagi Babar: Babar — h ozirgi Akramjon. Erkak kishi betob b о‘ lsa, ayol kishi uniig atrofida parvona b о‘ lishi odatdagi gaplardan. Biro q ayol kishi betob b о‘ lsa, h amma erkaklar h am uniig atrofida parvona b о‘ la bermaydi. Bunday b о‘ lishiga h ali h am ba’zi erkak-larning ongidagi ayol kishiga past nazar bilan q arash xala q it beradi. “ Ming bir jon ” da betob q a h ramo nin g ayol kishidan q ilib tanlanishi tasvirlanadigan vo qe aning kam uchraydigan vo qe alardan ekanini anglatadi. Bi ro q vo qe aning kam uchrashi uning tipik emasligidan emas. “ Kam uchraydi ” degan ga p dan “ tipik emas ” degan xulosa kelib chi q masligi ma’lum. Q a hra mo n ning va situatsiyaniig shu xilda tanlanishi ayol kishilarni fa q at q o n u n da emas, balki amalda h am о‘ zi bilan teng h u q u qq a ega, h ar bir inson bolasi q anday h urmat va e’tiborni talab q ilsa, u h am shuni talab qila di degan olijanob tushu n cha n i ulu g‘ lashga shu bilan jamiyatning yarmi ni tashkil q ilayotgan bu ol i y zotga past nazar bilan q arovchilarga h ayotiy h a q i q atni badiiy shaklda u q tirishdan iboratdir. Birok, bu ham asardan kelib chiqadigan yordamchi ma’nolardan. Asarning asl ma’posi “о‘zining temir jopli”-ligi bilan Asror boboga yaqin turadigan Mastura obrazi holati va harakteriga bog‘liq. Mastura chi n akam “ temir xarakterli ” , “ temir jonli ” ayol. Vo qe alarning tasviridan ma’lum b о‘ ladiki, Mastura erga chi qq aniga endigina bir yil b о‘ lganda yoshlikning h ayotga romantik tal pinish davrlaridan q utulib, h a q i q iy h ayot lazzati n i endigina tota boshlagan bir paytda o g‘ ir dardga chali n adi. V o qe a n i n g shu tarzda q uyilishida q andaydir bir fojiaviy y о‘n alish h am bor. “Le kin yozuvchi Masturaning yos hligi tu g‘ risida h am, uiing f oji aviy h o l at i tu g‘ risida h am he ch n arsa demaydi. B iz buni faraz q ilamiz. Dard bir yil emas, ikki yil emas, о‘n yildan beri Mastura ning boshida. Dardning o g‘ irlig ini h am shi ra shunday ta’riflaydi: “ ...Bechora, turmush qi lgannga bir yil b о‘ lar-b о‘ lmas, shu dardga y о‘ li qq an ekan. Tomo g‘ idan he ch narsa о‘ tmaydi. Ov q at n i q orniga qu yishadi... Teshib qо‘ yilgan... Ba’zan о‘zi quyadi, ba’zan eri”. 35

Boshqa bir joyda Masturani kо‘rishga kasallar nazari bilai uning fojiaviy holati yana ham oydinlashadi: “...Masturani baralla kо‘rdik... Kо‘z о‘ngimizda hasta emas, о‘lik, haqiqiy о‘lik, sap-sarik. teriyu suyakdan iborat bо‘lgan murda ichiga botib ketgai kо‘zlarini katta ochib yotar edi... Tobutda yotgan о‘likning qо‘limi, oyog‘imi biron sabab orqasida bexosdan qimirlab ketsa kishi qay ahvolga tushadi? Uning о‘lim pardasi qoplagai yuzida chaqnab turgan kо‘zlarini kurgan kishi xuddi shu ahvolga tushar edi.” Masturaga nisbatan kо‘proq azob tortgan, quturgan it qopib о‘lib ketgan Babarning xotininipg holati haqida yozuvchi biron narsa degan emas edi. Fakat Babar о‘lganidan keyin xotini ham uzoqqa bormay о‘lib ketganini xa bar tariqasida aytib о‘tgan edi, xolos. Bu hakda batafsilroq gapirish yozuvchiiing vazifasiga ham kirmas edi. Chunki asarniig asl ma’nosi Babar orqali ifodalanib, xotini yordamchi ma’no beruvchi, tug‘rirog‘i, Babar xarakteridan kelib chiqadigan ma’noga sababchi obraz edi. “Ming bir jon”da esa Mastura-yozuvchining diqqat markazida turgan obraz. Shuning uchun uning holati, xarakter xususiyatlari batafsilroq tasvirlanadi. Yozuvchi talqinida bu dard har qancha og‘ir bо‘lmasin, Mastura bir minutga ham tushkunlikka uchramaydi. Uning xarakteriga bunday xolat mutlaqo yot. U shunday ayollardanki, uning boshiga butup dunyoning tashvishi, dard-alami tushishi mumkii, lekin u bu dard-alamlarni, azob-uqkubatlarni miq etmasdan о‘z gardaniga ola oladi va bunga odatdagi bir hol deb qaraydi. “Sap-sariq teriyu suyakdan iborat bо‘lgan”, faqat о‘likni eslatadigan bu ayol ruhan shu darajada tetik ediki, undagi bu ruhiy sog‘lomlikni kо‘rgan, eshitgan odamnipg qoyil qolmasligi mumkii emas edi. Yozuvchi butun hikoya davomida mana shu haqiqatni – odamzod ega bо‘lgan ruhiy quvvatning naqadar katta kuch ekanini ta’kidlaydi. Mastura о‘ z ining bu xislatlari bilan Asror bobo bilai bir q atorda turadi. “ Asror bobo ” da q a h ramo ning ru h iy q uvvati asosa n Asrorqulning xarakter xislatlarini bevosita psixolo gik planda k о‘ rsatib berish or q ali tasvirlangan edi. “ Ming bir jon ” da esa Abdulla Q a hh or Mastura n ing ru h iy boyligi, uning xarakteridagi ulu g‘ vorlikni bo shq a obrazlar munosabati bilan gavdalantiradi. Bu 36

yul, “ Asror bobo ” da b о‘ lmagan yangi bir y о‘ nalishni, uslubi y yuzaga chi q aradi. Bu Abdulla Q a hh or qa lamiga xos xislatlardan biri b о‘ lgan yumoristik y о‘ nalishdir. Shu planda asarga uchta obraz kiritilgan. Ulardai bi ri H oji. Bu obraz h a q ida yozuvchi orti q cha ga p irmaydi. Bir-ikki joyda uning “ yug ‘ on gavdali ” gi, “q orni chi qq anligi ” h a q ida y о‘ l-y о‘ lakay aytib о‘ tadi. Shuning о‘ zidan ma’lum b о‘ ladiki, H oji h ayotda uchrab turadigan ba’zi kishilarga о‘ xshab q ayda b о‘ lmasin, q ayerga bormasin k о‘ pro q qo rnini о‘ ylaydigan, h ayotda о‘ z nafsi, о‘ z ixtiyori ustidan nazorat q ilshiga q uvvati yetmaydigan kishilardai. Bu n day kishilar n ing “q ancha gavdasi y о‘g‘ on b о‘ lsa, shuncha py hi kamba g‘ al b о‘ ladi ” . H oji Masturani k о‘ rishga kirar ekan “ sap-sari q teriyu suyakdan ” iborat b о‘ lgan bu ayol n i k о‘ rib “ rangi b о‘ z b о‘ lib ketadi ” va о‘ zini y о‘qqo tib qо‘ yadi. Uni palatada n p olib chiqib ketganlarida Mastura eriga yuz tutib: “ Akramjon, daftaringizga yozib qо‘ ying : uch mardimaydon men i k о‘ rgani k irgan edi, bittasi arang q ochdi-yu, ikkitasi q ochgani h am b о‘ lmay о‘ tirib q oldi ” ,deydi. Shu yer niig о‘ zida q anchadan- q ancha yumor bor. “ Y о‘g‘ on gavda, katta q orin ” kishi Masturani kurib о‘ zini yuqotib qо‘ ysa -yu , “ sap-sarik; teriyu suyakdan ” iborat bu a yol H oji ustidan kulsa. H a, xuddi shunday. Bu yumor ru h iy Q uvvat bilan jismoniy ojizlik oralaridagi ziddiyatdan kelib chi q adi. Masturani k о‘ rishga kirgan bo shq a bir personaj – Mirra h imov h am yumoristik planda aks ettiriladi. Mirra h imov H ojiga о‘ xshagap “ yug ‘ on gavda ” h am emas, “ katta q orin ” emas. Aksi n cha uning “ jussasi kichkina ” , biro q ; “ tovushi yugon ” edi. H ojiga nisbatan u “ kichkina jussali ” q ilib k о‘ rsat i lishi kulgi chi q arsa, jussasiga nisbatan “ tovushinipg y о‘g‘ onligi ” bu kulgini kuchaytiradi. Uning ustiga Mastura h ol-a h vol s о‘ ra shg a n da Mirraximov uchta dard ning n omini aytib beradi. Bunga nis batan Masturada paydo bо‘lgan munosabat ham kulgini yana ham kuchaytiradi: “Voy shо‘rim... Jindakkina joningizga-Y. Shu jussangizga uchta dard sig‘dimi?” Bu yerda yumor faqat kulgi uchun; og‘ir holatni tasvirlaganda kulgi ham aralashsin ma’nosida о‘rinsiz, maqsadsiz asarga kiritilgan emas. Bu yumorning katta badiiy ma’nosi borki, bu ma’no yuqorida keltirilgan parchalarning о‘zidan 37

shundoq kо‘rinib turibdi. Hojidagi “yug‘on gavda”, “katta qorip” Mirrahimovdagi “yug‘on tovush”, “kichik jussa” Mastura xarakteridagi ruhiy boylikni, baquvvatlilikni ta’kidlaydi. Ta’kidlay-digi n a emas, Mastura xarakteridagi ru h iy kuchni bovosita k о‘ rsatishga Xizmat diladi. H o ji ning о‘z ini y о‘q otib qо‘ yishi, Masturani о‘ lgan h isoblashib tobut tayyorlashga ni , keyin tobutni pechkaga q alashga n i si n garn ga p lar n i keltirib chi q ardi. Bularni eslab Mastura: “ Menga shu ham ta’sir q ilgani yо‘q . Buna q a narsalar о‘ lim kutib yotgan kasalga yomon ta’sir qilishi mumkin, me n hech q achon о‘ lim kutga n emasman, kutmayma n h am. U yog ‘ i n i surishtirsangiz men odam bolasi n ing о‘lim kutishiga, ya’ ni dunyoda n umid uzishiga i sho nmayman. H atto tildan q olgan kasalniig rozilik tilashib q araga n i h am dunyoda n umid uzgani emas, balki “ rozilik tilashgan i h ali erta ” de r mikin dega n umid bilan, du n yoda tengi yо‘q , timsoli y о‘q z о‘ r umid bila n q aragani, deb bilaman ” deydi . “Joni temir” bu ayol xarakterini bslgilaydigan, undagi ruhiy quvvatni ulug‘laydigan bu sо‘zlarni Masturani biron sababsiz gapirtirib kitobxonga yetkazib bо‘lmas edi. Uni xarakterlaydigan bu gaplarni gapirtirish uchun Hoji va Mirrahimov obrazlari vosita bо‘ldi. Mastura xarakteriga xos xislatlar key in h am mana shu obrazlar vositasi bilan oydinlashadi. Mirra h imovga “ jon i temir ” bu ayol kuchli ta’sir q iladi. Kechasi uzo q ; va q t uxlay olmay karavotda u yoqda n -bu yoq q a a g‘ dar il adi. U n i Mastura h ayratga solga n edi. U о‘ zinipg taajjubini kimgadir ayti shi kerak, busiz uy q u kela bermasdi. Ni h oyat sherigi ning uy g‘ o q eka nini sezib shu nday deydi: “ Bu xoti ning joni bitta emas, mi n g bitta. H ozir tugab q olgan sha mday lipillab yonayotgap joni basharti s о‘n gan ta q dirda h am, q olgan mingtasi n i yoqib keyin s о‘ nadi. Isti q bolga isho n ch Masturaga о‘ limni y о‘ latmaydi. Eri-chi, eri? Bu yigitniig h am raftoridan yigitlik umri ming bitta-yu, shu n dai bittaginasini Masturaga q urbo n q il ayapti” . “Ming bir jon”ning yechimida Abdulla Qahhorning umum ijodiga xos bir xislat kо‘zga tashlanadi. Bu xislat yumor bilan qahramoilikning bir-birlariga bog‘lanib ketishidir. 38

Yuqorida biz Abdulla Qahhor ijodida fojia bilan komizmning bir-biriga chambarchas bog‘lanib ketgan asarlari tahliliga tuxtalgandik. Mana endi Abdulla Qahhor ijodiga xos yangi qahramonlik bilan yumorning о‘zaro bog‘liq holda aks ettirish masalasi kelib chiqyapti. Hayot о‘zi shundayki, unda iisonning turli kayfiyatini bir-biridan ajratib turadigan xitoy devori yо‘q.. Oddiygina bir hayot voqeasida inson kayfiyatining har xil motivlari jilvalanib turishi mumkin. Taqdirlarni aks ettiradigan istagan voqeangizni siichiklab tekshiradigan bо‘lsangiz, undan har xil kayfiyat motivlarini anglatadigan elementlarni topish mumkin: shaxsning dramatik va fojiali holatlari ba’zan komik va yumoris-tik elementlardan xoli bо‘lmaydi. Dramatik holatlar, xususan qahramonlik kayfiyatlar yо‘ldoshidir. Shuningdek, komik va yumoristik holatlar qahramonlik element lardan xoli emas. Masturaning butun xatti-harakatlari – eng og‘ir kunlarda ham о‘limning yuziga tik qarab, hayot tomon intilishi, hayot deb о‘z ruhini tо‘la safarbar qila bilishi insonning dard va hayot, umuman, tabiat ustidan galabasini ta’minlovchi qahramonlik xislatlaridan edi. Hikoyaning yechimi ham shu xildagi qahramonlik va ko mizm yо‘nalishlarining birligi bilan ifodalanadi. Hikoyaning oxirida asarning personajlardan biri Mirzachо‘lda paxta bayrami kunlari Mastura va uning eri Akramjonni uchratib qoladi. Akramjonni darrov tanisa ham, “vujudidan yoshlik kuchi va g‘ayrati yog‘ilib, olmani qarsillatib yeb turgan” juvonning Mastura ekanini taniy olmaydi. Bir ozdai keyin tanib hayratda qoladi. Bu yog‘da nima kilib yuribsiz, deb berilgan savolga Mastura “kuchimni, g‘ayratimni tо‘la-tо‘kis ishga solib yuribman” deb javob beradi. Bir oz suhbatdan keyin ular ajralishadi. “Men sahroda lochinday otni choptirib “uchib” borayotgan Mastura bilan Akramjonga uzoq qarab qoldim” deydi hikoyachi personaj. “ Asror bobo ” da h am inson ing ru n iy kuchi о‘ lim usti dan g‘ alaba qo zongan edi. Biro q , unda h ikoyaning oxirgi n u q tasigacha dramatik o h ang h ukmro n b о‘ lib, u kitobxon dilida q a n daydir o g‘ ir xis n i sa q lab turardi. “ Ming bir jo n” da esa asarning 39

bo shl aridagi dramatik h olatdan asorat k о‘ rmaymiz. Uning о‘ rni n i q a h ramonlik kayfiyat i oladi. Un g a kelib komik ru h h am qо‘ shiladi. Mastura vo qe ani aytib beruvchidan H oji akaga salom yetkazishni nltimos q iladi. Shuniig о‘ zida q a n daydir ko mik xolit bor! “ Mastura sari q te r iyu suyak b о‘ lib yotgaida oldida о‘ tirib su h batlashishga chidam bergan Mirra h imovga salom aytmaydi, balki Masturani o g‘ir ho latda k о‘ rib о‘ zini y о‘q otib qо‘y gan “q orni katta, gavdasi y о‘g‘on” H oji akaga salom yetkazishni iltimos q iladi. H ikoya aytib berguvchi personaj ning q uyidagi s о‘ zlari bilai tugaydi: “ Sha h arga q aytganimizdan keyii Masturaning omonatini topshirish uchu n H oji akaniki n i topdim, lekin salomini topshirolmadim: H oji aka bechora q azo q ilgan ekan ” . H ayot –u mid va i n tilish q uru q teriyu suyukdan iborat b о‘ lib yotgan odam n i tikladi, о‘ lim – uning oldida va h ima va da h shatga tushish, “ yug ‘ o n gavda, katta q orin ” odamni olib ketdi... H ayotmi – о‘ lim? Ma n a, Abdulla Qahhorning boshqa bir h ikoyasida qо‘ yi ladigan masala. 40

2. Fojiya holatlar tasviri Hayot va о‘lim jahon adabiyotining doimiy mavzularidan. Muhabbat haqida asar yozib, talantli har bir shoir yoki yozuvchi о‘z sо‘zini ayta bilganidek hayot va о‘lim haqida ham har bir san’atkor о‘z sо‘zini aytib kelgan va kelajakda ham ayta beradi. Abdulla Qahhor ham bu temaga murojat qilib bu murakkab va mangu masalaga о‘z yо‘li, о‘z uslubi bilan yondashadi va о‘zicha hal qiladi. Shu mavzu nuqtai nazaridan jahon adabiyotiga bir nazar tashlasak, hayot va о‘lim muhabbatning doimiy yо‘ldoshi ekanini anglab olamiz. Aksariyat asarlarda san’atkorlar muhabbatni tasvirlash orqali hayotni ulug‘laydi. Tо‘g‘ri, muhabbat mavzuidagi asarlarning kо‘pi fojia bilan tugaydi. Qora kuchlar inson muhabbatiga g‘ov bо‘lib, sevishganlarni fojiaga mahkum etadi. Biroq bu fojiada doim katta hayotbaxsh ma’no mavjud bо‘ladi. Muhabbat egalarining fojiasi о‘limga otilga n nafrat о‘qi. Bunday asarlarda insoning lirik kayfiyatlari о‘limga sababchi. Abdulla Qahhor h ikoyalarida bunday lirik kayfiyatlar tasvirini kо‘rmaymiz. U kо‘proq hayotning biroq ijtimoiy muhim tomonini va shu asosda inson kayfiyatini tasvirlaydi-da uning insoning о‘limiga munosabatini bu qora kuch ustidan g‘alabasini bevosita kо‘rsatadi. Ba’zan asarlarda ikkita bir-biriga zid kuch — muhabbat va о‘lim ayovsiz olishadilar. Bu kurashda aksariyat paytlarda yuqorida ta’kidlaganimizdek, muhabbat ruhiy g‘alaba qozonsa ham jismonan о‘limga mahkum qilinadi. Abdulla Qahhor asarlarida inson irodasi о‘lim bilan olishadi. Bu kurashda inson irodasi ham jismonan, ham ruhan о‘limdan ustun keladi. “A sror bobo ” da masala shu tarzda qо‘ yildi va shu ravishda h al b о‘ ldi. “ Ming bir jo n” da h am masala shu xilda qо‘ yildi va yechildi. Abdulla Q a hh or 41

ijodidagi bu y о‘ nalishn ing e n g g о‘ zal n amu n alaridan biri uning “ Ma h alla ” no mli h ikoyasidir. О‘ lim H ikmat buva ning yarim asrl i k h ayot yoldoshi Ro h at buvi n i olib ketdi. U nin g ustiga bu ish kutilmagan bir h olatda r о‘ y berdi. Ro h at buvi atigi ikki-uch ku n betob b о‘ lib yotdida, h ayotda n k о‘ z yum di. Shu bilan yarim asr davomida birga qu rilgan imoratning yarmi q uladi. H ikmat buva uchu n bu o g‘i r musibat e di. “ Ellik uch yil. Ellik uch yilda n beri bir dasturxonda n tuz tatigan, bir k о‘ rpa n i bosga n , birga kulga n , birga yi g‘ lagan, ellik uch yildai beri mushukchaday bir- biriga suyka l ib, bir-birini yalab, o g‘ ritmay tishlab, yi q ilib, yi q itib s iypalashib о‘ y n agan, ellik uch yildai beri mehr atalmish ulka n tuy g‘ u rishtasi n i pilla q urtiday bir maromda asta-se k in q uvib, bir-birinipg q albini о‘ rab-chul g‘ ab kelgan... ” “Asror bobo”da Asrorqulning, “Ming bir jon”da Masturaning ruhiy holatlari bir maromda kо‘rsatilgan edi. Asar boshlaridanoq bu ikki qahramonniig ruhan tetik, yengilmas bir iroda kuchiga ega ekani haqida ishonch hosil qildik. Ulariiig ruhiy holati asarniig oxirigacha shu maromda – ruhan tetikligi va kuchliligi maromida davom qilishini va shu alfozda yechimga borishini kо‘rgandik. “Ming bir jon”da asar qahramonlik kayfiyati ruhi bilan hatto, romantik kо‘tarinkiliklarda yakunlanadi. “Mahhalla”da maromning bir xilligi saqlanmaydi. Hikmat buva ruhiy tushkunlikka duchor bо‘ladi. Uning nazarida yarim asr birlikda quvilgan rishta uzildi, hayot ikki ustunda turgan bо‘lsa, shundan biri quladi. U о‘zini bir chekkada “qо‘nishib о‘tirgan kasal musichaday” his qiladigan bо‘ldi. “...Olamda hech kim, hech narsa qolmagandek” edi. Ruhiy tushkunlik uning jismoniy qiofasini ham keskin о‘zgartib yubordi. “...Hikmat buva hafta о‘tar-о‘tmas bir hovuch suyak bо‘lib qoldi. Chol chо‘zilib yotganda uning о‘lik-tirikmi ekanini bilish qiyin” edi. Uyqu qochib tonglarni bedor о‘tkazadigan bо‘ldi. “Uyqudagi hamma narsa uiga kampi-ripi, 42

yolg‘iz qolganini eslatar, har bir tovush о‘lim bо‘ lib uning miya qopqog‘ini chertar edi”. Bu ham yetmagandek Hikmat buva kampirining qabrini ziyorat qilgali borib, g‘ayrishuuriy bir holatda kam piri yonidan о‘ziga gо‘r qazitdi. Hikmat buvaning bu xilda ruhiy tushkunlikka uchrashi shu darajada tabiiyki, hikoyani о‘qiyotib biz voqeaning shy xilda sodir bо‘lipshga biron marta shubha qilmaymiz. Hatto xalq orasida og‘izdan-og‘izga kо‘chib yuradigai “falon jopivorniig jufti о‘lgan ekan, kо‘p о‘tmasdan narigisi ham о‘libdi”, “falon kampir о‘libdi, chol bechora adoyi tamom bо‘libdi, undoq bо‘libdi, bundog‘ bо‘libdi” degan gaplarni eslab ketamiz. Hikmat buvanipg bu holati kо‘p davom qilmaydi. Ammo A. Qahhor hikoyasida cholning eshigini qoqib kelib turgan о‘lim chekinadi, sо‘nib borayotgan sham chiroq yangisiga ulangandek hayot asta-sekin kо‘tarila boshlaydi. “Miig bir jon”dagi Masturaning hayot chirog‘i qayta yondi, Buning sababi ayon. U, hayot uchun bor iroda kuchipi safarbar qildi . О‘ zini ulug‘ ishlarga bag‘ishlab kelajakka katta umid va orzular bilan qarardi. Um id va orzu iroda unga madad berdi. Asror bobo xarakteri bir oz boshqacharoq edi. U yoshligidan tortib irodasi mustahkam odam edi, Iroda tufayli boshiga musibat tushgan kunidan boshlab о‘zini odamlar orasiga oldi. Odamlar uning irodasini borgan sari mustahkamlardi. Shu sababdan Musibatni kampiri uchun ham о‘zi gardaniga olib, azobini о‘zi tortishga tayyor turadi. Hi kmat buva ning h ayotga q aytishi ning sababn nimada? H ikmat buva ning h ayot chiro g‘ iga kuch bergan narsalar, h am Asror bobonikiga, Mastura n ikiga bir oz о‘ xshab ketad i . B y yerda h a m asosiy rolni odamlar va mu h it uy n a y d i . H ikmat buvadagi h ayot tomon q aytishni n g bir oz о‘ ziga xosligi h am bor. Ga p shundaki, H ikmat buva Asror boboga о‘ x sha ga n yoshligidan о‘ t kechib – suv h atlab о‘ z iroda sin i musta h kamlab olgan odamlardan ema s . Masturaga uchrab о‘ zi n i- о‘ zi kelajakka shaylab, romantik orzu-istaklar bilan yashamaydi, aksi n cha birda n iga tushku n likka tushib ketadi. Umuman, 43

yozuvchi H ikmat buva n i n g о‘ tmishi, uni n g k о‘ rgan-kechirga nl ari, kelajakka mu n osabati h a q i-da biron n arsa demaydi. Bu h a q da biron n arsa deyish yoz u v chi madsadiga kirmaydi h am. U n da h ayotga qaytish shunda y q araganda rzimaga n bir narsada n boshlanadi . Qabr qazdirib, charchab kelayotganda muyulishdagi chо‘tkachi Hikmat buvani chaqirib, qо‘liga bir piyola choy uzatadi va unga dalda bergan bо‘ladi. “ Xafa b о‘ lmay yuribsizmi, otaxon... Kampir onam alomat ayol edilar... Siz о‘ sha ku n i о‘ zingiz bilan о‘ zingiz o v ora b о‘ lib, ta’ziyaga kelgan odamlarni pay q amadingiz . Ana odamu... Ma h allaga si g‘ may ketdi. Ma h allamizning k о‘ chasi bir metr ch о‘ kdi ... Kampir onam dunyoga kelib odam ekkan ekanlar. Dunyoga kelgan odam avval odam ekishi kerak ekan. Men ibrat oldim ” . CH о‘ tkachining gaplari cholga q andaydir mador keltirdi. “ Kampir odam ekkan, odam ekish kerak ekan ” , oddiy bir ch о‘ tkachidan chi qq an bu gaplar kim bilsin, cholning ongida q anday fikrlar, q anday о‘ y va xayollar uy g‘ otdi. Yozuvchi bu о‘ y - xayollar xususida h am biro n narsa demaydi. Anglaymizki, bu gaplar cholga ta’sir о‘ tkazi shi turgan gap. Uni n g ustiga qо‘ ni- qо‘ shni, kelin va bolalari cholni uyiga bo shl ab borayotganlarida ma h allalik vrach vo ve a n i eshitib, cholga k о‘ ngil berish uchun gap i radi: “ Onaxonimiz ta’rifga si g‘ maydigan ayol edilar, shuncha odam bekor ga kelgani y о‘q.” Vrachning bu gapi cholga ta’sir qildi, yozuvchi bu ta’ sir haqda ham biron narsa demaydi. Lekin faraz qilamizki, bu gap ham chо‘tkachining gaplariga о‘xshagan cholda qandaydir fikr va о‘ylarni vujudga keltiradi. Bu gaplardan cholning birinchi hayoliga kelgan narsa odamning qadr va qimmati bо‘lsa kerak. Kampir odamlar uchun qadrli va e’tiborli bir kishi bо‘lgan, shu tufayli unipg о‘limini ham qadrlaganlar. Qadrli odam bо‘lish uchun esa odamlarga xizmat qilish kerak, qadr va qimmatga erishish kerak. Tabiiyki, shu onda chol о‘z qadr-qimmatini taroziga solib kо‘rgan bо‘lsa kerak. Hikmat buva balki kampiriga о‘xshagan qadr-qimmatli kishidir. hayotda unipg о‘rni ehtimol kampirinikidan ham ziyodadir. Bu haqda ham yozuvchi 44

biron narsa demaydi. Deyishining ham hojati yо‘q. Biroq, bundoq, qaraganda odamning qadr-qimmati о‘z kо‘ziga ham kо‘rinishi turgan gap. Shuning uchun chо‘tkachi va vrachning gapidan kelib chiqadigan va о‘z qadr- qimmatini о‘ylaganda paydo bо‘ladigan xulosalardan biri shu bо‘lishi kerak: odam о‘la-о‘lguncha qadr-qimmat oshirishi kerak, chо‘tkachi sо‘zlari bilan aytganda “odam ekishi” kerak. “Ekilgan odam” qancha kо‘p bо‘lmasin odam uchun bari bir oz. “Odam ekish” uchun odamlarga xizmat qilish kerak. Biron didi pastroq, tajribasi kamroq yozuvchi bunday paytlarda cholga jomakorni kiygizib, biron zavodga, yo biron muhim kurilishga yoki yangi yer ochish uchun chо‘lga jо‘natgan bо‘lardi. Shunday qilinganda bu siyqa gaplardan bо‘lib, о‘ziniig ishontirish kuchini, shy bilan badiiy quvvatini ham yо‘qotgap bо‘lar edi. Cholning odamlarga xizmat qilish niyati arzimagan va kutilmagan bir gapdan boshlanadi. Bu Hikmat buvaiing ongida bо‘ladigan о‘zgarishga tabiiylik bag‘ishlaydi. Mahallalik vrach gap orasida “...Otaxop, mahallamizga biron sakkiz chelaklik bitta samovar kerak ekan, о‘sha kuni juda-juda bilindi. Mahalladan pul yig‘sak xonadonga necha puldan tushadi?” deydi. CHо‘tkachining gaplaridan u dunyo tashvishlaridai bu dunyo tangvishlariga qayta boshlagan chol, vrachning samo var haqidagi gapidan keyin butunlay “bu dunyo” tashvishlarita о‘tdi. Pul yig‘ish masalasiga о‘z muposabatini bildirmoqchi bо‘lib: “О‘g‘lim bilan kelinimning bitta samovarga puli yetib qolar”, dedi. Bu gapni aytishga aytdn-yu, о‘g‘li bilan kelini nomidan mahhallaga kattalik qilib qо‘yganini sezdi va bu haqda о‘ylashga majbur bо‘ldi. Bundan keyin chol amaliy ishga о‘tdi. О‘g‘lidan pul oldi. Samovarni ham о‘zi olsa yaxshi, boshqa birov yomonidan yoki kichikrog‘idan olib qо‘yishi mumkin. Chol samovar qidirishta tushdi. Nihoyat samovar topildi. Samovardan boshlapgap bu ish katta jamoat ishiga aylanib ketdi. Mahalla yangi bо‘lganidan unga faqat samo var emas, tо‘y-ma’rakalarga zarur bо‘ladigan butun bir rо‘zg‘or kerak ekani ma’lum bо‘lib qoldi. Endigi ish о‘sha mahalla rо‘zg‘orini qurishdan iborat bо‘ldi. Bu ish ham Mahalla majlisi 45

tomonidan Hikmat buvaga topshirildi. Bu о‘g‘lidan pul olib samovar olib kelishdai kо‘ra og‘irroq edi. Shu sababdan chol anchagina yelib-yugurdi. Ularni tug‘rilab olgandan keyin saqlash ham kerak –bu tashvish ham Hikmat buvaning bо‘yniga tushdi. Buning ketidan mahallani kо‘kalamzorga aylantirish, kо‘chat ekish ishlari chiqdi... Shunday qilib, о‘zini qulayotgan hisoblab, gо‘rini qazdirib qо‘ygan chol odamlarga xizmat qilish yо‘lini– “odam ekish” yо‘lini topib oldi va kechayu kunduz shu ish bilan band bо‘ladigan bо‘ldi. Oqibati shu bо‘ldiki, qabriston mudiriga shu tarzda xat yozdi: “Qabristop mudiri va gо‘rkovlarga yozib ma’lum qilamanki, qari baqaterak ostidagi mening nomimga qazilgan gо‘rni qabriston idorasiga topshiraman, azbaroyi foydalanish uchup”. Abdulla Qahhor bu uch hikoyasida ham “Asror bobo”-da, “Mipg bir jon”da, “Mahalla”da hayotmi –о‘lim degan masalani о‘rtaga tashlab, hayot deb javob beradi. Abdulla Qahhorning dramatizm va badiiy yechim borasidagi poetikasini quyidagicha xulosalash mumkin. 1. Yozuvchi hikoyalaridagi qahramon fojey holatlari muhit fonida berilgan 2. Abdulla Qahhor bu mavzudagi ba’zi hikoyalarini yaratishda Gogol va Chexov motivlaridan foydalanadi 3. Abdulla Qahhor mahorati zamonaviy hikoyalarida aniq mavzu va xarakter tanlashda yaqqol kо‘zga tashlanadi. 4. Bu hikoyalardagi xarakter xislatlari psixologik talqinda va obrazlar munosabatida kо‘rsatib beriladi. 5. Jahon adabiyotining doimiy mavzularidan hisoblangan hayot va о‘lim masalasi adib hikoyalarida о‘zining mantiqiy badiiy yechimiga ega. 46

III. Bob Yozuvchi mahorati (poetikasi)ning ba’zi qirralari 1. Zamonaviy mavzudagi hikoyalarning g‘oyaviy-badiiy Xususiyatlari Abdulla Qahhorning zamonaviy xususiyatlaridan biri ularning hajviy yо‘nalishida ekanligida kо‘rinadi. Kitobxon hardoim hajviy yо‘nalishida bо‘lgan asarni о‘zgacha bir kashfiyot bilan, hayotga qiyoslash asosida qabul qiladi. Bu birinchidan. Ikkinchidan esa Abdulla Qahhor iste’dodining о‘ziga xosligi tufayli hajviyot bobida qalam tebratgan . Hajvga, kulgiga moyillik unga tashqaridan yopishgan yoki hayotiy tajriba tufayli rttirgan bisot emas, tug‘ma xislatdir. hajviyotga moyillik uning qonida mavjud, qolaversa, uning fikrlashidagi о‘ziga xoslikdan tug‘ilgan. Modomiki, shundoq ekan, kulgili asarlar yozgani va kulgi orqali har xil illatlarni, kamchiliklarni qoralashga moyilligi uchun yozuvchidan ta’na qilish odamdan: “Nega soching jingalak?”, “Nega kuzing qora?”, “Nega yuzingda xoling bor?” deb ta’na qilishdek bema’nilik bо‘lar edi. Bunday yozuvchidan boshqacha yozishni talab qilish ham mumkin emas, bari bir behuda ketadi, chunki iste’dod pо‘stin emaski, bahor kirishi bilan yechib, yengilroq kiyimga о‘tilsa... Abdulla Qahhor hajviy hikoyalarida yuksak idealdan kelib chiqib, yangi hayotga dog‘ bо‘layotgan har qanday illatni, kishilar ongidagi eskilik sarqitlarini fosh qiladi. Bu hikoyalar xalqning hayoti, yangi axloqi, yangicha yashash tarzi, yangi saviyasi uchun iftixor tuyg‘usi bilan sug‘orilgan. Adib xalqimiz erishgan yutuqlarni yanada kо‘rkamroq kо‘rishi, odamlarning yanada gо‘zalroq, bо‘lishini istaydi. Shuning uchun ham ularni tarbiyalash ma’naviy о‘sishi masalasi hikoyalarning asosiy problematikasini tashkil qiladi. 47

Abdulla Qahhor hajviyotida ijodining ilk davridagi kabi din peshvolarini, olam haqidagi diniy tasavvurlarni fosh qilish keng о‘rin tutadi. Ammo keyinchalik adib antiklerikal mavzuni batamom yangi aspektda ochadi. Ilk felyetonlarda, satirik she’rlarda e’tibor markaziga biror ruhoniy yoki din peshvosi qо‘yilardi-da, voqea uning tilidan bayon qilinardi. Eshon, duoxon, domla, imom, yo boshqa biron personaj butun kirdikorlarini gapirib berib, о‘zini о‘zi fosh qilardi. Bunday asarlarda kinoya asosiy tanqidiy vosita sifatida , amal qilardi. 30-yillardagi hikoyalarda eshonu domlalar ortiq kо‘rinmaydi –bu hayotiy haqiqatga tug‘ri keladi, chunki 30- yillarda ruhoniylar hayotdagi yetakchi mavqeini yо‘qotib bо‘lgan, mehnatkash xalq ommasi ul | kan ijtimoiy-iqtisodiy siljishlar ta’sirida, moxiyatini anglab yetgan edi. Ammo hayotda hali diniy rasm-rusumlarning qoldiqlari butunlay yо‘qolib ketmagan edi. Shuning uchun о‘zbek yozuvchilari 30- yillarda ham turli- tuman diniy tasavvurlarning g‘ayri-ilmiyligini, bachkanaligini, mantiqsizligini, yangi insonning sha’niga nomunosib ekanini kо‘rsatuvchi asarlar yaratishda davom etdilar. Shu ma’noda Abdulla Qahhorning “Bashorat”, “Qabrdan tovush”, «Mayiz yemagan xotin” kabi hikoyalari о‘zbek adabiyoti xazinasiga qо‘shilgap hissa bо‘ldi. Bu hikoyalar hozir ham о‘zining qimmatini yо‘qotgani yо‘q. “Qabrdan tovush” –adabiyotda keng tarqalgan shartli priyem asosida yaratilgan–undagi voqealar qahramoning tushi sifatida kо‘rsatiladi. Kolxozda aravasoz bо‘lib ishlaydigan usta Turdiali qazosi yetib, gо‘rga qо‘yiladi. Shundan keyin u diniy tasavvurlarda ta’kidlanadigan voqealarga rupara keladi: tuprog‘i sovib. ulgurmasdan, uning gо‘rida gurzisini kо‘targan Munkar-nakir paydo bо‘lib, Turdialini surovda tutadi: “ — Kimsan, rabbing ki m ? — s о‘ radi Munkar - nakir. – Usta Turdiali b о‘ laman. Kolxozda aravasoz... ” Munkar-nakir vazifasining ta q ozosiga k о‘ ra an’a n aviy savollar berishda davom etadi, biro q Turdiali, esa h amma bandalariga о‘ xshab, qо‘ l q ovushtirib, mute’lik k о‘ rsatish о‘ rniga, 48

“ b о‘ lar-b о‘ lmas ” savollar berib, Munkar-nakirning gap-s о‘ zlaridagi manti q sizlikn i oshkor q iladi. “ — Nima uchun u dunyoda namoz о‘q imading? R о‘ za tutmading? — Q ayokdan bilasan? — Munkar-nakir b о‘ lganimdan keyin bilaman-da.. . — Bekor aytibsan, otimni о‘zimdan sо‘rab bilding-u, namoz о‘qimaganimni, rо‘za tutmaganimni bilasanmi?” Albatta, Munkar-nakir bu qonuniy savolga javob topolmay, gangib qoladi-da, har galgiday mantiq yetishmagan joylarni kuch bilan xas-pо‘shlashga kirishadi–gurzisi zarbidan usta Turdiali tariqday sochilib ketadi-da, foniy dunyo hisobi bilan bir necha ming yildan keyin, о‘ziga keladn. Albatta, Munkar-nakir gurziga zо‘r berishi, har qanday fikrnn kuch yordamida tan oldinrishi mumkin, lekin bandasi tomonidan berilgan la’nati savol javobsiz ham qolmasligi kerak-da. Xullas, Turdialiga gap topib berolmagan Munkar-nakir uni xudoga rо‘para qiladi, biroq, xudo ham bu shakkok bandasiga bas kelolmay, u bilan murosa yuliga о‘tishga majbur bо‘ladi. “–E, aziz bandam, axir, men bilaman... Nima uchun ibodat qilmaganing-ni ham bilaman, lekin qoida shundoq,—hammadan sо‘raladi. Hamma javob. bersa-yu, sen shunaqa qilib о‘tirsang yaxshi bо‘lmaydi-da”. Xudoning past tushganini kо‘rib, Turdiali о‘zini qо‘yib yuboradi. Endi u shunday xulosalar chiqaradiki, bu xulosalar xudoning kо‘p ishlari haddan tashqari tuturuqsiz ekanini ochadi: “– Seniig ishing kolxozimizning sekretari mulla Muqimning anketa tо‘ldirishiga о‘xshaydi: qachon anketa tо‘ldirsa, “erkakmismz, xotinmisiz?” deb sо‘raydi, kо‘rmisan desam, “anketada shunaqa savol bо‘lsa men nima qilay!” deydi... Yо‘q., men u dunyodagi ishlaring betuturuq, deb yursam, oxiratdagi ishlaringda ham tuturuq yо‘q. ekan...” Shunday qilib, hikoyada xudoning oxiratdagi ishlarida tuturuq yо‘qligi, diniy tasavvurlarning mantiqsizligi ochiladi va ayni chokda, bizniig kо‘z о‘ngimizda kolxozning aravasozlik–oddiy mehnatkash xunarmand odam 49

fikrlaydigan, har narsaning tagiga yetishga urinadigan sinchkov, fikri ochiq odam sifatida namoyon bо‘ ladi. Shu о‘rinda bir savol tug‘ilishi mumkin – Abdulla Qahhor. 30-yillardagi oddiy bir kosibni xudoga qarshi isyon kо‘taradigan, uni sо‘roqqa tuta oladigan va hatto mot qila oladigan odam sifatida kо‘rsatib, haqiqatga xilof ish qilmadimikin? 'Gug‘ri, hikoya shartli formada yozilgan, voqealar tushda sodir bо‘ladi, qahramon har qanday ishni qilishi, fantastik gaplarni gapirishi mumkin... Lekin shunday bо‘lsa ham... Aytish kerakki, bunday xavotirlikka mutlaqo о‘rin yо‘q –u qahramon harakteridagi ichki mantiqiy ta’minlashga alohida e’tibor beradi. Hikoyaning boshidagi usta Turdiali bilan xudoning munosabatlari murakkab bо‘lganini, ular о‘rtasidagi nizo ancha avval boshlanganini kо‘rsatadi: “Usta Turdiali xudo bilan ilgari durust edi, uch yarim yashar qizchasi о‘ldi-yu, orasi buzildi. Olamda har narsa esdan chiqishi, har qanday ranj-kulfat kо‘ngildan kо‘tarilishi mumkin, lekin uch yarim yashar bо‘lib о‘lgan farzand dog‘i... yо‘q!” Mana shu adolatsizlik, teangsiz alam, og‘ir musibat Turdialini tangriga qarshi isyonga undaydi, uning ishlarini chо‘tlab kurishni, mantiq tarozisidan о‘tkazishni taqozo etadi. Xudoning bunday bag‘ri toshligiga sabab nima ekanini uylab topolmagan usta Turdiali unga qahrli sо‘zlar bilan murojaat qiladi: “Qaysi dо‘zoxingga solsang, sol, kо‘zimdan alanga chiqib turganda ham aytaman: bu qilmishing ahmoklik!” Bu о‘rinda yana bir masalaga e’tiborni jalb qilaylik: usta Turdialining hayotda prototipi bormi-yо‘qmi –bu bizga ma’lum emas. Sirasini aytganda buning uncha ahamiyati ham yо‘q. Ahamiyatlisi shundaki, adib Turdiali xarakterini yaratishda biografik materialdan foydalangan: “О‘tmishdan ertaklar”da u ukasi Umaralining vafoti tufayli otasining talvasaga tushganini, alam ichida qur’onni yerga urib; tepkilaganini, xudoning sha’niga g‘azabli sо‘zlar aytganini hikoya qiladi, “Qabrdan tovush” hikoyasida shu voqea usta Turdialiga nisbat berilgan. Bu esa usta Turdialining hikoya davomida Munkar-nakir va xudo bilan qiladigan muomalasini dalillaydigan psixologik iqlimni vujudga keltirgan. Adib mahoratining oshganligi shunda kо‘rinadiki, u 50

hayotda real odamlar xarakterida paydo bо‘layotgan yangi sifatlarni, dunyoni yangicha qabul qi-lishni payqash bilan, ularni asarga olib kirish bilan cheklanmay, asar qahramonining xatti-harakatlari, jamiki detallari bilan ishonarli chiqishini ham о‘ylagan, buning uchun zarur choralarni kо‘rgan. Shuning uchun “Qabrdan tovush” ham quvnoqligi ham zukkoligi, ham haqqoniyligi bilan adabiyotimizdagi eng yaxshi hikoyalardan biri bо‘ldi... “Mayiz yemagan xotin” hikoyasi ham mavzui va g‘oyaviy yо‘nalishi jihatidan “Qabrdan tovush”, “Bashorat” kabi hikoyalarga ulanib ketadi. Uning qaxramoni–mul la Norqо‘zi. Yozuvchi bu odamning portretini chizmaydi, qiyofasini tasvirlamaydi, biografiyasini kо‘rsatmaydi. Biz hatto uning nima ish bilan shug‘ullanishi, kasbi-kori qandayligini ham batafsilroq. bilmaymiz. Adib faqat bir о‘rinda uning “har kuni bozordan qaytib, samovarga chiqishi” haqida gapiradi. Shunga qarab xukm qilganda, mulla Norqо‘zi chayqovchilik bilan tiriklik qiladigan chorbozorchi. Biroq, kasbi- kori mulla Norqо‘zining xarakterini ochishda yetakchi ahamiyatga ega emas –adib uning xarakterini xotin-qizlar masalasiga munosabati orqali ochadi. Mulla Norqо‘zi xotin-qizlarning paranji tashlashiga, kо‘cha-kuylarda ochik., erkin yurishiga, foydali ijtimoiy mehnat bilan shug‘ullanishiga tish-tirnog‘i bilan qarshi. Negaki, uning e’tiqodicha, ochilgan ayollarning hammasi buzuq. Ayol hayosini daxlsiz saqlaydigan birdan-bir narsa paran ji. Biroq. hayot mulla Norqо‘zi bichib-tuqigan qoliplarni tan olmagan holda olg‘a harakat qilishda davom etadi. Uning-qudrati qarshisida ojiz qolgan mulla Norqо‘zi paranji tashlagan ayollarni g‘iybat qilib,yomon otliq qilishdan boshqaga yaramaydi: “Sotiboldining xotini dorixonada ishlaydi, har kuni mingta odam bilan javob-muomala qiladi: axir, bittasi bо‘lmasa, bittasi kо‘z qisadi-da! Meliqо‘zining xotini avtobusda konduktor, ba’zan yarim kechada keladi, ishi erta tugagan kuni ham yarim kechagacha yursa — ayshini qilsa, eri bilib о‘tiriptimi? “Bu sо‘zlardan mulla Norqо‘zining qanaqa odamligi, madaniy saviyasi, fikrlash darajasi “mana men” deb kо‘rinib turipti. 51

Hikoyada mulla Norqо‘zi xarakterining yana bir tomoni yaxshi ochilgan – u otdan tushsa ham, о‘zangidan tushmaydiganlar toifasidan – sharmandasi chiqib, mahalla ahli oldida siri fosh bо‘lsa ham gapini bermaslikka, о‘zinikini ma’qullashga harakat qiladi. Bu esa uning kulgili mohiyatini, bachkanaligini yanada yaxshiroq ochgan Hikoyaning yechimi mahorat bilan ishlangan: “Devor ustida turgan о‘n ikki yoshlardagi bir qiz-devordan kesak kо‘chirib olib, mulla Norqо‘ziga о‘qdaldi: — Xu о‘l turqing qursin! Boshingga solaymi shu bi lan. Mahallada sasib, о‘quvchi qizlarga kun bermaysan-u,о‘zing notо‘g‘ri ish qilasan...” Bu achchi q ta’naga nima javob berish mumkin? Esliro q odam b о‘ lsa h ijolat ichida indamay qо‘ya q olishi mumkin edi. Ammo mulla Nor qо‘ zi unday emas. “ U devor ustidagi q izga q arab, bu g‘ i q tovush bilan о‘ shq i rdi: – Se n gapirma! Senga kim qо‘ yibdi gapirishni! Us ta Mavlonning о‘g‘ lidan bir h ovuch mayiz olganingni о‘ z k о‘ zim bilan k о‘ rganman ” . О‘ n ikki yashar q iz bola bilan mulla Nor qо‘z i о‘ rtasidagi bu “ da h anaki jang ” shunchaki h ikoyaning asosiy g‘ oyaviy m azmunini ochish uchungina yoxud h ikoya yechimini chi royl i q ilish uchungina kiritilmagan. Bu “ jangda ” xal q . ijodining py hiy , ayni q sa, X о‘ ja Nasriddi n h a qi dagi latifalarn i ng ru h i yaq q ol sezilib turipti. Afandi birovning bo g‘ iga о‘g‘ rilikka tushib, qо‘ lga tushib q olganda, bor egasining “ bu yerda nima q ilib yuribsan? ” degan savoliga “ nega xotiningga kavush olib bermading? ” deb javob beradi. Bunday javob latifada, eh timol, kulgi turdirish uchungina xizmat qi lar. Ammo shu ruxdagi dialog “ Mayiz yematan xotin ” ; h ikoyasida qah ramonning salbiy mo h iyat ni chu q urro q ochishga yordam bergan. Shu tari q a, 30- yillar uchun mu hi m a ha miyat kasb etgan, keyinchalik о‘z о‘ rnini boshq a jiddiy mavzularga b о‘ shatib bergan masalaga ba g‘ ishlangan b о‘ lsa-da, q a h ramonlar xaraktera ma h orat bilan yaratalgani uchun bu h ikoya umrbo q iylik kasb etdi. Abdulla Qahhorning 30- yillardagi hajviy hikoyalarida insonning qadr- qimmatini pastga uradigav turli-tuman nuqsonlar, har xil illatlar badiiy jihatdan teranlik bilan atroflicha-tadqiq qilingan. 52

Xullas, hikoyada munofiqlik, e’tiqodsizlik bilan qо‘shilib ketganda jamiyat uchun xavfli illatga aylanishi yaxshi kо‘rsatilgan. Bulardan tashqari madaniyatsizlik, ongsizlik, nodonlik, manmanlik kabi qusurlar “Adabiyot muallimi”, “San’atkor”, “О‘jar”, “Ayb kimda?” kabi hikoyalarda yaxshn ochilgan. Bu hikoyalar о‘zbek hajviyotining eng nodir namunalari bо‘lib qoldi. Abdulla Qahhor hajviyotining eng muhim xususiyati shundaki, qaysi bir illatni tanqid obyekti qilib olmasin, odamlardagi qaysi bir salbiy xususiyatni fosh eyemasin, buning hammasini bir makxadga – о‘zbek xalknning hayotida yangi tuzum tufayli yuz bergan ma’naviy о‘zgarishlarni, ijtimoiy -madaniy siljishlarni tasdiqlash va rivojlanishimizga tug‘anoq bо‘lgan dog‘larni yо‘qotish maqsadiga bо‘ysundiradi. Yangi hayot, yangicha madaniyat, yangi axloq va yangi psixo logiya egalari Abdulla Qahhorning hamma hajviy hikoyalarida salbiy qahramonlarning salbiyligini yanada chuqurroq ta’kidlaydigan fon vazifasini bajaradi. Ayrim hikoyalarda salbiy qahramonlar yangi hayot va yangi odamlar bilan bevosita tо‘qnashuvda fosh bо‘ladilar. (Masalan, “Mirza” hikoyasida “Inobatli mirzo” deb dong chikargan, bir vaktlar – Nikolay zamonasida shirkatlarda mirzalik qilgan, keyinchalik odamlarga ariza, duoyi salom yozib berib yurib, tirikchiligini о‘tkazgan Boqi mirza yangi hayot bilan tо‘qnashadi. Turgan shaharida mirzolik bilan kun о‘tmay qolgach, boshqa shaharga–uzoq qarindoshinikiga boradi. Ammo ma’lum bо‘ladiki, bu yerda ham mirzodan boshqa savodsiz odam yо‘q. ekan. Yangi hayot mirzolarni bir chetga surib - qо‘yib, mislsiz sur’at bilan о‘sib ketipti. “Joifigon” bilan “Qizlar” hikoyasida ham xuddi shunday manzarani kо‘ramiz. “Qizlar” hikoyasidagi Nur- matjonning otasi katta eshon о‘tgan. Zamonlar о‘zgarib, eshonlarning qadri ketgach, Nurmatjon zamonga moslashib, bir amallab tirikchiligini utkazadi. Familiyasini domovoyga “Toshxо‘jayev” deb emas, “Toshev” deb yozdiradi, о‘zi xotin-qizlarning ochilishiga, ishlashiga о‘lgiday qarshi, lekin ishlaydigan xotin olishga rozi. 53

Negaki, zamon unga boqmayapti, hamma qizlar oila qurishi masalalaridan zarracha xavotir olmay, biri о‘qishga, yana biri ishga kirib ketyapti. Bunaqa ahvolda “ishlagaya xotinni olmayman» deb о‘tiraversa bо‘lmaydi –gadoy arazlasa, tо‘rvasiga zarar. Shundoq bо‘lgandan keyin Nurmatjon ishlaydigan xotin olishning rivoyatini ham topadi–“xusn chinni tovoq, qazisi bilan bо‘lsa yana ham yaxshi”. Shunisi qiziqki, bu rivoyat masalani yana Nurmatjoi foydasiga hal qiladi. Xullas, zamonga moslashib olgan Nurmatjon hayot haqida, odam-lar tug‘risida hamon eski tasavvurlar bilan yashaydi, tug‘rirog‘i, u tasavvurlardan voz kechib, hayotga sog‘lom fikr bilan nazar tashlashni, uyqudan uyrg‘onishni istamaydi. U bir zamonlar otasiga nazir qilingan, Karomatxon bilan Adolatxonni hamon о‘ziniki hisoblab, ularga uylanish rejalarini tuzadi. Holbuki, qizlar buni uxlab, tushida ham kо‘rmagan. Ularning biri zavod direktori, ikkinchisi –ximik injener. Yangi hayot Nur-matjonning о‘zini ham, da’volarini ham о‘ta kulgili ahvolga solib qо‘ygan. “О‘jar”, “Adabiyot muallimi”, “San’atkor” kabi hikoyalarda yangi hayotning qudratli oqimi о‘ziga –xos yо‘l bilan ochilgan. Masalan, “San’atkor”da о‘zini benihoya “Madaniy” deb biladigai, aslida esa о‘zi aytadigan ashulaning ma’nosini tushunmaydigan chalasavod va madaniyatsiz artist fosh qilinady. Hikoyada bir epizodik obraz bor –bu san’atkorning uy xizmatchisi. Lekin u martabasi san’atkornikiday yuqori emasligiga, bor- yshg‘i oddiy bir uy xizmatchisi ekaniga qaramay, savod-sizlikni tugatish kо‘rsida о‘qiydi –binobarin, qandaydir maqsad, olijanob niyatlar bilan yashaydi. Zamon shu oddiy odamning о‘sishi uchun, yangi ufqlarga intilishi uchun hamma sharoitni yaratib bergan. Hikoyada uy xizmatchisi bilan san’atkor bevosita taqoslanmaydn, ammo о‘rtadagi qisqagina dialogga qarab, kitobxonning о‘zi ular tо‘g‘risida teran hukm chiqarib oladi. Abdulla Qahhorning hajviy hikoyalarida satirik xarakterlar juda hayotiy bо‘lib, yorqin va qabariq, chizilgandir. Tug‘ri, yozuvchi hech qaysi hikoyada qahramon xarakterini butun tarixi bilan kо‘rsatmaydi, uning takomil jarayoni bilan tanishtirmaydi. Shuningdek, qahramonlar psixologiyasini 54

chizganda, aniqrog‘i, ularning xatti-harakatini psixologik jihatdan dalillaganda muallif biror о‘rinda ortiqcha tafsilot, noо‘rin cheklanishlarga yо‘l qо‘ymaydi. U, asosan, biror konkret detal yordamida yoxud bitta-ikkita harakat orqali xa rakterni ochadi, hatto ayrim hikoyalarda uch-tо‘rt ibora orqali berilgan nutq yordamida tugal bir qiyofaga ega bо‘lgan hayotiy xarakter chiziladi. Abdulla Qahhor hikoyalarining muvaffaqiyatini ta’minlagan muhim omillardan yana biri–har qaysi hikoya syujeti va kompozitsiyasini shu xikoyannng g‘oyaviy mazmuniga moslab ishlanganidir. Biron hikoyada ortiqcha bayon, noо‘rin tafsilot, keraksiz detal yо‘q, voqealar shitob bilan rivojlanadi, uning oqimida hech qanday sun’iylik, zо‘rma-zо‘rakilik sezilmaydi. Har kaysi hikoya ikki-uch epizoddan, ixcham lavhadan tashkil top tan bо‘ladi. 30-yillarning о‘rtalaridan boshlab, hikoyalar syujetini ishlashda Abdulla Qahhor Chexov tajribalaridan samarali foydalandi: u xam kup hikoyalarida voqeani eng keskin nuqtadan boshlaydi va biron о‘rinda dramatizmni susaytirmagan holda voqeani nihoyasiga yetkazadi. Ayni choqda kо‘pgina hikoyalar kompazitsion qurilishida yozuvchi xalq ijodidan, birinchi navbatda, latifalardan foydalangani kо‘rinadi. Ma’lumki, lati-falar kо‘pincha bir-ikki lavhadan iborat bо‘ladi-yu, keyin biron jumlada ifodalangan yechim bilan tugaydi. Xuddi shu yechimda latifaning asosiy mag‘zi, hikmati ifodalangan bо‘ladi. Abdulla Qahhorning kо‘pgina hajviy hikoyalari ham ana shunaqa kutilmagai yechimga ega. Ularda ham ba’zan hikoyaning asosiy g‘oyasi ifodalanadi, ba’zan qahramon xarakterining sо‘nggi belgisi beriladi, ba’zan esa bu yechim benihoya teran bir yumor bilan jiddiylikni yakunlaydi. Nihoyat, Abdulla Qahhor hikoyalarining tili g‘oyat puxta ishlanganini, g‘oyat rangdor va shirali ekanini qayd qilmoq kerak. Tug‘ri, bu mavzu alohida tadqiq qilishga arziydigan, batafsil t ahlil qilib chuqur umumlashmalar chiqarish, uchun yetarli material beradigan mavzu. Mavridi kelganda adibning badiiy til bobidagi mahorati masalasiga kengroq tо‘xtarmiz. Xozircha hikoyalarning tili haqida bir-ikkita umumiyroq mulohaza bilan cheklanamiz. 55

Ma’lumki, realistik metod adabiyotning asosiy materali bо‘lmish tildan ham realistik prinsiplar asosida foydalanishni taqozo qiladi. Boshqacha aytganda, xalqning jonli tilidan uzoq, kitobiy, balandparvoz va sun’iy til bilan hayotiy va haqqoniy xarakterlar chizib bо‘lmaydi, ularning ichki dunyosini, psixologiyasini aniq, ifodalash qiyin, nuqtai xarakteristikalar g‘ayri-tabiiy chiqadi. Abdulla Qahhor 30- yillardagi ijodi davomida, ayniqsa, ustoz Chexovniig maktabida taxsil kо‘rib chnvdandan keyin asarlarida tilning x,ayotiyligiga in-tildi. Buni ijodning yetakchi prinsiplaridan biri darajasiga kutardi va bu .prinsipga izchillik bilan amal q ildi. Abdulla Q a hh or h ikoyalarining tili sodda va tabiiy. Biro q , bu soddalik shunchaki j о‘ nlik emas, aks i ncha u juda katta mehnat evaziga qо‘ lga kiritiladi. H ikoyalarda avtor nut q i xuddi xal q ning jonli tilida n ravon o q adi. Buning ustiga h ar bir jumla fikrni g‘oyat tipik, ifodalashga xizmat q iladi. Ammo tilda sodda lik va tabiiylik bilangina yuksak badiiylikka erishib b о‘ lmaydi. Shuning uchun adib tilda h am puxta obrazlil i kka intiladi. Bu obrazlilik badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalanish evaziga maydonga keladi. Yozuvchi xal q ma q ollari va materiallarini h am, turli ideomatik birikmalaridan h am keng foydalanadi. Personajlar nut q ini ishlashda h am yozuvchi q a h ramon aytayotgan h ar bir jumlani uning psixologik h olatiga, madan i y saviyasiga, bilimiga, xarakteriga mo s q ilib tuzadi. Bularning h ammasi asar mazmunini о‘q uvchiga yetkazibgina q olmaydi, balki jonli, konkret manzaralar yaratadi, q a h ramonlarning ichki dunyosini ochishga yordam beradi. О‘q uvchida muayyan emotsional h olat uy g‘ otadi va unga h adsiz estetik zav q ba g‘ ishlaydi. Adibning boshqa hikoyalari ancha yuksak saviyada “Kо‘k konvert”, “Kampirlar sim qoqdi” hikoyalarida janr siru asrorini puxta egallagan, xalq, tiliping jami nafisliklarini puxta о‘zlashtirgan, qalami ravon adibning shakllangan uslubini yaqqol sezib turadi. Abdulla Qahhor har ikkala hikoyada ham о‘ziga xos tarzda xarakter yaratadi. U voqealarning keng bayonini bermaydi, shuningdek, qahramon xarakterini ham tadrijiy ravishda, boshidan kechganlarini batafsil hikoya qilish 56

asosida ochmaydi: adib kо‘proq shtriyxlarga murojaat qiladi, ular yordamida qahramon qiyofasini tugal ravishda kо‘z о‘ngimizda gavdalantiradi. “Kо‘k konvert” hikoyasining qahramoni gvardiyachi serjant; u bir necha gospitalda davolanadi. Adib hikoyaning boshidayoq qahramonning ahvoli-ruhiyasini chuqur lirizm bilan tasvirlaydi. Gospi tal – shu yerda, О‘zbekistonda. Erkaboy, albatta, vatanini sog‘ingan... Ammo uning sog‘inchi haqida bir og‘iz gap aytmaydi, aniq milliy rangga ega bо‘lgan konkret detallar orqali kayfiyatini ifodalaydi: “Gvardiyachi serjant Erkaboy Mirzayev gospitalning derazasidan kо‘chaga qarab, xayol surib о‘tirgan edi, birov bir savat shaftoli olib о‘tdi. Har shaftoliki, palaxmonga solib otsang, paxsa devorni ag‘daradi. Qani endi shundan tо‘rttasini uzatib yuborsa! Sekin p о‘ stini artsang, og‘ zingga solib , tiling bilan tanglay in gga bos s ang-u, su vini q ult- q ult yutsang . H ikoyada yana bir obraz bor. Bu – Erkaboy M i rzayevga sov g‘ a j о‘ natgan о‘ zbek q izi Latofatxon. Adib uning ham na portretini, na tarjimai holini tasvirlaydi, lekin shunday detallar topadiki, natijada, kо‘z о‘ngimizda urush yillarida eng yaxshi insoniy sifatlari namoyon bо‘lgan, avvalo chinakam vatanparvar ekanini kо‘rsatgan о‘zbek ayolining yorqin siymosi gavdalanadi. yozuvchi Latofatxon obrazini chizishda ham har qanday soxtalikdan, sun’iylikdan, ortiqcha mubolag‘alardan qochadi, faqat ikkita epizod orqaligina uning xarakterini ochadi. Bu detallarning birinchisi shuki, u frontdagi jangchilarga sovg‘a yuborgan. Bu harakat; urush yillarida juda keng tarqalgan edi. Tug‘ri sovg‘alar unchalik salmoqli, tо‘kin bо‘lmas edi. Ularda kо‘pincha tamaki, papiros, qog‘oz, qalam, turshak, mayiz, dastrumolga о‘xshash mayda-chuyda narsalar bо‘lardi. Biroq, har bir sovg‘ada, albatta, ikki enlik xat bо‘lardi, xatda esa jangchiga omonlik, omad tilab aytilgan, jasoratga undovchi dil sо‘zlari... Bu sodda, bir oz dag‘al tuzilgan, samimiy iboralar juda og‘ir sharoitda jang qilayotgan, yurtini, qarindosh-urug‘larini sog‘ingan qizil askarga cheksiz ruhyay madad bag‘ishlagani shubxasizdir. Xullas, Latofatxon kamtarona ishlari bilan jangchilar qalbiga alanga solayotgan qiz. Shuni si h am borki, u fa q at Erkaboy Mirzayevgagina tu h fa 57

yuborgan emas. Onasining aytishicha, q izil askarlar komandirlardan yuzdan orti q xat kelgan. Demak, Lat o fatxo n frontga – Q izil askarlar va ularning komandirlariga muntazam ravishda xatlar, sov g‘ a-salomlar y о‘ llab turgan. Latofatxon harakterini ochishda kattarol о‘ynaydgan ikknnchi detal – Mirzayevning uni qidirishidir. Erkaboy Mirzayev Latofatxonni topolmaydi – oydinlashadiki, g‘a-yrati ichiga sig‘maydigan, fikri-yodi urushda bо‘lgan Latofatxon onasining “ot minolmasaig, zambarak otolmasang, nima qilasan urushga” deb- koyi-ganiga qaramay, allaqachon frontga medsestra, bо‘lib ketgan ekan. Kо‘ngliga ancha pinhoniy tilaklarni-tugib kelgan Mirzayev; gospitalga qaytib, xat yozib, Latofatxonnikiga о‘xshash kо‘k konvertga solib- jо‘natadi “Ha-rakatdagi armiY. PP— I9640—B О‘ntadan ortiq yaradorni jang maydonidan olib chiqqan bо‘lsa, qora qosh, quralay kо‘z Latofatxon G‘ulomovaga tegsin”. Hikoya “bu xatning mazmunini birovga aytib bermaydi” degan ibora bilan tugaydi. Bu ibora ham hikoya samimiyligini chuqurlashtiradi, estetik jozibasini kuchaytiradi. Shu tarzda Abdulla Qahhor zohiran qara ganda oddiygina kо‘ringan, biron murakkabligi bilan ajralib turmaydigan qisqagina hikoyada muvaffaqiyatli topilgan detallar yordamida zamondoshlarimizning xarakterini tugal ochib bera olgan, ularning vatan-parvarligini dabdabas samimiy ifodalagan. Bu qahramonlar ajoyib insoniy fazilatlarga ega bulgani uchun xam yashashda davom etmokda. “Kampirlar sim qoqdi” hikoyasi ham ana shunday mahorat bilan yozilgan. Bu hikoyada ham urush yillarida hayotda kо‘p uchragan oddiy bir voqea tasvirlanadi –allaqachon mehnat faoliyatiga yakun yasab, farog‘atli hordiqqa chiqqan besh kampir kolxoz raisining taklifi bilan kо‘pchilikka madad bо‘lsin deya tо‘rt quti qurt tutishadi va rayonda biripchi bо‘lib, har quti urug‘dan 60 kilogramdan pilla olishardi. Yozuvchi mana shu oddiygina hayotiy faktni san’at faktiga aylantiradi. Yozuvchi uchun har bir asar bir kashfiyot hisoblanadi. Shu nuqtai – nazardan qaraganda Abdulla Qahhorning “Tо‘yda aza” hikoyasi о‘ziga xos 58

uslubda yozilgani ayon bо‘ladi. Bu avvalo hikoya qahramoni Muxtorxon domlaning obrazi talqinida kо‘zga tashlanadi. Hikoyani о‘qigan kitobxon uning xushfe’lligi, mahalladagi barcha yoshi qari bilan qadrdonligiga dilkash bо‘ladi. Abdulla Qahhor Muxtorxon domlaga berilgan bu tasvirning bir qismini jamoa nazaridan bergan bо‘lsa, bir qismini muallif nomidan beradi. Biroq, tasvirda jamoa nazari yetakchilik qiladi. “Tо‘yda aza” hikoyasida shu uslubning yetakchilik qilishi esa yozuvchi uslubining rang barangligini kо‘rsatadi. О‘zbek adabiyoti tarixida, shuningdek, Abdulla Qodiriyning “О‘tgan kunlar” romanida bu uslubdan juda о‘rinli va asosli foydalangan edi Biroq “Tо‘yda aza”da Abdulla Qahhor va Abdulla Qodiriyni takror qildi, na boshqa biror yozuvchini Abdulla Qahhor bu uslubdan uziga xos yо‘llar bilan foydalandi. Abdulla Qodiriy bu uslubga murojaat qilar ekan, voqeani kitobxon nuqtai nazaridan turib aks holatiga aylantira bilar edi. Kitobxon voqea oqimidan baxtsizlik kutar, biroq u qahramon uchun baxt bilan tugar edi. Abdulla Qahhor bu uslubni xalq nuqtai nazaridan amalga oshirdi. Kollektiv domladan olgan taassurotlari asosida yaxshilik kutadi, birok, voqea kutilganining aksiga aylanadi. Abdulla Qodiriyda antiteza uslubi voqealar tasvirlanayotgan xarakterlarning zarur xislatlarini bо‘rttirib tasvirlashga yordam berardi. “Tuyda aza”da esa antiteza voqealar orqali emas, balki bosh qahramop xarakterida rо‘y bergan о‘zgarishlar yо‘sinida kо‘rinadi. Mahalla ahli ne kо‘z bilan kо‘rsinki, bir kun domla faqat о‘ziga emas, butun mahallaga xusn bag‘ishlaydigai soqolini qirdiribdi. Buni kо‘rib mahallada xafa bо‘lmagan odam qolmadi. Ustiga ustak domlaning ilgarigi odatlari ham о‘zgarib ketdi. Biron joydan qaytganda choyxonaga kirib, utirganlardan hol-ahvol sо‘rab ketadigan domla endi kо‘chaning narigi tomonidan, odamlardan о‘zini yashirgandek о‘tib ketdi. Bugina emas, domlaniig boshida chamanda gul dо‘ppi, egnida kalta va tor shim, katak 59

kо‘ylak, yengini baland shimargan, bilagida kattakon tilla soat bilan istirohat bog‘ida pivo ichib о‘tirgan holda kо‘rishadi. Domla “ikki shisha pivo ustidan yuz gramm aroqni bir otib о‘rnidan turibdi-yu, gulchidan kat-takon guldasta sotib olib parkning orkasidagi jin kо‘chaga kirib ketibdi”. Abdulla Qodiriy antitezadan foydalanar ekan, doim voqeaning sirini kitobxondan yashirib borar edi. Shunday qilish unga kerak edi. Voqea oqimi bilan kitobxonni rom qilib, uni qahramon taqdiri bilan qiziqtiradi. Abdulla Qahhor esa kitobxondan hech nimani yashirmaydi. Voqeaning oshkor ravishda askiyaga aylanishi yozuvchiga xalaqit bermaydi. U tasvirlanayotgan obrazning xarakterli xususiyatlarini kо‘rsatib, shu bilan о‘quvchni rom qilib oladi va uning xarakter xususiyatlariga mos kelmaydigan yangi belgilarni kо‘rsatib, ular bilan kitobxonni band qila oladi. Bundan tashqari Abdulla Qahhor bu о‘zgarishlarning sababini ham yashirmaydi. Hatto о‘sha sabab orqali domla xarakteridagi aks о‘zgarishga yumoristik yо‘nalish bag‘ishlaydi. U о‘zidan taxminan uch barobar yosh juvonga — yigirma yoshlardagi о‘z studentkasiga uylanayotgan ekan. Shu materialni har xil yо‘sinda tasvirlash mumkin edi. Bundan yaxshigina drama ham yasash mumkin bо‘lar edi, bundan tuzukkina tragediya ham chiqishi mumkin edi. Bi roq Abdulla Qahhor о‘z talant yо‘nalishiga muvofiq asarga yumoristik ohang bag‘ishlaydi. Butun mahhalla ahli oldida о‘zining olijanob xislatlari bilan mashhur bо‘lgan bir hurmatli kishining о‘ziga yarashib tushgan qiyofadan chikqb boshqa bir qiyofaga kirishining о‘zida katta yumor bor. Soqol qirdirish, chamanda gul dо‘ppi, tor va kalta shim kiyish, gul kо‘tarib jin kо‘chaga kirib ketish –bular hammasi yozuvchining yumoristik kayfiyatining mevasidir. Domlaning xarakterida paydo bо‘lgan bu yumoristik yо‘nalish bо‘ladigan qolipning portret tasvirida yana bir takidlanadi. U “...qiziqchilikka semirganday yum-yumaloq, egnida yengsiz qizil kо‘ylak, boshida popushakning tojiga о‘xshagan, qizil shlyapa, qо‘lidagi sо‘mkasi, oyog‘idagi poshnasi bir qarich tuflisi ham qizil”. Boshdan-oyok, qizil bu 60

juvonni birinchi bor kо‘rgan mahalla xotinlarining ta’biriga kо‘ra, u xо‘rozqandning о‘zi. О‘zidan bir barobar, ikki barobar, boringki uch baro bar yosh juvonga keksa kishilar uylanishi mumkin. Hayotda uchrab turadigai bu xil voqealarni о‘chirib tashlash mumkin emas. Biroq, ular Muxtorxon domlaning uylanishiga о‘xshamasligi ham mumkin. Domla xarakterida rо‘y bergan aks о‘zgarish boshqa bir shaxs hayotida shu xilda rо‘y bermasligi ham mumkin. Boshqa bir holatda bо‘ladi gan kelin domlaga tushadigan juvondek “qiziqchilikka semirganday yum-yumalok” na xо‘rozqand bо‘lmasdan, hayot sharoitining taqozosi bilan о‘zidan katta kishiga erga chiqayotgan, biroq, о‘zining ham tashqi, ham ichki qiyofasi bilan tuppa-tuzuk, aqliga ish buyuradigan juvonlardan bо‘lishi ham mumkin edi. Hayotda nimalar bо‘lmaydi deysiz. Shu xildagi materialdan boshqa bir yozuvchi asar yaratadigan bо‘lsa, balki dramami, tragediyami chiqib qolgan bо‘lishi mumkin edi. Axir bir xil materialdan har xil kiyimlar tikiladiku. Biroq har bir kiyim tikuvchi о‘z san’atini kо‘rsatadi,! har bir kiyim buyuruvchi о‘z didiga yarasha fason tanlaydi. Bu yerda ham shunday. Boshqa bir talant yо‘nalishidagi yozuvchi shu hayot materialining boshqa bir tomonini kо‘rar, shu asosda boshqa bir yо‘sinda, boshqa bir yо‘nalishda tasvirlar, unga о‘zgacha ma’no bag‘ishlar edi. Abdulla Qahhor о‘z talant yо‘nalishiga muvofiq bu materialdan yumoristik hikoya yaratdi. Tо‘g‘ri, asarning oxirrog‘ida fojiaviy ruh paydo bо‘ladi. Biro q , bu h am sof fojia emas, balki yumoristik fojiadir. Yumoristik fojia Muxtorxo n domlaning t о‘ yi h a q idagi ma’lumot berishda n bo g‘ alanadi: “ Tuyga kelin tomo n dan ellikka yaqin, kuyov tomondan sakkiz kishi aytilgan ekan, ikkala tomondan h ammasi b о‘ lib о‘ n bir kishi kelibdi. B i r dutorchi, ikki ashulachi va Karim to g‘ a h am shu h isobga kirar ekan ” . Shuncha odam aytilsa-yu, shugi n a odam kelsa. Bu b о‘ ladigan fojiadan darak edi. Bu orda h am yozuvchi n ing vo qe likka yumoristik nazar tashlagani k о‘ r i nib turibdi. “ Soat oltiga aytilgan t о‘ y soat undan oshga n da boshlanibdi ” . Bunda h am 61

fojiaviy h am, yumoristik o h ang bor. Tuy ning bundan keyingi q ismi h a q ida h am yozuvchi shu xilda xabar beradi: “ Keli n birpas boshiga o q r о‘ mol yopinib utiribdi-yu, bir-ikki ryumka nchgandan keyin, alamiga chidolmay, uyinga tushibdi, domla chapak chalibd i , ashulaga qо‘ shilibdi... ” Dar h a q i q at, kimga t о‘ y, kimga aza Bunday q arasangiz bu yerda he ch q anda y fojia – aza y о‘qq a о‘ xshaydi. Biro q , sinchiklab q arasangiz, h am yumoristik, h am fojiaviy h olat borligini sezasiz. О‘ zlari uchu n “ katta baxt ” h isoblanga n bo shq alar, t о‘ yga aytilgan yaqin-yiro q lar, yor-d о‘ stlar bu baxtni ol qi shla gi lari kelmasdi. Bu, vo qe aning fojiaviy siri edi. Domla bilan kelin esa biri uyinga tushib, biri chapak chalib kelgan sakkiz kishi oldida о‘ sha fojiaviy mo h iyat n i yashirmo q chi b о‘ ldilar — kelga n larga tomosha berib xursa n dchilik kilmo q chi, shu bilan о‘ z q ilmishlari n i o q lamo q chi, bezamo q chi b о‘ ldilar. Shu y о‘ sinda, domla bilan kelin q ilga n bu q ili ql ar kitobxonda kulgi uy g‘ otadi, ular uchu n fojeiy h olat biz uchun kulgili h olatga aylanadi. “Tо‘yda aza”ning yechimida domlaning butun hikoya davomida о‘zini yosh qilib kо‘rsatishga, mazmunsiz xatti-harakatlarini mazmundor qilib kо‘rsatishga urinishlari yakunlanadi. Bu yerda ham yozuvchi voqelikka yumoristik nazar tashlashga sodiq. U har bir sо‘z, xar bir jumlaga о‘zining yumoristik qarashini singdiradi. Domlaning oxir gi h arakatlariga bir nazar tashlang: u yangi keli n ni kurortga j о‘n atyapti. Kelin bilan kuyovni vokzalga olib ket ayotgan taksi d о‘n gro q . k о‘ prikdan о‘ tayotganda nimagadir b agajnigining q op q o g‘ i ochilib, keli nning chamadonlari otilib chi qdi. Hayotda sodir bо‘lishi mumkin bо‘lgan voqea. Biroq, bundan keyingi jumlaga razm soling, “ikkala chamadon xuddi bir-biri bilan chopishganday, irg‘ishlab- irg‘ishlab talay yergacha bordi-yu, biri yо‘lning о‘rtasida, ikkinchisi trotuarga chiqib tо‘xtadi. Shofyor bundan kechroq xabardor bо‘ldi shekilli, mashina qirq- ellik kadam parida tо‘xtadi”. Bu voqea ham hayotda sodir bо‘lishi mumkin edi. Kelin tushgan taksi baland kо‘prikli yо‘ldan yurmasligi, yurganda mashina sekin о‘tib bagajnik ochilib ketman, chamadonlar otilib tushmasligi, otilib tushgan takdirda ham 62

ular irg‘ishlab-irg‘ishlab ancha joyga borib, biri kо‘chaning о‘rtasida qolib, ikinchisi trotuarga chiqib ketmasligi mumkin edi. Bagajnikdan tushgan chamadon irg‘ishlamasdan tap etib tushib, kо‘cha о‘rtasida qolishi mumkin edi- ku. Shofyor sezgirroq bо‘lib chamadonlarning tushganini darrov payqashi ham mumkin edi-ku. Yо‘q, yozuvchiga voqeaning bunaqa sodir bо‘lgani kerak emas. Unga xuddi shu hikoyadagidek sodir bо‘lishi kerak. Voqeani bonqacha berish asarni yumoristik yо‘nalishdan uzoqlashtirgan bо‘lar edi. Yozuvchi butun hikoya bо‘yicha mana shu yumoristik ohangni saqlaydi. Har bir yangi bitilgan satr, har bir jumla yumoristik ohangni tо‘ldiradi, mukammallashtiradi. Chamadonlarning irg‘ishlab-irg‘ishlab trotuargacha borib yetishi, kelinning о‘z tо‘yida о‘yinga tushishi, domlaning chapak chalib unga jо‘r bо‘lishi, gо‘yo bir voqealik ikkinchi voqeaning davomidek. Chamadonlarning irg‘ishlagani yuqorida tasvirlangan boshqa voqealarga hamohang bо‘lar ekan, keyii ham unga hamohang voqealar bо‘lishi kerak. Domlani n g t о‘ yida n keyingi xatti- h arakatlari t о‘ yda yosh xotiniga cha p ak chalishiga mo s . Bu yer da h am asardagi yumoristik y о‘n alishning h al qi luvchi roli bor. О‘ z n o h a q ligidan shub h alanmasda n , shub h ala n sa h am shub h asini bildirmaslikka urinib, q atti q narsani jiddiy turib yumsho q deyish, yumsho q . narsani q atti q deyish, bor parsa n i y о‘q deyish, y о‘q narsani bor deyish boshkalarda masxarali kulgi uy g‘ otad i . Domlaning xatti- h arakatlari x a m shu xilda edi. Uyla n gandan keyii “ ...domlani n g fikri-yodi о‘ zi n i iloji boricha yosh k о‘ rsatishda b о‘ lib q oldi. U nima q ilsa, n ima de s a shuni esdan chi q armas, yosh eka n ini k о‘ rsatish uchu n q ulay kelgan he ch bir imkoniyatni qо‘ ldan bermas, “h ali yoshsiz ” degan kishiga j o nini , jahonini berishga tayyor edi ” . Demak Abdulla Qahhor hajviy yо‘nalishdagi hikoyalarida voqea tasviri va xarakterlar talqiniga о‘ziga xos uslubda yondoshadi; 1. Bu uslub yozuvchi mahorati, ayniqsa xarakterlar qirralarini ochishda yetakchilik qiladi; 63

2. Hajviy yо‘nalishda yozuvchi asosan ijtimoiy voqealar ahamiyatini kо‘rsatishga inson-qadr qimmatini ulug‘lashga alohida e’tiborini qaratadi. 3. Hajviy xarakterlarni berishda qahramon xarakteridagi takomil jarayoni emas, ular hatti harakatini psixologik jihatdan yoritishga yetakchilik qiladi. 4. Hajviy-hikoyalarning tuzilishi oddiy. Biroq Ularda katta badiiy xulosa mavjud. 64

2. Badiiy detal va mahorat 3. Abdulla Qahhor asarlarini о‘qigan kitobxonga, sirtdan qaraganda yozuvchi gо‘yo voqealar tasviriga, obrazlar psixologiyasiga kо‘proq e’tibor berib, portret va peyzaj kabi tasviriy vositalarga kam e’tibor bergandek tuyuladi. Biroq yozuvchi inson qalbi va xarakterini ochishda badiiy tasvir vositalarining deyarli hammasida jumladan, portret va peyzajdan keng foydalanadi, faq at bunda ortiqchalikka, kо‘p sо‘zlikka yо‘l qо‘ymaydi; yozuvchi ishlatgan Portret va peyzaj tasviri, qahramon xarakteri psixikasi bilan, asarning kompozitsion qurilishi bilan, asardagi bosh ideya bilan mustahkam bog‘langan bо‘ladi, portret va peyzajga oid har bir detal, kichkina tafsilot asar “organizmi”ning tarkibiy va zaruriy qismiga aylanib ketadi, hatto kichkina qismchani tushirib qoldirish bilan asarning yaxlitligi darhol buziladi. Avtor portret, peyzaj va boshqa tasviriy vositalarni asar ruhiga, organizmiga shu qadar singdirib yuboradiki, bir qarashda ba’zan asarda bu xil tasvir vositalar gо‘yo ishlatilmagandek tuyuladi. Yozuvchi keltirgan portret va peyzaj detallari xilma-xil g‘oyaviy-badiiy funksiyani ado etadilar, ular har doim harakatda beriladi, qahramonlarning holati, hatti-harakati, evolaotsiyasi hamda syujet rivoji tasvirida aktiv ishtirok etadi. “ T о‘ yda aza ” dagi Muxtorxon Mansurov portret ini eslaylik. Bu odam ma h allaning guli b о‘ lib, “ yosh bilan yosh, q ari bilan q ari b о‘ lib gaplashgan, h ursand kishi bilan cha q cha q lashib xafa bilan dardlashgan ” , ma h alladagilarning q adrdon otaxoni b о‘ lib yurgan davrdagi h olatini tasvirlaganda avtor uning tashqi q iyofasi h a q ida h am t о‘ xtalib bir momentga ishora q iladi : “ Uning bitta-ikkita q ora tuk chap berib dolgan oppo q ch о‘qq i so q oli... Yoprimay, so q ol h am odamga shuncha yarashadimi- ya ! ” Muxtorxon Mansurov shu n day chiroyli so qo lini tak-tugi bilan qi rdirib tashlabdi! Achinmagan, xafa b о‘ lmagan odam qol madi ” 65

Yozuvchi Muxtorxon Mansurov portretini vatafsil chizib о‘tirmaydi. faqat uning, chiroyli soqolini tilga oladi. Dastlabki tasvirda “chiroyli soqol” nima uchun kerak ekanligi unchalik anglashilmaydi, u faqat domlaning tashqi kо‘rinishini xarakterlash uchungina keltirilganga о‘xshaydi, bu detalning roli, asl funksiyasi keyinroq opoq soqol tak-tugi bilan bilan qirdirib tashlangandan sо‘ng ma’lum bо‘ladi. Avtor portret (sokol) tasviridan shunchaki xarakterning tashqi kо‘rinishi haqida ma’lumot berish uchun emas, uning Ma’naviy qiyofasidagi, psixikasidagi о‘zgarishlarni kо‘rsatish uchun ham foydalanadi. Nariroq borib portret xarakteristikasi kengaytiriladi, detallashtiriladi, domlaning “boshida chamandagul dо‘ppi, egnida kalta va tor shim, katak kо‘ylak, yengini baland shimargan, bilagida kattakon tilla soat, sochlari bо‘uyatilgan, azbaroyi, kuya tushgan pо‘stakka uxshaydi...” Xuddi shunday xususiyat “ Ming bir jon ” da portret tasviri yana h am kengrok, о‘ rin olgan. Xikoya q a h ramoni Masturaning q aysi bir va-ziyatdagi h olati h a q ida gap bormasin yozuvchi, albatta, uning tashqi k о‘ rinishini tilga oladi. Bu yerda h am tashqi k о‘ rinish tasviri q a h ramonning ichki dunyosini k о‘ rsatishda guyo k о‘ zgu vazifasini о‘ taydi. A v tor q a h ramon qa lbidagi, xarakteridagi xislatlarning k о‘ p i ni bevosita gapirib о‘ tirmaydi, shu tasvir, tasvirdagi detallar or q ali berib qо‘ ya q oladi. Avtor Masturaning. “о‘ lik, h a q i q iy о‘ lik, sa p -sari q teri-yu, suyakdan iborat b о‘ lgan murda ” tarzidagi q iyofasini tasvirlar ekan, ana shu da h shatli ta shq i k о‘ rinishdash h am q a h dramo n q albidagi g о‘ zal xislatni ifodalash uchun belgi q id i radi, uning “о‘ lim parda si q oplagan yuzida cha q nab turgan k о‘ zlarini eslatadi. Bu “h ayot t о‘ la k о‘ zlar ” Mastura yuzidan “о‘ lim pardasi ” ni k о‘ tarib yub oradi, “о‘ lik yuziga jon kirgizganday ” b о‘ ladi, q a h ramon tanidagi ming bir jonnn shu k о‘ zlardan h am pa yq ash mumkin. Portret tasviri vo qe a rivojini, q a h ramon ta q dir i ni k о‘ rsatishda h am ish beradi. h ikoya finalidagi q a h ramon ta shq i k о‘ rinishidagi о‘ zgarish – u ning so g‘ lom q iyofasi vo qe a rivojining, q a h ramon q ismatining h am tasviridir. Yozu vchi ba’zan butun boshli xarakter mo h iyatini asosan portret tasviri or q ali ochadi. Bunda u shunday y о‘ l tutadi: dastlab q a h ramon q iyofasidagi 66

xarakterli belgilarni birma-bir aytib о‘ tadi, s о‘ ngra bu tafsilotlarni bitta xarakterli detal or q ali umumlashtiradi, yozuvchi keltirgan tafsilotlar xarakter q iyofasining u yoki bu tomoni h a q ida tasavvur q ilish imkonini bersa, umumlashtiruvchi detal xarakter q iyofasini yaxlit va l о‘ nda q ilib gavdalantiradi qо‘ yadi, ayni va q tda shu detal xarakter mo h iyatini h am belgilaydi, h arakterni biz xuddi shu detal or q ali tasavvur q ilamiz, x.atto shu detal nomi bi lan ataymiz. “Tо‘yda aza» hikoyasida avtor, domla uylanmok.chi bо‘lgan ayol portretini chizar ekan, avval uni shunday ta’riflaydi: “Kelin darhaqiqat yosh, lekin xuddi qiziqchilikka semirganday yum-yumaloq; egnida yengsiz qizil kо‘ylak, boshida pо‘pishakning tojiga о‘xshagan, lekin qizil shlyapa; qо‘lidagi sо‘mkasi, oyog‘idagi poshnasi bir qarich tuflisi ham qizil”. Yozuvchi tasvirni xulosa qilib, personajlardan birining tili bilan uni “xо‘rozqand” deb ataydi. Hikoyada ayol xaqida ma’lumotlar juda oz. Hatto uning ismi ham tilga olinmaydi. U domlaning studentkasi eka-ni, tо‘y kuni bir-ikki ryumka ichib uyinga tushgani, tо‘ydan bir oy о‘tar-о‘tmas g‘alati bir dardga yо‘liqqani, dengiz havosini istab qolgani aytiladi, xolos. Boshqa ma’lumotlarga qaraganda ayolning tashqi qiyofasi tasviri ancha batafsil. Keliy bilan kitobxon asosan portret tasviri orqali tanishadi. Shu tasvirning о‘zi kelinning kim va qanaqa odam ekani haqida tasavvur hosil qilish imkonini beradi. “Ig‘vogar” asarida avtor qahramonni shunday tanishtiradi: “Hayal о‘tmay tor kо‘chadan qora plashch, qora shlyapa kiygan, qora kо‘zoynakli bir kishi chiqdi... Uning hamma narsasi qora bо‘lgani uchun yuzi juda oq, oppok yuzida qora kо‘zoynak yanayam qoraroq kо‘rinar edi”. Shundan keyin avtor: “qisqasi, iyagining ostiga ikkita suyakni chalmashtirib qо‘yilsa, kallasi ajalning ramziga о‘xshar edi” deb yozadi. Yana bir misol. “Sarxona” asaridagi odam x,am asosan tashqi qiyofa tasviri orqali tanishtiriladi: “yulakda kimdir yer tepindi, pishillab yechindi, yо‘taldi. Eshik ochilib, parda orasidan sо‘libroq. qolgan semiz yuzi va tepakal 67

boshi qip-qizil, og‘zining ikki tomonidan iyagigacha osi liv tushgan qalin muylovi sarg‘ayib ketgan bashara kо‘rindi... ... Mehmon tо‘rga о‘tish bilan uyni dimiqqan, chirigan tamaki hidi tutib ketdi”. Sо‘ ngra avtor deydi: “ Uyga odam emas, kattakon e s ki sarxona kirganday b о‘ ldi ” . Yozu vchi peyzaj so h asida h am h assos. Uning h ikoyalaridagi tabiat manzarasi ustida keltirilgan bir o g‘ izgina s о‘ z. detal h am kam deganda ikki yoki uch funksiyani ado etadi, asarning yaxlit organizmi bilan u z viy bo g‘ langan b о‘ ladi. Chunonchi “ Ming bir jon ” h ikoyasi shunday boshlanadi: , “ Martning oxirgi kunlari. K о‘ k yuzida suzib yurgan bulut parchalari oftobni bir zumda yuz kuyga solyapti. Oftob h ar safar bulut ostiga kirib chi qq anida ba h or kelganida n be h abar, x a nuz g‘ aflatda yotgan о‘ t- о‘ lanni, q urt- q umurs q ani uygotgani avvalgidan h am yoru g‘ ro q , avvalgidan h am issi q ro q shu’la sochayotganday tuyuladi ” . Bu tasvirda ba h or ob- h avosi manzarasining ikki ji h ati ta’kidlanyapti, birinchidan, uning о‘ zgaruvchanligi (oftobning bulut orasiga kirib-chi q ib turishi), ikkinchidan, tabiatni uy g‘ otib yuborgani aytilyapti. Ikkinchi ta’kid asar vo qe asining boshlanishiga turtki b о‘ ladi. Boyagi . peyzaj tasvirida n keyin yozuvchi gapni asar personajlaridan biri – tinib-tinchimas besabr odam Mirra h imov ustiga buradi: “ Kasalxonaga yaqinda tushgan Mirra h imov, jikkakk i na kishi, о‘ ziga juda h am katta k о‘ k xalatga burkanib, yengchadan boshini chi q arib turgan sichqo n dek, derazadan k о‘cha ga q arab о‘ tirgan edi, birdan tuta q ib ketdi: shunday h avo b о‘ lsa-yu, oyoq- qо‘ li butun odam kuchaga chi q a olmay, derazadan m о‘ ralab о‘ tirsa! ” Darxa q i q at Mirra h imov tipidagi odam shuna q a vaziyatda xuddi shunday h olatga tushuvi va shu xil xatti- h arakat q ilishi tamoman tabiiy. Mirraximov ustidagi tasvir gapni bosh q a h ramon Mastura bilan bo g‘l ash uchun vosita b о‘ ladi: “ Mirra h imov, jussasi kichkina b о‘ lgan i bilan, tovushi juda y о‘g‘ on va buning ustiga sekin gapirolmas edi. Sestra yugurib kirdi, Mirra h ymovning sog‘lig‘ini , kayfiyatini s о‘ radi, keyin. 68

dardni bardo sh yengadi, bu xususda Mastura Aliyevadan ibrat olish kerak, degan mazmunda shama q ildi ” . Mirra h imovning odamgarchiligi tutib ketadi, yoniga ikki odamni olib, -kungil surash uchun Masturaning oldiga otlanadi... Shunday qilib tabiat manzarasi, bahor ob-xavosining о‘zgaruvchanligi tasviridan boshlangan gap-sо‘z chuqur man tiqiy bog‘lanishlar orqali asosiy masalaga kelib taqaladi. Manzara tasviridagi birinchi moment (oftobning bulut ostiga kirib-chi q ib turishi) personajlarning Mastu ra bilan uchrashuvi paytiga kelib ish beradi. Avtor yozadi: “ Palataga kirdik. Shu payt oftob yana bulut ostiga kirdi-yu, palatani shom q oron g‘ iligi bosdi. Kattakon der a zaning chap tomonidagi karavotdan zaif, y о‘q , zaif emas, mayin tovush eshitildi... Oftob yana yorishdi. Masturani baral l a k о‘ rdik... ” Manzara tasviridagi momentlarni asardagi voqeaning sababchisi va ishtirokchisi qilib, qо‘yish xususan, “Dahshat” xikoyasida mohirlik bilan hal etilgan. Hikoya boshida shunday tasvir bor: “Yaqin ikki haftadan beri kо‘z ochirmayotgan kuzak shamoli yaydoq daraxtlar shoxida chiyillaydi, guvillaydi; tomlarda vishillaydi, yopiq eshik va darchalarga bosh urib uf tortadi...” Hikoya shamol tasviridan boshlanyapti, tasvirda shamolning hamma jihatlariga emas, asosan vahimali tomoniga, dahshatli manzaralariga e’tibor berilyapti, shamolning chiyillashi, guvillashi, vishillashi va uf tortishi qayd etilyapti. Bu tasodifiy emas. Hikoya – tragik asar. Unda avtor dahshatli voqeani hikoya kilmoqchi, tengsiz nikox qurboni bо‘lgan yosh bir juvonniig fojiali taqdirini kо‘rsatmoqchi, kо‘nglida odamiylikdan zarracha ham asar bо‘lmagan keksa bir amaldorning yovuzliklarini fosh etmoqchi. Shunga k о‘ ra u asarbop manzara h odisa tanlaydi va uni asarning umumiy ru h iga mo s keladigan tar z da b o rishga intiladi . Manzara tasviri keyingi tasvirga zamin yaratadi. Keyingi tasvirdagi hamma gap-sо‘zlar, xarakterlar xatti-harakati, voqeaning boshlanishiga va rivoji shu tasvirda qayd etilgan jihatlardan kelib chiqadi. Agar vahimali shamol bо‘lmaganda keyingi tasvirdagi hodisalar, ehtimol, yuz 69

bermagan bо‘lar edi. xarakterlar xuddi shu asarda tasvirlangandek hatti- harakatga, tо‘qnashuvga kirishmagan bо‘lar edi. Shamol tasvirining roli keyingi tasvirdagi hodisaga zamin bо‘lganligi bilan cheklanmaydi, u galdagi voqealarning ishtirokchisi hamdir. U hikoyada avtor shamol tasviriga bir necha bor murojaat etadi, shamol har safar tilga olinganda bu voqea rivojiga yangi bir turtki beradi. Bu hikoyadagi voqea va shamol munosabati marshda ketayotgan soldatlarga orkestrning jо‘r bо‘lib borishini eslatadi. Orkestr sadolari har doim soldatlarning oyoq tashlashlariga hamohang bо‘ladi, ularning dadilroq olg‘a bosishiga dalda beradi. “ Da h shat ” dagi shamol h am xarakterlarning xatti- h arakatiga turtki beri b turadi. Yozuvchi qо‘llagan detallar faqat syujet elementi, qiziqtiruvchanlik alomati, xarakterni xarakterlash, kо‘rsatish, kartina yaratish vositasi bо‘lish bilan cheklanmaydi. U katta hayot haqiqatini, muhim ideyani ifoda etish, avtor g‘oyasini dalillash uchun muhim vosita rolini uynaydi. Yozuvchining kо‘pchilik hikoyalarida voqea ma’lum bir detal asosiga quriladi, shu detal bilan bog‘liq bо‘lgan hodisa asosida rivojlanadi. Arzimas detal bilan bog‘liq holda boshlangan hodisa sekin-asta katta ijtimoin hodisalarga hamohang bо‘lib ketadi. Yozuvchining mahorati ham xuddi ana shunda. “Dahshat”dagi fojiali hodisa faqat dahshatli shamolning oqibati tarzida kо‘rsatilganda edi, hikoya о‘zining hozirgi ijtimony qimmatini yо‘qotib qо‘ygan bо‘lar edi. Hikryadagi fojia aslida ijtimoiy munosabatlarning oqibati, dahshatli shamol esa shu munosabatlarning voqe-likka aylanishi uchun bir turtki vazifasini о‘taydi. B ir qarashda “Anor”dagi hodisa – anor detali bilan bog‘liq mojaro juda jо‘n, oddiy bо‘lib tuyuladi. Agar anor mojarosini asardan, asarda aks etgan davrdan ajratib olib qaralsa u hech qanday ahamiyat kasb etmay qolishi ham mumkin. Yozuvchining ustaligi shundaki, u ana shu ahamiyatsiz bо‘lib kо‘ringan detaldan katta haqiqatni ifodalash, asar g‘oyasini ochish uchun vosita 70

sifatida foydalana olgan. Asardagi asosiy masala tengsizlik va uning fojiali oqibati masalasidir. Anor mojarosi esa ana shu niyatini ruyobga chiqarishda vositachilik rolini bajargan. Turobjonning xotini anorga boshqorong‘i ekan, bu tabiiy, kо‘p uchraydigan hodisa. Bu bir. Ikkinchidan, anor tansiq, qimmatbaxo meva. U davrda birovlarning eshigida ishlaydigan faqir yigit uchun anor topish mushkul ish. Agar ayol “odamlarday gilvotaga, tuzga, kesakka boshqorong‘i” bо‘lganda, avtor gilvota yoki kesak detalini qо‘laganda, tabiiyki, voqea ishonarli chiqmagan bо‘lar edi. Anor detali bu jihatdan ham maqsadga muvofiq. Xullas, bu detal mojarolarni keltirib chiqarish, asar voqeasini rivojlantirish hamda dalillash, nihoyat, hayot haqiqatini va asar ideyasiyni ifoda etish uchun eng munosib vosita rolini о‘tagan. Yozuvchi asarlarida voqea ba’zan tasodifiy detallar asosida quriladi, ammo bu tasodiflar ham hayot mantig‘iga aslo zid kelmaydi. “О‘tmishdan ertaklar”dagi kо‘pdan-kо‘p jiddiy, kо‘ngilsiz xodisalar arzimas, tasodifiy xodisalardan kelib chiqadi. Babar va uning xotini tasodiflar qurboni bо‘lib о‘lib ketadi! Sarvinisoning tasodifan aytgan bir gapi uchun johil ota uni urib о‘ldiradi Abduqahhor aka “Zinger” mashina sotib olib boshiga balo orttiradi, kо‘chada ketayotgan ayol paranjisi etagiga ilashgan bir shox yantoqni olib qо‘yaman deb baloga qoladi, yaqin dо‘stidan ta’na-dashnomlar, haqoratlar eshitadi, issiq о‘rnidan badarg‘a bо‘ladi, shogirdi Kulalaning bir palla tarvuz pо‘chog‘ida kо‘rsatgan xiylasi tufayli usta Abduqahhor aka el og‘ziga tushib ketadi, odamlar uni sehrgar, duoxon, “pir”ga yо‘yib yuboradi... Adabiyotshunoslikda yozuvchi qо‘llagan detallarning u yoki bu funksiyalari haqida kо‘p gapiriladi-yu, ularning eng muhim xususiyati– estetik qimmati, emotsional qudrati haqida ham gapiriladi, ba’zan bu tomoni mutlaqo e’tiborsiz qoldiriladi. Abdulla Qahhor asarlaridagi detallar g‘oyat kuchli emotsional qudratga ega, ular shu zahotining о‘zida kitobxonga yetib boradi va unda kuchli reaksiya uyg‘otadi. Gо‘yo avtor detallar ichiga portlovchi 71

zaryadlarni joylab qо‘ygandek, kitobxon ularga yaqin kelishi bilan portlash yuz beradi. Nahotki “о‘z о‘rnida mohirona ishlatilgan” detallarning funksiyasi shundan iborat bо‘lsa! Bu detallardagi eng muhim narsa toshni teshadigan g‘azab, о‘tkir kinoya, piching, qahirli qahqaha tadqiqodchining e’tiboridan chetda qolgan. Kitob misli detallar orqali yaratilgan kartina, ularning “g‘oyaviy” funksiyasi haqida gapiradi-yu, shu kartinaning kitobxonga kо‘rsatadigan ta’siri. boshqacharoq qilib aytganda, undagi detallarning emotsional kuchi xaqida hech narsa demaydi. Yozuvchi detallarni qо‘llashda ularning emotsional kuchiga qarab ma’lum bir tartib bilan joylashtiradi, asarda uchraydigan galdagi har bir detal emotsional qudrati jihatidan avvalgisiga kо‘ra kuchliroq bо‘ladi “Mayiz yemagan xotin” hikoyasida xotin xarakteri bilan bog‘liq bо‘lgan kulgili detallar silolasini kо‘zdan kechiraylik. Odatda Abdulla Q a hh or h ajviy asarlarida komik vosita sifatida asosan detallarga tayanadi. “ Mayiz yemagan xotin ” da h am shu y о‘ ldan borgan. Xotin obraziga berilgan dastlabki xarakteristikadayoq detallarni ishga solgan: xotin mulla Nor qо‘ zi nazarida farishta b о‘ lib k о‘ rinadi, “ yetti q avat parda ” ichida о‘ tiradi, namoz о‘q iydi, t о‘ pi g‘i dan yuqorisini ovrat h isoblab, jiyakli ishton kiyadi... Bu t a fsilotlar or q ali avtor ayolning о‘ ta diyonatli ekanini ta’kidlayapti, bu ta’kidlarda pinxoniy b о‘ lsada, kulgi, kinoya bor. Kitobxon bu ta’kidlarga q andaydir shub h a bilan q araydi va о‘ zicha jilmayib qо‘ yadi. Galdagi kartinada avtor boyagi ta’kidni kuchaytiradi, ayolning “diyonatli” ekanini isbotlaydigan tasirchanroq detallar keltiradi, xarakteristika detallari xarakterning xarakatiga kо‘chadi: “Bir kuni kechqurun mulla Norqо‘zi xovlida chо‘t urib о‘tirar, xotini esa namozshom gullarga suv quyar edi. Shu onda hovlining ustidan pastlab uchgan samolyot о‘tib qoldi. Xotin chars bedanaday patillab, qochmoqchi bо‘lganida yuzini kannak gulning poyasiga urib oldi. Yuzi butoqqa yomon tegdi. Kungli ozdi. 72

– Axir muncha!—dedi mulla Norqо‘zi,—samolyot past kо‘ringani bilan undagi kishiga sen juda kо‘ringaningda chumolicha kо‘rinasan. — Chumolicha kо‘rinsam ham kо‘rinar ekanman-ku, ishqilib!—dedi xotin yig‘lamsirab”. Xotinning xatti-harakati va buning izohi bizda kuchli qahqaha uyg‘otadi. Avtor bu kulgini yana bir parda yuqoriroq kо‘taradi, avvalgidan ham kuchliroq vaziyatga ulab yuboradi, yana ham ta’sirchanroq detallar keltiradi: “ Mulla Nor qо‘ zi h azil bilan uning alamini bosmo q chi buldi: — E, h ali men seni ochaman deb yur ibman- ku! Xotin uning yuziga xо‘mrayib qaradi-da, keyin zarda qilib, uyga kirib ketdi va qoroig‘i uyning allaqaysi burchagidan uniig tovushi eshitildi: —Har kimnint gо‘ri boshqa... Zerikkan bо‘lsangiz, u dunyo-bu dunyo yuzimnn qora qilmasdan, javobimni bera qoling... U bir xafta bо‘yi qovog‘ini ochmadi, uch kecha о‘rnini boshqa solib yotdi. Mulla Norqо‘zi о‘sha gapni hazillashib aytganini arz kilish uchun oldidan kelsa tishlar, ketidan kelsa tepar edi...” Sо‘ngra yozuvchi kulgini kuchaytirishning boshqacha yо‘lini tutadi, vaziyatni bir ozgina yumshatib oladi, ayol boyagi taftidan tushadi, sal eriydi, eriga kunglini ochadi, diyonatni mahkam tutish boisini aytib beradi; kulgi, kinoya endi nutqga kо‘chadi, biri-biridan о‘tkir kulgili nutriy detallar keltiriladi, vaziyat yumshaydi-yu, boshdagi ta’kid kuchayadi, kulgi esa utkirlashadi; effekt jihatdan galdagi vaziyat avvalgi kulgili vaziyatlarni orqada qoldirib ketadi. Mulla Norqо‘zi “bir kechasi gapni xotinining diyonatli, pokdomonligidan boshlagan edi, xotin ancha yumshadi, — Xazilingiz qursin!—dedi chiroqni pastlatayotib.— Kishining imonini qochiradi. Ochilish u yoqda tursin, ochik, xotinlarning yuzini ham kо‘rmayman, deb ont ichganman. Bir kuni besh-oltita ochik xotin orasiga kirib qolib ne vaqtgacha kо‘nglim g‘ash, ta’bim kir bо‘lib yurdim. Tushim-da rahmatli dadamni kо‘rdim, men bilan gapirishmadilar...” 73

Xotin diyonatli ekanini namoyish etar ekan, о‘zini ochilgan ayollarga qarama-qarshi qо‘yadi, ochilgan ayollar ustiga ta’na-nadomatlar toshini yog‘dirishda eridan ham uzib ketadi: “ B o, x udo, paranjini tashlab k о‘ chada yurishga yuzi chidagandan keyin uyati bormi! Q urib ketgurlar biram sharmandaki... Tavba q ildim. Badaningda naming borida besh-oltita erkakni k о‘ rmasang, umr b о‘ ladimi bu umr deydi-ya! Ta g‘ in h am zilzila b о‘ lib h ammani yer yutmas ekan - da. Tavba q ildim-yey... ” Ana shunday qilib “yetti qavat parda” ichida о‘tiradigan xotinning diyonati, pokdomonligi haqida asar boshida keltirilgan kulgili, kinoyali detallar о‘z ortidan qarindosh detallarni ergashtirib kelaveradi, keltirilgan detallar о‘z о‘rnida kuchli reaksiya berib borish bilan barobar, ayni vaqtda, asar oxirida yuz beradigan kuchli portlash uchun zamin xozirlaydi. Yozuvchi xodisa va xarakter tasvirida detallarni qarama-qarshi qо‘yish yо‘li bilan ham ularning ta’sirchanligini oshiradi. H ikoyada ayol xaraktera uning eri mulla Nor qо‘ zi xaraktera bilan yonma-yon beriladi. Ular tabiatan butunlay boshqa-boshqa odam. Ayol q anchalik usta, firibgar b о‘ lsa, er shunchalik g о‘ l, nodon, la q ma. Agar ayol xarakteristikasiga oid detallar undagi soxta diyonatni, firibgarlikni bora-bora kuchliro q ta’kidlashga q aratilsa, mulla Nor qо‘ zi h arakteriga oid detallar uning la q maligini tobora kuchaytirib k о‘ rsatishga q aratiladi. “ Ayol kishi erkakka qо‘ l berib s о‘ rashdimi, bas!.. R о‘ za tutgan kishi o g‘ zin i chay q asa, suv tomo n iga ketmasa ha mki, r о‘ zasi ochiladi — shu og‘iz cha y q ashdan ba h ra oladi-da. Abdul h akimning q iziga usta Mavlonning о‘g‘ li bir h ovuch mayiz berganini о‘ z k о‘ zim bilan k о‘ rganman. H ayo bormi shularda? ” Mulla Nor qо‘ zi nutk i da ishlatilgan — uning о‘ ta l a q maligidan dalolat beruvchi bu xil kulgili detal lar ayol xarakteristikasiga oid detallar bilan t о‘q nash kelganda, g о‘ yo ikki q arama- q arshi zaryadlar bir-biriga duch kelganday – or ada yashin cha q naganday b о‘ ladi, detallarning q irralari yara q lab ketadi, asardagi q a hq a h a avjiga chi q adi. 74

Ammo avtor qahqahaning eng kuchlisini asar finaliga saqlab qо‘yadi, hikoya boshida mulla Norqо‘zi nutqida tilga olingan “bir xovuch mayiz” detali yangi vaziyatda yana qaytadan ishga solinadi. Pokdomon ayolning siri fosh bо‘ladi, о‘ynash bilan qо‘lga tushadi, endi u taqdirga tan berib jim qoladi, laqma Norqо‘zi esa hamon sirni boy bergisi kelmaydi, qо‘lidagi oxirgi toshni ham otib qoladi, otadi-yu, о‘zi ham sob bо‘ladi; о‘zi otgan tosh qaytib о‘ziga uriladi, kimningdir tilidan aytilgan qaxirli sо‘z — о‘tkir pichingdor detal nayza bо‘lib Norqо‘zi kо‘ksiga sanchiladi: “Devor ustida turgan un ikki yoshlardagi bir qiz devordan kesak kо‘chirib olib mulla Norqо‘ziga о‘qtaldi. – Hu о‘ l, tur q ing q ursin! Boshingga solaymi shu bi lan! Maxallada sasib, о‘q uvchi q izlarga kun bermay s anu, о‘ zing not о‘g‘ ri ish q ilasan. h ammaning di qq ati xotincha kiyingan va eshik yonida yerga q arab turgan yigitga jalb b о‘ ldi. Yana jimlik h ukm surdi. Bu sukunat og‘ir tegirmon toshi b о‘ lib mulla Nor qо‘ zini yanchib yubordi. U devor ustidagi q izga q arab, bu g‘iq tovush bilan о‘ shqirdi: — Sen gapirma! Senga kim qо‘ yibdi gapirishni! Usta Mavlonning qо‘ lidan bir h ovuch mayiz olganingni о‘ z k о‘ zim bilan k о‘ rganman!.. Xamma kulib yubordi. Tomdan kimdir q ichqirdi: –H a, bu kishining xotini mayiz yemagan! ” H ikoya ana shunday portlovchi qahqaha bilan yakunlanadi, arzimas, kichik detal — “ bir h ovuch mayiz ” san’atkor qо‘ lida q udratli, sehrli q urolga aylanadi. “Badiiy detal va mahorat” deb nomlangan fasldagi fikrlarimizni quyidagicha xulosalashimiz mumkin: 1. Badiiy detal badiiy asarda yozuvchi olg‘a surgan g‘oyani-fikrni ochishda muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Abdulla Qahhor о‘z hikoyalarida asar ruhini berishda, uning g‘oyaviy badiiy vazifasini ado etishda badiiy dostonlardan о‘z о‘rnida foydalanadi, 75

3. A. Qahhor ishlatgan har bir badiiy detalning syujet rivojida о‘ziga xos о‘rni bor. 4. Yozuvchi obrazida, masalan “Tо‘yda aza” hikoyasida butun boshli xarakter mohiyatini portret detal orqali bera oladi. 76

Xulosa Aytish joizki, Abdulla Qahhor ulkan sо‘z san’atkori sifatida yangi о‘zbek adabiyotining shonli sahifalaridan birini tashkil etadi. G‘afur G‘ulom, Oybek, Hamid Olimjon kabi atoqli ijodkorlar bilan birgalikda Abdulla Qahhor XX asr о‘zbek madaniyatini yuksaltirish bunyodkor xalqimizning mehnati va olijanob fazilatini butun dunyoga ma’lum va mashhur qilishda unutilmas xizmat qilgan zahmatkash adiblardan sanaladi. U hikoyachilikda о‘ziga xos maktab yaratgan yozuvchidir. Adib janrga xos turli kо‘rinishdagi hikoyalari bilan mashhurlik darajasiga kо‘tarildi. U bu janrda lо‘nda va sо‘z bilan tasvirlash mahoratini namoyon qildi. Uning hikoyalari shafqatsiz realistik kuchga ega bо‘lishi bilan ajralib turadi va о‘quvchini hayratga soladi. Uning hikoyalarida doim о‘tkir syujet, kutilmagan holatlar tasvirlanadi. Biroq bu tasvirlar ayni paytda hayotiy, ishonarli va badiiy jihatdan mustahkam asarlardir. Abdulla Qahhor hikoyachiligi, avvalo, о‘zining ichki ohangi, badiiy uslublari, xayotga nazar tashlash yо‘sinlari, voqelikning kо‘z ilg‘amas ichki oqimini payqay bilish singari xislatlari bilan namoyon bо‘ladi. Abdulla Qahhor haqida fikr yuritgan adabiyotshunoslarning aksariyati, dars о‘tgan domlalarimiz ham uni “О‘zbek adabiyotining Chexovi”deyishadi. Bu ulug‘ о‘xshashning siri nimada ekan, deb о‘ylab qolaman. Haqiqatan ham xarakter yaratishda obrazlarning individual xislatlarini bо‘yoqdor kо‘rsatishda Abdulla Qahhor A.P. Chexovga yaqin turadi. U har bir personajni faqat о‘ziga xos sо‘zlar bilan gapira olar, shu yо‘l bilan yaxlit va kо‘lamli manzaralar yaratadi. Chexovning ba’zi hikoyalarida kuzatilgandek, Abdulla Qahhorning barcha ma’nodor asarlari muallif yordamisiz, diolog bilan boshlanadi, diolog bilan davom etadi va shu yо‘sinda yakunlanadi. Bu tarzda asar yaratish usulini qо‘llab, asarni о‘qimishli qilish badiiy ijodda nihoyatda mushkul hisoblanadi. Abdulla Qahhor XX asr о‘zbek nasrida ana shunday mushkul ijodiy tajribani uddalagan yozuvchi edi. 77

Abdulla Qahhor ijodiga xos uslublardan biri hayotga chuqurroq nazar solishdan boshlab tilni sodda va ravon qilishgacha hammasini qamrab oladi. Shuning uchun ham uning hikoyalari chiroyliligi, haqioniyligi va turmushni chuqur aks ettirishi bilan о‘quvchini о‘ziga asir qiladi. Adib hikoyalari о‘z fazilatlariga kо‘ra о‘zbek adabiyotida yangi realistik hikoya janrining asosini tashkil etadi. 78

Foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati. 1. I.A.Karimov ma’naviyat-yengilmas kuch. T., Ma’naviyat, 2008. 2. I.A. Karimov. “Adabiyotga e’tibor-ma’naviyatga, kelajakka e’tibor”. “Sharq yulduzi” jurnali, 2009, 3-son. 3. Milliy istiqlol g‘oyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar. T., 2001 4. Adabiy turlar va janrlar. Uch jildlik. T.; Fan, 1991-1993. 5. Abdulla Qahhor. Asarlar besh tomlik. T.; Adabiyot nashriyoti, 1987-1988. 6. Abdulla Qahhor. Tanlangan asarlar olti tomlik. T.; О‘zadabiyotnashr, 1967- 1968. 7. Abdulla Qahhor. Yoshlar bilan suhbat. T.; 1968. 8. Abdulla Qahhor zamondoshlar xotirasida. T.; 1987. 9. Adabiyotimiz faxri. T.; О‘zbekiston, 2007. 10. Adabiyot nazariyasi II tomlik T.; Fan, 1978-1979 11. Sharafiddinov O, Abdulla Qahhor T.; 1988. 12. Sharafiddinov O. Ijodni anglash baxti. T. 2004. 13. Normatov U. Ijod sehri. T.; Sharq, 2007 14. Normatov U. Ustoz ibrati. T.; 2007. 15. Abdulla Qahhor va Mustaqillik davri adabiyoti. T.; 2007. 16. S.Sodiq. Sо‘z san’ati jozibasi. T.; 1996. 17. Tо‘rayev D. Bir asarning nomlanishi tarixidan. “Sharq yulduzi” jurnali, 2009 yil, 3-son. 18. Tо‘rayev D. Ijodiy izlanishlar samarasi. “Jahon adabiyoti” jurnali, 2009 yil, 9-son 19. Said Ahmad. Yо‘qotganlarim va topganlarim. T.; 1998 20. Said Ahmad. Kiprikda qolgan tong T.; 2003. 21. Qahhorova K. Chorak asr hamnafas. T.; 1988. 22. Qо‘shjonov M. Abdulla Qahhor ijodida satira va yumor. T.; 1973. 23. Qayumov L. Zamondoshlar. T.; 1985. 24. Qо‘chqorov R. Iste’dod qadri, T.; Adabiyot nashriyoti, 1989. 25. Qо‘chqorov R. Men bilan munozara qilsangiz. T.; 1998. 79

O'xshashlar

Xurshid Dо‘stmuhammad prozasining poetikasi

Cho`lpon nasri poetikasi

Psixologizm va psixologik tahlil (X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida)

70-80 yillar hikoyanavisligida yangi badiiy tamoyillar (XAYRIDDIN SULTON HIKOYALARI MISOLIDA)

O`zbek adabiyotida essa janri va uning tadriji