Xurshid Dо‘stmuhammad prozasining poetikasi - Adabiyot - Diplom ishlar

Xurshid Dо‘stmuhammad prozasining poetikasi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1045 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA ’ LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI Qо‘lyozma huquqida UDK ___________ QURBONOVA FERUZA ILHOMOVNA Xurshid Dо‘stmuhammad prozasining poetikasi 5A 111201 – о‘zbek tili va adabiyoti Magistr Akademik darajasini olish uchun yozilgan DISSERTATSIYA Ilmiy rahbar: F.f.d., professor, D.Tо‘rayev. Qarshi – 2014yil 1

Mundarija: Kirish...................................................................................................................3 I.Bob.Hikoyanavis mahorati.................................................................................. 1.1.Yozuvchi hikoyalarida uslub jilolari............................................................ 1.2.Hikoyalarda milliylik va milliy xarakter talqini................................. II.Bob.Qissalar poetikasi.................................................................................... 2.1.Qissalarda poetik g‘oya va ruhiy tahlil, janriy izlanishlar.................. 2.2.Syujet voqea va xarakter mantiqi................................................................. III.Bob.Roman va mahorat....................................................................................... 3.1.Ramziy tasvirdagi falsafiy talqin............................................................ 3.2.Milliylik va milliy xarakter talqini..................................................... Xulosa.................................................................................................................... Foydalanilgan adabiyotlar ruyxati.................................................................. . 2

Kirish Mavzu dolzarbligi: Badiiy adabiyotdagi mazmuniy va shakliy yangilanishlar har doim uning asosiy xususiyati bо‘lib kelgan. Bu о‘z navbatida, har bir davr adabiyoti uchun g‘oyalar va yangi qahramonlarni tuhfa etishini, bularning barcharsi har bir jamiyatning va har bir millatning о‘z ijtimoiy-estetik ehtiyoji borligini, badiiy adabiyot ana shu ehtiyojlarni qondiruvchi asosiy vosita ekanligini kо‘rsatadi. Bugungi nasrimizdagi о‘ziga xos taraqqiyot tamoyillarini istiqlol davri yangilanishlari va uning о‘ziga xos xususiyatlarini, xalqimizning bugungi turmush tarzini, ulardagi turfa xil qalb kechinmalarini adabiyotimizdagi mavjud milliy an’analar va jahon adabiyotdagi ilg‘or ijodiy tajribalar samarasidan ta’sirlanib, о‘ziga xos turli tasvir usullarida aks ettirilayotganligi bilan izohlash mumkin. Sо‘nggi yillar milliy nasrimiz taraqqiyotining muhim tamoyillardan biri mafkura tazyiqidan qutulgan ijodiy jarayonda yuzaga kelgan erkinlashtirish natijasida mavzular doirasining kengayganligi va xalqimiz turmush tarzini, ularning turfa xil ruhiy psixologik kechinmalarini adabiyotimizdagi mavjud milliy an’analar va jahon adabiyotidagi ilg‘or tajribalardan ruhlanib о‘ziga xos turli tasvir usullarida aks ettirayotganligidadir. Albatta, bu asarlar qaysi mavzuga bag‘ishlanmasin tarixiy ajdodlarimiz yohud mustabid tuzum istibdodi haqidami, yoinki, istiqlol erkinlaridan bahra olib mehnat qilayotgan zamondoshimizning ma’naviy dunyosi haqidami ularni bir narsa –milliy ruh bilan sug‘orilgan badiiy talqin birlashtirib turadi. Xususan, istiqlol davrida shakllangan vatandoshimizning qismati, mustabid tuzum siyosati keltirib chiqargan fojiyealar tasviri milliy badiiy talqinda berilishi bilan xarakterlidir. Bu asarlarda milliy urf-odatlarning inson tarbiyasidagi о‘rni, milliy ildiz va ona zamining hayot kechirishdagi mо‘jizakor qudrati kо‘rsatilmoqda. Hozirgi nasrimiz salmog‘ini, albatta, roman janri 3

belgilaydi deb aytish mumkin. Istiqlol yillarida romannavislarimiz realistik tasvir uslubidagi an’anaviy va modernistik tasvir uslubidagi noan’anaviy yо‘nalishlarda qalam tebratib tarixiy va zamonaviy mavzularda barakali ijod qilishmoqda. Istiqlol davri nasridagi eng muhim о‘zgarishlardan biri shubhasiz, adiblarimiz о‘zlashtirib olgan tasvir usullari tufayli yuzaga kelgan janrlar poetikasidagi yangilanishlardir. Nasrimizdagi epik tasvirlash usuli yangicha izlanishlar bilan boyib jahon adabiyoti tizimidagi noan’anaviy deb ataluvchi yо‘nalish yо‘sini yuz kо‘rsatdi. Bu xildagi asarlarda badiiy talqin voqealar bayonidan farqli о‘laroq, realistik pinhona ong oqimlari, falsafiy va ramziy tahlil hamda qahramon ruhiyatini tadqiq qilish orqali berilishi xarakterlidir. Bu xildagi tamoyillar O.Muxtor, A.Dilmurod, N.Eshonqul, X.Dо‘stmuhammad, S.Vafo, U.Hamdam kabi yozuvchilar asarlarida yorqin kо‘zga tashlanishi barobarida hozirgi о‘zbek nasrida yangi sahifalar ochmoqda. Istiqlol davri yozuvchilarining ijodi haqida fikr yuritganda, Yurtboshimiz aytganlaridek ularning ”milliy о‘zligimizni anglash, xalqimiz ongu yuksaltirish yо‘lida xizmat qilib kelayotganini ta’kidlash har tomonlama tо‘g‘ri bо‘ladi” 1 . Adabiyotning asosiy fazilati yuqorida ta’kidlaganimizdek,undagi ijodiy izlanishlarda zuhr topadi. Bugungi milliy nasrimizdagi realistik va modern tasvir usullarining uyg‘unlashuvi natijasida yaratilayotgan asarlar buning yorqin dalilidir. Albatta bu asarlarni о‘rganish,yozuvchining g‘oyaviy-estetik nazarini tahlil etish istiqlol davri adabiyotining yangicha tamoyillari va janrdagi yangilanishlari haqida xulosalar chiqarishga imkon yaratadi. Hozirgi о‘zbek nasri haqida gap ketganda,uning taraqqiyotini Xurshid Dо‘stmuhammad ijodisiz tassavur etish qiyin. U katta ijod ostonasiga kirib kelguncha, anchayin tajriba ortirdi, hayot va ijod pillapoyalarida chiniqdi. U hozirgi О‘zbekiston Milliy Universiteti tugatib jurnalist mutaxassisligicha ega bо‘lgach “Fan” nashriyotida, “Fan va turmush” jurnalida va “Qishloq xaqiqati” gazetalarida ishladi. Sо‘ngra “Yosh kuch” jurnalida avval bо‘lim mudiri, bosh muxarrir о‘rinbosari, bosh muxarrir vazifasida faoliyat kо‘rsatdi, Respublika 1 И.Каримов. Адабиётга эътибор – маънавиятга, келажакка эътибор. « Шарқ юлдузи » журнали, 2009 йил, 3-сон, 4 бет. 4

Prezidenti devonida xizmat qildi, “Xurriyat” mustaqil gazetasining bosh muxarriri vazifasida ishladi. Keyinchalik О‘zbekistoni Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining deputati va Spikeri о‘rinbosari sifatida faoliyat kо‘rsatdi. Hozirda О‘zbekiston Milliy universiteti professori lavozimida ishlab, mamlakatimizda jurnalist kadrlar yetishtirishdek mas’uliyatli ishiga о‘z xissasini qо‘shib kelmoqda. Xurshid Dо‘stmuhammad bugungi о‘zbek prozasining kо‘zga kо‘ringan vakillaridan biridir. U о‘zining hikoyalari, qissalari va romanlari bilan istiqlol davri о‘zbek nasri taraqqiyotiga sezilarli hissa qо‘shmoqda. Uning о‘ziga xos individual badiiy mahorati prozamizni yangicha badiiy talqinlar va tasvir tamoyillari bilan boyitmoqda. Xurshid Dо‘stmuhammad tarjimon sifatida ham faol ijokordir: U yapon adibi Akutagava Ryukoskening qator hikoyalarini va rus tilida ijod qilgan Temur Pо‘latovning qissa va romanlarini о‘zbek tiliga tarjima qilgan. U adabiyotshunos sifatida ham dolzarb mavzularda ilmiy maqolalar, risola va monografiyalar e’lon qilib turadi. Ijodkorning olimlik faoliyati esa о‘zining ilmiy asosiga ega. Xurshid Dо‘stmuhammad 1995 yilda ”Hozirgi о‘zbek hikoyachiligida badiiy tafakkurning yangilanishi” mavzuida nomzodlik, 2008 yilda”Jurnalistning kasb odobi muammolari: nazariy-metodologik tahlil” mavzuida doktorlik dissertatsiyalarini yoqlagan. Yozuvchi ijodidagi о‘ziga xoslik va uslubiy izlanishlaridagi badiiy mahoratga aloqador muammolar haqida о‘zbek adabiyotshunosligida U.Normatov, N.Karimov, D.Tо‘rayev, G.Sattarova kabi olimlarning ba’zi kuzatishlari bayon qilingan. Bu kuzatishlar davr adabiy jarayoniga aloqador muammolar silsilasida о‘rganilganligi bilan xarakterlidir. Biroq, adib prozasining janriy-uslubiy xususiyatiga xos bо‘lgan poetik masalalar adabiyotshunosligimizda hanuzgacha yaxlit о‘rganilmagan. Bu esa bizning magistirlik dessertatsiyamizning mavzu dolzarbligini belgilaydi. Mavzuning о‘rganilish darajasi: Istiqlol davri adabiyotshunosligida Xurshid Dо‘stmuhammad nasri haqida bir talay maqolalar yozilgan. Xususan, 5

U.Normatov, D.Tо‘rayev, SH.Donyorova, G.Sattarova kabi adabiyotshunoslar muhim tadqiqotlar yaratib, istiqlol davri о‘zbek nasrining taraqqiyot tamoyillariga bog‘liq holda Xurshid Dо‘stmuhammadning badiiy mahorati yuzasidan ham qimmatli mulohazalar bildirishgan 1 . Albatta, yuqorida zikr etilgan tadqiqotlar yozuvchi ijodining ba’zi sahifalari, xususan nasrining ayrim poetik xususiyatlari haqida ilmiy jarayon va ilmiy jamoatchilik xukmiga qimmatli ma’lumotlar berish, shubhasiz. Biroq bu tadqiqotlar yuqorida eslatganimizdek istiqlol davri nasrining ba’zi muammolari bilan bog‘liq masalalar yaratilganligi bilan xarakterlanadi.Biroq uning ijodini tadrijiylik va poetik jihatdan tо‘laqonli tahlil etilgan deyish qiyin. Ana shu jihatlarni hisobga olgan holda magistrlik dissertatsiyamiz mavzui tadqiqiga yondashidik. Dissertatsiya mavzuining ilmiy tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi: Mazkur magistrlik dissertatsiya ishi mavzusi Qarshi davlat universiteti О‘zbek adabiyoti kafedrasining ilmiy ishlari rejasida aks etgan. Magistrlik dissertatsiyasining maqsadi: Dissertatsiyaning asosiy maqsadi Xurshid Dо‘stmuhammad prozasining ba’zi poetik masalalarini va yozuvchi asarlarining hozirgi о‘zbek nasri taraqqiyotdagi о‘rnini kо‘rsatishdir. Magistrlik dissertatsiyasining vazifalari: Yuqorida bayon qilingan maqsaddan kelib chiqib dissertatsiyada quyidagi masalalarni tahlil etish asosiy vazifalar hisoblanadi: - Xozirgi adabiy jarayonning о‘ziga xos taraqqiyot tamoyillarini о‘rganish. - Xurshid Dо‘stmuhammad prozaning xos bо‘lgan badiiy uslubiy tasvir tamoyillarini tahlil etish; -Yozuvchi hikoyalarida uslubiy izlanishlarni о‘rganish : 1 У.Норматов Умидбахш тамойиллар.-Т.:Маънавият,2000; Тўраев Д. Давр ва ижод масъулияти.-Т.:Янги аср авлоди, 2004;Тўраев Д Ранг-баранг услублар жилоси.”Хуррият” газетаси, 2008,18март; Тўраев Д . “Поэтик ғоя ва руҳий таҳлил”, ”ЎзСА”,2012,25 май; Дониёрова Ш. ”Бозор”романи ҳақида яна бир гап. ”Шарқ юлдузи” журнали, 2001, 4сон; Содиқ С.Ижоднинг ўттиз лаҳзаси.Т.;Шарқ,2005; Сатторова Г. Миллий характер ва бадиий талқин.Т:Фан, 2007. 6

-Yozuvchi hikoyalarida milliylik va milliy xarakter muammosini tadqiq etish : -Yozuvchi qissalaridagi uslubiy janri izlanishlar va ruhiy talqini taxlil etish : -Yozuvchi qissalaridagi о‘ziga xos syujet poetikasini о‘rganishga etibor qaratish . -Yozuvchi romanidagi ramziylik va falsafiylikni tahlil etish . -Yozuvchi romanidagi milliy rux talqinini о‘rganish Himoya olib chiqilayotgan asosiy holatlar yangiliklar : 1. Istiqlol davri nasrirning taraqqiyot tamoyillari jaxon adabiyoti namunilariga solishtirib tadqiq etildi. 2. Xurshid Dо‘stmuhammad prozasi davr ijtimoiy- madaniy xayotdagi asosiy voqealar talqinidan kelib chiqib о‘rganildi. 3. Z.Dо‘stmuhammad asarlari hozirgi adabiy jarayonning yetakchi tamoyillari bilan bog‘liq holda tadqiq etildi. 4. Yozuvchining hikoyalarida uslub rang- barangligi kuzatildi. 5. Muallif hikoyalaridagi milliylik talqini о‘rganildi. 6. “Nogox”, “Ponoh”, “Oromkursi” qissalari misolida tasvir tamoyilidagi о‘ziga xoslik tadqiq etildi. 7. “Sо‘roq” qissasidagi о‘zigi xos syujet poetikasi tahlil etildi. 8. “Hijronim mingdir mening”. “Men-Sensiz, Sen-mensiz” qissalaridagi uslubiy janri izlanishlar va ruhiy talqin muammolari о‘rganildi. 9. “Chayongul” qissasi misolida voqea va xarakter mantig‘i masalasi kuzatildi. 10. “Bozor” romani tahlili misolida ramziylik va falsafiy tasvir masalasi hamda milliylik muammosi tahlil etildi. Magistrlik dessertatsiyasining metodologik asosi va metodi : Dissertatsiyasining metodologik asini belgilashda О‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov asarlari dasturiy qо‘llanma bо‘ldi. Dissertatsiyada qiyosiy chog‘ishtirish metod asosiy tahlil usuli sifatida tanlandi. Shu bilan birga badiiy adabiyot, xususan nasr muammolarini о‘rganishla I.Sulton, O.Sharofiddinov, N.Karimov, U.Normatov kabi atoqli 7

adabiyotshunoslarning fundamintal tadqiqotlari va X.Dо‘stmuhammad ijod bо‘yicha maqolalar elon qilgan D.Turayev S.Sodiq SH.Donyorova G.Sattorova kabi olimlarning ilmiy nazariy xulosalari ishning tahlil usulining belgilashda yordam berdi . Tadqiqot obyekti va predmeti : Tahlil uchun X.Dо‘stmuhammadning “Jajman”(1995),”Beozor qushning qarg‘ishi”(2006), nomli hikoyalar tо‘plamlari .”Qissalar”(2011) tо‘plami va “Bozor”(2000) romani obyekt qilib olindi. О‘rni kelganda qiyosiy tahlil uchun jahon va boshqa о‘zbek yozuvchilarining nasriy asarlaridan foydalanildi. Ishning sinovdan о‘tishi: Ushbu magistrlik dissertatsiyasining mavzui Qarshi davlat universiteti О‘zbek adabiyoti kafedrasining 2012 yil ____ son yig‘ilishida muhokama etib tasdiqlangan. Magistirlik dessertatsiyasi Qarshi davlat universiteti О‘zbek adabiyoti kafedrasi yig‘ilishida muhokama qilinib, ochiq himoyaga tavsiya etilgan 2014 yil _____yig‘ilish qarori Magistrlik dessertatsiyaning asosiy mazmuni: Qarshi davlat universiteti magistrlarining 2013-2014 yillarida bо‘lib о‘tgan ilmiy nazariy konferensiyalarida maruza shaklida elon qilingan ““Abdulla Oripov she’riyatida nafs talqini”, _____________mavzularida maqolalar chop etilgan ” Magistrlik dessertatsiyasining tuzilishi va hajmi: Mazkur dessertatsiya kirish va xulosadan har kaysi ikki faslni qamrovchi uch bobdan iborat uning hajmi ___saxifani tashkil etadi. Dessertatsiya oxirida nomda foydalanishga adabiyotlar rо‘yxati ilova qilingan. I bob. Hikoyanavis mahorati. I. 1. Yozuvchi hikoyalarida uslub jilolari. О‘zbek badiiy nasri keyingi yillarda hayotiy mavzular, ijodiy uslub rang- barangligi,ruhiy va falsafiy tahlil. Xarakteklar talqini borasida jiddiy yangilanishlar, о‘zgarishlarni kechirdi. Adabiy tanqidchilikdagi nazariy 8

mulohazalarda ananaviy proza va modern adabiyot degan tushunchalar tez-tez tilga olinmoqda. Xususan, G‘arb adabiyotidagi simvolimiz va syurrealizm kabi adabiy oqimlarga, Frans Kafka, Alber Kamyu, Jan-Pol Sartr, Luis Borxes, Jeyms Joyslarga ergashgan о‘zbek adiblarining asarlari modern prozaga aloqador deb baholanmoqda. Xurshid Dо‘stmuhammad bugungi о‘zbek badiiy prozasini yangi shakliy– uslubiy va tasviriy izlanishlari bilan boyitayotgan yozuvchilarimizdan. U Dostoyevskiy, L.Tolstoy Kafka, Edgar Po ijodlarini chuqur о‘rgandi. Buyuk sо‘z ustalari ijodini о‘rganish ularning asarlarini ona tiliga tarjima qilish har bir yozuvchi uchun haqiqiy ijod maktabidir. Erkin Vohidov olmon dahosi V.Gyotening “Faust”ini. Abdulla Oripov italyan dahosi Dantening “Ilohiy komediya”sini. О‘tkir Hoshimov Avstraliyalik adib jahon novellachiligining ustalaridan biri Stefan Sveyg hikoyalarini о‘zbek tiliga tarjima qilish jarayonida ham adabiy manaviy ruhiy olamini boyitdilar ham bu ajoyib asarlarni о‘zbek xalqining ma’naviy mulkiga aylantirdilar. Xurshid Dо‘stmuhammad о‘z hikoyalarining saylanma nashrida ularni yozilgan davri va badiiy uslubiy yо‘nalishi bо‘yicha sakkiz qismga bо‘lgan. Bu esa kitobxon uchun mutolaa va yozuvchi ijodiy uslubini tushunishga ancha qо‘l kelgan. Xususan “Bizni о‘ylantirgan bolalik” nomli birinchi qismidagi “Onam jiyanim men” “Kо‘chish”. “Hasharchilar” “Alam” hikoyalarida bolalikning beg‘ubor murg‘ak qalbidagi taassurotlari orqali kitobxon kо‘z ungida Toshkent zilzilasi yillaridagi о‘zbek oilalalarining turmush tarzi, tabiatdagi fojia sababli ota-bobolari yashagan qadrdon hovli joylari buzilib kо‘p qavatli uylarga kо‘chish jarayoni gavdalanadi. Kitob boshlanishidagi muallif va muharrir suhbati Xurshid Dо‘stmuhammad о‘z hikoyalarining syujet tuzilishi ifoda tarzi tasvir xillari haqida tо‘xtalar ekan yozuvchining yangi ijodiy izlanishlari haqida qо‘yidagilarni bayon qiladi. “Millatning mentalitetidagi sifatiy о‘zgarishlar sezilishi juda qiyin bо‘lganidek yozuvchining uslibiy yangilanishi ham og‘ir kechadi. Bir umr о‘zining har xil usdubidan voz kecholmagan uning iskanjasidan о‘utila olmagan 9

va shuni tо‘g‘ri va maqul deb xisoblagan yozuvchi-shoirlar bor. Shaxsan mening qarashlarim sal о‘zgacharoq yani uslub о‘zgarmasa dunyoqarash hayot murakkabliklarini badiiy idrok va ifoda etish yusinlari о‘zgarmasa shu yulda turfa tajribalarga qо‘l urmasa bunday yozuvchi nafaqat milliy adabiyotda loaqal о‘z ijodida xam biror yangilik yaratish amrimahol” Bu juda xaqqoniy fikr Abdurauf Fitrat “Adabiyot qoidari” asarida uslubsiz shoirlar istedodsiz bо‘ladi deb bu masalani oson va ravshan tushuntirgan edi. Chunki chinakam istedod egasi о‘zining xar bir asarida qalbi koinotdek bepoyon bо‘lgan inson va uning hayotini tasvirlashda xilma-xil shakl hamda bayon usullarini izlaydi. Aynan ana shunday ijod namunasini yozuvchi hikoyalari kо‘rsatib tо‘ribdi bolalik chog‘lar xaqidagi xikoyalaridan tortib. “Mahzuna”, “Jimjitxonaga yо‘l”, “Jajman” kabi mustaqillik davri о‘zbek xikoyachiligini taraqqiyot tamoyillarini о‘zida mujassam etgan asarlar muallifining tinimsiz ijodiy izlanishda ekanini kо‘rsatadi. Yozuvchining о‘zi iqror etishicha har bir xikoya uning uchun yangi ijodiy kayfiyat .vokealikni о‘zgacha ijro etishga xarakat qilgan. Bir umr о‘zining bir xil uslubidan voz kecholmagan uning iskanjasidan qutila olmagan va shuni tо‘g‘ri va maqul deb xisoblagan. Yozuvchi shoirlar bor shaxsan mening qarashlarim о‘zgacharoq yani uslub о‘zgarmasa dunyoqarash hayot murakkabliklarini badiiy idrok va ifoda etish yо‘sinlari о‘zgarmasa shu yо‘lda turfa tajribalarda qо‘l urmasa bunday yozuvchi nafaqat milliy adabiyotda loaqal uz ijodida xam biror yangilik yaratilishi amrimaxol tasavvur qiling yozuvchi umri mobaynida mingta hikoya yozsada ularning bir xil uslubda bо‘lsa. Voqea syujet xilma-xil maqsad ifoda tarzi esa bir xil!. Axir fanlanning har biri alohida bar olam emasmi?. har bir ruhiy holatga ruhiy iztirobga yangicha jilla qursa о‘zgacharoq yondashish mumkinku. Men anashu о‘zgacharoq yondashishni qadirlayman. О‘zgacharoq yondashish о‘zini tasvirlayotgan xolatini kutilmagan nuqtai nazardan boshqalarnikiga о‘xshamagan tasvirlashdan manaviy baxra olaman. 10

Darhaqiqat uning hikoyalariga xos asosiy fazilat ham unda muallif ijodiy uslubining rang-barangligidadir. Yozuvchining “Oq libos”, “Qazo bо‘lgan namoz”, “Tо‘xtaboyning boyliklari” hikoyalari bir xil yani ananaviy realistik uslubda yozilgan. Bu hikoyalarning badiiy quvvati xalqimiz boshigi og‘ir kunlar tushgan yillarda eng oldi odamlarimiz Mirkomilboy, Tо‘xtaboylarning xor- zorlikda о‘lishga maxkum etilganini tasvirlash orqali bu fojeaning sabablari unitmaslik istiqlol bergan erkinlik tо‘fayli yangi о‘zbek boylari xorlikdan kutilganini anglatishi bilan xarakterlar va xolatlarning ralistik tasviri bilan qimmatlidir. “Oq libos” da Toshkent hokimi Yunusxо‘janing aqlliligi, о‘g‘lining nodonligi yuz bergan fojeada begonalar emas maxalliy beklarning о‘zi aybdorligi xaqqoniy kо‘rsatilgan. Andijonlik Mirkomilboy taqdir haqidagi “Qazo bо‘lgan namoz” hikoyasida mazmun va g‘oya salmog‘i jixatidan bir romanlik yuk mavjud. Aslida bu tarixiy shaxs bir hikoya doirasiga sig‘maydi. Hikoyada chorizm mustamlakachilari xukumatning mahalliy mulkdorlar sinfini ravnaq toptirmaslik uning boyliklaridan foydalanish kerak lekin ularning о‘z xalqiga yaxshilik qilishiga milliy ishchilar mutaxassislar yetishib chiqishiga tusqinlik qilish siyosati qaxramonning chorizm mustamlakachilari jurat qilmagan yoki munosib kо‘rmagan qotillik Mirkomil kabi yetakchi yetakchi boylarning mol mulklarini tortib olib musodara qilib о‘zlarini qatl etishni shо‘rolar xukumati amalga oshirdi xikoyada Mirkomilboy fojeasida dushmanlar bilan bir qatorda xalqimiz ichidagi sotqinlar xoinlarning xam qо‘li borligi xaqqoniy kо‘rsatilgan. Xurshid Dustmuxammadning “Qazo bо‘lgan namoz” xikoyachida sof realistik uslub ustivor xikoyada real tarixiy obrazlar tarixiy voqealar real tarixiy milliy xarakterlarga yaratilgan. Yozuvchining ushbu xikoyasi mustamlakachilik vokealarining tasvirlash jixatidan N.Eshonqulning “Istelo” xikoyasiga yaqin, biroq isteloda muallif tarixiy voqealar timsoli obrazlarda ifodalaydi. Qaxramon xarakterdagi о‘zgarishlarni badiiy psixologik taxlil qilish orqali ochadi. 11

X.Dо‘stmuhammad asarida millat va mustamlakachilarga mansub bir necha obrazlar ishtirok etadi. Shu yо‘l bilan milliy xarakterning kо‘plab qirralari ochiladi. “Istelo” qaxramoni Mirzakomilboy xam doimiy taqib ostida. Biroq bu taqib “Istelodagi” singari ochiq emas. Shu bilan birga ikkiyoqlama bir tomondan uni chor mustamlakachi amaldorlar turli yо‘llar bilan taqib etadilar. Yozuvchi talqinida umummilliy xarakterga xos salbiy jixatlar Mirkomilboy shaxsini shu bilan birga millatning о‘zligini yemiradigan katta xaf. Mirkomilboy tabiatan о‘ta rostgо‘y odam. Shu bois xam “u jini suygan xam sо‘ymagan xam dilidagini ayamay aytadi”. Uning xarakteridagi rostgо‘ylik bilan birga soddalik xam bor. Muallif Mirkomilboydagi bu xususiyatni shunday tasvirlaydi “surishtirib kelganda Mirkomilboy kimdan nimani sir tutgan о‘zi”. Quv yoki makkor bulganida raxmatli otasining Makkai va Madinada takya qurdirish niyatida о‘ttiz ming tillo vasiyat qildirib qoldirganini uezd xokimiga aytarmidi? Soyasidan chuchisa xatto о‘zi pushti kamaridan bо‘lgan о‘g‘il- qizlaridan xadik xavotirda yashasa yetti yot begona uning ustiga g‘aydin Iskandarning (1901-1911) Orskdan kelib Mirkomilboyga gumashtalik Aleksandr Timofeyev muallif izoxi о‘ziga gumashta qilib olarmidi. Mirkomilboy xarakteridagi yana bir о‘ziga xoslik uning adolatparvarligida kо‘rinadi. U tо‘g‘rilik adolat yо‘lida о‘zining miskin millatdoshini xam ayamaydi. Kusak о‘g‘irlab kelayotgan ishchini ayamay tarsakilab yuboradi. Yaqin maslaxatgо‘yi YOо‘ubxujaning etiroziga javoban “Jujabirday jon bо‘lsa oilasini о‘g‘irlik orqasidan boqqani maqulmi?” deydi .Mirkomilboyning tavsiyasi bilan qozilik lavozimiga ega bо‘lgan Temirxoji unga xadya sifatida zarbop tun keltirganida. “Xushomadni bandaga emas. Xudoga qilinglar!” deya keskin gapiradi. Yokubxuja aytmoqchi: “Tо‘g‘ri gapni gapiramandeb dushman orttiradi” 1 . Xaqiqatda bunday fel-atvordan Mirkomilboyning о‘zi xam bazan rо‘hiy bazan zoxiriy iztirob cheqadi. Lekin uning xulosasi shunday “Tabiatdagi kajbaxslikdan qutilish fursati jon chiqar vaqtiga qoldi. 1 Х.Дўстмуҳаммад. Беозор қушнинг қарғиши. 40 бет. 12

Rostguylik adolatparvarlik dangallik kabi xususiyatlar xar qanday zamonda xar qanday jamiyatda xar odamlar tomonidan ijobiy kabul qilinavermagan. Aksincha oqsuyaklar, mansabdorlar sarmoyadorlar davrasida maanfat xar qanday xaq sо‘zdan ustun turgan Yoqubxо‘janing “Dushman orttirish” xaqidagi bashorati Mirkomilboy yashayotgan jamiyatda qisqa xam lunda tavsifnoma. Mirkomilboy xayotining fojeali tugashiga nozik ishora Muallif Mirkomilboy xarakteriga xos ushbu jixatlarni tasvirlab kelib keyin uning qanday buyuk maqsad sari intilayotgani xaqida sо‘z yuritadi. Mirkomilboy yurtdoshlari orasida eng katta sarmoyador. Shu bilan birga qо‘li ochiq О‘ris mustamlakachilarining nima maqsadda kelishganini ahvol shunday bо‘laversa о‘zbekni kelajakda qanday fojealar kutayotganini juda yaxshi biladi. Imkon qadar yangi zamon shiddatidan ortda qolmaslikka millatdoshlarini xam shunday ogoxlantirishga imkon qadar ularga yordam berishga intiladi. Asar boshida tabiatan sodda deb tariflangan Mirkomilboy istilochilar bilan munosabatda о‘z tabiatiga zid bо‘lgan boradi О‘ris amaldorlariga quvlik qiladi”Mirkomil о‘rischani chala-yarim gapirar uncha buncha tushunsada о‘zini bu tildan mutloqa bexabardek tutar shu “xiylasi” ayrim о‘rinlarda ish berib qolar edi”. Deb yozadi bu xaqda muallif biz Mirkomilboyning о‘z millatdoshlari bilan biror marta “quv” yoki “xiylagar” qiyofasida kurmaymiz. Demak Mirkomilboyning “quv” ligi uning xarakteridagi suniy bir xususiyat. Shu bilan birga malum bir maqsadda yani mustamlakachilar bilan zimdan kurashishga aniqrog‘i millat manfaatlariga qaratilgan. Mirkomilboyninng yurtdoshlari ichida birinchi bо‘lib zavod qurishga bel bog‘laydi. Kasalxona masjid xammom ochmoqchi bо‘ladi. Bu xarakati ostida xam millat manfaati turadi. YAni “xamyurtlari joniga oro kirish о‘ris iztibdodidan ximoyalash” boyning asl maqsadi Ayniqsa, mardikor vokeasiga munosabatda Mirkomilboyning millatparvarlik qiyofasi yorqin nomoyon bо‘ladi. Skobelevda xarbiy xokim xuzurida kechgan mana bu suxbat fikrimizga dalil: -Andijondan qancha mardikorolasiz?-sо‘radi u (Mirkomilboy) gapni chuzmay. 13

- Nima edi?-о‘smoqchiladi muovin. - Barining xaqqini tulaymiz! Bizning yigitlarimiz Rossiyani о‘rmonlarida jon saqlab yasholmaydi Sovuq!... Muovinning rangi gezardi. -О‘-о‘!... Davlatingiz shunchalik ziyodami?...-beb yubordi entikib - Borini beraman .Tulaymiz lekin birorta farzandimizni junatmaymiz 1 . Yuqorida keltirilgan voqealarning barchasi xikoyada boyning xotirasi tarzida beriladi. Shu yо‘l bilan yana bir xarakterli xususiyat aniqrog‘i millat fojeasini sababi ochiladi. Mirkomilboyning butun faoliyati millatdoshlarining manfaatiga qaratilgan u о‘z millatining boylariga qarz beradi..kambag‘allari uchun zavod xammom kasalxona quradi. Chor xukumati tomonidan mardikorlarga olinadigan о‘zbek yigitlarini olib qolish uchun bor dunyosini tukib soladi. Biroq shuncha xizmatlari evaziga millatdoshlaridan faqat tanai dashnomlar g‘iybatu yо‘qotishlar oladi xolos. Ubaydulla junfurushning о‘yida berilgan ziyofat tasvirida g‘iybatning psixologik qiyofasi chiziladi. Zoxiran qaralganda ziyofatga yig‘ilgan G‘ofirjon, Xoshimboy, Nig‘matbeklar Mirkomilboyning xurmat qilishlari kirib kelganda katta xurmat-etobor kо‘rsatishadi. Ammo xikoya muallifi ularning fasodlariga tо‘la ichki dunyosini yuksak maxorat bilan kо‘rsatadiki natijada Mirkomilboy shaxsiyatiga fojeali ulug‘vorlik yaqqol nomoyon bо‘ladi. Mirkomilboy ziyofatga kirib kelgan dastlabki daqiqadayoq “Derazagayaqin о‘tirgan G‘ofirjonni tusi о‘zgaradi” Xoshimboy esa g‘iybat eshigiga baralla ochadi: “Zakot-farz! Zakotdan bо‘yin tovlash benamozlikdan kam bо‘lmagan gunoxi kabir!” Bu gap zoxiran jamoaga botinan esa Mirkomilboyga qaratilgan bu ayrim og‘ziga kuchi yetmaganlarning “Mirkomil ayrim daromadlaridan zakot tulamaydi” deb tarqatgan g‘iybatlariga zoxiran ishora 2 . Bir paytlar Mirkomilboyga yoqish uchun о‘g‘liga Komiljon deb ism qо‘ygan Nig‘matbek xam unga nisbatan zimdan adovat saqlaydi. G‘iybat oloviga о‘tin qalaydi. Mirkomilboy zavod qurish masalasida chor amaldorlari 1 Х. Дўстмуҳаммад. Беозор қушнинг қарғиши. 42 бет. 2 Х. Дўстмуҳаммад. Беозор қушнинг қарғиши. 43 бет. 14

bilan uchrashganida amaldor undan bu xarakatdan kuzlagan maqsadini sо‘raydi. Boy indamagach “balki obrо‘uchundir” deb о‘zicha bashorat qiladi qо‘rilayotgan binolarning faqat “sartlarga xizmat qilishini tushunolmaydi. Mirkomilboy esa uni tushunaolmaydi musulmonu kofirlarning bir xammomda yuvinishlari oddiy insoniy xolatga tug‘ri kelmasligi bu ilonning yog‘ini yalagan amaldorlarga tushuntiraolmay xunobi oshadi. Xuddi shu vaziyatda xam Mirkomilboyga о‘z millatdoshlari pand beradi. Amaldor unga siyosat bilan uynashmasligini u xaqda bu yurtdoshlari bergan bu chaquvlar borligini ishora iiladi. Amaldor-polkovnik Soshalskiyning ushbu sshzlari Mirkomilboyga atrofdagilarini u ishongan yaxshilik qilib jonini azobga qо‘ygan millatdoshlariga nisbatan aybnoma bо‘lib yangraydi “E-e janobi oliylari sartlarg‘a-chi turt tanga bersangiz Mirkomilboy ekan-ku о‘zining otasini sotadi”. Mirkomilboy fojeasini keltirib chiqargan sabablardan yana biri millatning ayrim bolalari manqurtga aylangani deb talqin qilingan. Shurolar xokimiyati о‘rganilgach Mirkomilboy inqilobiy tribunalga topshiriladi tribunal vakillaridan biri–rus, biri-о‘zbek yigiti Mirkomilboy g‘amxurlik qilgan о‘sha о‘zbek yigitlaridan biri, boy xadeb о‘ziga inqilobiy tribunal chiqargan xukmni rо‘kach qilayotgan bu о‘zbek yigitidan otini sо‘raydi. - Ota di otini bilasanmi? - Otam di otini nima q ilasiz surishtirib, baribir ot ilasiz!.. - javob beradi askar. S о‘n g Mirkomilboy undan ta h orat uchun suv s о‘ raydi. О‘ zbek askarining: “Nimalar deyapsiz, boy! Buyru q q iladigan davringiz о‘ tdi. Endi p о‘ pisangiz ketmaydi. Ta h oratni ”ashyoqda q ilasiz” degan gaplaridan bir chetda tamaki chekib о‘tirgan g‘ ayridin - о‘ ris yigit tuto q ib ketadi. Bu ma nq urt bolaga : "Odamdi bolasimisan, mol?! О‘ zingning sarting b о‘lsa , musulmo n b о‘ lsalaring, oxirgi iltimosini bajarsang о‘lib qolasanmi , en a g‘ ar ,” -de b ba q iradi. “X о‘ jasi” bergan bu d a shnomd an “ as k a rcha" qо‘ r qi b yerga о‘ tirib q ola yoz di. Mirkarimboy beixtiyor “Nahotki?” deya pichirladi 1 . Bu safar kalishning ostida boyning barcha alam va iztiroblari mujassam edi. Muallif bularning hammasini shu bir sо‘zga 1 Х. Дўстмуҳаммад. Беозор қушнинг қарғиши. 47 бет. 15

yuklaydi. Hikoya oxirida ikki rakat namozni о‘qib ulgurmay Mirkarimboyga qarata:”Bosar-tusarini yо‘qotgan о‘zbek askarcha ustma- ust tepki bosayotgan edi...” Hikoyada Mirkomilboy obrazi garchand tarixiy shaxs sifatida berilgan bо‘lsa ham, Chor istilosi va oktabr tо‘ntarishi sabab tanazzulga uchragan millat ramzi. Yozuvchi talqinida halol, adolatpesha, tо‘g‘risо‘z, ishbilarmon, millat ravnaqi uchun kurashuvchi, yurtparvar Mirkomilboyni (ya’ni millatni) fojiaga olib kelgan narsa zohiran mayda bо‘lib kо‘rinadigan hasad, g‘iybat, chaqimchilik, iymonsizlik, manqurtlik illatlarining kо‘payib ketishidir. Mustamlakaning boisi ham dushmanning zо‘rligi, ayyor yoki quvligi emas, millatni ichidan yemirgan ichki nizodir. Eng asosiysi, iymondan, sharqona axloxdan judo bо‘lish. Nazar Eshonqulning “Istilo” asarida millat fojiasiga sabab qilib shaxs fojiasi kо‘rsatilgan bо‘lsa, “Mirkomilboyning qazo bо‘lgan namozi” hikoyasida esa jamiyat fojiasi millat fojiasi sifatida talqin etiladi. “Istilo” hikoyasi sо‘nggida о‘zbek millati kelajagi bir haqsiz qо‘zichoqqa qolgan bо‘lsa, X.Dustmuhammadning asarida ona-otasining kimligini unutgan, ruhan, qalban mute, manqurtga aylangan “askarcha”ga qoladi. Har ikki hikoyaning fojiaviy yakuni bugungi avlodni hushyorlikka chaqiradi. Xurshid D о‘ stmu h ammad badiiy nasrida dramatik kolliziyalar, ru h iy ta h lil kuchayganligini, ijodiy uslubida yangi ranglar va o h anglarning tu g‘ ilishini uning ja h on adabiyotidan olgan ijodiy ozi g‘ i va ma’rifati k о‘ lami bilan h am izo h lanishi mumkin. Adibning о‘ zi buni «Jimjitxonaga y о‘ l» hi koyasining boshlanmasida e’tirof etadi: «Italiyalik mashxur adib Dino Busattining «Yetti q avat» h ikoyasini о‘qi dimu, ancha va q tgacha uning ta’sirida yurdim. Ni h oyat, ushbu fav q ulodda о‘ ziga xos h ikoyani bir q adar erkin tarjima q ilib, unga «nazira» ularo q ; h ikoya bitdim. Tajriba q anday samara berganini ba h olash о‘q uvchiga h avola...» Bu chindan h am adabiyotimizda kutilmagan bir ijodiy tajriba. Unga muallif avval tarjima h ikoyadan bir bobni, s о‘ ng xud d i shu mash’um, q ay g‘ uli shifoxona mavzuidagi о‘ zining h ikoyasidan bir bobni, s о‘ ng yana tarjimadan, 16

s о‘ ng yana о‘ z h ikoyasidan yangi boblarni beradi. Italyan adibi h ikoyasi q a h ramoni Dino Korte h am, о‘ zbek adibi h ikoyasi q a h ramoni Zo h id Yaqin h am avvalgi kunlarda shifoxonadagi q ulaylik, ajoyib pokizalik, sokinlik, jimjitlikni k о‘ rib, h is etib, k о‘ nglida shifoxona va shifokorlarga mehr qо‘ yib q oladi. Dino Korte h am, Zo h id Yaqin h am umr b о‘ yi yaxshi dam olmagan, mehnatkash, o q k о‘ ngil insonlar ekanligi seziladi. Lekin italyan adibi h am, о‘ zbek adibi h am bu sokinlik, jimjitlik, ro h at va faro g‘ at ortida, yettinchi qa vatdagi h uvillagan, ozoda palatalarda shifo topmagan degan sofdil bemorlar endi yoru g‘ dunyoga q aytib chi q olmasligini avval sezmaydilar, qa vatdan- qa vatga k о‘ chirishlardan s о‘ ng, so g‘ ayishga umidlari kamayib, y о‘q olib boradi. О‘ limi oldidan italyan bemori Dino Korte q at’iy norozilik bildirib, «shifokorlari»ni b о‘ ralab s о‘ kadi, о‘ zbek bemori Zo h id Yaqin esa о‘ zining о‘ limidan ro h atlanadi : “Dino Kortening tili kalimaga kelmadi, Qо‘lini bazо‘r qimirlatib kо‘ziga ishora qiladi, enaga xalatining chо‘ntagidan kо‘zoynak olib, uning qanshariga qо‘ndirdi. Bemor betini deraza tomonga burdi.Najot istab mayda sim tо‘r qoplagan derazadan tashqaridagi darxtzorga chiranib qardi, ammo kо‘z oldi chaplashib ketdi, -Tunmi?..-deb sо‘radi u arang pichirlab, - Soat nech...-Kunduz, uka...Soat uch...-dedi og‘ir uf tortib... Zohid Yaqin yо‘lak adog‘idan oqib kirayotgan yastanib yotgan keng va yam-yashil sayxonlikni ilg‘ab, shu bahri – dili ochildiki... -Joziba-a!.. О‘sha kuni bir-biridan olis Mag‘rib va Mashriq shahrida bir paytning о‘zida ikki bemor bandalikni bajo keltirdi...” 1 Farishtalar olamiga kirayotganida «shifokorlari»ga minnatdorchilik bildiradi. Xurshid D о‘ stmu h ammad bu h ikoyada italyan va о‘ zbek yigitlari sofdil inson sifatida о‘xshash ekanligini, lekin о‘limiga munosabatda mentalitetida, ru h iyatida far q lar borligini k о‘ rsatish bilan cheklanmaydi. H ar ikkala h ikoyada nozikta’b о‘q uvchining k о‘ nglida elas-elas, bu q ulay oromgo hl ar shifoxona emas balki q andaydir «chashma-nurlar» yoki boshqa preparatlar odamlarda 1 Х.Дўстмуҳаммад. Беозор қушнинг қарғиши 261-264-бет 17

sinab k о‘ riladigan tajribaxona b о‘ lsa kerak, degan g‘ ira-shira taassurot uy g‘ onadi. Mualliflarning о‘ zi h am bu h olatlarni a q l bilan emas, k о‘ ngil, intuitsiya bilan h is etadilar. Bu fantastik vo qe ’likka о‘ xshasa-da, h ar ikki h ikoyada bemor bilan shifokorlar о‘ rtasidagi mehrli munosabatlar, h ayotiy va h a qq oniy tasvirlangan. H ar ikki bemorning yaqinlari chekayotgan iztirob, ularning bemorni k о‘ rishga h a q sizligi, shifoxonaga soppa-so g‘ kelgan odamni ular q ayta k о‘ raolmaslik h ikoya ortida sezilib turadi. Aytish mumkinki, mazkur ijodiy tajriba asosida chet el h ikoyasi bilan о‘ zbek adibining h ikoyasi birlashib janr ramkasini yorib g‘ aroyib q issani h osil q ilgan. Adibning boshqa h ikoyalari h am muallifning ijodiy-uslubiy izlanishlari h a q ida yanada yaxlitro q tasavvur berish q udratiga ega. Bu h ikoyalar turli yillarda (ba’zilari sh о‘ ro davrida) yozilgan b о‘ lib mavzu ji h atidan h am rang- barangdir. Jumladan, adib 1986 yilda yozgan « Qoyal ardan balandda» h ikoyasidagi ota va ona burgutlar q ismati tasviri or q ali tabiat va h ayvonot dialektikasi h a q ida Jek London, K. Paustovskiy, M. Prishvin uslubiga xos yoza olish iste’dodini namoyon etgan. H ikoyada qо‘ n g‘i r burgutning yashash uchun tabiatning q udratli stixiyasi bilan olishuvi, ming yillik mangu va musta h kam to g‘ lar, q oyalarning h am va q t va iz g‘ irin shamol, b о‘ ronlarga dosh berolmay yemirilayotgani, y о‘q likka y о‘ l olgani, eng ba q uvvat q anotlar egasi b о‘ lmish burgut h am va q t va tabiat stixiyasi oldida ojiz q olgani juda ishonarli tasvirlangan. Yozuvchining “ K о‘ ngil... yangilik q idiradir... ” (CH о‘ lpon s о‘ zi), “ Beozor detektiv ” (ya’ni, q onli t о‘q nashuvlarsiz) “ Kulgan, kuldirgan... ” , “ Dildagi xorij ” turkumlariga xos hi koyalar h am go h yengil, go h vazmin, go h kichik, go h katta ma’nolar salmo g‘ i, vo qe alar va odamlari bilan barcha kitobxonlarning e’tiborini tortadi. Bular orasida “ Dildagi xorij ” turkumi yozuvchi ijodiga xos b о‘ lgan yana bir tasvir uslubini namoyon etadi. Bu uslubda yozuvchi badiiy tafakkuridagi о‘ ziga xoslik, ya’ni uning tasvir tamoyilidagi milliy sar h adlari osha xorij h ayoti va 18

о‘ zga millatlarning umuminsoniy tuy g‘ ulari tasviri h am b о‘ y k о‘ rsatishi e’tiborga molik. «Knova q uyoshi» JekLondonning Amerika-yangi olamga Angliya, Ispaniya, Portugaliyadan o q tanlilar omad va oltin izlab borishlari h a qi dagi h ikoyalariga h avas q ilib yozilgan. Tan olish kerakki, bu h ikoya Jek London h ikoyalari saviyasida yozilgan. Unda Amerika q it’asida yangi k о‘ rik yerlarni ochgan fermerlar va ovchilarning h ayoti, xarakterlari realistik a ks ettirilgan. H ikoyada ma h alliy a h olining h ozirgi kuni va kelajagini vayron q ilayotgan Ovrupo mustamlakachiliklarining razilliklari fosh etilgan. Tabiiyki o q tanlilarga mansub Jek London va boshqa buyuk yozuvchilar о‘ z asarlarida ma h alliy a h olining o q k о‘ ngilligi uchun ularni h imoya q ilib, bos q inchilarni keskin q oralab yozgan. О‘ zbek adibi Xurshid D о‘ stmu h ammad h am xorijiy xal ql ar adabiyotidan il h om olib, bos q inchilarga о‘ z nafratini bildirgan. Adibning bu h ikoyasi О‘ zbekiston h ali musta q illikka erishmagan, sh о‘ rolar mustamlakachiligi davrida yozilgan va nashr etilgan edi, bu esa yozuvchi ijodining umumbashariyligi va xal q chilligi dan dalolatdir. «Yol g‘ izim-Siz» h ikoyasi buyuk rus adibi F. M. Dostoyevskiyning mu h abbati, uning sevgilisi “ baxtsizlar kuychisi ” ni xuddi shu baxtsizlarni kichik odamlarning q adr- q immatini h imoya q ilayotgani uchun sevib q olgani tasvirlanadi. H ikoyada buyuk adib “ Jinoyat va jazo ” , “Q imorboz ” romanlarini yozib tugatay deb qo lganida Anna ismli stenografistka- kotibasini samimiy, beg ‘ ubor q albi, odamlarga mehr-shaf q ati uchun sevib q olgani tasvirlangan. Hi koyaga Lev Tolstoyning san’atkorlar oilasi h a q idagi dar d li bir fikri epigraf q ilib olingan: “ K о‘ pgina rus yozuvchilariga Dostoyevskiyning ayoli kabi umr y о‘ ldoshi nasib etganida edi, - ular anchagina yaxshiro q yashagan b о‘ lur edilar ” . H ikoyada mashhur rus adibining sevgisiga muyassar b о‘ lgan sofdil Annaning xarakteri, ru h iy olami h am yaxshi ochib berilgan. Asar fa q at sevgi mavzui bilan cheklanmaydi. Unda buyuk san’atkorning shuncha ajoyib romanlar yozsa h am, doimo q arzdan q utilmay, masha qq atli h ayot kechirishi tasvirlangan . Yoz uvchi xorij adabiyotining yor q in vakili, romantik ru h dagi adib Edgar Po haq idagi ikki p arda, yetti k о‘ rinishli “ Al-A’rof ” drama h am о‘ ziga xos b a diiy tal q inga ega. 19

О‘ zbek adabiyotida adabiy-biografik y о‘ nalishdagi Oybek, M. Osim, Aziz Q ayumov, Naim Karimov, Omon Muxtorlarning asarlari borligini bilamiz. Xurshid D о‘ stmu h ammad shu y о‘ nalishdagi mazkur asarida esa Amerika mumtoz adabiyotining vakili, sirli olamlar kuychisi Edgar Po h ayoti h a q ida h ikoya q iladi. Dramaning dastlabki sa h na k о‘ rinishlarida Edgar Poning sevimli xotini Virjiniyaga yoshlikda q aysi q izlarni sevganini, ular erga tegib ketsa h am or q asidan borib, janjal k о‘ targanliklari h ikoya q ilinadi. Keyingi sa h nalarda Edgar Poning о‘ gay onasi Frensis xonim va о‘ gay otasi Jon Allanlarga b о‘ lgan munosabatlari h ikoya q ilinad i . Uning о‘ gay otasiga kinoya va kesati q lar bilan burunshunos olim b о‘ lib yetishishi va boyib ketishini tasvirlar ekan Edgar Poning h ikoyalaridan foydalanganligi sezilib turadi. Muallif dramaning s о‘ nggi sa h nalarida Edgar Po d о‘ stlar va noshirlari mulo q otlarini beradi. Bu mulo q otlar or q ali tomoshabin fa q at pul va mol-dunyoga ruju qо‘ ygan, foyda olish illatiga mubtalo b о‘ lganlarning ma’naviy q iyofasi bilan tanishadi. Drama muallifi Amerika mumtoz adabiyotining yor q in vakili, badiiy adabiyot da h osi, sirli olamlar kuychisi Edgar Po asarlarini sevib о‘q igan, uning ha yoti va ijodi h a q ida yozilgan kitoblar bilan tanishgan. Asar buyuk adibning fojeona h ayoti h a q ida ozmi-k о‘ pmi tasavvur beradi, ma’rifatga yetaklaydi. Asarda bozor i q tisodi bilan bo g‘ li q bugungi kunning muammolariga h am ishoralar sezilib turadi. Q axramonning о‘ limi oldidan yozgan asarlari q a h ramonlarining arvo hl ari kelib, unga xurmat iz h or q iladilar. Buni muallifning yaxshi ijodiy topilmasi deyish mumkin. Aytish joizki, iste’dodli adib Xurshid D о‘ stmu h ammad musta q illik yillarida h ikoya janrida serma h zul va yuksak badiiy ijod namunalarini yaratib, nasrimizni о‘ziga xos badiiy talqinlar bilan boyitmoqda. 20

I.2. Hikoyalarda milliylik va milliy xarakter talqini. “Mahzuna” hikoyasi shо‘roviy axloq va sharq ayoli о‘rtasidagi zidlikni qiyos 05yaetuvchi badiiy- psixologik talqini bilan yozuvchining boshqa asarlaridan ajralib turadi. Hikoyada milliy xarakter ichki kolliziyalar tasviri orqali yuzaga chiqadi. 21

Hikoyaning boshlanishida telefon jiringlaydi. Asar qahramoni Mahzunaning allanimadan xavotirlanayotgani, vahimaga tushayotgani seziladi.Keyin bu pokiza ayol iztiroblarining sabablari ochila boradi. Mahzuna turmush о‘rtog‘i Maqsad bilan ziyofatga boradi. О‘z axloqiga, dunyoqarashiga yot bir muhit bilan duch keladi.Ziyofat ishtirokchilari orasida о‘zini tamomila begona sezadi. Bemalol qadah kо‘tarayotgan,erkaklar bilan tengma-teng askiya aytayotgan ayollarni kо‘rib hayo olovida lov-lov yonadi.Bunday davralarda о‘tiraverib, eti о‘lib ketgan ”Maqsadjon akasi ikki uch,”Oling, yeb о‘tiring” deb uni dasturxonga undadi.Mahzuna battar tortinib- qimtinib “sekiroq gapiring” degandek eriga yer ostidan xumraydi”, deb tasvirlaydi muallif bu holatni. Mahzuna bu davraga begona bо‘lishi bilan birga, sо‘layotgan gullar orasida yangi ochilgan gulday yashnab turar, о‘zining yoshligi, gо‘zalligi, tortinchoqligi bilan hammaning e’tiborini tortar edi. Ushbu holat erkak va ayollar teng huquqida bо‘lgan bunday davralarda ishtirok etib yuruvchi yevropacha tarbiya kо‘rgan ayollar uchun normal holat bо‘lib tuyulishi mumkin edi. Hatto, yevropacha axloqqa kо‘ra bu holat ayolning g‘alabasi,boshqalardan kо‘ra ustunligi sifatida baholanadi .Ammo Mahzuna uchun bunaqa emas. Davra kо‘rgan ayollardan biri Mahzunaga taskin beradi: “Birinchi safar (ziyofatga NQ)olib borganlarida о‘lib qolay deganman...Keyin -keyin о‘rganib ketdim..” 1 Mahzuna ruhiyatiga juda qattiq tasir qilgan narsa shu davraning sardori (ziyofat ishtirokchilari ,jumladan,Maqsadjonning boshlig‘i) Bо‘ri Sobitovichning о‘ziga shahvoniy hirs bilan tikilishi edi.”U kishi kо‘ziga tikilib turganini Mahzuna ancha kechikib payqadi. О‘g‘rilik ustida qо‘lga tushgan odamdek hurkib .duv qizardi.Kо‘zini olib qochdi- shoshib qо‘lini ustal ostiga yashirdi shunda ham tinchimay eriga qaradi.Maqsad akasi muloyim ,odobli tabassumlar sochib basavlat kishidan kо‘zini uzmay turar edi... ” 2 Davradagilarning bu tariqa munosabati Bо‘ri Sobitovichning о‘ziga yeb 1 Х. Дўстмуҳаммедов ”Беозор қушнинг қарғиши”131 бет 2 Х Дўстмуҳаммедов”Беозор қушнинг қарғиши”131 бет 22

qо‘ygudek tikilishi ustiga- ustak turmush о‘rtog‘ining о‘zini sodiq quldek yoki xotinfurushdek tutishi Mahzunaning sharq ayoliga xos nozik qalbini tilka- tilka qiladi. “Mahzuna tushunmadi, qiynalib ketdi, hо‘rligi kelib yig‘lab yuboray dedi”,- deb tasvirlanadi uning holati .Eng yomoni ochiq- oydin pok nomusini toptashga intilayotgan mansabdor- Bо‘ri Sobitovichning harakatlariga davrada о‘tirgan yoshu qari, hatto turmush о‘rtog‘i tomonidan xayrixohlik bildiriladi. Bu davra barcha axloq normalarini, milliy or- nomusni birgina manfaat deb atalmish jozibi narsaga almashib о‘rgangan, Mahzunaning ham о‘zining jirkanch maqsadi yо‘lida qurbon qilishdan toymas edi. Ziyofat sо‘nggida Bо‘ri Sobitovich yevropalik janoblardek barcha ayollarning qо‘lini о‘pib xayrlashadi. Ayollar bundan hatto faxrlanishar, о‘xshovsiz hiringlashar bu esa Mahzunani battar dahshatga solar edi. Bо‘ri Sobitovich о‘zi tomoni qо‘l chuzar ekan: “ о‘zini Maqsadjon akasining panasiga oldi”, “mayli qizim, mayli, dedi u Mahzunaga uzatgan qо‘lini havoda muallaq tutib, yosh ekansiz”. Davraning kemshek qariyasi olovga yana yog‘ sepadi. “Birinchi safar Mahzunaxonni kechira qoling, Bо‘rivoy, yig‘ilishib tursak kо‘nikib ketadilar”. Yozuvchi bu bilan millat axloqida yuz bergan fojealardan bir kо‘rinishni ochib beradi . Sharqona axloqdan hayodan voz kechib, tamom bir begona hayot ostonasida qadam qо‘yish va bu g‘ayrimilliy odatlarga “kо‘nikib ketish” eng katta fojea sifatida talqin etiladi. G‘.Hotamovning “Nogironlar oilasi” asarida gо‘yo “Mahzuna” hikoyasinin oqibatlari kо‘rsatilgandek tasavvur beradi kо‘nikish .Kо‘nikish, о‘zga dunyo odamiga aylanish oqibatida Zamira eng qimmatli mulki -bokiraligidan, nomusidan judo bо‘ladi. Chunki uning onasi ham, otasi ham bu g‘ayrimilliy axloqqa “kо‘nikkan” edilar. Lekin Mahzuna bunga kо‘nika olmaydi. Axloqan tuban ketgan ziyofat ahlining qiyin qistovi bilan Bо‘ri Sobitovichga jindek yon bergan (paltosini kiydirishga yо‘l qо‘ygan) Mahzuna quloqlari ostida bu Don Juanning “qо‘ng‘iroqlashamiz” degan palag‘da ovozini eshitadi. Gо‘yo shu sо‘zning eshitishning о‘ziyoq uni jirkanch bir о‘pqonga uloqtiradi. Pok qalbi bо‘lg‘anganidek, guldek badaniga qо‘lansa narsalar yopishib olgandek sezadi о‘zini . 23

Muallif Mahzunaning hayosini, asli poklik dunyosining bebaho malikasi ekanini uning chо‘milishi sahnasi orqali mahorat bilan tasvirlab beradi. Sharq e’tiqodida suv poklik ramzi. Axloqiga zid bо‘lgan jirkanch davradan qaytib kelgan Mahzuna kirlangan ruhini suv bilan poklamoqchi bо‘ladi, gо‘yo: “Erini о‘rniga yotqizib mehmonxonaga chiqquniga qadar, undan vannaxonaga о‘tib suvni oxirgacha sharillatib buraganiga qadar,beixtiyor yechinib ichki kiyimlarigacha uloqtirib tashlagunicha, sо‘ng sharillatib oqayotgan suv ostiga boshini, yuzini, yelkasini- chap yanog‘ini tutgunga qadar chidadi-tilini tiydi va…ichidan qattiq о‘qchiq keldi, yо‘taldi va chiroq nirida simobdek yiltillab tushayotgan suvga, oppoq vannaga, oppoq devorga...oppoq badaniga qarashdan uyalib kaftlarini yuziga bosganicha о‘ksib- о‘ksib yig‘lab yubordi...” 1 Ertasiga hech gapdan bexabar Maqsadjon komandirovkaga ketadi. Uyda qizchasi bilan yolg‘iz qolgan Mahzuna uchun yana azob uqubatlari, iztirobli soatlar boshlanadi. Hikoya muqaddimasi xotimada yanya takror beriladi.Qahramon ruhiyatidagi iztirobni ifodalash uchun yozuvchi telefondan foydalanadi. Gо‘yo Mahzunaga telefon qо‘ng‘irog‘i ham о‘sha fayzsiz ziyofat oqshomini, kо‘zlari hayvoniy hirs bilan yonib, “telefonlashamiz” deya yaltoqlangan Bо‘ri Sobitovichni eslatadi. “Telefon qattiq, asabiy jiringladi. Mahzuna qо‘lidagi likobchani tashlab yubordi, likobcha ustol ustiga tushdi, sinmadi.” Asarning oddiy о‘quchiga g‘ayritabiiy tuyulishi mumkin bо‘lgan xotimasi, kulminatsion nuqta hisoblanadi. G‘ayrimilliy muhit iskanjasida ruhiy iztirob tortayotgan Mahzuna bir qarorga kela olmay dag‘dag‘a bilan jiringlayotgan telefon gо‘shagini beixtiyor kо‘taradi. Qarangki, fahshga tо‘la Bо‘ri Sobitovich ovozini emas, iymon, hayo, sadoqat ramzi Sharq ayolining- onasining narigi dunyodan turib gо‘yo Mahzunani manaviy qо‘llaydi:”Voy qizim–ey, о‘takam yorildi-ya!! Telefonni nega olmayapsan? Kechasi bilan alag‘da b о ‘lib chiqdim-a, bolam!! Uying tinchmi, ishqilib?... Mahzuna dastakni ikki q о ‘llab quchoqlagancha h о ‘ngrab yubordi”. 2 1 ХДўстмуҳаммедов ”Беозор қушнинг қарғиши”133 бет 2 Х Дўстмуҳаммедов”Беозор қушнинг қарғиши”136 бет 24

Xullas, hikoyada milliy xarakterning hayo, vafodorlik, oilaga sodiqlik, poklik kabi qirralari Mahzunaning ichki dunyosi tahlili misolida mahorat bilan ochilgan. Muallif estetika ideali har qanday buzuq muhitda b о ‘lmasin, haqiqiy о ‘zbek о ‘zligini y о ‘qotmaydi, degan haqiqatni ifodalaydi. Ayollarimizni poklikka undovchi yuksak tarbiyaviy, manaviy g‘oyani ilgari suradi. Muallifning ”Mahzuna” hikoyasida ”madaniyatli” va obrо‘li bir jamoa vakillarning doimiy bazm – ziyofatlaridan biri qalamga olingan. Hikoya qahramoni Mahzuna har jihatdan halol va pokiza, oriyatli va iffatli kelin. U tasodifan erining hamkasblari о‘tirishgan ziyofatga borib qoladi. Kitobxon Mahzuna munosabati orqali bu jamoadagi axloqiy nopoklik va ma’naviy tanazzulga duch keladi. Yozuvchi bu tanazzulni birgina Mahzunaning davradagi manzara va uning ishtirokchilariga bо‘lgan munosabatida, yanada aniqrog‘i sobiq shо‘ro axloqiga moslashib ketgan ”qirra”burun, xushbichim, ovozi salobatli, bо‘yni xalqob bо‘lib osilib qolgan, basavlat Bо‘riboy Sobitovich va uning ”qaqajon”laqabli xotini, kemshik qariya Orzuxonning ma’naviy qiyofalari orqali tasvirlab bergan. Bu ma’naviy tanazzul shо‘ro davri jamiyatining yuqori tabaqalariga xos odatlari, yashash tarzi yevropalashib, milliy mentalitetning yо‘qolib borayotganidan dalolat edi. Yaxshiyamki, jamiyatdagi ana shunday kaltafahm mansabdorlar orasida Mahzuna kabi or – nomusli, iffatli, о‘zbekona nazokatga ega ayollar borligi bizga tasalli beradi. Adib ijodida ma’no salmog‘i jihatidan qissaga tatiydigan ”Jajman” hikoyasi ham munosib о‘rin egallaydi. Bu hikoya haqida matbuotda yaxshi fikrlar aytildi. Xususan, iste’dodli adabiyotshunos G.Sattorova hikoyadagi yozuchining voqelikni badiiy aks ettirishdagi obrazlar talqini uslubi haqida tо‘xtalar ekan, undagi badiiy obrazlar qanday holatda tasvir etilmasin ularda “milliy xarakter yaratish yetakchilik” 1 qilishni tо‘g‘ri qayd etadi. Buni kitobxon asardagi asosiy realistik obraz Jajman xarakteri talqinida ham va boshqa ramziy obrazlar chizgilarida ham kо‘radi. Shuni ham qayd etish kerakki, adib 1 Г.Сатторова. Миллий характер ва бадиий талыин.Т.:Фан,2007 25

hikoyalaridagi bir qator obrazlar ”Bozor”romanida ham ”faoliyat”olib borishiga zamin tayyorlaydi. Adabiyotshunos D.Quronov, aynan ”Jajman”dagi maxluqning romandagibozor ahli fikrini bayon etishda qо‘l kelganini alohida ta’kidlaydi. 1 “Obraz-voqelikni badiiy aks ettirish shakli, xarakter esa obraz mazmuniga mansub kategoriyadir”, deb yozadi rus adabiyotshunosi N. DragomiretskaY. Uning ta’kidlashicha, xarakter yaratishda yozuvchilar turli uslublardan foydalanadilar: a) bir toifa yozuvchilar badiiy xarakter xususiyatlarini personaj nutqi orqali aks ettiradilar; b) boshqa yozuvchilarda badiiy obrazning ma’lum predmetga munosabati xarakter yaratish usuli yetakchilik qiladi; v) uchinchi bir toifa yozuvchilar badiiy obrazlarni tabiat qо‘ynida tasvirlash orqali xarakter yaratishga omil bо‘ladilar. 2 X.Dо‘stmuhammadning “Jajman” hikoyasida yuqoridagi uch xususiyat bilan birga badiiy obrazlarni g‘ayrioddiy vaziyatlar qurshovida tasvir etish orqali milliy xarakter yaratish tamoyili yetakchilik qiladi. Shuningdek, yozuvchi turli g‘ayrioddiy vaziyatlarga qahramonning munosabatini kо‘rsatar ekan, bu bilan о‘quvchini umuminsoniy, umumfalsafiy xulosalarga undaydi. “Jajman”da bozor hayot ramzi sifatida tasvirlanadi. Jajman deb nomlanuvchi nojins maxluqning bozor ahli orasiga solgan g‘avg‘osi hikoyaning asosiy syujetini tashkil etadi. “X.Dо‘stmuhammad “Jajman”dagi maxluqni romanga kо‘chirdi. Xо‘sh, bu maxluq, nojins qaydan binoga keldi? Bozor ahlining aksariyati nojins yo “allaqaysi yurtlardan yer qazib kelgan” yo “hibsxonadagi aristonlar bitidan urchigan” yo “atrofdagi odamlar illatidan vujudga kelgan” deb biladi; birgina Zardusht bobo uning odamlar vujudidagi hibsxonadan qochganini tan ola biladi”, deb yozadi adabiyotshunos olim D.Quronov muallifning “Bozor” romani haqida. 3 Darhaqiqat, “Jajman” hikoyasi osoyishta kechayotgan bozor hayotidagi mavhum bir sarosima tasviri bilan boshlanadi: 1 Қ аранг :Норматов.И, Қуронов Д.Романнинг янги умри. Жаҳон адабиёти.2001,3 сон 2 Драгомирецкая.Н Характер в художественной литературе.Проблемь теория литератури,Москва:Наука,1958, С. 132 133. 3 Норматов.У.Қуронов Д.Романнинг янги умри Жаҳон адабиёти.-2001№3. 26

- Yomonning kuchi men yapaloqqa yetibdi-da! h-ah, sag‘irri haqqi ursin-a! Tong sahardagi bu alamli qarg‘ishdan tim ichi oyoqqa qalqdi...” 1 Bu va bundan keyin rо‘y beradigan barcha voqealar markazida Jajman turadi. Bu maxluq goh oshkora, goh pinhon ravishda bozordagi savdogarlarning narsalarini о‘g‘irlaydi. Lahza о‘tmay birov mayizidan, birov turshagidan, birov pulidan ayrilib qolaveradi. Bozor ahli faqat kо‘rgulik rо‘y bergan daqiqalardagina, shunda ham bir lahza hushyor tortishadi. Jabrdiydani yupatgach, о‘zlaricha yordam bergan bо‘lishadi. Zardusht bobo uchraganida ham ramziy ma’no bor. Yozuvchi g‘oyasiga kо‘ra insoniyat hayotida yuz beradigan salbiy hodisalarni anglash uchun avvalo pok qalb va iymon e’tiqod bо‘lishi kerak. Bozor ahli orasida esa bunday bahoga faqat Zardusht bobo munosib kо‘ringan. “Bobo bu g‘aroyib jondorning basharasini aniq-tiniq kо‘rdi-maxluqning kо‘zi, qulog‘i, tumshug‘i dam sichqonnikiga, dam tulkinikiga о‘xshab tinimsiz tovlanar edi. “Olmaxon-ku!” deb yubordi ichida bobo va shu zahoti boshini chayqab, “tulki minan sichqondan tarqagan kо‘rinadi”, degan xayolga bordi, birpas jim turgach esa, “qorni kenguruniki... - dedi pichirlab, lekin maxluq qaddini rostlab ikki oyoqlab borayotganini kо‘rib, “YO odamdan tarqaganmikan?!” deb о‘yladi va beixtiyor shak keltirib qо‘ygandek shoshib yoqasiga tupladi”. 2 Fiologiya fanlari doktori D. Q uronov ning mushohadasida jon bor. Haqiqatdan ham, Jajman “odamlar vujudidagi xibsxonadan qochgan” NAFSning ramzi. Sharq falsafasiga kо‘ra nafs ikki xil bо‘ladi: shaytoniy nafs, insoniy nafs. qachonki inson iymondan, dindan voz kechib, shayton izidan yursa, unda shaytoniy nafs vujudga keladi. Keyin yer yuzini yovuzlik egallaydi. qiyomat yaqinlashadi. Agar inson shaytoniy nafsni sabr ipi bilan jilovlay olsa, rahmoniy nafsni pesha tutsa, insoniyatning hayoti farovonlashadi. Ruhi yuksaladi. Komil inson maqomiga yо‘naladi. 1 Дўстмуҳаммад.Х.Жажман.-Тошкент:Шарқ, 1995.-Б.204-208 2 Дўстмуҳаммад.Х.Жажман.-Тошкент:Шарқ, 1995.-Б.204-208 27

Buyuk mutafakkir Jaloliddin Rumiyning “Ichindagi ichindadir” asarida bu haqda shunday yozilgan: “Inson gapiruvchi hayvondir”, deyishadi. Asl ma’nosi shudir: “Insondagi hayvoniylikning ozuqasi shahvat qо‘zg‘otuvchi narsalar va orzulardir, insoniylikning ozuqasi esa bilim, hikmat va Tangrining Jamolidir. Insonning insonligi nafsdan, hayvonligi esa aqldan qochmog‘i ila belgilanadir.” 3 Bu aslida Rumiy о‘ylab topgan gap ham emas, balki insoniyat hayotining mazmun va mohiyatidir. Bu hikmat mifologiyada ezgulik va yovuzlik о‘rtasidagi kurash, g‘arb falsafasida dialektik qonuniyat deb ataladi. Zarradek yaxshilikdan eng ulug‘vor ezgulikkacha, misqoldek yomonlikdan eng tuban yovuzlikkacha mana shu qonuniyatga bо‘ysunadi. X.Dо‘stmuhammad asarining yangiligi shundaki, u qadim Sharq- Zardushtiylik falsafasini badiiy voqelikka singdirib yuborishga erishilgan Nafs ramzi orqali milliy xarakterning falsafiy qiyofasini chizgan.Asarda Jajmandan boshqa biror obrazning portreti chizilmaydi. Yozuvchi ularning barchasini о‘quvchining о‘z tasavvuriga havola qiladi. Jajmanning portretini esa Zardusht bobo tilidan mukammal chizadi. Jajmanda yer yuzidagi barcha jonzodlar sifati mujassam. Shu bois Zardusht bobo Jajmanni kо‘rgan ilk daqiqalarida uni nimaga о‘xshatishini bilmay ikkilanib qoladi. Bizningcha, bu о‘rinda yozuvchi yana ramzga murojaat qiladi. Jajmanning bir paytning о‘zida ham hech narsaga ham biror narsaga о‘xshashi-nafsning jonli mavjudot uchun xarakterli ekaniga ishora. Chunki nafs berilmagan maxluqning о‘zi yо‘q. Shu bilan birga nafs talab ehtiyoji chegarasiz. Unga qancha erk berilsa, shuncha ehtiyoji ortaveradi. Jajman deb atalgan maxluq ham xuddi shunday xususiyatga ega. Qadim rivoyatlarda aytilishicha, Tangri nafsni yaratib bо‘lgach, undan “Men kimman?”, - deb sо‘rabdi. Shunda nafs “Sen bu sensan, men bu menman”, deb javob beribdi. Bunday shakkoklikdan qahri kelgan Tangri uni ming yil d о ‘zax olovida kuydiribdi va yana о ‘sha savolni beribdi. Javob о ‘sha- о ‘sha, о ‘zgarmabdi. Yana ming yillik d о ‘zax azobi belgilanibdi hamki, nafsning javobi о ‘zgarmabdi. Oxirgi marta nafs yuz ming yillik azobga q о ‘yilibdi. 3 Румий Жалолиддин.Ичиндаги ичиндадур(Турк тилидан У.Абдуваҳоб таржимаси) Тошкент:Ёзувчи. 1997.57-бет. 28

Shundan s о ‘nggina u tangrini о ‘zining yaratuvchisi, deb tan olibdi. Shu tufayli inson faqat о ‘zining nafsi sabab, dunyo azoblariga, oxirida d о ‘zaxga giriftor b о ‘lar ekan. Jajman ham yovuzlik ramzi Ahriman homiyligida harakat qiladi. Buni faqat Zardusht bobogina biladi. Ramziylik nuqtai nazaridan bozor-bu insoniyatning hayot tarzi, hikoyada tasvirlangan tim devori yovuzlik va ezgulik о‘rtasidagi chegara. Bu devor tinimsiz gursillab turadi. Uning orqasida yashaydigan Ahriman devorni buzib insonlar dunyosining о‘zining qorong‘u dunyosiga qо‘shishga intiladi. Asar voqealari rivojlangan sayin tim devorining gursillashi ham zо‘rayib boradi. hikoyaning boshlanishda: ”Bobo beixtiyor ustma-ust taxlangan qanor- qoplarning chо‘g‘ini chamaladi, yana picha yurdi, sо‘ng sotuvchi ahli siyraklashgani bois tim adog‘iga-devorga yetmay iziga qaytdi. qaytayotib orqa tomondan kimdir devorni mushlayotgandek gursillagan tovushni eshitadi.” Jajman haqidagi gap sо‘zlar haqiqatga aylanadi. Odamlar goh uni tushunmoqchi bо‘ladi, goh erkalatashadi, goh uning qiliqlaridan hayratga tushadi. hatto turshakfurushlardan biri; - Manashi sichqonbashara bilan kelishaylik. Yeganicha yesin, angishvonadek qorniga dunyoni yutvormas!”, degan taklifni ham qiladi. Yong‘oqfurish Jajmanni “Yо‘qol-e!” deb haydab soladi. (Bu nafsga malum muddat kishan solishni eslatdi) Timdoshlar esa Bobo yong‘oqfurushni tana-malomatlarga kо‘mib yuborishadi; “Ermak edi, mana Tim huvillab qoldi, tо‘rtta yong‘oqni kо‘zingiz qiymasa о‘zimiz boqardik” deyishadi. 1 Hikoya syujetining shu joyida beriladigan Zardusht boboning tushi tasvirida ham ramziy mano bor. Zardusht bobo tushida Otash momosini (Otash- olov –zardushtiylikda hayot ramzi) moviy kо‘z dev hovuchida olib ketadi. Uyg‘onganida momosining о‘lib qolganini kо‘radi. Bu tushdan ajdodlar sabog‘ini unutish, о‘zligini unutish,nafsga qul bо‘lishdir, degan xulosa chiqadi. Gо‘yo pokdomon Zardusht boboni pokdomon Otash momo falokatlardan ogohlantiradi. 1 Дўстмуҳаммад.Х.Жажман.-Тошкент:Шарқ, 1995.-Б.205-212 29

Bozorda esa Jajmanning ikkinchi xuruji boshlanadi. Endi barcha bozor ahli Bobo yong‘oqfurushning о‘g‘li sо‘zamol yong‘oqfurush boshchiligida Jajmanni о‘ldirish qasdiga tushadilar. Jiydafurushning da’vati bilan Zardusht bobodan fotiha olishga keladilar: “Bobo rо‘parasida ilhaq turgan fuqaro dardiga Axuramazdaning о‘zidan madad sо‘ramoqqa lab juftladi, lafz aytishga ulgurmay tim adog‘idagi devor ortidan zorlangannomo gursillagan shovqin chalindi qulog‘iga.” 1 Olomon fotiha olishga ulgurmaydi, avvalo Ahrimanning pо‘pisasi, ikkinchidan tim oralab g‘imirlab qolgan Jajmanning daragi olomonni bu xayrli duodan benasib qoldiradi. Olomon yana boboni yolg‘iz qoldirib о‘zi bilgan yо‘ldan ketadi. Keyingi gursillash bozorchilar yana о‘z tashvishlari, oldi- sotdilari bilan ovora bо‘lgan paytlarida takrorlanadi. Yana bu ovozni bobodan boshqa hech kim eshitmaydi. Gursillash esa tobora kuchaya boradi: “(Bobo) tim adog‘iga orqa о‘girib turgan bо‘lsa-da, yana gursillagan shovqinni eshitdi. Yerga qoqilgandek tik turib butun vujudi quloq bо‘lib tingladi: gurs...gurs...gurs...” Olomon hech narsadan bexabar, Jajmanni haydab yuborganidan: “Jajman endi qorasini kо‘rsatmaydi”, deb xursand. Zardusht boboning esa tashvishi kundan-kun ortib boradi: “Jajman yolg‘izmi yo uning urug‘i kо‘pmikan? Yoxud, hamma yoqni Jajman bosib ketsa qandoq qiladi, odamlar?” degan о‘yining oxiriga yetolmaydi” Jajmanning naqadar yeb tо‘ymasligi sirini ham birinchi bо‘lib Zardusht bobo anglaydi. Ilk bor о‘shanda Otash momosini olib ketgan dahshatli hovuchni kо‘radi: “Bobo hushini yig‘ib ulgurmay Jajman devorga suyab taxlangan qoplarga tirmashib yuqoriga zippillab chiqib ketdi. Darvoza tepasiga yetganida о‘sha yerdagi devor tuynugidan har biri sandaldek-sandaldek qо‘shaloq hovuch paydo bо‘ldi. Jajman qopchig‘ini kо‘tarib hovuchga ag‘dardi, ustidan changalidagi pulni tashladi, hovuchlar shu zahoti kо‘zdan yо‘qoldi.” 2 Jajmanga qarshi olomonning qahri ortgani sayin gursillash zо‘raya boradi. 1 Дўстмуҳаммад.Х.Жажман.-Тошкент:Шарқ, 1995.-Б.214-217 2 Дўстмуҳаммад.Х.Жажман.-Тошкент:Шарқ, 1995.-Б.213-215 30

Bozorni Jajmanga qarshi dorilab, teshiklarni sim-tо‘r bilan bekitilsa ham, bu balodan qutulisha olmadi. Jajmanni tutganga katta mukofot hozirlandi. Hikoyada badiiy uslubdagi yangilikdan tashqari poetik g‘oya va syujet ham, yarim realistik, yarim fantastik tasvirlar ham, botiniy, falsafiy ramzlar ham tabiiy hayotiy, о‘ziga xos bо‘lib, bu asar, bizningcha, faqat Xurshid Dо‘stmuhammad ijodida emas, о‘zbek badiiy nasrida ham yangi sahifadir. “Ibn Mug‘anniy” hikoyasida realizmdan juda uzoq, fantastika uchun ham notabiiy badiiy uslub tanlangan. Avvalo bu notabiiylik hikoya syujetining о‘ta shartliligida kо‘zga tashlanadi. Bir vaqtlar musiqa ustozi bо‘lgan Mug‘anniy (arabcha g‘ino-ohang, kuy sо‘zidan)ning о‘g‘li Ibn Mug‘anniy otasining istedodidan nasiba topmagani uchunmi, ajoyib cholg‘ularni chang bosgan chordoqqa tashlab qо‘yganiga kо‘p yillar bо‘lgan. Favqulodda tabiiy ofat yuz berib, Ibn Mug‘anniyning hovlisi odamlarni kо‘mib yuboruvchi qor ostida qoladi. Qahramon shundagina borliqni sel qiluvchi noyob cholg‘ular chordoqda qolib ketganini eslaydi. Uni qо‘liga olib bir kuy boshlasa, tom bо‘yi qor erib ketgan bо‘lur edi, deb afsuslanadi. Hikoya boshdan oyoq tom bо‘yi qorga qarshi kurash tasviridan iborat: “Uning toqati-toq bо‘lgani ustiga qor haddidan oshaveradi-bо‘ron kо‘tarib, tо‘fon kо‘tarib yog‘adigan odat chiqardi-qorli shamol uyurlari kunlar,haftalar, oylar tinim bilmas, daydi shamollar olis va yetti yot yurtlarga yog‘ajak qorlarni uchirib-kо‘chirib kelib, shu bog‘ hovli ustidan sochar, ayozli shamol gо‘yo о‘chakishgandek Mug‘anniyning yetti pushti davru davron surgan shu mо‘jaz bog‘ hovlini kо‘mib, yer yuzidan yо‘qotib yuborishga jahd qilganidek qor yog‘averar,yog‘averar edi... ” 1 . Bu tasvir о‘quvchini befarq qoldirmaydi. Lekin tasvirda mantiqsiz о‘rinlar ham kо‘zga tashlanadi. Qahramon tombо‘yi qalinlikdagi, yana izg‘irin sovuqda muz qotgan qorni kuraksiz yo ketmonsiz va yo teshasiz yalang qо‘l-oyoq bilan ochib bо‘lmasligini bilmaydimi? Biroq hikoyada yaxshi poetik g‘oya bor. YAni insoning sanatsiz yashashi fojeadir. 1 Х. Дўстмуҳаммедов”Беозор қушнинг қарғиши”159 бет 31

“Otamning oshnasi” nomli hikoyasi о‘ta zamonaviy ruhda yozilgan bо‘lib, о‘z navbatida falsaviylikka moyil. Bu falsafiylik eng avvalo, yozuvchining о‘ziga xos mahorati orqali bayon etilgan voqea bayonining tabiiy tasvirida kо‘zga tashlanadi. Muallif badiiy ijodga aloqador adabiy makon va zamon, badiiy detal’ va personajlarga yuklatilgan vazifani juda ham о‘z о‘rnida taqsimlangan. Mening kuzatishimcha yozuvchi millionlar о‘yini futboglning rivojlantirish xususida о‘z fikr-mulohazalarini bildirib turadi. Shuning uchun ham hikoya personajlari harakat qiladigan fon sifatida stadion va futbol о‘yinini tanlagan. Hikoyada tasvirlanishicha yoshlik chog‘lari qalin dо‘st bо‘lgan odamlardan biri Toshkentda, ziyoli. Shahar ziyolilari esa deyarli oddiy yashaydi.Qishloqda fermerlik evaziga boyib ketgan dо‘sti mehmonga kelganda kо‘rinadiki, boylik orttirgan odam mutlaqo avvalgi dо‘stga о‘xshamaydi. Endi u tanishlari va yaqinlari bilan odamga о‘xshab gaplashmaydi. О‘zining badavlat ekanligini pesh qilganday, gapirmay, yuz-kо‘zi haykalday о‘tiraveradi. Adib bu nusxani tasvirda bir navi jonlantiradi. Dо‘sti bilan stadionga borganda yoshlikdagi tabiiy odamga aylanadi. Lekin bu vaqtinchalik hol edi. О‘quvchi tushunadiki, u о‘zicha “katta odam” bо‘lib ketgan. Voqealarning bayoni bola tilidan-ikkinchi shaxs tomonidan hikoya qilinishi ham muallif pozitsiyasini aniq yuzaga chiqarishga xizmat qilgan: “Stadion tomon oshiqayotgan ishqibozlar oqimi ancha siyraklashdi, uchrashuv boshlanib ketdi” degan xayolda baqirib yuborgudekmanu, kechadan buyon bilgim kelayotgan narsani otamdan sо‘radim: -Ada, mehmon judayam kam gapirar ekan-? -Ilgari ja-a sergap edi. -Qanday qilib kamgap bо‘lib qoladi , odam? -Ish, tashvishi kо‘paysa... -Og‘aynizziyam tashvishi kо‘pmi?! -Ana amakingni о‘zidan sо‘ray qol. Otam gapini tugatib ulgurmay biz tomon yaqinlashayotgan mehmoning tanish gavdasiga kо‘zim tushdi... 32

Mehmon avval otam bilan, sо‘ng men bilan qо‘l olishib kо‘rishdi. Ahdlashilgan vaqtdan xiyla hayallagani uchun uzr sо‘raydi, deb о‘ylagandim, yо‘q, sо‘ramadi... ”(175 bet) Yozuvchining ”Nusxakashning merosxо‘ri” hikoyasi ancha salmoqli mazmunga ega. Unda bozor iqtisodi zamonida rassomlar, umuman san’at ahli moddiy mashaqqatlarni boshidan kechirayotgani, buning sababi qisman jamiyat hayotida ma’naviyatga e’tibor kamayib ketganligi qisman rassomda iste’dod yetishmasligi ekanligi bir kichik oila hayoti misolida tasvirlanadi. Hikoyada odil rossomning hololligi, iztiroblari, uning о‘g‘lida ham san’atga havas uyg‘onganligi ruhiy tahlil qilinadi. Odil rassom о‘zi istamagan holda boy- badavlat, lekin ruhan qashshoq, qо‘pol odamlarning portretlarini chizib, shulardan topgan daromad hisobiga rо‘zg‘or tebratadi. Uning о‘g‘li Nuriddin otasining ishlariga qarashib yurib, rossomlikka qiziqib, bolalarga xos bir manzara chizadi. ” Otasi о‘g‘lining “ijodi”ga angrayib qoldi. Nuriddin chizgan suratda baland о‘sgan о‘t-о‘lan orasida besо‘naqay bir kenguru bо‘ynini chо‘zib g‘о‘ddayib turar, uning yelkasiga maymun mingashgan, giyohlar orasidan bosh kо‘tarib ularga daf solayotgan ilon tasvirlangan edi. “Otasining “О‘zing kо‘rmagan –netmagan narsalarni chizib nima iilasan? Biz tomonlarda kenguru uchramasa, tirik ilonni ham о‘z kо‘zing bilan kо‘rmagansan!...” degan savoliga, о‘g‘li” kо‘rmagan bо‘lsam, о‘ylab, xayolan chizdim”, deydi. Otasi bu javobdan mamnun bо‘lsa-da, о‘g‘lini bu san’atdan kо‘nglini qoldirish uchun qо‘pol gapirib, jerkiydi. Adib shundan sо‘ng hikoyaning asosiy qahramoni Nuriddin qismatini tasvirlashga о‘tadi. Otasi olamdan о‘tgach, Nuriddin tijoratga berilib, xorijiy yurtlarga qatnaydi. Samolyotda turkiyalik savdogar Kuntunbey bilan tanishib, qalin dо‘stlashadi. Uning gapiga kirib, otasining ustaxonasidagi rasmlarni, lashlushlarni yoqib yubormoqchi bо‘ladi. Xotini bunga yо‘l qо‘ymaydi. Adib yuvosh kelinr, keyinchalik hayot mashaqqatlari sababli urushqoq bо‘lib, erini yо‘lga soladigan bо‘lib qolganini hayot mantiqiga muvofiq yaxshi tasvirlaydi. Nuriddin tijoratda ishi yurishmay, ishsiz qoladi. Qiyomatli dо‘sti uni aldab, bor 33

–yо‘g‘inilib qochib, xonavayron qilib ketadi. Ayoli haqli ravishda Nuriddinga” savdoga ishonib, tayinli bir kasb-hunar о‘rganmadingiz” deb noliydi. Badavlat qarindoshining unga yordam bо‘lsin deb, suratini byurtma qilganiga Nuriddin avval quvonadi, sо‘ng otasining ahvolini, faqat pul va tirikchilik uchun nusxakash rassom bо‘lgandan kо‘ra, boshqa halol mehnatni topish kerak, degan gapini eslaydi. Adib rassomning о‘g‘li, bо‘lg‘о‘si buyuk sana’tkor rо‘zg‘ori but emasligi sababli, bu ishni tark etayotganidagi iztirobli ruhiy jarayonlarni juda yaxshi tasvirlaydi. Hikoyani о‘qiganimizda Kamoliddin Behzod kabi buyuk rassomlarga barcha sharoitlarni hozirlab bergan Navoydek buyuk homiylarning kо‘payishini istaymiz. Yozuvchi bitiklarining birida “bir paytlar muhabbat mavzusida qо‘limga qalam tutmayman, degan о‘yda yurardim. Lekin sehrlarga, jodularga boy bu gо‘zal tuyg‘udan qochib qutilish qiyin ekan” degan edi. Darhaqiqat, muhabbat chо‘g‘i adibni shu mavzuda asar yozishga undaydi. Xurshid Dо‘stmuhammad muhabbat mavzuidagi “Oqimga qarshi oqqan gul” nomli hikoyasi ham uning noan’anaviy, yangicha, sirli uslubdagi asarlari sirasidan. Bu hikoyada muallif yapon mumtoz adibi Akutagava va Oybek asarlaridan ilhom olganini aytadi. U, hikoya avvalida bergan dil izhorida “Nazokat, muhabbat, sadoqat va hijron iztiroblarini kuylagan bu ikki buyuk ijodkor asarlarining zavqi yaxlit asalar yaratishga undaydi...” deydi. Chindan ham badiiy yaxlitlik, syujetning favqulodda va tarangligi, fojeiy kolliziya, sevimli yorni kо‘rish azoblaridan aqalli bir bor qutilib, yana cheksiz yо‘qlikka ketish istagi muhabbatning cheksiz qudratini kо‘rsatadi. Bu sirni hikoya ham nazarimizda oddiy kitobxonlarga, hatto rasmiyatchi, iste’dodli ziyolilarga ham atalmagan. Hikoya majoziy, allegorik tasvir va talqinlarga tо‘lib–toshgan. Oddiy о‘quvchi uchun hikoyaning zohiriy syujet- oshiq yigitning oqmay qolgan daryo о‘zaniga tushib olib, olisdagi kо‘prikda sevikli yori kо‘rinishini uzoq oylar, yillar kutib, oxiri daryoga suv kelib, unda halok bо‘layotgani aql bovar qilmaydigan jinnilik bо‘lib kо‘rinadi. Lekin, hikoyada ishq-muhabbat qudrati о‘limdan ham kuchli degan poetik g‘oya bor. 34

“Beozor qushning qarg‘ishi” yozuvchining eng sara hikoyalaridan biri. U, an’naviy, realistik uslubda yozilgan va xalqimiz mentalitetiga xos bir fazilat- beozor qaldirg‘ochlar baxtli, xosiyatli xonadonlarga uya qurishi haqida bо‘lgani uchun har qanday ziyrak о‘quvchi uchun juda qiziqarli. Tabiatga, barcha jonzodlarga mehri yо‘q, ekologik ongi kamol topmagan kitobxonni esa tarbiya qilishi mumkin. Hikoyada qaldirg‘och uya qurayotgan xonadon egalarining bu kichik voqeaga turlicha munosabatlari tasviri orqali bu odamlarning xarakterlari, ruhiy olamidagi mehr-shavqat yoki beparvolik va shu beparvolik zamiridagi ma’naviy qashshoqlik, tо‘porilik ochib beriladi. “Beozor qushning qarg‘ishi” ikki hikoyadan iborat bо‘lib, “ona-bola” qо‘g‘irchog‘iga о‘xshab biri ichiga biri joylashtirilgan. Hikoya hoshiyasida bozorda sut-qatiq sotib о‘tirgan yigit Fozilbekning о‘z hamkasbi, farishtasifat, beozor va beg‘ubor qalbi chiroyli juvon Qadriyaga mehri tushib qolgani, uni yaxshi kо‘rishini ochiq aytishi, juvon esa yigitni jerkib tashlamay, ukasiga gapirganday samimiy muomala qilishi tasvirlangan. Beozor qaldirg‘ochlar voqeasini shu Qadriyaning bolalik g‘oyalarini eslab aytgan hikoyasidir. Muallif tasvirda Fozibekning о‘zbekcha mentalitetiga tо‘g‘ri kelmaydigan qilig‘i-har gapiga chiroyli, oqbadan juvonga sevgi izhor qilganday ha deb uni maqtayverishini musulmonchilikdagi begona ayolga xushomadgо‘ylik qilishdek gunohi sag‘ira, kichik gunohkor qatorida tasvirlaydi: -Badaning sadafdan ishlanganmi? -Suyulma,-dedi Qadriya,-musulmon odamning farzandisan-a! -Musulmon kishida nafrat emas, muhabbat kuchliroq bо‘ladi. Xullas, Fozilbek hozirgi kо‘pchilik yigitlar kabi, kо‘ngli toza bо‘lsa ham, or-nomus, uyatchanlik fazilatlari zaiflashgan, suyuklik, shilqimlikni muhabbat va shavqat deb, о‘z gapidan qolmaydigan surbetroq yigit.Qadriya asli kо‘ngli toza, beg‘ubor bо‘lgani uchun, va qisman, barcha juvonlar kabi, maqtovni yoqtirgani uchun Fozilni ukasidek kо‘rib, samimiy muomala qiladi. Lekin hikoyaning ma’no va mohiyat salmog‘i Qadriyaning qaldirg‘ochlar haqidagi hikoyasida jamlangan. Shu hikoya oxirida bildirilishicha otasi toshbag‘irlik 35

qilib, qaldirg‘ochlarning uyasini tayoq bilan buzgani uchun, beozor qushlarning qarg‘ishi sababli, Qadriyaning yaqinda tо‘y qilib uzatilgan opasi Zumrad eridan ajralib, uyiga qaytib keladi. Yozuvchi Qadriya qalbidagi barcha odamlarga mehr-shafqatni kо‘rsatish maqsadida, otasi qaldirg‘ochlar uyasini buzgan bо‘lsa-da, barii-bir otasiga ham achinganini ishonarli kо‘rsatgan. Bu mufassal tasvirlanmagan bо‘lsa ham, ota ne hasratlar, mashaqqatlar bilan tо‘y qilib, qizini uzatganida, qizi baxtsiz bо‘lib qaytib kelgani uchun, Qadriya otasining qilgan mehnatlari, chekkan mashaqqatlari zoye ketganiga achingan holatlar tasvirida kо‘rinada. Eng muhimi, xalqimizning yaxshi odatlari, udumlari, e’tiqodilarini hurmat qilmaydigan, beozor qushlarga toshbag‘irlik qilgan odamning boshqa vaqtlarda va boshqa ishlarda ham toshbag‘irlik bilan ish tutishi la’natlanadi. Birinchi bob bо‘yicha xulosalar: -X.Dо‘stmuhammad о‘zining badiiy mahoratini namoyish etib, istiqlol davri о‘zbek hikoyachiligi janrini boyitdi; -Uning ijodida ana’naviy va noan’anaviy yо‘nalishda uslubiy izlanishlarni kо‘rishimiz mumkin. -Uning tarixiy mavzudagi ”Qazo bо‘lgan namoz” hikoyasida milliy erk, mustaqillikka intilish, mustamlakachilarga qarshi kurash kabi g‘oyalar yetakchilik qiladi. -Tarixiy mavzudagi bu hikoya milliy xarakterlarning tо‘laqonli talqini bilan ham xarakterlidir. -”Jimjitxonaga yо‘l” hikoyasi о‘zbek adabiyotidagi о‘ziga xos yangilikdir; -Sharq va G‘arb axloqini, hayotga falsafiy munosabatini kо‘rsatish asarning asosiy g‘oyasidir; - Hikoyada Sharq turmish tarzining boqiyligini, hayotiyligini ta’kidlash g‘oyasi ham mavjuddir; -”Jajman” hikoyasida esa ijtimoiy tuzumni aks ettiruvchi ramzlar vositasida ifoda tarzi yetakchilik qiladi; 36

-Yozuvchining”Dildagi xorij” turkumi uning ijodidagi xos bо‘lgan yana bir tasvir uslubini namoyon etgan; -Yozuvchi bu uslubda tasvir tamoyilidagi milliy sarhadlari osha о‘zga millatlarning umuminsoniy tuyg‘ulari tasvirini muffaqiyatli berilgan; -Uning hikoyalarida F.M.Dostoyevskiy obrazining yaratilishi ham yangilikdir; -”Mahzuna” hikoyasida shо‘roviy axloqning yaramasligini milliy va badiiy- psixologik talqin orqali fosh etadi; -Hikoyalarda millat fojiasi jamiyat, shaxs va ma’naviy tushkunlik oqibati ekanligi ta’kidlanadi; -Muamolarning о‘z hikoyalaridagi milliy xarakterlar talqiniga umuinsoniy nuqtai nazardan yondashuvi ham e’tiborlidir; II bob. Qissalar poetikasi. II.1. Qissalarda poetik g‘oya va ruhiy tahlil, janriy izlanishlar. Isti ql ol davri о‘ zbek prozasida h am, she ’ riyatda h am g‘ arbda shu h rat q ozongan noan’anaviy ijodkorlar J.Joys, F.Kafka, J.Sartr, A.Kamyu kabi yozuvchilar, fransuz she’riyatidagi syurrealistlarga ergashib, h ayot h odisalarini yakka inson q albidagi mura k kab ru h iy kechinmalar orkali ta h lil q ilish (psixoanaliz) kuchayib bormo q da. A.Kamyu J.Sartr kabi ekzistensiyachi adiblar inson vijdoni, ru h iyatida fav q ulod d a, ekstremal h olatlarda yul tanlash, ya’ni h a q i q at, yaxshilik yoki 37

yovuzlik, no h a ql ik yulini tanlash yuz beradi, degan q oidani dastur q ilib olganlar. Ekzistensiyachilarning yana bir mu h im nazariyasi - h ozirgi dunyoda (g‘ arbda), odamlar yuksak insonparvarlik ideallaridan yuz о‘gir ib, fa qa t mavjud b о‘ lish uchungina yashamo q dalarki, bu h olat insonlikning in q irozidan darak beradi. H ozirgi о‘ zbek prozasida mavjudlik - ekzistensiya masalasi bu q adar keskin о‘ yilmasa-da, h ar h olda h ayotiy vo qe a- h odisalarda insonlik mas’uliyatini unutish yoki cheklash, yoki lo q aydlik, faollikni yо‘q otib, o q imga о‘ zini tashlab qо‘ yish h olatlari yuz berayotgan h a q ida ogo h lantiruvchi asarlar yozmo q dalarki, bu h ol adiblarimiz ijodida uslubiy izlanishlar jonlanganini k о‘ rsatadi. Buning yor q in misolini iste’dodli yozuvchi Xurshid D о‘ stmu h ammad asarlari misolida h am k о‘ rishimiz mumkin. Yozuvchi о‘ z h ikoyalarida rang-barang uslublar jilosini namoyon etganidek q issalaridagi о‘ ziga xos ifoda va tal q in y о‘ sini bilan h am bugungi о‘ zbek nasrini boyitdi. U о‘ zining q issanavislik tajribalariga t о‘ xtalar ekan, janrning bugungi tara qqi yot xususiyatlari h a q ida h am e’tirofga molik fikrlarni kayd etadi. Xususan, h ikoya va romanga nisbatan q issa janrining imkoniyatlari cheksiz ekanli gin i aytadi: “Roman salmo q dorligi bilan, h ikoya ixchamligi bilan о‘ ziga xos. Q issa esa romanga, h ikoyaga nisbatan erkinro q , erkaro ql igi bilan jozibali, k о‘ ngilga yaqin. Bir ta q dir, biror vo qe a- h odisa, birorta g‘ oya yoki faraz h a q ida s о‘ zlashga kirishdingizmi, q issa yozilyapti deyavering! Xalkimizda azal-azaldan q issanavaslik, q issaxonlik keng ra s m b о‘ lgan. Bizning zamonimizga kelib, bu ijod turi ja h on adabiyoti tajribalariga chatishdi, janr sifatida ancha-muncha “madaniylashdi”, natijada janr tabiatidagi erkinlik, ochiklik tufayli q issaning i mkoniyatlari orta bordi, kо‘ lami, q amrovi behad kengaydi” 1 . Xurshid Dо‘stmuhammadning “Nigoh”, “Panoh”, “Oromkursi” (“Kreslo”), “Chayongul”, “Sо‘roq”, “Xijronim mingdir mening”, “Men-sensiz, Sen-mensiz”, “Kо‘za... ” (ya’ni “Kuzatiluvchi”) qissalarini о‘qiganimizda adibning yuqoridagi nazariy fikrlari (u ham olim - filologiya fanlari doktori-da!f.q) asosli ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Hayotda har bir katta yo kichik voqea, hodisaning sabablari bor. Ana shu 1 Х.Дўстмуҳаммад.Қиссалар.Т:Шарқ ,2011. 38

sabablar shu oqibatlarga olib kelgan. “Nigoh” qissasida qaxramon, oddiy tramvay haydovchi avariyaga yо‘l kо‘yadi. U, bir soniyada tormoz dastagini tortishni istamagan uchun vagon tramvay yо‘lidagi “Volga”ni pachoqlab, uni uch-tо‘rt metr joyga surib boradi. Vagonda kiy-chuv, tus-tupalon. Kо‘chada tumanot odam Ammo, eng yomoni - tramvay haydovchining loqaydligi, beparvoligi: “Bek voqeaga zarracha aloqasiz odamdek, pinagini buzmadi. Qozikdan otilib oyog‘i ostiga tushgan xaltasiga, undan yarmi kо‘rinib qolgan qora muqovali qalin kitobga beparvo qaradi...” 1 Mana shu beparvolik, lo q aydlik, insonning о‘ ziga va boshqalarga beparvoligi, avariyalarga h am oddiy h ol deb о‘ rganib q olishi, jamiyat oldida mas’uliyatini h is etmaslik - shaxsning ma’naviy in q irozini bildirmaydimi? Yozuvchi bu fav q ulodda h odisaga aybdordan bo shq alar beparvo emasligini bildiradi: “Vagon ichidagi, tashqaridagi g‘ ala- g‘ ovur, shov q in q ulo qq a (albatta, h aydovchining q ulogiga) elas- elas chalinayotganday baz о‘r eshitilardi.” (Bu yerda “chalinayotganday” s о‘ zi orti q cha). Odatda h ar q anday falokat yuz berganida sodir etgan odamlar gangib karaxt b о‘ lib q oladi. Ammo, q issa q axramoni, tramvay h aydovchi Bek esankirab q olmaydi. “Volga” shoferi о‘ tirgan joyidan otilib chi q di. Bekni yamlamay yutguday vajo h atda, da g‘ da g‘ a bilan yaqinlashib kelaverdi. Zum о‘ tmay, uning yonida militsioner paydo b о‘ ldi... Bek beixtiyor, lekin o g‘ ir jilmaydi... ” 2 Qissa qaxramoni ruhiyatini bilmasak, xaydovchining jilmayishiga balo bormi, der edik. Ammo, yо‘l qoidalarini bilgan о‘quvchi tushunadiki, tramvay kelayotganida “Volga” haydovchisi tramvay yо‘lidan о‘tishi mumkin emas. Shuni bilgan Bek parvo qilmayotgandir? Bu yerda yozuvchi e’tiborsiz qoldirgan yana bir masala bor. Odatda yuk mashinasi, tramvay, trolleybus haydovchilari “Volga” yoki “Neksiya”, “Ford”, “JIL” minuvchi boyvachchalarni yomon kо‘radilar. Iloji boricha, ularga yomonlik tilaydilar. Ammo, bunday holda qimmatbaho mashina haydovchilar boyligi sababli, jamoat shoferlarini aybdor kilishlari mumkin. “Volga” xaydovchi yо‘l qoidasini bо‘zgan va tramvay yо‘liga kirgan ekan, tramvay 1 Х.Дўстмуҳаммад.Қиссалари.Т.:Шарқ 4бет 2 Х.Дўстмуҳаммад.Қиссалари.Т: Шарқ 5 бет 39

haydovchi kо‘rib turib, tо‘xtashi va qoidani buzgan odamga tanbeh berishi kerak edi. Bek bilib turib, tormoz dastagini tortmadi. “Nima bо‘lsa bо‘lar!” dedi! Xuddi shu narsa, “Nima bо‘lsa bо‘lar!” ekzistensiyachi adiblar sevadigan mavzu, bu shior barcha falokatlarning sababchisidir. “Nigoh” qissasida tramvay haydovchiga militsiya ayb qо‘yolmaydi ( U “boyvachchani”, “Volga” egasini ayblasa kerak, ammo yozuvchi masalaning bu tarafini e’tiborsiz qol diradi, ehtimol, qissa kengayib, romanga aylanib ketishidan chuchiydi.) Faqat tramvaychi bir oy haydashdan mahrum qilinadi. Akasi unga “Boshliqlarga uchra” deb maslahat beradi. Boshliq jon koyitmasa ham, odamgarchilik qiladi. Avariyaga uchrab, jarohatlangan, kasalxonada yotgan xotinidan xabar ol, undan kechirim sо‘ra deb, tо‘g‘ri maslahat beradi. Ishxonasida ham hech kimga qо‘shilmay, о‘zini begona deb о‘ylab yurgan haydovchi bu oddiy maslahatdan sevinib ketadi. “Men ishxonada begona emas, kadrim bor ekan” deb, ozgina tinchlanadi. Ammo, Bek avariyaga uchragan odamlar uchun tashvishlanmaydi, balki о‘zining ishga chiqishga tezroq ruxsat olsam edi, deb tashvishlanadi. H ikoya, q issa, romanda h am diolog, bir vo qe aga turli odamlarning bir xil yoki turlicha munosabati xarakterlarni ochishga yordam beradi. Bek depoga, ishxonasiga borib, (aslida fa q at boshli q ni uchratib, q achon ishga chi q ishini s о‘ rash uchun borgan b о‘ l s a-da), h amkasblaridan h ayrixo h lik, h amdardlik s о‘ zlarini eshitishni umid kiladi. H amkasblar Bekka h ayrixo h b о‘ lsa-da, uni aybdor deb biladilar. Dialoglarda shu h olat k о‘ rinadi: - “Nima, b о‘ ldi Bek? Ishk al qili bsan, deb eshitdik? - Va h ima q ilma. Sal turtib yubordim. О‘ zi y о‘ limga chi q ib, lop etib t о‘ xtasa b о‘ ladimi?! Alay - balay q ilgunimcha... - Bosib о‘ tib ketmabsan-da? Bek daroz b о‘ yli sozlovchining kinoyasini fa h mlamay guno h ini xasp о‘ shlashga о‘ tdi. - О‘ zim h am bilmay q oldim... Vagonni t о‘ xtatsam b о‘ lardi... Nima jin urib...” (40 - bet) U gapini tugatmay, h amkasblari ishlash uchun ketganlari Bekka alam q iladi. 40

Buni kamsitish deb biladi. Bosh injenerga yaqin borganida uning h ol s о‘ rashini kutadi, ammo u о‘z ishi bilan ovora. Yana kamsitilmo q da. о‘ kuvchi tushunadiki, Bek h ar bir in s on kabi h urmat q urishini istaydi. О‘ zi boshqalarni h urmat q ilishi kerakligi h a q ida о‘ ylamaydi. Afsuski, h ozir k о‘ pchilik odamlar h urmat talab. Ammo о‘ zlari bo shq alarga h urmat k о‘ rsatishni istamaydilar. (Boshli q larga laganbardor, xushomad shshuvchilar bundan mustasno). Tramvay h aydovchi kasbdoshlaridan h urmat - i zzat k о‘ rmayotganiga xafa b о‘ lishi tabiiy, ammo h ar smenada 12 soat o g‘ ir mehnat q iluvchilardan ma’naviy g о‘ zallikni, xushmuomalalikni kutish h am q iyin. Ular yashamaydi, fa q at tirik yuradilar, ekzistensiyachilar aytganidek, fa q at mavjuddirlar. Adabiy makonda - tramvay deposida ishlayotgan k о‘ li gul ustalar Bekning ishkal q ilganiga achinadilar, albatta. Avariya paytida esa, jamoatchilik fikrini, k о‘ povozchilikni berishda yozuvchi dialoglardan yaxshi foydalanadi: - Tramvayni shunchalik tez h aydash shartmi?! - T о‘ xtatishga ulgurar edi, indamay-netmay guvillatib keldi-ya! - Qо‘ yib bersang y о‘ lida duch kelganni maja q lab о‘ tadi bular! - T ramvay y о‘ liga chi qq an “Volga”da h am ayb bor-da! - Aybdor deb bosib ketaverish kerakmi?! (41 - bet) Oxirgi jumlada tramvay h aydovchining aybi ani q , oshkora aytildi. Ammo, Bek buni tan olmaydi. O g‘ ir jismoniy mehdat q iluvchilarning k о‘ pchiligi ma’naviyatdan or q ada q olgan, ja h olatga botgan b о‘ lsa-da, о‘ zlarini a q lli va kuchli odamlar deb о‘ ylaydilar. Bek beparvoligi о‘ zi uchun bir kuni falokat keltirishini о‘ ylamaydi. Yozuvchi qissa imkoniyatidan foydalanib, Bekning akasi va opasini о‘quvchiga tanishtiradi, hovlisi etagidagi xonani opasining tanishlari - о‘qishga kelgan yosh er - xotinga ijaraga berilishi, ammo Bek tushida ota, onasining ruhlari noroziligini bilib, ertasiga ijarachilarni haydab chiqarishi masalasini qо‘yadi, albatta, musofirlarning dili og‘riydi. Sо‘ng yozuvchi Bekni viloyatga ketib, bosh injener bо‘lib ishlayotgan о‘rtog‘i О‘ktam bilan uchrashtiradi. Yozuvchi bir holatni mantiqan asoslamaydi. Bek bu о‘rtog‘i bilan institutda birga о‘qiganmi? Agar shunday bо‘lsa, nega u bosh injener, bu tramvaychi? Bu ikki dо‘stning oshxonada tushlik vaqtida qilgan suhbati, 41

dialoglarda bir-biriga zid fikrlar aytiladi. Bosh injener О‘ktam sо‘zamol, о‘z qadrini biluvchi, kasbida mohir. U vazirlikdan bir ekskavatorni undirish uchun shaxsiy mashinasida Toshkentga 4-5 marta kelgan, oxiri ishi bitgan, hayotidan mamnun, uch-tо‘rt yuz odamni boshini qovushtirgan rahbar, faqat bir aybi - oilali bо‘la turib, yosh ayollarga ishqiboz. Bu jihatdan tramvaychi bosh injenerdan ma’naviy sofroq. Ammo, boshqa jihatdan... Qissa boshlanishida “Nima bо‘lsa bо‘lar!” deb, beparvo yashayotgan Bek asarning о‘tasida va oxirida о‘z qilmishlari haqida kо‘p о‘ylab, о‘zining yaxshi-yomon ishlarini taftish etuvchi, intellektual ishchi bо‘lib qolishi kitobxonni unchalik ishontirmaydi. Xurshid Dо‘stmuhammadning “Panoh” qissasi jushqin lirizm va teran fikrlar, tabiat ofati - zilzila dahshatlari ichida mehr - oqibatli qishloq odamlarining insoniy fazilatlarini ochuvchi kechinmalar, hayajonli his- tuyg‘ular va vatan timsoli bо‘lmish Ona о‘rik va uning danagidan usib, hosilga kirgan uch tup Gulinur deb ataluvchi daraxtlarga bо‘lgan mehrli nigohdar, qishloq ahliga kо‘p jabr-zulm qilgan Appon “zakunchi”ga cheksiz nafrat, yangi uylarga kо‘chish muammolari kitobxon qalbiga kino manzaralariday emotsional ta’sir kо‘rsatadi. Qissaning asosiy mavzui va qahramonlari zilzila vayronlarida yana-da nurlanib kо‘ringan qishloq odamlarining mehr-oqibatidir. Yozuvchi qissada tasvirlangan Juba qishlog‘idagi har bir kо‘cha, har bir hovlini, u yerda yashovchi onalar, otalar, kelinlar, qizlar, yigitlarni bosh qahramon Ahmadalining nigohi, kechinmalari, his-hayajonlari prizmasida nozik his etib, tasvirlaydi. Favqulodda, ekstremal hodisa - zilzila paytidagi hayajonli manzaralar, qahramon kо‘nglida aks etgan tinimsiz о‘ylar fikrlar, his-xayajonlar kitobxonni zilzilada duv tukilgan har bir xonadonga boshlab kiradi. Qissada tasvirlangan hayotiy holatlar, manzaralar, voqea-hodisalar kitobxonda ham his-hayajon, teran fikrlar, his-tuyg‘ularni uyg‘otadi. Qissada zilzila tashvishlari orasida bosh qahramon Ahmadalining gо‘daklik chog‘lari, otasi Abdiali akaning kо‘chadagi uch tup о‘rikni parvarishlash uchun о‘z holisiga qо‘shib olshi, sadguy tergovchi Appon “zakunchi” uni о‘ttiz yettinchi yillar muhitida gestapochiday sо‘roq qilishi va qamatib yuborishi, yosh bola 42

Ahmadalini qо‘shni ayol Rо‘zixon opa farzandlikka olib boqishi, opalari о‘zi yordamga muhtoj ekanligi, yaxshi kunlar kelib, Abdiali akaga maktab direktorligi vazifasiii taklif etganlarida о‘zini qamatgan Appon zakunchi boshliq bо‘lgan joyda ishlashni istamasligi qissa syujeti poetikasini tashkil qiladi. Ahmadali opasining qizi Sadaf otasining dushmani Appon zakunchining nevarasiga turmushga chiqayotganini bilib hayron qoladi. Yana bir konfliktli hol qahramonlarni qiynaydi. Qizig‘i shundaki, otalarning о‘zaro dushmanligi ikki yoshning bir- birini sevishiga hlakit berolmaydi. Opasi Ahmadaliga tasalli berib aytadiki, zolim Appon “zakunchi” qarib, kasallanib, о‘lim tо‘shagida yotgan ekan. YA’ni, zolimni tabiat, Xudo о‘zi jazolabdi. Zilzila vaqtida Ahmadali barcha xonadonlarga kirib, odamlarni qutkarishga shoshiladi. Ayni vaqtda о‘z uyida xotini, tо‘rt farzandi tirik qoldimikan, degan qayg‘u ham uni qiynaydi. U, qishloqda barchani qutqarishga intiladi. Zilzilada yer о‘pirilib, qari daraxt - Ona urik ag‘darilgani, Ahmadali unga yordamga oshiqqani, yiqilgan daraxtning shoxlari, barglarini silab, hol sо‘rashi, turgizib kо‘yolmaganidan iztirob chekishi lirizm bilan yо‘g‘rilgan. "Panoh" qissasida kо‘p qahramonlar va kо‘p hayotiy muammolar mantiqan bir-biriga ulanib ketgan. Bizningcha bu qissa ekszistensializmga, absurd adabiyotiga qarshi ruhda yozilgan, unda qahramonlarning jamiyatdan, tabiatdan begonalashuvi emas, balki sharqona xalqdar mentalitetiga xos gumanizm, mehr- oqibat, ma’naviy musaffolik ulug‘langan. Xurshid Dо‘stmuhammad “Sо‘roq” nomli yarim realistik yarim fantastik qisman romantizmga xos sirli, ramz va timsollarga boy, odamlarni daxshatga soluvchi totalitar tuzum qahramonlarining kirdikorlarini fosh etuvchi qissasida nopok yashab, oliy tabaqaga kо‘tarilgan zotlarning о‘zga sayyoraliklar tomonidan sо‘roqqa tutilishini tasvirlaydi. Ular bu sо‘roqlarga javob berolmay, jinoiy qilishlaridan qо‘rqib, qaltirab, aybni oddiy, xalol odamlarga ag‘darib, qutirib ketishini kо‘rsatadi. “Sо‘roq” qissasida realistik adabiy makon paxta zavodi, hosil g‘arami, tо‘qib chiqarilgan adabiy makon-samoviy kelgindilarning “Uchar barkash”i. Asarning ijobiy qahramonlari - oddiy mehnatkash, traktorchi Bozor, uning 43

mehribon onasi, xotini-suluv kelinchak Shabnam. El qatori yaxshigina yashab turgan mehnatsevar Bozor xotini va tug‘ilajak farzandining farovon yashashini о‘ylab, amakisi Amin guppi yordamida paxta zavodiga yukchi bо‘lib ishga о‘tadi. Shu bilan о‘zi bilmagan holda tuman, viloyat, respublika miqyosidagi jinoiy tо‘dalarga aralashib qoladi va samoviy mahluqlar tomonidan sо‘roqqa tutiladi. U hech bir aybi yо‘q bо‘lsa-da, osmondan kelgan tergovchilar (bular istibdod yillari sobiq Ittifoq markazlaridan kelgan T.Gdlyan va N.Ivanov boshliq tergovchilarga ishora-F.Q) uning boshliqdari katta jinoyatchilar ekanini aytib, bular tо‘dasida sen qanday ishlarni qilasan?-degan sо‘roqlaridan qо‘rquvga tushadi. Yigit aybi yо‘qligini bilgani uchun bu sо‘roqlardan qо‘rqmaslikka harakat qiladi. Lekin tergovchilar unga katta jinoyatchilarga aloqador ekanligini aytgach, mansabdorlarning jinoyatiga sherik bо‘lib qolibman, endi bular meni umrbod qamoqda azoblaydilar, deb, qо‘rqib, mushuk changaliga tushgan sichqonday qaltiray boshladilar. Paxta zavodi rahbari Rahmatov, uning tumandagi boshlig‘i Davlatov, hatto shо‘rolar davrvdagi kompartiya rahbari (asarda bu shaxs faqat Oqsoqol deb atalgan-F.Q) sо‘roqqa tutiladilar. Yozuvchi tasavvuricha, noma’lum uchar jismlarda-NUJlarda kelgan о‘zga sayyoriklar yer yuziga odamlarning jinoiy tо‘dalari kо‘payib, bu tо‘dalarga hech kimning kuchi yetmay qolgani sababli yerliklarga yordamga kelganlar. Bu fantastik voqea qisman mashhur qirg‘iz adibi Chingiz Aytmatovning “Asrga tatigulik kun” romanida ham qalamga olingan edi. Farq shundaki, Xurshid Dо‘stmuhammad fantaziyasi realizmga yaqinroq, uning asarida о‘zga sayyoraliklar “paxta ishi”ni, qо‘shib yozishlarni tekshirgani keladilar. Aslida shо‘ro mustamlakachilari О‘zbekiston dalalarida dehqonlarni qulday ishlatishar, “besh million, olti million tonna paxta berasanlar, bermasang kuningni kо‘rsataman”,- deb qо‘shib yozishga majbur qilar edilar. Xurshid Dо‘stmuhammad “Sо‘roq” qissasida paxta zavodlariga aloqador korrupsiyada, jinoiy ishlarda Oqsoqolning ham qо‘li borligiga ishora qiladi. Mazkur qissaning Chingiz Aytmatovning romaniga ijobiy ma’noda о‘xshash tomoni shundaki, bu adabiy makonda ham Oqsoqol uzga sayyoraliklar bilan muloqotlar yolg‘onga chiqarilsin, deb buyruq beradi. Ammo asarda tasvirlanishicha 44

mahalliy rahbarlar qо‘rquv saltanatida joni xalqumiga kelib, bu sо‘roqlarni yashirishni eplolmaydilar. Ular bu habarni yashirishga urinib, yovuzlarcha ish tutib, о‘z hamtovoqlari bо‘lgan Amin guppini kasalxonaga yotqizishib, uni dо‘xtirlar orqali yо‘q qiladilar. Yozuvchi shо‘rolar davridagi qо‘rquv saltanatini tasvirlashda, qahramonlarning ruhiyatini ochishda diolog va monologlardan mahorat bilan foydalanadi. Bu hol, ayniqsa, Bozor va Narziqul amaki о‘rtasidagi diologda real va jonli holda kо‘zga tashlanadi: Nimani sо‘radi?- luqma tashladi Bozor, amakining hikoya qilishidan toqatsizlanib.  “Yaxshilab о‘yladingmi?”- dedi...  Keyin “Maoshni qayerdan olding?”, dedi. Sо‘rayvurdi.  Nima javob killingiz?  Aytdim, Bozor... Yо‘q, darrov aytmadim. “Raxmatovdan sо‘ranglar”,- dedim. “Direktor u-ku” dedim!.. Tо‘g‘rimasmi, inim, о‘zing ayt, zavuddi ishini men qaydan bilay. Qora yukchi bо‘lsam... Oqsoqoldi men qaydan bilay! Uni kо‘rmagan- netmagan...  Oqsoqolni sо‘radimi?  Sо‘radi. “Oqsoqol zavudga necha marta kegan?” dedi. “Kо‘rmaganman” dedim. “Yordamchilari bilan kelganmi?” dedi.  “Bilmayman” dedim...  Urdimi?!- chо‘chib sо‘radi Bozor.  Urmadi, Bozor, urgandan battar qilli: “Oqsoqolga bо‘ysо‘nasanmi?” dedi. “Buysо‘naman” dedim. Kim bо‘ysо‘nmaydi u kishiga, Bozor!..  ... Sо‘ng tag‘in Oqsoqolga burdi sо‘roqdi: “Oqsoqol zavodga kelganmi?” dedi. S о‘ rayverdi, s о‘ rayverdi. Jonimda jon q olmadi, Bozor!...  K о‘ rmagansiz-ku, O q so q ol keganini?...  О‘ sha topda jonimni olardi, Bozor!... K о‘ rmaganman, desam, bolalarim yetim q olardi, inim!... Ajalim о‘shalarning qо‘ lida b о‘p q oldi, uka!...” ( 295 - 296 - betlar ) . 45

Bu dialogda yozuvchi о‘zga sayyoraliklar deb mustamlakachi markaz vakillari T.Gdlyan va N.Ivanov kabi yovuzlar о‘n minglab millatimiz vakillarini sо‘roq qilib, qiynab jonini olganliklarini, maxbus qilib qamoqlarda chiritganini, oilalarini boquvchisiz, bolalarini yetim qoldirganligini yodimizga tushiradi. Yozuvchi qahramonlarning ruhiyati vaziyatga qarab, tez о‘zgarib, turlicha tovlanishlarini ruhiy tahlil bilan kо‘rsatadi. U oddiy, mehnatkash, halol ishlayotgan Bozorning о‘zi bilmagan holda sirli va noma’lum jinoyatchilarga qо‘shilib qolganidan qо‘rqib ketganligini, sira aybi yо‘qligi sababli о‘zini xotirjam tutishga urinsa-da, paxta zavodi yukchisi Narziqul qо‘rqoqligidan о‘zini ham bu jinoiy ishlarga aralashtirganini о‘ylab, qattiq qо‘rquvga tushib qolishini uning ruhiy kechinmalari, ichki monologi orqali kо‘rsatadi. Bozor oddiy mehnatkashni haqoratlab, yerga uruvchi mansabdorlarning qо‘rquvdan qaltirayotganini eslab kuladi, ammo о‘zini ham sog‘ qо‘ymasliklarini eslab ham kuladi. U sо‘roqlarda matonat bо‘lishiga ahd qiladi: “Nomsiz mahlukdar uchar barkashga mindirib olguday bо‘lsa, sо‘roqqa tutsa-Bozor javob qaytarmasa, ular xoli-joniga qо‘ymay sо‘rayversa... Bozor oyog‘ini tirab turaversa (hech vaqoni bilmasa nima deb javob qiladi axir!) barkash guvillabmi-guvillamay hovlisining tepasiga borib tо‘xtasa, “ayt” desa-aytmasa, “Aytmasang tashlab yuboraveraylikmi?” desa, “Qо‘lingdan kelsa tashlab yuboraver!” deb turaversa Bozor. Xotinchangni oyog‘i ustiga tushib, majaq-majag‘ing chiqib ketsa maylimi?” desa, Bozor bez bо‘lib turaversa, uni qо‘l-oyog‘idan kо‘tarib barkashning ochiq eshigiga sudrab kelishsa, endi turtib yuborishmoqchi bо‘lganda, “Tо‘xtanglanglar! Qonnxо‘rlar!.. Kelgindilar!.. Odamhо‘rlar!.. Iblislar!.. va yana allanimalar deb sо‘ksa, shovqin kо‘tarsa...” Oddiy dehqon, traktorchining bu sо‘zlarida “Sizlarga adolatni tiklash uchun yordamga keldik, poraxо‘rlarni tozalab, о‘chiningizni olib beramiz!” deb aldab begunov odamlarni qiynab, qilmagan “ayb”larni buyniga oldirgan zо‘ravonlarga nisbatan xalqning munosabati ifodalagan. Ammo Xurshid Dо‘stmuhdmmad “Sо‘roq”da kо‘rsatilgan adabiy makonda (aslida bu-hayotiy, real makonning badiiy in’ikosi, aks etishi,) vaziyat juda murakkab. Oddiy dehqonlar tepasida turgan jamiyat boshliqlari, “kattalar” aybsiz 46

emas, ular kо‘zbо‘yamachilik, qalloblik, xufiya ishlari bilan boylik tо‘plab, yuqori mansablarni egallab olganlar. Ular о‘z xatolarini о‘ylamay, aybsiz, oddiy odamlarni jerkib, haqoratlab, sirlari ochilib qolishlaridan xadiksirab, kerak bо‘lsa,о‘uldirib yuboradilar. Bu xalqqa zolimlikda “kelgindilar” dan qolishmaydilar. Asar qahramoni faqat о‘zi jabr cheksa, sabot matonatli bо‘lib, zolimlarga о‘zining aybsizligini isbotlar, qiynoqlarga, hatto о‘limgacha chiqar edi. Ammo u onasini, sevimli xotinini, chavaloq yetim qolishini о‘ylab, qilmagan jinoyatini qildim deyishga majbur. Qahramon og‘ir holatlarda ongi yorishadi va bu falokatlarga yо‘liqqaniga Aminboy, Davlatov, Rahmatov kabi boshliqlar aybdorligini tushunib yetadi. Yozuvchi aybsiz va halol, pok yashayotgan, dalada traktor haydashdan, kambag‘alchilikdan qutulish ilinjida Narziqul amakisi yordamida paxta zavodiga yaqinda ishga о‘tgan soddadil yigit Bozorning tergovchilar oldida juda qattiq qо‘rquvdan odam gavdali sichqonga aylangan lahzalarini tasvirlar ekan, uning uchar mahluqlardan qо‘rqishining bir qancha sabablarini qahramonning sarosimali kechinmalari orqali kо‘rsatadi: Birinchi sabab, tekshiruvchi, tergovchi о‘zga sayyoraliklarning cheksiz kuch- qudrati va zolimligi. Ikkinchi sabab, u aybi yо‘q bо‘lsa ham jinoiy tо‘da (paxta ishi nayrangligi)ga aloqador paxta zavodida о‘layotgani. Uchinchi sabab, amakisi Narziqul о‘lishdan qо‘rqib, Bozorni ham Oqsoqolga aloqador, deb yolg‘on kо‘rsatma bergani, ya’ni bо‘xton, tuhmat qilgani. Narziqul qо‘rquvdan shunday deyishiga majbur bо‘ldim, deb, yig‘lab Bozorni ogohlantiradi va о‘zining tubanlikka yuz tutganini tan oladi: “Aytdim, о‘lib qomay, osmondan tashlab yubormasin, degan xavotirda aytdim: “Bozor Oqsoqolni kо‘rgan. Birga kо‘rganmiz” dedim... Qandoq tilim bordi-о‘lay agar bilsam, Bozor?! Endi nima qilamiz, inim?.. Kim degan odam bо‘ldim?..” Kitobxon tasvir orqali Narziqulning yomon odam emasligiga amin bо‘lishadi, uni tergovchilar harakati yomonga aylantirganlarini anglab yetadi. Yuqorida ta’kidlaganimizdek yozuvchi asarning ba’zi о‘rinlarida tanqidiy realist, ba’zi о‘rinlarda romantizm uslubida sirli, qayg‘uli va fojeiy holatlarni fantastik bо‘yoqlarda kо‘rsatadi. О‘z xayolida (gohida rostdan ham) sichqonga 47

aylangan qahramonning xotiniga jinnilarcha “qayta odamga aylanishimizda, unday yashaymiz, bunday yashaymiz, birovlarga qо‘l bermaymiz”, deganida, ayoli uni rostdan ham aqldan ozibdi, deb qо‘rqib ketadi. Yozuvchi qahramonning ruhiy holatini ravshan kо‘rsatib, uning kechinmalari, о‘ylarini “palapartish” holda, gо‘yo bir-biriga bog‘lamaganday, gramatik qoidalar buzilgan holda tasvirlaydi: “Xayr-xushni nasiya kilib, kula-kula chiqdi amakining uyidan, kula-kula izladi Aminvoyni, kulib- yig‘lab, yig‘lab-kulib aytdi Aminvoyga bor gapni...” Shu holatda Bozorning qо‘rquvdan jinni bо‘lishi Aminvoyga ham о‘tadi. Aslida yashirin, xufiya ish qiluvchi boshliqlar qо‘l ostidagi odam oldida sо‘z aytmaydi, suhbatdoshini sо‘zga nomunosib deb biladi, faqat nafrat bilan, yeb yuborguday tikiladi. Ammo, bu holatda oddiy paxta yuklovchilar Narziqul va Bozor “kattalar”ni aytib, “chaqib” qо‘yganliklaridan Aminvoy о‘zida tutolmay qoladi: “Aminvoy sharaqlab kuldi, bexosdan kuldi... Hayron bо‘lib, kо‘zlari olayib, itligi tutib, ijirg‘anib, irjayib kuldi... -“Uchir!” dedi tuyqus!.. Turqing qursin!” dedi, “Sо‘tak! Dayuslar!” dedi, “Lattachaynar!” dedi, sо‘kindi, bо‘ralatib sо‘kdi...” Bozorga bu gaplar ta’sir qilayotganini sezgan Aminvoy uni tarsaklab yuboradi: "...Quloq chakkasi sharaqlab ketdi-chayqalib borib boshini devorga urdi-kо‘zidan о‘t chaqnadi...” Aminvoy bu bilan ham qanoatlanmay, yana haqorat qiladi: “Senlarni qatimga olgan men ahmoq! Men!.. Senlar sotasanlar!.. Sendaqa xotinchalish dо‘stlardan yetti yot begona afzal, dushman afzal!..” Asar bosh qahramoni Bozor “kattalar” bir amallab, uni yо‘q qilish payiga tushganlarini sezib qolgach, “kelgindilar”ga nisbatan о‘z boshliqlari yovuzroq ekanligi haqida xulosa chiqaradi: “Kelgindilar odamsimon maxluq bо‘lsa, bular - odam-ku!” Uning bu xulosalarida ongi yorisha borayotgani yaqqol kо‘zga tashlanadi: “Aminvoy kim о‘zi?!...” Bozorning taqdirini, bosadigan qadamini Aminvoy belgilab berishi kerakmi? Axir Bozorning sо‘roqdan qо‘rqdsigan joyi yо‘q!.. Faqat banda-da, nima qilsa ham kо‘ngli bir sust ketib, qarz-parzdan bir yо‘la qutilib olay degandi, Shu uyda Aminvoyga maslahat solgandi, xolos!.. Aminvoy 48

sо‘roqdan qо‘rqsa, Bozorda nima gunoh,?! Aminvoy sо‘roqda sotgani uchun Narziqulni kasalxonaga yotqizib, dо‘xtirlarga tayinlab, yо‘q qilgach, uning о‘rniga Bozorni ham yotqizmoqchi bо‘lganida, u tabiiy farosati bilan bu nayrangni sezib qoladi. Yozuvchi qahramonning ana shu jarayondagi botiniy о‘y-kechinmalarini quyidagicha ifodalaydi: “Dо‘xtirlar amri farmonni aytilganidan a’loroq qilib о‘rinlatishadi, keyin Bozorboy, qarabsizki, onaizoriyu, xotinini, bо‘g‘zigacha g‘alvayu mashmas’halarga botgan bu yorug‘ dunyoga kelishni istamay oyoq tirab turib olgan о‘g‘alchasini zor qaqshatib ketadi- qoladi. Shundaymi?.. Shumi yerlik odamsimon mahluqlarning marhamati?!” Bu yerda ruhiy tasvir chuqurlashgan, adib oila tinchligi, shaxs daxlsizligi masalalarini kitobxon muhokamasiga qо‘yadi. Asarda jonli, realistik ruhiy xolatlar, xarakterlar mantiqiga xos diologlar va monologlar bilan birga ayrim о‘rinlarda goh о‘ta dadil, qо‘rqmas, goh, о‘ta qо‘rqoq, kattalar о‘limga yuborsa ham xо‘p, deb ketaveradigan darajada ongsiz, goh esa boshliqlarga ham aql о‘rgatadigan darajada donishmand bо‘lib qolishi unchalik ishonarli chiqmagandek tuyuladi. Ehtimol, bu holatlar qahramon ruhiyatidagi murakkabliklarni kо‘rsatar? Qahramon xotiniga sо‘roqlardan qо‘rqmaslik haqida uzoq gapiradi, ammo о‘zi qо‘rquvdan qaltiraydi. Tug‘ri, Bozor qо‘rquvdan qaltirasa ham, sо‘roq haqida dono fikrlarni aytadi: “Odamlar-chi, hamma-chi... о‘zidan qо‘rqadigan bо‘p qolgan.. ” Bu yerda о‘zidan qо‘rqish haqida emas, sо‘roqchi, tergovchilardan, aybsiz bо‘lsa ham zо‘rlab, aybdor qiluvchi sud organlaridan xalqning juda qо‘rqib qolgani haqida sо‘z boradi. Ammo qahramon tilidan qaltirab-qaqshab aytilgan mana bu sо‘zlarda katta haqiqat bor: “О‘zim kimman, qandoq ishlar qip yuribman dunyoda, gunohim bormi-yо‘qmi, durust odammanmi yoki turish-turmushim xudoyu bandasiga malolmi, birov tо‘yqus sо‘rab qolsa, qisdi-basdiga olib sо‘roqqa tutib qolsa о‘takam yorilmaydimi, chо‘chimay-netmay javob qaytara olamanmi, yо‘q, bularni о‘ylamaydi. О‘ylashdan qо‘rqadi. О‘ylovdan qо‘rqqan... О‘zgalarning tashvishi ortiga yashirinadi”. Bu holat qanchalik haqiqat bо‘lmasin real hayotda puldor, mulkdor, mansabdor odamlar hech kimdan qо‘rqmaydilar, ular boshqalarni qо‘rqitib dо‘q-pо‘pisa qiladilar, gaplariga sal qо‘shilmay, e’tiroz bildirgan 49

odamlarga “shu bugun ustingdan “delo” ochib, urug‘-avloding bilan qamoqda chiritaman”,-deb turli nayranglar ham kо‘rsatadilar. Asar qahramoni esa buni bilmaydi yoki anglab yetmaydi. Aksincha, katta jinoyatchilarga ham aql о‘rgatishga urinadi. Asarda adabiy makon goh bosh qahramon sofdil yigit Bozorning hovlisi, goh paxta zavodining baland xirmoni, goh uchar tarelkalar bо‘lib, voqealar davomida kinodagi kabi urin almashib turadilar. Ammo adabiy makonlar asarda unchalik ravshan tasvirlangan emas. Faqat Bozor sо‘roqlar va uchar mahluqlar ta’qibidan uyiga qochib kirayotganida bir necha kichik detallar tasvirlangan. U erkaklik sha’nini saqlab, qо‘rquvdan xotinining pinjiga kirmaslik uchun hovli etagidagi xujraga qarab yuradi. Bu detal asarda ikki badiiy estetik vazifani bajargan: biri qahramon oriyati. Sо‘ng bari bir, qо‘rquv g‘olib kelib, u xotinining oldiga yashirinadi. Xayolida sichqonga aylanadi. Asar qahramoni– fikrlovchi inson. U о‘ylab–о‘ylab falokatlarning ildizi qayerda ekanligini tushinib qoladi. U shunday xulosaga keladiki, falokatlar, tahlika, qо‘rquv manbai – inson о‘zini - о‘zi sо‘roqqa tutmay, nafs istaklariga berilib, kibr va manmanlik bilan qonunlarni buzib yashashidir. Inson turli xatolari uchun oxiratda sо‘roq borligini о‘ylab о‘sha sо‘roqlarga avvaldan javoblar tayyorlab yashashi, ya’ni doimo о‘z – о‘zini sо‘roqqa tutish- kelgusidagi sо‘roqlardan qо‘rmaslikning yagona yо‘lidir. Bunday yashash uchun , jamiyat va shaxs munosabatlarida adolat va haqiqat tantana qilishi uchun inson kо‘nglida Yaratganga, oxirotda jazo topishga iymon – e’tiqodi kuchli bо‘lish talab etiladi. Shaxs daxlsizligi. Erkin hayotga erishgan jamiyatgina insonlarga baxt- saodat bera oladi. Mana shu falsafiy g‘oya ”Sо‘roq” qissasi voqealarning mantiqidan kelib chiqadi. Xurshid Dо‘stmuhammad "Oromkursi" qissasida qishloqdan poytaxtga kelgan Kо‘klam Tongotarovning oliy ma’lumot olgandan sо‘ng sobiq viloyat rahbarining о‘g‘li sifatida aspiranturaga qabul qilinib, otasidan kо‘p yillar yaxshilik kо‘rgan ilmiy rahbari Nazirov yordamida nufuzli, oilaviy yotoqxonaga joylashuvi, shо‘rolar davriga xos tanish-bilishchilik, imtiyozli yosh olimlarning kibru havosi realistik ruhda tasvirlangan. Ammo asar davomida realistik va fantastik unsurlar aralashib, yaxlit poetik g‘oyani tashkil etadi. Yosh 50

aspirant Kо‘klam g‘arb kinosida tasvirlangan oromkursini aspirantlar uyidagi о‘z xonasida ham uchratib, unda о‘tirishdan lazzatlanuvchi maniyakka aylanadi. Boshqalar oromkursida о‘tirib, ilmiy asarlar yozsa, Kо‘klam gо‘zal qizni eslatuvchi orom kursining о‘zidan lazzatlana boshlaydi. Adib kо‘rsatishicha, Kо‘klam es- hushli yigit, u oromkursiga muhabbatidan kutulish uchun jiddiy kurashadi. ..."Aslida u oromkursisiga mute’ bо‘lib qolayotganidan norozi. Qanday bо‘lmasin о‘zidagi bundayin irodasizlikka chek qо‘yishni uylar, ... aksari о‘qishga mukkadan ketar, saboqdoshlariga qо‘shilib bosim ulfatchilik qilar, kechgacha dо‘konma-dо‘kon izg‘ib qо‘ltiq-qо‘ltiq kitob kо‘tarib kelar, ijaradagi xonasiga qamalib olib qiroatxonlikdan bosh kо‘tarmas - shunday kezlarda... miyasi oromkursilar tajovuzidan halos bо‘lganidan yayrab, emin-erkin yashash baxti nasib etganidan cheksiz quvonar, quvongani zahoti rango-rang oromkursilarning turki - tarovati xayoliga tirg‘ala boshlar, necha kun о‘ylamagani, unutgani jazosiga son- sanoqsiz oromkursilar lashkar tortib kelardi... U bema’ni odatdan butkul qutulishga umid bog‘lab, diplom himoyasiga chalg‘idi - himoya qildi, qishlog‘iga qaytishni uyladi, ammo nima jin urib, kо‘ngli olimlikni tusab koldi..." Yozuvchi qahramon ruhiyatidagi bu kabi kechinmalarni tasvirlashda goho mantiqsizlikka ham yо‘l qо‘yadi. Aslida shо‘rolar davridan qolgan sarqit yoshlarning mansab kursilariga intilishi hozir ham bor. Xususan, boy, mansabdorlarning farzandlari о‘kishga kirayotib, boylik, mansabni о‘ylaydilar. Tо‘g‘ri, bular orasida oz bо‘lsa-da, haqiqiy ilmga intiluvchilar ham bor. Ammo, kо‘pchilik yoshlar yaxshiroq mansabni egallab, xorij mashinalarida о‘tirib, boy- badavlat yashashni maqsad qiladilar. Bir qarashda buning yomon tomoni yо‘qday. Ammo, kо‘pchilik mansabparastlar hokimiyatlarda oromkursida о‘tirib olib, korrupsiya bilan tez boyishni о‘ylaydilar. Tez boyish uchun ba’zilar hatto xufiya ravishda odam savdosi bilan dam shug‘ullana boshladilar. Xudbin, ochkо‘z, odamlarda vijdon, ma’naviyat nima qilsin? Qissada qahramon, aspirant oromkursini gо‘zal qizga о‘xshatib, uni sevib ardoqlashi, san’atda shartlilik bо‘lsa-da, aqlga tug‘ri kelmaydi. Real hayotda esa ba’zi yosh yigitlar aksincha, mansab kursini deb, gо‘zal sevgilisidan voz kechib, 51

xunuk bо‘lsa ham boyning qiziga uylanadilar. "Ehtimol, faqir-tirik bashoratdirman?! - uylaydi qahramon... Kim kulsa kulaversin, lekin yana о‘n - yigirma yillar keyin odamzod qavmi orasida oromkursini sevish kasalligi tarqasa nima bо‘ladi? Vabodek, о‘latdek tarqasa? Kursi deb odamlar odamlardan bezib ketsa, kursida orom topish ilinjida bola otasining, xotinining bag‘ridan о‘tsa? Yoppasiga shunday bо‘lsa!... Oromkursi jinnisiga aylanish spiddek yopishsa odamlarga... u- u!... Hozirgi mehr-oqibatlardagi sovuqchilik, inkorni inkorlar holva bо‘lib qoladi... Ana о‘shandagina insoniyat orom kursiga ishqi tushgan birinchi odam - Kо‘klam Tongotarovni eslaydilar..." Qissa qahramoni bu kabi orzu-xayollardan sо‘ng es-hushi joyiga kelib, oromkursini sevish amaldor otasining qonida borligini, о‘zi ham uylanib, farzand kо‘rsa, u ham shu kasallikka uchrasa nima bо‘ladi, deb о‘ylaydi. U kasallikdan qutilish uchun oromkursini koridorga olib chiqib qо‘yadi. Nazoratchilar kelib, uni bir qizning nomusiga tegishda ayblab, aspirantlar uyidan quvadilar. Qishloqdan, onasidan xat olgach, u hamma odamlarday yashash uchun qishlog‘iga qaytishga qaror qiladi. Qissa qahramonining bu hatti-harakatlari mantiqiy asoslangan. Lekin, yozuvchi asar g‘oyaviy ta’sirini kuchaytirish uchunmi, qahramon yana yotog‘iga qaytib, aql-xushini yо‘qotib, balkon derazasini ochib, oromkursi ustidan о‘zini tо‘qqizinchi qavatdan tashlashi ishonarli chiqmagan. Ehtimol, yozuvchi bu bilan mansabparastlik, kursiparastlik illatidan odam faqat о‘lganida qutiladi demoqchi bо‘lgandir?Xurshid Dо‘stmuhammadning "Hijronim mingdir mening" qissasi va uning davomi "Men-Sensiz, Sen-Mensiz” qissalarini faqat yozuvchi ijodida emas, balki hozirgi о‘zbek lirik prozasining ham eng gо‘zal namunalari deyish mumkin. Yozuvchining jahon mumtoz adabiyotida insoniy, musaffo ruhni yuksaltiruvchi sevgi qissalarin uqib, ta’sirlangani seziladi.Bu qissalarida yozuvchi Sharq mumtoz adabiyotiga xos aflotuniy, beg‘araz sevgini, vasl umidi va hijron iztiroblarini, medrga, yaxshilikka limmo-lim his-hayajon va kechinmalarni samimiyat bilan tasvirlaydi. Xurshid Dо‘stmuhammadning bu qissalari sevishganlarning maktublaridan iborat. Jahon mumtoz adabiyogi vakillari Jan-Jak Russo, I.V.Gyote maktublar va kundaliklar shaklida yozgan "Yangi Eloiza", "Yosh Verterning 52

iztiroblari" asarlari jahonaro shudrat qozongan. Bunday adiblarga ergashib asar yozish xayrlidir. Ammo bu har qanday yozuvchining qо‘lidan ham kelavermaydi. Maktub shakli qahramonlarning ruhiy kechinmalarini, sevgi izhorini tasvirlash uchun qulay imkoniyatlar beradi. Ammo, boshqa jihatdan bunday asarlarda syujet, xarakterlararo tо‘qnashuvlar, konflikt, voqealar rivoji, kulminatsiya, yechim deyarli yо‘qligi sababli о‘quvchilarning e’tiborini ha deganda torta olmaydi. Bunday asarlarda ruhiy kechinmalar, sevgi, hijron iztiroblari, lirizm tufayli о‘quvchini jalb eta oladi. Xurshid Dо‘stmuhammadning ”Xijronim mingdir mening” qissasi bir qarashda an’anaviy liro – romantik yо‘sinda bitilgan, asar oshiq va ma’shuqaning kо‘ngil rozlarini izhor etuvchi maktub yozishmalardan iborat. Bu yozishmalar Layli va Majnunning, Otabek va Kumushning maktublarini yodga tushiradi. Farq shundaki, bu yerdagi dillar izhorida aytarli nolishlar yо‘q; aslida sevgi yо‘lida tashqi tо‘g‘anoqlar, orada ”Qorabotir”lar, jiddiy dramalar uchun asosning о‘zi yо‘q. Yozuvchi ikki qalbning faqat о‘zlarigagina ayon bо‘lgan, eng daxlsiz tuyg‘ularini tasvir etadi. Uning asar avvalida Mashrabning ”Hech kima ma’mum emas holi parishonim mening” satrini epigraf sifatida keltirishi ham bejiz emas. Adabiyotshunoslik kitoblarida aytilgan va dars mashg‘ulotlarida о‘qituvchilarimiz, ayniqsa, yosh olima shohida Karomova eslatgan – sobiq Sovet davri adabiy jarayoni (50 - yillar) dagi konfliktsizlik nazariyasi haqida qisman tushuchaga egamiz. Ana shu “Xabar”larda aytilishicha adabiyotchiman, advbiyotshunosman degan zamandaning barchasi yengini shimarib bu xildagi asarlar yozgan ( u paytda о‘zbek yozuvchi narida tursin, hatto ning yozuvchisi ham bu xildagi asarlar yozishga jur’at etolmagan – F.Q.) yozuvchini tanqid qilgan – dо‘pposlay ketgan. Ana shu “fazilati ” bilan adabiy jarayondagi “konfliktsizlik nazariyasi”ga qarshi jang qilib adabiyotning rivojiga “hissa” qо‘shgan. Albatta, bu о‘rinda bechora – shо‘ring qurg‘ur о‘sha davr adabiyotshunoslarini ayblash qiyin. U bechoralarni davr mafkurasi ana shu kuyga solgan ekan. Endi esa istiqlol tufayli erkin yozish imkoni tug‘ildi. Unday majburlab yozdirishga chek qо‘yildi. Dramatizmni, kolliziyani ya’ni asar konfliktini xarakterlar tо‘qnashuvisiz ham, ijtimoiy sinflarga 53

ayirmasdan ham badiiy asarlar yozsa bо‘lar ekan. Jahon adabiyotida shunday noyob badiiy asarlar borki, ular tayinli hayotiy ziddiyatlardan, о‘tkir konflikt – intrigalardan holi, shunga qaramay ularda inson tabiati, qalbi qoyilmaqom qilib tasvirlangan va ochilgan. Xurshid Dо‘stmuhammad qissasidagi oshiq va mashuqalar bir – biriga faqat ezgu tuyg‘ularini izhor etadi, sevgi muloqotlari jarayonida ular xayoli, vujudi, boringki butun xayoti bamisoli nurli, musaffo tuyg‘ular qanotida sayr etadi; bu nafis, musaffo tuyg‘ular ularni asnosida о‘zgacha odamga aylanib borayotganligini, hayoti boshqacha ma’no kasb etayotganini xis etib turadilar. Ikki oshiq orasidagi nur, nafosat bilan yо‘g‘rilgan baxtiyor damlarini kuzatar ekanmiz kо‘nglimizning bir chekasida qandaydir xavf – xatar, biror korihol ez bermasmikan degan xavotir kezib eradi; ular gо‘yo visol emas, hijronga mahkumdek, mabodo ular visolga erishsa hammasi barbod bо‘ladigandek tuyuladi. Kitobxondagi mana shu xavotir tuyg‘usi oshiq va ma’shuqaning kо‘nglida ham pinhona, ong ostida kechadi. Aslida hayotning о‘zida shunday “Damlar shudir, о‘zga damni dam dema” degan xikmat bejiz aytilmagan, insonga berilgan shirin, baxtli damlar о‘tkinchi, hamisha ta’qib ostida, kichik bir tasodif bilan hammasi bir damda tugashi mumkin. Asarda hali bunday tasodif, xatarning о‘zi yо‘q, biroq sezilar – sezilmas xavotir sharpasi bor. Yozuvchi qissada shu sehrli holatni – vaziyatni, bil haqiqatni kashf etgan. Sevgini jozibali va gо‘zal qilib turgan holat sevishganlarning bir – biriga yetisholmasligi, visol orzusi sog‘inch va hijron iztiroblaridir. Yozuvchi vafo, sog‘inch iztiroblarini tasvirlash uchun ba’zan hayotiy voqeaga, syujetga о‘rin beradi. Qissa qahramoni, yigit sevgilisiga maktubida yozishicha, о‘smirlik, shо‘xlik chog‘larida kо‘chada begona bir bо‘ribosar itni ushlab, hovlisida zanjirda saqlaydi, It egasini sog‘inib, xafa bо‘lib, ovqat ham yemaydi, kasal bо‘lib qoladi. Onasi bolani koyiydi, "Egasiga eltib ber, qо‘yib yubor!" deydi. Egasi itini. uchinchi marta izlab kelishida bola uni beradi. It egasini kо‘rib, sevinib, sakrab, yuz-qо‘llarini yalaydi. Yigit maktubida shu ishidan afsuslanib yozadi. "Biz, odamlar gohida shu itchalik mehr-oqibatli emasmiz", deydi. Qiz о‘z javob maktubida "Men ham sizni о‘sha jonivordek sog‘inishimga ishonasizizni shu qadar sog‘ingan qiz Sizni boshqalardan qizg‘onmaydi, deb 54

о‘ylaysizmi? Sizdek sirdoshim borligidan faxrlanaman, boshim osmonga yetadi", deb uni yupatadi. "Hijronim mingdir mening" qissasida yigit о‘zini Napoleonga, qizni uiing sevgilisi Jozefinaga о‘xshatadi va fransuz qо‘mondoni kabi “Siz yolg‘izimni kuydurguvchi million о‘pichlar bilan kо‘mib tashlagim keladi” deydi. Qiz esa bunga javoban “Nahotki, meni shunchalar sevasiz-a?” deb mingmartalab sо‘rayverardim” deya hayrat ila maktub yо‘llaydi. Yozuvchi bu qissalarida fransuz adiblari kabi sevgi falsafasini ham qahramonlar tilidan bayon qiladi: "... Besh-olti yillik ichki bir havas, botiniy hurmat duru gavharga, yoqutga aylandi, endi dunyoni shu javohir orqali kо‘rishga mahkumman... Osmonlar, odamlar... gullar, gо‘daklar... tunlar, kunduzlar - hamma- hammasini ushbu bokiralik timsolida idrok etish men uchun halovat. Sizga yetisha olmaslik, ayrilik, sog‘inch ruhimdagi gо‘zallik tuyg‘usini kemiradi... "Beg‘ubor tuyg‘ularingiz va ehtiroslaringizga gard qо‘ndirmay ardoqlashga imkonim yetarmikan?" degan xavotiringiz asossiz. Imkoningiz yetadi. Buning uchun men majnunona sevgan va ardoqlash orzusidagi о‘zingizdagi tuyg‘ular bokiraligiga gard yuqtirmasangiz bas. О‘tinchim shu: Sizga, Sizning sha’ningizga qо‘nadigan g‘uborlarga kaftimni, yuzlarimni tutay!... “Oqila, farosatli qiz bо‘lishga, ishonchingizni oqlashga harakat qilaman” degan sо‘zlaringizga suyanaman, jonim..." Qissada sevishganlarning bir- biriga mehr izhori bо‘lgan ran, sо‘zlar, kechinmalar, xis-tuyg‘ular, fikrlar shu qadar kо‘pki, ulardan namunalar keltirsak, maqolamnz qissaga aylanib ketishi mumkin.Yozuvchining sevgi falsafasiga xos yana bir muhim fikri etiborimizni tortadi. "Ruhan yuksaklikda, jisman zaminda yashash. Sevgi shu qadar ilohiy baxtki, uni zamin о‘lchovlari bilan о‘lchab bо‘lmaydi, kitobxonlar о‘qib tushunishi qiyin". Bu tabiiy hol. Chunki, chin sevgi, visol lazzati va hijron, ayriliq iztiroblari har kimga ham nasib etavermaydi. Bu tuyg‘u bazi odamlarda esa kam uchraydigan nodir hodisa. Rahmatli adibimiz Shukur Xolmirzayevning “О‘n sakkizga kirmagan kim bor?" 55

qissasida yosh yigit shahardan qishloqqa borganida nogiron akasining chiroyli xotinini, ya’ni kelinoyisini sevib koladi. Akasiga xiyonat qilib, kelinoyisi bilan qovushadi. Yozuvchi bu qahramonining sevgisini maqtaydi, ulug‘laydi. Aslida bu sevgi emas, axloqsizlik, buzuqlidir. Adib keyingi asarlarida bu xatosini tuzatishga intildi, ya’ni sevgi haqida yozmay qо‘ya qoldi. Bu ham mardlik. Xurshid Dо‘stmuhammadning sevgi haqidagi qissalarida axloqiy poklik, beg‘arazlik, mehr va insonlarning ma’naviy gо‘zalligi ulug‘lanadi. Yozuvchi "Hijronim"ning davomini "Men - Sensiz, Sen-mensiz" nomli alohida qissa qilishi ham qiziqarli. Avvalgi qissada sevgi izhorlaridan sevinch va dayrat kо‘p edi. Keyingisida esa bu otashin sevgida visolga yeta olmaslik, ayriliq, sevishganlarning bir-birisiz yashay olmasligi, yigitning qizga otasi tanlagan boshqa yigit bilan baxtli yashashini tilashi, qizning "Men boshqani sevaman" deb aytolmasligi, xullas, oshiq va ma’shuq bir-birisiz yashashga maqkumligi, bunday fojeani milliy "adob-ahloq" keltirib chiqarishi, chorasizlikda sevgidan voz kechmay, lekin sevgan insondan ayriliqda yashash haqidagi murakkab kechinmalar kitobxonni ham qayg‘uga soladi. II.2.Syujetda voqea va xarakterlar mantiqi X urshid Dо‘stmuhammad sо‘nggi yillar о‘zbek qissachiligida о‘ziga xos tasvir va uslubi bilan yangiliklar olib kirgan adiblarimizdan.Uning qissalari inson ruhiy olamidagi nozik va hayajonli tuyg‘ular favqulodda fojeiy holatlarda tasvirlanishi bilan xarakterlidir.Yozuvchi о‘zining qissalaridan tartib bergan kitobida («Sharq»,2011) sal oldinroq «Hay-, Gulshod. Gulish!..» nomli bilan nashr etilgan qissasini «Chayongul yohud quyiqishloqcha qotillik» nomi bilan e’lon kildi. Unda adabiy makonlar Gulgun va Gulshod ismli qizlar yashaydigan 56

hovli, qishloq maktabi, pomidor terimiga boriladigan dalaning ikki yо‘li «biri uzoq, ikkinchisi-tо‘g‘ri kesib chiqadigan-yaqinroq» tasvirlanadi. Xudi manna shu yakinroq yо‘l asardagi yetakchi obrazlardan biri, quvnoq va gо‘zal qiz- Gushodning о‘limiga sabab bshladi. Ammo yozuvchi shu sababni keltirib chiqargan boshqa bir qator hayotdagi ijtimoiy sabablarni izlab topgan. Anna shu baxtsiz voqeaning sabablarini ochishda yozuvchi Artur Konan Doyl asaridagi mashhur izquvar Sherlok Xomsga о‘xshab, detektiv xulosalar chiqarish yо‘lidan boradi. Xususan, voqealarni chuqur tahlil iilish davomida voqeaning asl va yordamchi sabablarini aniqlaydi. Albatta,kitobxonning bu sabablarni tushunishi uchun voqeaning tafsilotini bilishi kerak. Yozuvchi ham, kitobxon ham Gulshodning о‘limiga sabab bо‘lgan voqealardan biri sifatida Chaman momoning katta qizi Gulgunning eri va qaynonasi tomonidan xо‘rlanishi natijasida ona uyiga kelishini anglaydi. Gulgunning yosh gо‘dagini singlisi Gulshod suyib, erkalatadi. Opasini ham ovutishga harakat qiladi. Ana shu yumushlarga vaqti ketib Gulshod pomidor terishga dalaga borayotgan sinfdoshlaridan orqaga qoladi. Shu sababli qiz opasi bilan xayrlashgach, sinfdoshlariga yetib olay deb, yaqin yо‘lni tanlaydi. Bu yо‘lda esa,kо‘lda maktabdoshi Ashur suv ichida katta baliqni ushlab olgan, Gulshodning chelagini kо‘rib: «Tez satilni opke, Gulish!» deydi. Qiz chelakni uzatayotib silliq joyda sirpanib, yigitcha baxtdan etnikib, unga yopishadi. Qiz о‘zini eplay olmay qoladi. Yozuvchi balog‘atga yetayotgan о‘g‘il bola- Ashurni ham shu baloga (baxtga) yо‘liqtirgan sabablarni psixoanaliz, ruhiy tahlil qiladi. Ashurning ukasi Akbar buqachani boqib kelishga boradi va yо‘qoldi deb keladi. Otasi Adham muallim ikkala о‘g‘lini buqachani topib kelishga yuboradi. Ashur ukasini uzoq yо‘ldan yuborib, о‘zi yaqin yо‘ldan- kо‘l oldidan о‘tadi. Yozuvchi tо‘g‘ri kuzatganiday, agar Ashur uzoq yо‘ldan borganida falokat yuz bermas, qizni uchratmas nomusini toptalgan Gulshod shzini osib shldirmas edi. Bu tasodifmi? Bir qarashda tasodif. Ammo sabablar ham bor, albatta. Agar opasi Gulgun eridan arazlab kelmaganida, singlisi Gulshod dalaga sinfdoshlari bilan 57

birga borar, kо‘l yoqasidan о‘tmas, Ashurning tuzog‘iga ilinmas edi. Yoki ...Kichkina Akbar boqishga olib chiqqan buqachani yо‘qotmaganida, Ashur о‘sha lahzada kо‘l bо‘yiga bormas edi. Yoki yana-da mayda tasodif: Opasi Gulgun oilasidagi notinchlikdan, tajangligi sababli, yoki tabiati- xarakteridagi qaysarligi sababli Gulshod: “Opa, ketib qomaysiz-a? Men pomidor terimiga borib kelaman”,-deb sо‘raganda singlisining kishi bilmas achinayotganini xushlamay, “Uzoq utirmayman, ketaman”, -demasa edi, odamgarchilik uchun opa bilan ozroq gaplashay deb, besh-olti xonadon narida uni kutishayotgan dugonalariga: “Sizlar boraveringlar, men о‘zim yetib olaman”, demas, dugonalari bilan birga dalaga tinchgina borar edi, fojea ham yuz bermas edi. Yozuvchi fojeani izquvar Sherlok Xolms kabi taftish qiladi. “Gulshod,-deb yozadi u,- dugonalariga tezroq yetib olish niyatida yо‘lning qisqasini - kо‘chaning boshiga yetgan joyida maktab orqali emas, balki yaqinroq - kо‘l yoqalab о‘tgan yolg‘izoyoq sо‘qmoqni tanladi! Bu yо‘l Gulshodning yо‘lini emas, umrini qisqartirdi”. Yozuvchi psixolog va mantiqchi sifatida “Nahotki, malomat toshlaridan birini sо‘qmoq yо‘lga otishga tо‘g‘ri kelsa?”- deydi. Sо‘ng bu fikrga ishonmaganday, “Bu qanaqasi?! Ajabkim, Gulshoddan bо‘lak ozmuncha qiz- juvon о‘tmagan bu sо‘qmoqdan, lekin x,yech kimni na jin, na shayton yuldan urgan”,-deydi. Bu tasvirdan sо‘ng kitobxon о‘zicha “bu yо‘ldan qaysi vaqtda о‘tish ham muhim. Qizning kо‘lda Ashurning baliq tutayotgan vaqtda shu sо‘qmoqdan borishi uning nomusidan ayrilishiga va о‘limiga sababchi ekanligini” taxmin qiladi. Mazkur fojeaning kelib chiqishiga yozuvchi yana bir qancha kichik va tasodifiy sabablarni kо‘rsatadi. Molini izlab topolmagan Ashur velosipedini yetaklab, ensiz taxta kо‘prikdan о‘tayotganida baliq suvni shaloplatmaganida о‘smir yigitcha indamay uyiga ketaverar, fojea yuz bermas edi. Demak, bu yerda suvni shaloplatayotgan baliq ham aybdor. Kо‘lning loyqa suvida baliq qamishlar orasida qisilib qolganidan tipirchilar edi. Demak, qamishlar ham 58

aybdor. Bu fikr kulgili emas, jiddiy. Agar qamishlar bо‘lmasa, baliq suvni shaloplatmas, Ashur suvga tushib, baliqni ushlashga urinmas, qiz bolaning satiliga ehtiyoj bо‘lmas edi. Yozuvchi bu fojeaga bevosita yoki bilvosita sababchi bо‘lgan kechmishlarning hammasini taqdirdan deb biladi. U taqdir xukmidan hech kim qochib qutilolmasligini yunon antik adabiyotidagi kabi, qolaversa, “Usta va Margarita” romani muallifi Mixail Bulgakov (tramvay yо‘lida yog‘ tо‘kilishi sababli odam yiqilib, g‘ildirak uning boshini uzib tashlashi) kabi taqdir xukmidan qochib bо‘lmasligini о‘ylaydi. Ammo adib shu bilan birga fojeani keltirib chiqargan kо‘pdan-kо‘p sababiy-oqibatli bog‘lanishlarni sinchiklab о‘rganadi. Xurshid Dо‘stmuhammad realist va insonparvar adib sifatida bu fojeaga о‘zbek xalqining soddaligi, har qanday dardni, illatni qо‘ni- qо‘shnidan, о‘g‘lidan, boshqalardan yashirishi, dard-alamlarini oshkor qilmay, ichiga yutishini, qizlar-Gulgun va Gulshodning onasi Chaman momo obrazi orqali kо‘rsatadi. Chaman momo shaharda о‘qiyotgan yigirma yoshli о‘g‘li Yoqub kelganida singlisi Gulshod (Gulish)ning Ahmad muallimning о‘g‘li о‘smir Ashur tomonidan badnom qilinganini aytmay yashiradi. Aytsa uning shahardagi о‘qishiga halaqit berishini о‘ylaydi. Aytmasligining yana bir sababi - Yoqubning qо‘lidan nima ham kelardi? Kitobxon о‘ylaydi: agar Chaman momo qayg‘usini о‘qliga ochiq aytganda u opasi Gulgun bilan birga о‘sha kuniyoq Adham muallimning uyiga borib, yoki mahalla oqsoqollariga uchrab, fojeaning oldini olishlari mumkin edi. Yozuvchi adabiy vaqt va makonni, adabiy voqelikni bir necha marta о‘zi taftish qilib, sabab va oqibatlarning barcha xalqalarini sinchiklab kо‘rib chiqadi. Shu adabiy taftishlarda adibning ham, asar qahramonlari Chaman momo, Gulgun va Gulshodning ham ong oqimi mufassal tasvirlanadi. Kitobxon ham, adabiy tanqidchi ham yozuvchi taftish etgan barcha sabablarni birinchi darajali-eng muhimlarga va ikkinchi, uchinchi darajali sabablarga ajrata boshlaydi. Yozuvchi aytgan sabablardan-qizning 59

dugonalaridan ajralib qolib, yaqin yо‘ldan borib, kо‘lda baliq tutayotgan Ashurga yо‘liqishi va unga chelakni uzatayotib, sirpanib, yiqilib, о‘smir tengdoshi quchog‘iga tushishi, shu jarayonda zо‘rlanib, nomusini yо‘qotishi, yuzaki qaraganda muhim sababga о‘xshaydi. Haqiqatan ham, qiz qо‘lida chelak bо‘lmasa, sirpanib ketmasa fojea yuz bermas, Gulshod о‘zini osib qо‘ymas edi. Ammo kitobxon va tanqidchi о‘ylaydi: qiz chelakni uzoqdan suvga otsa, u sirpanmas va Ashurning tuzog‘iga tushmas edi. Yozuvchi aytmoqchi: Bu taqdir xukmi. Kitobxon va tanqidchi yana о‘ylaydi: Agar Chaman momo (hamda kо‘pchilik о‘zbek xonadonlaridagi onalar), Gulgun kabi erining doimiy haqoratlaridan norozi bо‘lib, о‘z uyiga qaytib kelganida, uni majburlab, zolim erining uyiga haydasalar, singlisi Gulshod bemalol, dugonalari bilan pomidor tergani borar, bularning yо‘lida kо‘l ham, tengquri Ashur ham uchramas, oqibatda nomu sidan ayrilmas va о‘zini osib kо‘ymas edi. Ammo Gulgun ketadigan bо‘ldi va qiz opasining kо‘ngli uchun kechikib qoldi. Yozuvchi buni ham taqdir xukmi deydi. Ammo hozirgina aytganimizdek, Chaman momo qizi Gulgunni zolim erining uyiga haydamasa Gulshodning taqdiri fojeali yakunlanmas edi. Chaman momo Gulgun qiziga “Tosh kelsa -kemir, suv kelsa simir!” deya dashnom beradi. Biroq qizi: “Erimnikiga bormasam. Onamnikiga sig‘masam, bosh olib ketaman!”-deydi. Chaman momo qizi Gulgunga nima uchun uni haydayotganini tushuntiradi: “Faqat... singlingni о‘ylasang, devdim... Halitdan og‘iz solayapti odamlar...” Ammo Gulgunning er uyida xurlanishi, ahvoli juda og‘ir bо‘lsa kerakki, bunday deydi: “Gulish erga tegishini kutsam, u yoqdan о‘ligimni opkelasiz, ona!” (163 - bet) Bu diologdan ona boyaqishning kо‘nglidagi og‘ir tashvishlar ham (eridan ajralib kelgan qiz bor xonadonga uning singlisini sо‘rab sovchilar kelmaydilar, kampir shundan qо‘rqadi), Gulgunning ham er va qaynona uyidagi og‘ir ahvoli ravshan seziladi. Xalqimizda mana shunday bid’atli, xato qarashlar kо‘pgina oilalarda 60

qizlarning qismatiga fojeali ta’sir kо‘rsatmoqda. О‘zbek sovchi ayollari, о‘g‘liga qiz qidirgan, sovchilikka borgan onalar ular borgan joyda eridan ajralib kelgan ayol bо‘lsa, albatta, bu oilada qizlar toza emas, deb о‘ylaydilar. Ular “ehtimol, qaytib kelgan qiz yaxshidir, borgan joyidagi eri yoki qaynonasi yomondir”,-deb о‘ylamaydilar. О‘g‘lini uylantirish uchun qiz izlayotgan onalar, sovchilar shunday xato о‘ylashlari sababli, Chaman momo qizining sо‘zlaridan ne holatga tushganligini yozuvchi quyidagicha aniq tasvirlaydi: “Gulgun avvaliga ” Bosh olib ketaman” deganida bamisoli momoning kо‘ksiga uq qadaldi, "Sо‘ngra qizi: “Erimnikidan о‘ligimni olib kelasiz, ona”,-dedi - shunda momoning kо‘ksiga qadalgan о‘q uning yuragini yulib о‘tdi gо‘yo - shunda Chaman momo sapchib tushdi-gapirolmadi, bazо‘r g‘udrandi” (163 - bet) Xurshid Dо‘stmuhammad bu qissasida realistik badiiy nasrning keng imkoniyatlari bilan birga zamonaviy badiiy kinotasvir imkoniyatlaridan ham yaxshi foydalangan. Bunday tasvir ikki adabiy makonda, ikki kishi ona va kenja qiz Gulshodning qalbida, ruhiyatida yuz berayotgan manzaralar almashinuvi - asar tilining ekspressivligini, ta’sirchanligini oshiradi: “Chaman momo ustma- ust о‘q tekkan odamday qalqib ketdi... Qо‘rquvning zо‘ridan qulog‘iga faryod sadosi chalinganday bо‘ldi... oilasini emas – olamni bо‘zaman, deb turgan battol qizini niyatidan qaytarmoq uchun quvvatini jamlab, “Yuragimga sanchiq turayapti”, deya shivirladi... Gulgunning surati xiralashib kо‘z о‘ngida Gulshod paydo bо‘ldi. Momoning gezargan lablari pir-pir uchdi-yu, gapirolmadi, boshi chayqaldi, yiqilmaslik uchun kо‘zlarini chirt yumib oldi... kо‘rinmas bir kuch turtkisidan yoshiga nomunosib shiddat bilan sapchib qad rostladi. Tor taxta kо‘prikdan о‘tayotgan joyida “Ona” deb dod soldi Gulshod, lekin ovozi bо‘g‘iq edi. Qiz kо‘prikdan о‘tgach, yugurib borayotib orqasiga о‘girildi -Ashurning kо‘prik tomon yaqinlashayotganini kо‘rdi-yu, qattiq qoqildi, yuz tuban yiqilayotib, “Onajon!” deya faryod chekib yubordi. - Yuragim! Yuragim otilay deyapti!-Chaman momo kо‘ksini g‘ijimladi: Gulshod qalqib oyoqqa turdi, yugurdi, yana qoqildi. Lekin yiqilmadi, nuqul “Ona! Ona- a!” degancha nafasi bо‘g‘ziga tiqilib-yig‘lab, sarpoychang, ust- boshi jiqqa hо‘l 61

alfozda uyi tomon yuguraverdi”. Yozuvchi Chaman momoning g‘oyibona qalb kо‘zi bilan Gulshod falokatga uchraganini sezishini kо‘rsatar ekan, bir vaqtning о‘zida ikki adabiy makonni kinotasvirda bir-biriga yaqinlashayotgani va birlashganini kо‘rsatadi: - Xudo urdi, Gul!- Chaman momo shunday deb о‘rnidan irg‘ib turmoqchi edi, yonboshga og‘ib ketdi, ingraganicha о‘tirib koldi... Yozuvchi Chaman momoning kо‘ngli sezib turgan falokat yuz berganini, gо‘zallikda va axloq-odobda qishloqning eng oldingi qizi nomusiga it tekkanidan faryod qilishini kо‘rgandagi ahvolini ham juda tabiiy va ishonarli tasvirlaydi. Shu bilan bir vaqtda yozuvchi badiiy tasvir orqali qishloq bolasi Ashurning qilib qо‘ygan jinoiy ishiga о‘z munosabatini bildiradi: “Ayni bahor pallasi zag‘chalar “bozori” qiziydi. Yetti iqlimdan gala-gala uchib kelgan qushlar chug‘ur-chug‘urida tanishuv-sinashuv ayyomi avj oladi. Sinashta nar- modalar yil oshib.. kelgusi bahor ayyomidagina oila quradilar-jufti halollar yangi oshiyonlari sari parvoz etadilar...” Kitobxon bu gaplarning Gulshod fojeasiga qanday aloqasi bor?-deb о‘ylashi mumkin. Bu savoliga u adibning javobini shu zahoti topadi: “Ashur zag‘cha emas - tо‘qayda mol boqish, paxtazorda chang yutishdan boshqa tashvishi bо‘lmagan ovloq quyiqishloqning jaydari yoshlaridan biri. Shunga qaramay u kо‘l yoqasiga duch kelgan qizning yо‘lini tо‘smoq niyatida kelmagandi...” Bu bilan yozuvchi turli tasodiflar chiqmaganida (buqacha yо‘qolmaganida, Gulshod chelak kо‘tarib о‘tmaganida va eng muhimi-qiz sirpanib, yiqilib, Ashurning quchog‘iga tushmaganida) fojea yuz bermas edi, sovchilar kelavermagach qiz о‘zini osib qо‘ymas edi, degan fikrlarni -ong oqimini beradi. Demak, fojeaning asosiy sabablaridan yana biri va yana-da muhimrog‘i - Ashur qizning nomusiga tekkanidan sо‘ng uning uyidagilar qiz uyiga sovchi yubormaganligidadir. Ammo, bizningcha, qizning gulday umri xazon bо‘lganiga asosiy sabab - zamona zayli - jamiyat hayotida xalqimizning ming yillik milliy an’analardan 62

biri - har bir oilada о‘g‘il bolalarga qiz bola bilan zino qilish, uni zо‘rlab nomusiga tegish og‘ir gunoh bunga sira yо‘l qо‘ymaslik kerak, degan tabu- ta’qiqning zaiflashuvi, yо‘qolishga yaqinlashib qolganidir. Buni tushungan adibning о‘zi ham kinoyali tarzda “Ashur zag‘cha emas - tо‘qayda mol boqishu paxtazorda chang yutishdan bо‘lak tashvishi bо‘lmagan” о‘smir ekanligini aytadi. Prezidentimiz I.A.Karimov ham qishloqlarda ma’rifat va madaniyatni rivojlantirishga g‘amxо‘rlik qilmoqda. U kishining tashabbusi bilan qishloqlarga yaqin joylarda, tuman markazlarida yangi akademik litseylar, kasb-xunar kollejlari bino qilindi. Xurshid Dо‘stmuhammadning “Chayongul yoxud qо‘yi qishloqcha qotillik” qissasida qishloqda yuz bergan fojeaning davomi, oqibati bо‘lgan ikkinchi fojeani ham tasvirlaydi. Gulday singlisining о‘limi uchun aybdorlarning jazolanishini talab qilib Gulgun va onasi sud, prokuratura idorasiga kо‘p qatnaydi. Qishloq ahli aybdorlar jazolanishiga, adolat qaror topishiga ishonadi. Yozuvchi bu ishonch ruhiyatini quyidagi ovozlarda beradi: “-Ashurni! melisalar obketdi, -degan shivir-shivir tarqadi janozaga yig‘ilganlar orasida. - Ashur qochgan, garovga Adham muallimni obketdi, dedi kimdir. - Ota, bola ikkovini qamash kerak... - Janoza nima bо‘ladi, О‘qishadimi? - Nomusi uchun jonidan kechgani - xal q ning yuzi. Q iz bola boshiga el- yurtni yuz-xotir q ilgani uchun h am janoza о‘ kisa arziydi...” (192-193-bet) Yozuvchi xalq tilidan voqeani bunday baholaydi: “Tо‘g‘ri aytasiz, nomusga chidolmay о‘z joniga qasd qiladigan qizlar bor ekan, elning yuzi yerga qaramaydi...” Mana shu sо‘zlar chuqur ma’nolarni ifodalaydi. О‘lgan о‘ldi. Endi xalq aybdorlarning jazolanishini kutadi. Tergovchi Ashurni sо‘roq qilib, aybini bо‘yniga qо‘yay, deb turganida, tergov bо‘limi boshlig‘i Zobitov “Oradan о‘n kun о‘tgan , endi bolaning aybini isbotlay olmaymiz” deb, ishni yopadi. Gulgun qonunchilar huzurida adolat topolmagach, jinni bо‘layozadi. 63

О‘z erining zulmi ham qо‘shilib, Ashurni о‘zi jazolashga ahd qiladi. Voqea tasvirida ikkinchi fojea kelib chiqadi. Gulun adolatni tiklash maqsadida jahl ustida Adham muallimning uyiga bostirib kiradi. Qissa asosida suratga olingan “Chayongul” filmida Adham muallimning hovli joyi ikki qavatli, hashamatli qilib tasvirlangan. Bundan shu ma’no chiqadiki, badavlat ota-ona о‘g‘liga u aybdor bо‘lsa ham kambag‘alning qizini olib berishni istashmaydi. Qissada ham, filmda ham Gulgunning adolatli qasos olishi hayotiy tasvirlangan. Uning qotilligi, о‘tmas, katta pichoq bilan hovli chetida qо‘rqib berkinib turgan Ashurni sо‘yib, tilka-pora qilishi voqea va xarakter mantiqidan kelib chiqadi. Afsuski, qoniga bо‘yalib о‘lgan Ashur emas, ukasi Akbar bо‘lib chiqadi. Sal avval u maktab direktori- ayol kishi bilan suhbatda, “erkak topilmasa ish bitmaydi”, degan gapni eshitib, “Qishloqning kuni xezalaklarga qolgani shu-da”, deb achchiq xulosaga kelgan edi. Film ijodkorlari bu fikrni asoslash uchun ayrim tafsilotlarni qо‘shadilar. Xususan, Adham muallim о‘g‘li Ashurning aybini tan olib, nomusi buzilgan qizning uyiga sovchi yuboraylik, deydi. Har holda u о‘qigan, adolat tarafdori. Lekin xotini bu ishga yо‘l bermaydi. Erkakning gapi о‘tmay qolgan vaqt va makonda fojealar kelib chiqadi. Qissada yozuvchi tergov bо‘limining boshlig‘i Zobitovning poraga sotilgani aytilmasa-da, bu uning xatti-harakatidan, adolatni oyoqosti qilishida, qonunchilikning insonparvarlik xususiyatini о‘zicha talqin qilishida kо‘rinadi. Fojea bо‘lganiga un kun emas, yuz kun о‘tsa ham Ashurning jinoyatini butun qishloq bilar edi. Ammo Zobitov kо‘rinib turgan jinoyatni xaspо‘shlaydi. Bu bilan yana bir qotillikka yо‘l ochadi. Asarda Qо‘yiqishloq ahlining xuquqiy savodi, xuquqiy madaniyati va xuqu qiy ongi juda pastligi oshkora kо‘rinadi. Hali bu sohada kо‘p kamchiliklar borligi ham, adolatsizlikning urchishiga sabab bо‘ladi. Xurshid Dо‘stmuhammad gumanist adib sifatida bu qissasida fojeaga uchragan xotin-qizlar qismatiga hamdardlik bildiradi. Asar milliy istiqdol davri о‘zbek adabiyotida insonparvarlik va xalqchillik ruhi kuchayganidan dalolat beradi. 64

II bob bо‘yicha xulosalar: -Istiqlol davri о‘zbek prozasida ham noan’anaviy yо‘nalishdagi yozuvchilar asarlariga о‘xshash inson obrazini ruhiy kechinmalar orqali tahlil qilish kuchayib bormoqda; -Yozuvchi X.Dо‘stmuhammadning qissalari ham о‘ziga xos ifoda va talqin yо‘sini bilan о‘zbek nasrini boyitdi; -X.Dо‘stmuhammad qissa janri imkoniyatlarini yaxshi anglaydi. Shunga kо‘ra voqealar hajmi va personajlar sonini tasvirga olib kiradi; 65

-Muallifning «Panoh» qissasida о‘zbek xalqidagi insoniy fazilatlar jushqin lirizm va teran fikrlar, ruhiy kechinmalar orqali ochila boradi; -«Panoh» qissasida sharqona xususan о‘zbek xalqiga xos bо‘lgan mentalint, ma’naviy musaffolik ; -Adibning «Sо‘roq» qissasi janriy xususiyatlari bilan istiqlol davri nasrini boyituvchi asardir; -«Sо‘roq»qissasining tasvir tamoyilida realistik fantastik va hatto qisman romantizmga xos izlanishlar natijasini kо‘ramiz; -Yozuvchi sobiq shо‘ro davridagi noinsoniy siyosat qiyofasini qahramonlar ruhiyatini ochuvchi dialog va monologlarda tasvirlab beradi; -«Sо‘roq»qissasida ijodda muhim о‘rin tutuvchi adabiy makon va zamonning ham badiiy in’ikosini aniq kо‘rsata olgan; -X.Dо‘stmuhammad «hijronim mengdir mening», «Men-sensiz,Sen- mensiz»qissalari bilan о‘zbek lirik prozasini boyitdi; -Bu qissalar о‘ziga syujet va kompozitsiyasiga(ya’ni xarakterlar tо‘qnashuvlarsiz) egaligi bilan janrdagi yangilikdir; -«Chayongul» qissasida dektiv yо‘nalish yetakchilik qiladi; -«Chayongul» qissasi syujeti poetikasining mukammal chiqishida muallifning voqea xarakter mantiqini tug‘ri belgilay olishi muhim rol о‘ynagan; III bob Roman va mahorat III .1. Ramziy tasvirdagi falsafiy talqin. Agar jahon romanchiligi taraqqiyotiga e’tibor qilsak, undagi janriy izlanishlar realizm ufqlarining kengayishi hisobiga bо‘lgan ligini kо‘ramiz: Xususan, E.Xelinguey, U. Fol’kner, M. Prusiy, F. Kafka, A. Kamyu kabi ulkan adiblar romanning hali kashf etilmagan juda katta murakkab va sirli olamini namoyon qildilar. Ular о‘z romanlarida realistik janr imkoniyatlaridan keng foydalandilar . Ularning asarlarida realistik pinhoniy ong oqimlarini, 66

voqelikning murakkab qatlamlarini badiiy, falsafiy va psixologik tahlilni kо‘rish mumkin. Lev Tolstoyning ” Urush va tinchlik” , F. Dostoyevskiyning ”Aka – uka Karamozovlar”, ”Telba”, E. Xolingueyning ”Alvido qurol!” kabi romanlarini eslaylik. Modernist deb atalgan adiblar xuddi shu asarlarga ergashib yozganlar. О‘zbek romanchiligida ham mumtoz adabiyoti, ham noan’anaviy bо‘lgan jahon romanchiligi tizimidagi ana shu janriy izlanishlar yuz kо‘rsatmoqda. Bulardagi badiiy talqin voqealar bayoni yoki tasviridan farqli о‘laroq, qahramon ru h iyati va ongi or q ali berilishi xarakterlidir. Bu xildagi tamoyillar Omon Muxtorning ” Ming bir q iyofa ” , ” K о‘ zgu oldida- gi odam ” , ” Tepalikdagi xaroba ” , ” Maydon ” , Abbos Saidning ” Besh kunlik dunyo ” , X.D о‘ stmu h ammad nin g ” Bozor ” , T.Rustamning ” Ka p alaklar о‘y ini ” , Ulu g‘ bek H amdamning ” Muvozanat ” , ” Isyon va itoat ” kabi romanlarida k о‘ rinmo q da. Siyosiy mafkura zu g‘ umlaridan xalos b о‘ lgan musta q illik davri adabiyotidagi romanchiligimizning noan’anaviy tajribadaga dastlabki namunalari b о‘ lish bilan birga bu asarlar s о‘ nggi yillar о‘ zbek nasri nin g tubdan yan ngilanish xususiyatini belgilaydi. Yuqorida eslatganimda — realistik tasvirning noananaviy y о‘ lidan borib yozilgan Abbos Saidning ” Besh kunlik dunyo ” roma nid a sobiq sh о‘ ro davrining oxirgi yillaridagi о‘ zbek xal q i oilaviy-maishiy turmushi h adidagi tasvir asar bosh q a h ramoni Anvar oilasi va uning faoliyati misolida beriladi. Asarni о‘q igan kitobxon uchun tasvirdagi vo qe a bego n a emas. Asar q a h ramoni Anvar respublika mi q yosidagi gazetada ishlaydi. U о‘z ezgu-n iyat lari y о‘ lida bosh mu h arrir Sharif Yunusov va tarafkashlari, h amkasblari Pirriyev, Q urbon q ulov, Tu h fa bilan kurash olib boradi. Yozuvchi obrazlar о‘ rtasidagi t о‘q nashuvlar or q ali sobi q sh о‘ ro tuzumidagi adolatsizlik, no h a q ishlarni k о‘ rsatmo q chi. Biro q buni о‘ z о‘ rnida uddalangan deyish q iyin. Romanda kechagi h ayotimizda yuzaga kel- gan fojeiy h olatlarni asl sabablari, tag zamini yetarli h oldagi badiiy mukammallikda ochib berilmagan. Biro q asardagi modern adabiyotining tamoyillari y о‘ nalishidagi tasvir usuli о‘qu vchini q a h ramon izidan yetaklaydi. Xususan, Anvarning botiniy olami va oila a’zolari о‘ rtasidagi ru h iy 67

bo g‘ lanish or q ali, turfa xil odamlar ta q diri, go h n odon, go h ida q ay g‘ uli muammolar, munosabatlar bilan tanishadi. H ar bir davrning о‘ z muammolari va о‘ z q a h ramonlari b о‘ ladi. Badiiy adabiyotni n g ma qs ad va vazifasi h am ana shu davr ma h suli b о‘ lgan iisoi va uning о‘ ziga xosligini k о‘ rsatishdir. E’tirof ztish kerakki, I sti q lolning dastlabki yillari - о‘ t i sh davrida bugungi kunning yukini yelkasida k о‘ tara oladigan, h ayotda namuna b о‘ la oladigan obrazlar q achon yaratiladi, degan fikrlar mavjud. B o shq a janrlarda b о‘ lgaii singari s о‘ nggi y ill ar adabiy jarayonidagn ro man chiligimizda h am davr muammolarini badiiy tal q in q ilishda h ozirjavoblik, davrga h amnafaslik kabi xususiyatlar о‘ z t a ra qq iyot i iziga tushmo q da. Bugungi kunda xal q imizning turmush tarzi, ular ongida b о‘ layotgan о‘ zgarishlar, ” bozor i q tisodiga о‘ t ish” davrida yuzaga kelgan turmush tar g‘ ibotlar ini ng zamondoshlarimiz ijtimoiy va ma’ n aviy h ayotiga kirib borishi h amda bu jarayondagi murakkabliklar va ularga moslashish kab i masala l ar nin g Shukur Xolmirzayevning ” Dinozavr ” , Xurshid D о‘ stmu h mmad nin g ” Bozor ” , Ulu g‘ bek H amdamiing ” Muvozaiat ” , ” Isyoi va itoat ” ro manlarida h a qq oniylik va h ayotiylik mezonlarida tasvirlan ishi mustaqillik davri adabi yot ini z iynatlovchi yutuqlardandir. “ Dinozavr ” roma n i q a h ramoni Ma h kam - mustabid tuzumda voyaga yetgan va faoliyat k о‘ rsatgan shax s . Biro q uning tarjim a i h oli g‘ amgin va dilgir tuy g‘ ular, s о‘ ngsiz armonlarga t о‘ la. Bu n ga sabab uning yaqinlari: otasi, to g‘ asi va bir q ator yaqi n odamlarining Stalin siyosati azob-u q ubatlarini tortganligi nin g tirik guvo h ligidir. Yozuvchi asarda butun vujudi bilai sh о‘ ro jamiyatiga xizmat q ilgan tani q li kinorejissyor Ma h kam obrazi misolida odamlarning, xususan, ziyoli ijodkorning yan gi zamonga moslashishdagi va yangicha h ayot tarzini ”h azm ” q ilishda gi murakkab kechinmalari or q ali badiiy adabiyotning asl ma qs adi - F.Dostoyevskiy aytmo q chi, h ayotdagi mu h im va katta jumbo q - insonni tasvirlash lozimligini yana bir bor isbotladi. Romandagi tan iq li bolalar shoiri Abzal a kaning, dastlab SSSR tarixi fanidan maktabda dar s bergan, keyinchalik ra h bar ishlarda ishlab omma ongiga sh о‘ ro mafkurasi g‘ oyalarini 68

singdirg an To i rovning xususiy firma ochib, tadbirkor b о‘ lishi, talantli aktyor Sha h loning chet elga muttasil q atnaydigan tijoratchi b о‘ lishi tasvirlari butungi kunning jonli manzaralaridir. Asarni о‘q ib tugatgan kitobxon о‘z q albida Ma h kam kabi isti q lol shabadalaridan ba hr a olib, musta q il yurtga halol xizmat qi layotgan insonlarni sevib q oladi. Bugungi vo qe lik va jamiyatning ma’naviyati tal qi niga ba g‘ ishla n gan X urshid D о‘ stmu h ammad nin g ” Bozor ” romani kitobxon n i jiddiy о‘ y - mulo h azalarga, falsafiy musho h adalarga yn dovchi, uni yangi badiiy tafakkur me v alari bilan boyitadigan asardir. Romanda ayni shu kunning odamlari, xususan yoshlari faoliyat k о‘ rsatadi. Asardagi obrazlar h yotn va faol i yati, ongi va dun yoq arashini ifodalovchi bot ini y va ramziy h amda polifonik tasvir or q ali bugungi yoshlar ma’naviyatnning turl i q ir- ralari yoritib ber i lgan. Yozu v chining ma h orati shu n daki, о‘ z ma q sadini о‘q uvchiga yetkazishda, xususan bugungi jamiyatning ma’ naviy hayotini kо‘rsatishda asosiy vosmta sifatida bozorni tanlaydi. Muallif romanga ”or”, ”ozor” sо‘zlarini shunchalik epigraf qilib olgani yо‘q. Bu sо‘zlarga romanning asosiy pafosi singdirilgan. Bozor, yozuvchining sо‘zi bilan aytganda, ”Manman degan insonni, komilni ham bozorga soladi... Shu tariqa ne kuylarga solib, sinovdan о‘tkazadi”. Asar qahramoni Fozilbekning bozor haqidagi fikrlari yozuvchi konsepsiyasini yanada tо‘ldiradi: ” Odamlarning ich- ichini ag‘darib, kо‘z-kо‘z qiladigan xona. Odamlarning о‘zgarishlarini posangiga solib qо‘rsatadigan toshoyna, alomat xona”. Asar qahramonining bu gaplari xalqning ” Onang bozor-otang bozor”, ”Uydagi gap bozorga tо‘g‘ri kelmaydi” degan maqollari mazmunini ham о‘z ichiga singdirgan. Fozilbek yetti avlodi tijoratchi о‘tgan bozorboshining farzandi. U bozorda ulg‘ayib suyagi qotgan inson. Biroq, jamiyatdagi mavjud ma’naviy iqlim va ”yangi о‘zbeklar”ning bozordagi turfa xil munosabatlari uni dunyoni tushunishga undaydi. Natijada u о‘z faoliyatining jamiyat bilan bog‘liq nuqtalarini anglab oladi. Yozuvchining mahorati shundaki, u bozor bilan yonma-yon qiroatxona va shu qiroatxonada ishlaydigan Qadriya obrazini tasvirga olib kiradi.Ana shu orqali Fozilbek xarakterida yuzaga kelgan ma’rifat 69

va ma’naviyat uchun fidoyilik hamda bozor odamida ham barcha havas qilgudek eng yuksak insoniy tuyg‘ularning paydo bо‘lishi hayotiy tasvirlangan. Darxaqiqat, bugungi kunda ba’zi yurtdoshlarimizning fikri-xayoli tirikchilik bilan band bо‘lib, о‘z foydalarini о‘ylab, о‘zlarini tijoratga, savdo-sotiqqa urayotgan bir paytda bozordagi oldi – sotdi munosabatlarini kо‘rib, shu muhitda voyaga yetgan Fozilbek ma’naviyat va ma’rifatni qalbdan his etuvchi, hayotimizdagi og‘riqli nuqtalardan iztirobga tushuvchi, faqat ziyoga intilib yashovchi zamondoshlarimiz, shukrki, kо‘plab topiladi. Eng muhimi hayotni va uning barcha jabhasini jamiyatning ma’naviy gо‘zalligi bezaydi, degan umummilliy va umumbashariy g‘oya burtib turadi. Bu xildagi asarlar kitobxonga badiiy zavq beribgina qolmay, mamlakatimiz milliy istiqlol g‘oyasi va mafkurasining tokomillashuviga ham xizmat qiladi. Inson hayotini turli-tuman narsalarga о‘xshatadilar, qiyos qiladilar va har xil ta’riflaydilar. Ba’zilar uni oqar daryo deb atasalar, boshqalar cheksiz ummonga о‘xshatadilar. Yana bir guruh donolar hayotini juda murakkab kitobga qiyos qiladilar. Yozuvchi Xurshid Dо‘ stmu h ammad esa inson ha yotini yuqorida ta’kidlaganimizdek bepo yon b oz o r sifatida ta’riflaydi. Uning xuddi shu falsafa asosiga q urilgan va yosh tad qiqotchi J. Yо‘ ldoshbekov ” Roman va zamon ” (« О‘ zAS», 2000 yil 20 oktabr) nomli ma qo lasida tu g‘ ri ta’kidlaganidek, ha ddan tashqari chu q ur ma’noli ramzlarga, shartli manzaralaru ishoralarga, h atgo tushunilishi q iyin timsollarga boyligi bilan k о‘ pchilikni dovdiratib qо‘ ydi. Romanda bozor timsoli inson h ayotining ramzi sifatida namoyon b о‘ ladi. Asarda bu ramz asosiy timsolga aylantirilishining sababi shundaki, yozuvchi о‘ zining bosh q a h ramoni Fozilbek kabi ” bozorning h ar q arichida million falsafa k о‘ radi ” . Demak, yozuvchi bozor timsoli vositasida inson h ayotining о‘ ziga xos falsafasini yaratishga, uning mo h iyati-yu ma’nosini ochib berishga, turmushdagi ofatlarning sabablarini ani ql ashga intiladi. Shu bilan birga romanda tom ma’nodagi bozorning shakli- shamoyili h am y о‘q emas. Fa q at shakli-shamoyili emas, balki romanda bozorning keng k о‘ lamli manzaralari, shov qi n- suronlari, Eski Juvadagi kabi yonida kutubxonasi, q ayno q savdo-soti q lav h alari, x a tto 70

h al qili nishi q iyin b о‘ lgan murakkab muammolariga ishoralar h am mavjud. Chunonchi, asarni о‘q iy boshlashimiz bilan olomonning ba qi ri q -cha q iri q lariga t о‘ li q bo zorning q uyidagi h ayajonli manzarasiga duch kelamiz: ” — Q ani, kep q oling, asalidan, op q oling! — Asal b о‘ lsa, sotarmiding, anoyi? — Beshik bormi, beshik? - Sumagi qoldi , opo q i, sumagi!.. — Teri bormi, teri? — T о‘ yga q alampir ola keting! — Qо‘ y terisi kerak, teri! — Qopqon o p keta q ol, tozi! — SH о‘ rtang q urt keragidi? — Jevachka olsang-chi, oposi!.. Bozor-da, h ar kim keragini s о‘r aydi, h ar kim topganini sotadi, eplaganini oladi ” 1 . Mana shunday h ammamizga tanish realistik manzaralar bilan bir qa torda muallif bozorning dolzarb muammolarini, h atto da hsha tli ziddiyatlarini h am q alamga oladi. Xususan, asarda h ozirgi bozorning dolzarb muammolaridan biri sifatida unga ra h barlik masalasi k о‘ tariladi. Bozorboshi Qo simbekning yotib q olishi bilan bo g‘ li q h olda bozorni boshqarish oson emasligi, unga r a h barlik qi lish uchun h am chinakam iste’dodli tadbirkorlar zarurligi t о‘g‘ risidagi q arash ilgari suriladi. Yozuvchi tal qin iga k о‘ ra bozorga ra h barlikning qiyinligi undagi da h shatli illatlar bi lan belgilanadi. Unday illatlardan biri sifatida asarda sotuvchi-yu xaridorlarning turli-tuman amaldorlar, tashkilotlar va shub h ali ” soli q chi ” lar tomonidan talanishi manzarasi chiziladi. Manzaraning ta’sirchan chi qi shiga yozuvchi romanga о‘ zining “ Jajman ” h ikoyasi mazmunini ustalik bilan singdirish, ya’ni ”tog‘ni yutvorsayam t о‘ ymaydigan ” nojins ma h lu q timsolini yaratish or qa li erishadi. Muallif falsafasidan ayon b о‘ lishicha, bunday nojins jondorlardan qо‘ tilmo q uchun ” bozorga asl odamlar kerak ” . Shu tari q a yozuvchi о‘ zining ma q sadlaridan biri h ozirgi zamon bozorida 1 Х.Дўстмуҳаммад. Жажман. 71

h arakat q iladigan inson qi yofasini chizish ekanligini ayon etadi va asari markaziga Fozilbekdek q a h ramon timsolini qо‘ yadi. Uning q iyofasini chizishda muallif realistik tasvir y о‘ llaridan ancha chekinib, romantik b о‘ yok l arga keng о‘ rin beradi. T о‘g‘ ri, Fozilbek h ozirgi bozorchilarga xos xususiyatlardan butunlay ma h rum emas. Jumladan, о‘ sha odamlar kabi «Fozilbek bozordan beri kelmaydi, olomon o q imiga qо‘ shildi deguncha joni orom oladi. Demak, u h am oladi! U о‘ zining h amma q atori oluvchi ekanidan tonmaydi, fa q at miyi g‘ ida kulib, aybdor odamdek о‘ n g‘ aysizlanib, ”h ar kim didi-farosatiga yarasha oladi ” deb falsafa s о‘q iydi ” . K о‘ pchilik bozorchilarga xos tomonlari b о‘ lsa-da, Fozilbek ulardan keskin far ql anib turuvchi fazilatlarga, fav q ulodda belgilarga ega. Xud d i shu fazilatlari Fozilbekni k о‘ pro q yozuvchi xayolidagi, idealidagi Q a h ramon sifatida tasavvur qi lishga y о‘ l ochadi. Mual lif h ozirgi b ozorlarimizda h ar q adamda uchraydigan odam q iyofasini chizishdan k о‘ ra о‘ z xayollarida, orzularida, yuksak mukammallik t о‘g‘ risidagi tasavvurlarida yaratilgan h a q ikiy tadbirkor inson siymosini gavdalantirishga h arakat qi lgan. Fozilbek aksariyat bozorchilardan о‘ ta ha lolligi, fidoyiligi, q albi beg ‘ ubor tuy g‘ ularga t о‘ li ql igi va kitobga b о‘ lgan cheksiz mu h abbati bilan ajralib turadi. Yozuvchi ho zirgi bozorda bunday kishilarning topilishi qi yinligini yaxshi tushunadi va ularning kelajakda h ayotimizda tip darajasiga k о‘ tarilishiga ishonch bildiradi, Bu ishonchini muallif rastalar orasida tentirab yuruvchi kampirning bozorga о‘g‘ il tu g‘ ib berishi haqi dagi s о‘ zlari or q ali ta’kidlagandek tuyuladi. Bozor odamlariyu manzaralari, muammolariyu ziddiyatlari tasviriga q anchalik о‘ rin berilmasin, ular ning h ar tomonlama k о‘ lamli, t о‘ la q onli timsolini yaratish romannavisning asosiy ma q sadi h isoblanmaydi. Bozor va uning odamlari yozuvchiga inson h ayoti muammolarini badiiy ta hl ildan о‘ tkazish uchun bir vosita b о‘ lib xizmat q iladi. H atto yuqorida tilga olingan nojins jondor h am t о‘g‘ ridan-t о‘g‘ ri bozorning doimiy bir unsuridek tuyulsa-da, Fozilbek aytganidek, ” odamlar... badanidagi illatlardan vujudga kelgan ” ma hl u q sifatida k о‘ rsatiladi. Bozor inson h ayoti muammolarini k о‘ tarish uchun ni ho yatda q ulay vosita sifatida tanlanishi yozuvchi xo hi shi bilangina emas, balki 72

k о‘ pro q turmush ta q ozosiga k о‘ ra r о‘ y bergandek tuyuladi, chunki h ozir roman qah ramonlaridan Diyorbek aytganidek, ” odamlarning k о‘ ngli, uy- h ayoli, ma q sad-maslagigacha bozorxonaga aylanib ketdi ” . Shunga k о‘ ra Fozilbek juda t о‘g‘ ri ta’kidlaganidek, ” bozor — odamlarning asl basharasini kunday ravshan k о‘ rish mumkin b о‘ lgan eng q ulay joy ” h isoblanadi. Shu tari q a muallif bozordan inson ha yoti muammolarini, ofatlarini kunday ravshan k о‘ rsatuvchi k о‘ zgu sifatida foydalanishga urinadi. Inson h ayoti muammolarini badiiy tal q in etishda muallif ” Orom kursi ” q issasida ancha yaxshi samaralar bergan y о‘ ldan, ya’ni modernistik tasvir unsurlariga kengro q erk berish tamoyili izidan boradi. Romanda unumli k о‘ llangan modernistik tasvir unsurlari q atoriga ramzlardan ni h oyatda keng foydalanish va ular zimmasiga cheksiz teran ma’no yuklash, kutilmagan vo qe alarga alo h ida e’tibor qa ratish va ularni q ayta- q ayta tilga olish y о‘ li bilan ayrim masalalarning mu h imligini ta’kidlab borish, psixologik ta hl ilda о‘ ta q is q alikka intili sh va realizmga xos mufassallikdan q ochish kabi usullar kiradi. Romanda eng k о‘ p qо‘ llangan ramzlar sifatida t о‘ yga taklifnoma va о‘ lim xabari timsollarini ajratib k о‘ rsatish t о‘g‘ ri b о‘ lsa ke r ak. Fozilbek qa yerga bormasin, qо‘ liga t о‘ yga taklif qog‘ozi tut q azadilar. Shuningdek, u kim bilap gaplashmasin, deyarli doim novcha zakonchining janozasi kechiktirilib, о‘ ligi k о‘ milmayotganini s о‘ zlaydilar. Asar oxirida esa uning otasi Q osimbekning vafoti h a q idagi xabarni keltiradilar. Mazkur ikki asosiy ramz vositasida muallif о‘ zining Fozilbek t ilidan bayon qi lingan: ” Chin sevgiyu о‘ limdan bo shq asi yol g‘ on!.. ” — degan g‘o yasini alo hi da ta’kidlagan tarzda yuzaga chi q arishga uringan k о‘ rinadi. Shuningdek, bu ramzlarda inson h ayotining mo h iyatiga, ya’ni uning maz kur ikki q utb — mavjudlik baxtiyu о‘ lim orasidagi jarayon ekanligiga ishora h am seziladi. Turmush mo hi yatini shunday tushunishdan kelib chi q ib, muallif butun romani inson va uning ha yotini qa drlashga da’vat ru h i bilan su g‘ or ili shiga intiladi. Aynan bir ramzga q ayta - q ayta ur g‘ u berish, ayrim vo qe alar h ikoyasini b о‘ lib- b о‘ lib davom ettirish y о‘ li bilan u asar markaziga inson q adr- q iymati muammosini qо‘ yishga muvaffa q b о‘ ladi. Fozilbekning uyidan bozorga, 73

rastadan rastaga, undan kutubxonaga, qi roatxonadan k о‘ chaga yoki qa rindoshlarinikiyu d о‘ stlarinikiga yurishlari va yana о‘ zining yashash joyiga qa ytishlari davomidagi k о‘ rgan - kechirganlari, duch kelgan su h batdoshlari, boshidan о‘ tkazgan vo qe alar-u ru h iy h olatlari mazkur muammoning h ayotdagidek jonli tal qin i uchun q ulay bir vosita b о‘ lib xizmat qi ladi. Muammoning davrimiz uchun g‘o yatda mu h imligini alo h ida ta’kidlash ma q sadida muallif dastlabki ramzlardayoq e’tiborimizni insonning qa drsizlanib borayotganligidek mud h ish ofatga qa ratadi. Bu ofatning ramzi sifatida novcha zakonchining murdasi atrofidagi mashmas’halar jonlantiriladi. Roman boshlarida janozasi kechiktiri lib, о‘ ligi tekshirishga olib ketilgan zakonchi asar oxirigacha h am k о‘ milmay q olib ketaveradi. H amma mayitning xoliga dildan achinsa-da, uni xorlikdan q ut q arish y о‘ lida he ch narsa qi lolmaydigan ojiz kimsalar b о‘ lib q olaveradi. Bunday manzara kitobxonni beix t iyor: ”О‘ ligi shunchalik xor b о‘ lsa, insonning tirigi qa nday q adr- qiy matta ega ekan? Uning q adrsizlanish sabablari nimada? ” — degan savollar ustida iztirobli uylar girdobiga g‘ ar q etadi. Yozuvchi tal q inidan ayon b о‘ lishicha, buning sabablaridan biri in son nafsning, manfaatning, foydaning q uliga aylana borib, о‘ z q adr- q iymatini yerga urishi h isoblanadi. Xuddi shuning ramzi sifatida romanda chu q urga tu- shib ketgan ot timsoli gavdalantiriladi. Ot beli sinib, о‘ lib yotganiga qa ramay, cha qq on ” bozorchi ” lar uning jigarini о‘ marib, odamlarga sotishga urinadilar. Bu jonli manzara inson qa drini tushirayotgan omillardan biri uning foyda y о‘ lida he ch q anday ha romdan, tubanlikdan h ayi q may qо‘ yganligi h a q ida xulosa chi q arish uchun yor q in y о‘ l ochadi. Inson shaxsining bu q adar qa drsizlanishi yozuvchi falsafasiga k о‘ ra kishilarni bir-birini о‘ ldirishdek mud h ish fojiaga olib boradi. Falsafasining mazkur qir rasini ifodalashda muallif romanda q ayta- q ayta uchraydigan q amo q dan q ochgan jinoyatchi ramzidan ma h orat bilan foydalanadi. Q amo q dan q ochgan Ra h im suvga ch о‘ kayotgan g о‘ dakni q ut q arish uchun Ma hk am ch о‘ tga yordamga yetib keladi. Uning q amo q dan q aytib, о‘ ch olishidan qо‘ r qq an Ma h kam ch о‘ t esa vaziyatdan foydalanib, Ra h imni tagiga bosib о‘ ldiradi. O q ibatda о‘ z manfaati y о‘ lida he ch 74

narsadan, ha t t o pulga sho h mot о‘ ynashdan h am qa ytmaydigan Ma h kam ch о‘ t ikki kishining, ya’ni beguno h g о‘ dak bilan Ra h imning qo tiliga aylanadi. Fa qat Ma hk am ch о‘ t q otillikni shu q adar ustalik bilan bajaradiki, natijada uni ayblash uchun bironta asos topilishiga imkon q olmaydi. Kishini larzaga soluvchi bu manzara bilan tanishar ekan, kitobxon: ” Insoniyatni shu q adar q adrsizlanishdan qu t q aradigan y о‘ l, najot bormi? ” — degan savol ustida bosh q otiradi. Yozuvchi savolga ani q javob q aytaradi. Uning tal q inidan ma’lum b о‘ lishi- cha, insoniyat uchun najot bitta, ya’ni Fozilbekning sevgilisi Q adriyadir. Q adriya esa romanda t о‘ la qo nli ayol timsolidan k о‘ ra k о‘ pro q kitobning ramzi sifa tida namoyon b о‘ ladi. Demak, kitob insonni qa drsizlanishdan, tubanlikdan xalos etuvchi q udratli omil h soblanadi. Balki xuddi shuni alohida ta’kidlash uchun yozuvchi о‘ z q a h ramoniga ”Q adriya ” degan g‘ ayrita- biiyro q ism tanlagan b о‘ lsa ajab emas. Uning kitob ramzi ekanligini esa muallif q a h ramonning s о‘ zlari or q ali bir necha marta q ayd qila di. Chunonchi, Q ad riya bir yerda Fozilbekka: ” Sizning boshpanangiz bor, meniki — q iroatxona ” , — desa, bo shq a о‘ rinda: ” Men qi roatxonaga turmushga chi qq anman... Q iroatxona mening oilam ” , — q abilidagi dil i q rorini iz h or etadi. Inson kitobdan, ya’ni Qa driyadan najot topishi g‘ oyasi romanda Fozilbekning Q adriya bilan turmush q ursa, «boshqalarga malol keltirmay yashash ” dek ”haqiqiy baxt” ga erishuvi, ikkalasi ” bir tana, bir vujud, bir xayol, bir orzu-niyat ” ga aylanishlari haq idagi uylari, sevgiga talpinishlari, uchrashuvlari, su h batlarini jonlantirish or q ali r о‘ yobga chi q ariladi. Lekin yozuvchiga asosiy g‘ oyasi ani q ifodalanmagandek tuyuladi. Shunga k о‘ ra, u asosiy g‘ oyaviy ma q sadini G‘ ulomjon tilidan q uyidagicha bayon q iladi: ” Siz aytayotgan ofatlarning h ammasiga tadbir bor, chora bor. Kitobxonaga boring — h ammasi yozi l gan. Fa q at uni о‘qi shmayotgani chato q ... ” Yozuvchi g‘ oyalarini alo h ida ta’kidlashga, jar solib bayon qi lishga о‘ tishi uning о‘ zi mazkur qa rashlar ifodasida q andaydir kemtiklar borligini pay- qa ganligidan dalolat beradi. Kemtiklar b о‘ lsa-da, Xurshid D о‘ stmu h ammad ” Bozor ” romanida ” ma’rifat ” s о‘ zini biron marta ishlatmagani h olda, go h moder nizm unsurlaridan, go h realistik tasvir tamoyillaridan, go h romantik 75

b о‘ yokdardan foydalangan tarzda kitob insoniyat uchun najot q altasi ekanligi haqi dagi falsafani, ya’ni ma’rifatparvarlik g‘ oyasini ancha ta’sirchan shaklda ifodalashga muvaffa q b о‘ lgan. Aftidan, tasvir unsurlari meyorida t о‘ li q mutanosiblikka erishilmagani yuqoridagi kemtikni turdirgan sabablardan biri b о‘ lsa kerak. Ayni q sa, mufassal realistik tasvirdan h addan orti q uzo ql ashish salbiyro q o q batlarga olib kelgan k о‘ rinadi. Bunga i q ror b о‘ lmo q uchun Q adriyaning о‘ tmishi tasvirini eslash mumkin. U kitobning ramzi b о‘ lsa-da, jonli odamga, ayolga xos k о‘ plab h arakatlar q iladi: s о‘ zlaydi, yuradi, Fozilbek bilan q ucho q dashadi, о‘ pishadi, sutdek o ql igi bilan maftun q iladi. Go h -go h da u ilgari oilasi b о‘ lganligiga q andaydir ishoralar q ilib qо‘ yadi. Yozuvchi qi zni k о‘ pro q kitobning ramzi sifatida gavdalantirgani uchun uning h ayot y о‘ lini, tarixini jonlantirishni xayoliga h am keltirmaydi. Asl i da Q adriya о‘ tmi- shining h ayajonli manzaralarda jonlantirilishi uning chindan h am F ozilbek mu h abbatiga loyi q ekanligini shub ha tu g‘ dirmaydigan darajada asoslash uchun zarur dalil b о‘ lib xizmat qi lishi mumkin edi. Demak, Fozilbekning yoshligi, ayni q sa, g о‘ yo onasining о‘r niga dunyoga kelgani haqi dagi vo qe alarga ancha q izi qa rli sa h ifalar ajratilgani h olda, Q adriya о‘ tmishini yoritishda mufassal realistik tasvirdan h addan or t i qr o q uzo ql ashilgani ma’lum darajada pand bergan k о‘ rinadi. Xuddi shu metodga xos b о‘ lgan va muallifning ” Pano h” q issasida yaxshi samaralar bergan psixolo gik ta hl ildan о‘ ta si qiql ik tomon yuz b о‘ rilishi esa ayrim о‘r inlarda Fozilbekning ru h iy h olatlari tasvirini ishontirish q udratidan ma h rum qi lib qо‘ ygandek tuyuladi. Bunga i q ror b о‘ lmo q uchun Fozilbekning uylanmagan yigit juvon bilan turmush q urishi masalasiga munosabati aks etgan о‘ rinlarni eslash kifoY. Q adriyaning oilasi b о‘ lgani xususidagi ba’zi gaplarini eshitganda, Fozilbek qa lbida ayrim shub h alar tu g‘ iladi, lekin boshq a he ch q anday ziddiyatli jarayonlar r о‘ y bermaydi. Aksincha, u о‘ zidagi ilk sarosimani osonlik bilan yengib, uyidagilarga q uyidagi qa t’iy qa rorini bildiradi: ” Va q ti- soati kelsin, qi zmi- juvonmi, far q i y о‘q ! — ma’ q ul kelganini ay t aman, ana о‘ shanda uylantirib q utilasizlar!.. ” Fozilbek yozuvchining idealidagi q a h ramon, Q adriya esa kitobning ramzi 76

b о‘ lsa-da, ular h a qiqi y jonli odamlarga xos xususiyatlardan, fazilatlardan, uy- kechinmalardan butunlay ma h rum emas. Shu n ga k о‘ ra kitobxon deyarli barcha odamlarga taallu ql i b о‘ lgan xatti- h arakatlarni, gap-s о‘ zlarni, fikr-tuy g‘ ularni ulardan h am kutishga h ak l i. Chunonchi, Fozilbekning shar q kishisi, о‘ zbek yigiti b о‘ la turib, shuningdek qо‘ shnisining kelini qi z chi q masligi o qi batida b о‘ layotgan da h shatli janjallar q ulo g‘ ini q omatga keltirayotgan bir sharoitda juvonga uylanishning mo h iyati tu g‘ risida sira о‘ ylamasligi, erkaklik g‘ ururining q adri h a q ida mutla q o iztirob chekmasligi kitobxonga erish tuyuladi. Teran isixologik ta hl il esa Fozilbekning ana shunday iztirobli ru h iy h olatlarini gavdalantirishga va shu or qa li Q adriyaga mu h abbati q ay dara jada yetilganligini mufassal k о‘ rsatishga y о‘ l ochishi mumkin edi. Romanda realizmning badiiy dalillashdek samarador tamoyilidan ma’lum darajada chekinilishi h am asarda ishonilishi q iyin yoki jiddiy ma q sadga b о‘ ysundirilmagan vo qe alarning k о‘ payib ketishiga y о‘ l ochgan. Jumladan, kitobning a h amiyati t о‘g‘ risidagi yuqoridagi s о‘ zlarni aytgan G‘ ulomjon fa qa t bir о‘ rindagina Fozilbek bilan su h batlashadi, boshqa he ch yerda k о‘ rinmaydi. Fa q at yozuvchi g‘ oyasini bayon q ilish uchun kiritilganligi, asosiy syujet chizi g‘ iga mutla q o 6 og‘ lanmagani sababli G‘ ulomjon timsoli asarda butkul orti q cha b о‘ lib q olgan. Romanda modernizm unsurlariga h addan orti q ro q darajada о‘ rin berilgani h am muayyan kemtiklik, noani ql ik, mav h umlik kelib chi qi shiga sabab b о‘ lgan. Xususan, asarda ramzlarning h addan ta shq ari k о‘p ayib ketishi o q ibatida ularning ba’zilari qa nday ma’no anglatishi yoki q aysi g‘ oyaviy ma q sadga xizmat qi lishi noma’lumro q b о‘ lib q olgan. Fikrimizning dalili sifatida romandagi Von Suu timsoliii xotirlash kifoY. U bozorda go h y о‘q olib q rladi, go h paydo b о‘ lib ba’zi vo qe alarga aralashib qо‘ yadi. Shunga q aramay, uning q ay ma q sad d a romanga kiritilgani va ayni q sa, nima uchun ” Von Suu ” degan xitoychami, koreyschami ism berilgani anglashilmay q olaveradi. Un g a teg ishl i parchalarni tushirib q oldirilsa h am, romanning mazmuniga katta putur yetmaydigandek tuyuladi. 77

Demak, umumiy saviyasiga k о‘ ra, ” Bozor ” asari bi lan yozuvchi Xurshid D о‘ stmu h ammad insonning q adr- q iyma t i n i k о‘ tarishga cha q iruvchi ma’rifatparvarlik ru h i bilan su g‘ orilgan jiddiy falsafiy roman yara- tishga muvaffa q b о‘ ldi. Bu asar badiiy adabiyotda ma’ rifatparvarlik g‘ oyalari о‘ lmasligini va ular yangidan-yangi tal qin lar tufayli turli zamonlarga xos dolzarblik, o h angdorlik, ta’sirchanlik h amda h a qq oniylik q udrati kasb etishini tasdi q dovchi h odisa sifatida maydonga keldi. Mazkur roman tajribasi shuningdek, yozuvchi mufassal realistik tasvir tamoyil- l a riga kо‘proq amal q ilganda, jiddiyro q muvaffa qiyat ga erishuvi mumkinligini taxmin qi lishga h am imkon tu g‘ dirdi. III.2. Milliylik va milliy xarakter talqini Hozirgi о‘zbek romanlarini milliy va milliy harakter masalasi nuqtai- nazaridan kuzatganda nafaqat istiqlol davri romanlarida, balki shо‘rolar davrida yaratilgan romanlarda ham, istiqlol arafasida chop etilib zamondoshlarimizning ma’naviy-axloqiy qiyofalarini aks ettirishga jazm qilingan asarlarda ham о‘z ifodasini topganligini kо‘ramiz. Davr kishisi obrazini murakkab va haqqoniy chizgilarda tasvirlash jihatidan istiqlol davri о‘zbek romanchiligida eng e’tibor topgan asarlardan biri Xurshid Dо‘stmuhammadning ”Bozor” romani e’tiborga molikdir. Yozuvchi asarda hayotning mohiyati haqidagi falsafiy qarashlarini 78

о‘ziga xos mahorat bilan badiiy ma’no tashuvchi timsoliy obrazlar hamda metafora tili bilan tasvirlab berishga erishgan. U bir qaraganda oddiydek tuyulgan hayot oqimi behisob qarama - qarshiliklar, manfaatlar tо‘qnashuvi va turli-tuman ziddiyatlar kurashidan iboratligi hamda insonning chalkash taqdirlarini Fozilbek obrazining talqini orqali zimdan kuzatadi. Asar shunday boshlanadi: ”Qani, kep qoling, asalidan op qoling! Asal bо‘lsa sotarmiding, anoyi?! Beshik bormi, beshik?! Sumagi qoldi... Teri bormi, teri? Tо‘yga qalampir ola keting!” 1 Mana shu jumlalarning har biri ramziy ma’noga ega bо‘lib, uning zamiriga yashiringan boqiy hayot. falsafasi butun asar mohiyatiga singib ketganga о‘xshaydi.Ma’lumki, inson dunyoga kelishi bilanoq hayotdan nimadir olishga intiladi, umr bо‘yi nimalarnidir izlash bilan mashg‘ul bо‘lib, imkoni boricha faol hayot kechirishga harakat qiladi. Shuning uchun ham bu yorug‘ dunyo о‘zining azaliy hikmatlari bilan bizga bamisoli bozorni eslatadi. Shu bois, adib ”asal bо‘lsa sotarmiding, anoyi” degan birgina jumla orqali g‘oyat muhim bir falsafiy qarashni, ya’ni ”hayotning о‘zi achchiq qismat-ku, agar u shirin bо‘lganida sotarmiding?” degan purma’no mushohadani о‘quvchi mulohazasiga tashlaydi. Sumak olib ketishga undash esa kelajakka ishonch va odamzot naslining davomiyligini eslatib tursa, ”teri” detali bu dunyodagi yuzsiz va behayo kimsalarga, odamlar о‘rtasidagi h ayo pardasi kо‘tarilganligiga ishoradir. Xalkimiz odaticha, tо‘yga olinadigan xarjlik mahsulotlariga tuz, qalampir, xullas, achchiq narsalar aralashtirilmaydi. Shuning uchun ham tо‘yga olinadigan qalampir ruhan bir-biriga yaqin bо‘lmagan kishilarning achchiq qismatiga nisbatan qо‘llanilgan badiiy timsoldir. Asarni ana shunday sо‘zma- sо‘z, jumlama-jumla tahlil qilsakkina, adib mushohadalari va badiiy niyati zamirida mujassamlashgan falsafiy qarashlarning teran hayotiy mohiyatini anglay olishimiz, bugungi kun kishisining ma’naviy-axloqiy dunyosini kashf etishimiz mumkin bо‘ladi. Shu bilan birga, asarda bugungi kunimizning dardi, iztirob va tashvishlari, zamondoshlarimizning dunyoqarashi va ruhiy olamida kechayotgan о‘zgarishlar, о‘zlikni anglash va shaxsning hayetdagi о‘z о‘rnini 1 Д ў стму ҳ аммад X. Бозор. - Тошкент: Шар қ , 2000. - 191 б. 79

xis etishi jarayonida yuzaga kelayotgan muammolarning ham haqqoniy tasvirini kо‘ramiz. Eng asosiysi, ma’naviy-axloqiy muammolarning mohiyati millatning о‘zligini tanishi yoki о‘zligidan chekinishi bilan bog‘liq voqealar talqini sifatida kо‘rsatiladi. Uning qahramonlarini milliy ruhiyat ifodachisi tarzida ham, millatga xos ayrim kamchiliklari mavjud bо‘lsa-da, harqalay shaxsiy komillik yо‘lidagi izlanishlarning himoyachilari sifatida ham tavsiflash mumkin.Romanning yetakchi qahramoni Fozilbek bо‘lib, u adib tomonidan ideal shaxs sifatida talqin etiladi. Ideal shaxs yoki qahramon haqida sо‘z yuritilarkan, asarda tasvirlanayotgan borliq yoki hayotiy muhit ma’lum ma’noda muallif estetik idealining rо‘yobga chiqishi uchun xizmat qiladigan adabiy maydon vazifasini о‘taydi . Ikkinchidan, о‘sha real borliq qanday bо‘lsa, shundayligicha aynan aks ettirilibgina qolmay, tasvirlanayotgan voqea va hodisalar muallifning kо‘ngil kо‘zgusi orqali ifoda etilishi yoki qayta ishlanishi natijasida badiiy idrok etilgan voqelikning yangicha talqini yaratiladi. Uchinchidan esa, mana shu qayta ishlanish jarayonida muallif ish kо‘rayotgan vositalar, ya’ni romanning obrazlar tizimi, syujet va kompozitsiyasi hamda badiiy nutq vositalari voqelikning badiiy tahlil qilishga yо‘naltiriladi. Garchi masalaga ancha keng kо‘lamda qaralgan bо‘lsa - da, mana shu uch jihat Xurshid Dо‘stmuhammad romanining dastlabki lavhalaridanoq yaqqol kо‘zga tashlanadi. Tasvir obyekta bо‘lgan real borliq, ya’ni muhit sifatida BOZOR olinadi. Tabiiyki, adib bozorda nimani kо‘rsa aynan romanga olib kiravermaydi, balki uni qalb prizmasi orqali о‘tkazib, tahlil qiladi va bu jarayonda yuqorida kо‘rganimizdek, bozordagi har bir savdo predmeta ramziy ma’no tashiydigan badiiy detalga aylanadi. Adib mana shu tasvirdagi muhitga mos qahramonlar tanlaydi, ularning xatti - harakatlari asosida asar syujetini yaratadi va romanning kompozitsion qurilishini ham tasvir obyekti qilib olingan bozor talqinidan kelib chiqib belgilaydi. Ana shu holatlarni roman tahlilida birma-bir kо‘rib chiqqanda, dastlab, mutaxassislarning asar bosh qahramoni Fozilbek xususidagi xulosalariga e’tibor qaratish kerak. Adabiyotshunos Y.Solijonov ”...menga 80

Fozilbek hozircha xarakter darajasiga kо‘tarilmagandek tuyuladi. Boz ustiga u romanda faol emas, shunchakimunosabat vositasi, xolos”, - deb hisoblaydi Bizningcha, Fozilbek roman badiiy strukturasida asosan, k uz atuvchi - q a h ramon vazifasini bajarish bilan birga asarda tasvirlanayotgan vo qe alarni bo g‘ lab turuvchi asosiy badiiy markaz h am h isoblanadi. “Bozor ” q a h ramoni “ О‘ tkan kunlar” q a h ramoni Otabek ismiga o h angdosh tarzda “Fozilbek” deb atalgan. Fozilbek ha m Otabek singari bozor tijorat odami. Yana k о‘ p ji ha tlari bilan “ О‘ tkan kunlar”ni yodga tushiruvchi bu roman mavzu va muammolar tal q ini, syujet tuzilishi, vo qe a- h odisalarni ifodalash tarzi, personajlar ta q diri, xarakteri, ru h iyati tasviri, badiiy ta hl ili ji h atidan butunlay yangichadir ”. Q axramon ru h iyatidagi yangilik uning ismi va ismiga mos ha rakatidagina emas, balki shu al g‘ ovli davr sharoitida о‘ zini - о‘ zi namoyish q ilishi uchun yozuvchi tomonidan berilgan imkoniyatda h am k о‘ zga tashlanadi, Fozilbek ma’nan so g‘ lom, feli keng inson. U ichkilikni yoqtirmaydi, chekishga ishtiyoqmand emas, zinoga qо‘ l urmaydi. О‘ zgalarning ta q diriga aralashavermaydi, bozor ha yotini va undagi odamlarni zimdan jim k u zatadi. Atrofida sodir b о‘ layotgan vo qe a - ho disalarga munosabat bildirishga, о‘ z fikrini bayon q ilishga va biror ishga qо‘ l urishga shoshilmaydi. Garchi h amisha odamlar orasida b о‘ lsa-da, el - yurtdan, jamiyatdan uzilgandek, bamisoli tan h olikda kun kechirayotgandek ru h an yol g‘ iz. Kundalik yumushi esa bozor kezishdan iborat, xolos. Kitobxon bu romanni о‘q ib tugatsa h am Fozilbek nima kasb bilan mashg ‘ ul b о‘ lganligini bilolmaydi. Asarda tasvirlangan vo qe alar Fozilbekning xayolida kechgan b о‘ lib, bevosita uning guvo hl igida r о‘ y bergan vo qe a- h odisalar tal q inidan iboratdir. Fozilbek о‘zining tu g‘ ilishini eslab q iynaladi. Chunki о‘zi tu g‘ ilganida vafot etgan onasining о‘ limida о‘ zini guno h kor deb biladi. Shu “onasining etagida q olgan” bu bola qa lbida о‘ zining dunyoga kelishidan norozilik va guno h korlik h issi j о‘ sh urib, bu tuy g‘ u bamisoli bir sharpa kabi h amisha q a h ramonni betinim ta’ q ib q ilib yuradi. Yozuvchi uning dunyoga kelishi bilan bo g‘ li q vo qe alar tasvirini bayon q ilib berar ekan, bir muncha ishonchsiz tuyuladigan tafsilotlarni bevosita qahramon nut q i vositasida na q l q iladi. Aslida о‘ zining dunyoga 81

kelishini fojia deb hi soblagani uchun vijdon azobi girdobiga tushgan Fozilbek bozor kezish asnosida h a yot dagi fojialarni kuzatar ekan, k о‘ ngli biroz taskin topgandek b о‘ ladi. Shu tari q a, asta-sekin “fojiaviylik” dardidan fori g‘ b о‘ ladi. Asar manti g‘ idan kelib chi q ilsa, yozuvchi idrokicha, insonning bu dunyoga kelishining о‘ zi aslida katta bir fojia: chunki kishining tavallud da q i q asi о‘ lim sari qо‘ yilgan ilk q adam ekanligini anglashning о‘ zi h am ana shu ulkan fojianing nozik chizgilari tarzida tasvirlanishidan dalolat beradi. Inson foniy dunyodan bo qi y olamga yuzlanguniga q adar y о‘ l qо‘ ygan xatolariyu, not о‘g‘ ri xatti - h arakatlari bu fojialar zanjiridagi uchinchi h alka ekanligi va kishining bunday “fojea”lardan baland turishi uning axlo q iy amallarining natijalariga bo g‘ li q ligini adib ramziy badiiy b о‘ yoqlarda ishonarli tarzda tasvirlagan. Shunday ekan, inson h ar da q i q ada ogo h b о‘ lmo g‘ i lozim, chunki tashlangan birgina not о‘g‘ ri q adam yoki bir o g‘ iz yol g‘ on s о‘ z kishini fojialar girdobi sari yetaklaydi degan fikr asarning о‘q chizigini tashkil etadi . X.D о‘ stmu h ammad о‘z asarida kishilik jamiyati va shax s h ayotida r о‘ y beradigan k о‘ pgina fojialarning zaminini k о‘ rsatishga h arakat q ilgan. Asarda tasvirlanishicha, odamlar bozorda xarid q ilish jarayonida, ayni paytda shoshib-pishib taklifnoma tar q atishga, tezro q t о‘ y о‘ tkazib olishga h arakat q ilishadi. Ular t о‘ yni dabdabali q ilib о‘ ta k zishga intiladilar-u, ammo о‘ zlariga bir umrlik h amro h b о‘ ladigan insonning ru h iyatini, k о‘ ngil sirlarini, ma’naviy dunyosini о‘ ylab h am k о‘ rmaydilar. Bunga bozorda Fozilbekdan boshqa biror kimsa q izi q maydi. Bozorning bu kabi tashvishlaridan fa q at u ajablanadi va о‘z ta q dirida bunday xatolarga y о‘ l qо‘ ymaslikka a h d q iladi. Shuningdek, Fozilbekning otasi misolida bozor (ya’ni h ayot) ta q diriga, uning kelajagiga q izi q ish va о‘ zini bunga mas’ul h is etish h olati kuzatiladi. Asarda tijorat a h di xarakteridagi ma’naviy q ashsho q lik, tubanlashish, olcho q likka yuz tutish h olatlari bilan birga tevarak - atrofdagi odamlarning lo q aydlik kasalligiga mubtalo b о‘ lganligi h am tasvirlanadi. Ayni q sa, q amalgan kishiga nisbatan ishonchsizlik va nafrat, aldangan, x о‘ rlangan, xiyonat h amda yol g‘ onga r о‘ bar о‘ b о‘ lib iztirob chekayotgan kishi ta q diriga befar q lik shax s о‘ zligini kemiruvchi 82

mud h ish illatlardan biri sifatida badiiy ta h lil markaziga olib chi q iladi. Inson atalmish imkoniyatlari cheklanmagan ongli mavjudotning bunday illatlarga, befar q lik, lo q aydlik maskani - bozorga munosabatini rang-barang tasvirlarda ma h orat bilan chizib berishga adib ru h iy ta hl il usulini faol qо‘ llashi kuzatiladi. Bu tasvirlardan tashqari, kosa tagida nimkosa deganlaridek, adib ramziy b о‘ yoqlar vositasida tuy g‘ ular fojiasining turfa k о‘ rinishlari h a q ida h am о‘ ziga xos shakldagi timsoliy ifodalar tili or q ali keng ma’lumot beradi. Asar boshidan oxirigacha Fozilbekning uylanishi bilan bo g‘ li q muammolarga alo q ador vo qe alar taf s ilotidan iborat. Yozuvchining ma q sadi ikki yoshni jisman q ovushtirish emas, balki yigit bilan q iz vujudini oshyon q ilgan ru h ni birlashtirishga q aratilgan. Asarda Fozilbek uchun “kelin” izlaga n о‘ gay onasi, opasi va yangasining say’ - h arakatlari natijasida Munosibxonning topilishi bilan bo g‘ li q vo qe alar davr dardiga aylangan mu h im ijtimoiy muammo darajasiga k о‘ tariladi. Bu muammo Fozilbekning uylanishi bilan bo g‘ li q vo qe alar tasviri kesimida о‘ ziga xos tarzda aks etadi. О‘ zgalarning tavsiyasi bilan uylanishni xo h lamagan Fozilbek о‘ zi uylanmokchi b о‘ lgan q izni chin q albdan sevishini, chunki bir umr yonida b о‘ ladigan kishi unga ru h an yaqin b о‘ lishi kerakligini h is etadi. Shu bois, “bozor” timsolidagi h ayotni kuzatar ekan, о‘ z istaklarini g‘ alvirdan о‘ tkazayotgan savollarga ma’lum darajada javob h am topadi. Aynan ana shu javob Fozilbek nazarida katta fojialarga olib keladi. Asarda tasvirlangan fojialar Fozilbek obrazi orqali yozuvchi fikrini isbotlashga xizmat qiladi. Asarda “In’omalining: “Otam о‘lganda onam sevingan”1 degan fikri Fozilbekka ruhan ta’sir qiladi. Kо‘rinib turibdiki, muntazam ichuvchi otadan In’omali ham, uning onasi ham nafratlanishadi. Hatto uning о‘limidan quvonishadi ham. Taqdirning о‘yinini qarangki, oila qurib, uzoq yillar birgalikda yashagan va farzand qо‘rgan er-xotin о‘rtasida о‘zaro mehr-muhabbat yо‘q. Shuning uchun ham ayol bir yostiqqa bosh qо‘ygan erining о‘z hayotidagi, taqdiridagi, ruhiyatidagi о‘rnini his etolmaydi. Yoki bо‘lmasa, Fozilbekning opasi Zamirani olib kо‘raylik: u ota-onasining rayiga qarab turmush qurgan. Er о‘ z xotiniga kо‘ngilsiz bо‘lsa-da, о‘rtadagi tо‘rt farzandni о‘ylab yashayveradi. Garchi ana shu farzandlarini deb 83

о‘zi kо‘ngil qо‘ymagan xotin bilan umrguzaronlik qilsa-da, gо‘yo qismatning bu tarzdagi iztirobiga ayol aybdorday, xotinini tinimsiz kaltaklaydi, о‘z dardiga malham izlab, oxir-oqibat ichkilikka ruju qо‘yadi. Umrining oxirida о‘z uyidan bosh olib chiqib ketadi va oradan yetti yil о‘tgach, allaqayrdandir uning о‘ligi topiladi. Xotini uning izzatini qilib kо‘madi, el qatori osh-suvini berib, marakalarini о‘tkazadi. Bu udumlarning barchasi eriga bо‘lgan hurmat-e’tibor tufayli, ya’ni chin kо‘ngildan emas, balki el-yurtning kо‘zi uchun bajariladi, xolos. Bu dunyoga kelib er bо‘lib, oila qurib, farzand kо‘rsa-da, lekin umr yо‘ldoshidan mehr topmay bir umr armonda о‘tgan kо‘ngilning fojialarini adib teran badiiy mahorat bilan tasvirlab bera olgan. Bunday hayotiy voqea- hodisalarni kо‘p kuzatgan Fozilbek mana shunday kо‘ngilsizlik tufayli kelib chiqishi mumkin bо‘lgan fojiadan chuchib yuradi. Asarda tasvirlanishicha, Fozilbek b о‘ lajak umr y о‘ ldoshini bir k о‘ rishdayoq yoqtirib q oladi. Bu h am aslida h ayotda b о‘ lishi mumkin b о‘ lgan h odisa, albatta. Ammo asar q a h ramonining о‘ ta sinchkovligi, mulo h azakorligi va e h tiyotkorligini h am unutmaslik kerak. “Sutga chayilganday!” deb yubordi Fozilbek beixtiyor. Yuragi bezovta u ra ketdi. K о‘ ksidagi bezovta dukurni bosolmay, q izning izidan yugurgisi keldi . U о‘ zining ana shunday xarakteriga zid ravishda bir k о‘ rishdayoq .Qad riyaning sutga chayilgandek oppo q yuziga ma hl iyo b о‘ lib q olishi, bir-ikki bora su h batlashgandan s о‘ ng esa dar h ol uylanishga q aror qi l i shi, shuningdek, q izga h ali mu h abbat iz h or q ilmay, uning roziligini olmay turib t о‘ y h a q ida gapirishi kitobxonga q andaydir erish tuyuladi. Uning ustiga q izning о‘ tmishida q andaydir sir borligini h am sezadiyu, ammo ana shu “sir”ni bilish bilan mutla q o q izi q maydi. Q izning ota-onasi kimligi va yashaydigan manzili q ayerdaligi bilan emas, balki uning ishlaydigan joyi, ya’ni q iroatxona ta q diri bilan q izi q adi. Bu h olga asar q a h ramoni - jamiyatdagi lo q aydlik illatiga kontrast q ilib tasvirlangan Fozilbek xarakteridan kelib chi q ib yondoshsak, tasvir ancha ishonarsizga о‘ xshab k о‘ rinadi. Biro q , shu о‘ rinda asarda tasvirlangan vo qe li k ramziy mo h iyat kasb etishiga e’tibor q aratilsa, adibning Fozilbek va Q adriyani uchrashtirishdan k о‘ zlagan asosiy ma q sadi 84

fozillik bilan insoniy q adr- q immat birlashsa, komillik shakllanadi, degan h a q i q atni ifodalashdan iborat ekanligini k о‘ ramiz. Fozilbekni fozillik, donolik va zukkolikning timsoli q ilib yaratar ekan, uning jufti h alolini ma’rifat va q adriyatning, inson q adr- q immatining badiiy timsoli sifatida gavdalantiradi. Bu q adimiy va bar q aror tuy g‘ ularni bamisoli insonlar suratiga jonlantirib, “ h ayot” deya atalmish bozorga, ya’ni odamlar orasiga kiritadi. Xurshid Dо‘stmuhammad qahramoni shunchaki Fozilbek, ya’ni jamiyatning oqil, fozil va pok bir a’zosi. Uning bu ism bilan atalishida nafaqat ramziylik, balki ironik, ya’ni kinoyaviy ma’no ham ifodalanayotganligini asar voqealaridan bilib olish mumkin.Qizning ismi “Qadriya” deb atalishi esa uning о‘tmishida qandaydir bir sir borligiga ishoradir. Bizningcha, adib bu о‘rinda xalqimizning yaqin tarixidagi kechmishi, ya’ni shо‘ro davridagi mafkuraviy qullik kо‘lankasi bizning asriy qadriyatlarimiz va milliy tariximizga soya solib turganligi, madaniyatimiz va ma’naviyatimizga nisbatan oqilona munosabatda bо‘lishga yо‘l bermaganligiga ishora qilgan. Yozuvchi buni millat qalbidagi og‘riqli nuqta sifatida tasvirlagan. Romanda Fozilbek va Qa driyaning oila q urishiga xayrixo h b о‘ lgan bozorboshi Q osimbek obrazining yaratilishi adib badiiy niyatining yanada t о‘ la q onli chi q ishiga xizmat q iladi . Q osimbek aslida bozorni boshqarishi, h ar kuni odamlar orasida b о‘ lib, a h li tijoratning turli muammoli masalalarini h al q ilishi kerak edi. Biro q , u uyiga q amalib oladi-da, xononishin b о‘ lib, he ch kim bilan su h batlashmaydi. О‘ z xayollari va dardu dunyosi bilan andarmon b о‘ lgan bu odam aslida he ch kim bilan gaplashishni istamaydi. Chunki u bozordagi bedodliklaru, odamlarning ma’naviy olamidagi buzilishlarni k о‘ raverib bezgan. Odamlarning ma’naviy nopokligi, о‘ zaro q adr- q immat va insofu diyonatning y о‘q olganligidan chu q ur iztirobga tushgan bozorboshi о‘ z h asratlari o g‘ ushida g о‘ shanishin b о‘ lib q olgan edi. Q adriya bilan Fozilbekning topishishi esa uning n a zdida ramziy ma’noda ha yotdagi adolat, insof, h alollik va ma’rifatning davomiyligiga, ezgu tuy g‘ ularning umri bo q iyligiga ishora kiladi. Shu bois, 85

bularning topishishidan bozorboshining k о‘ ngli biroz taskin topadi. “ Odamlar tabiatidagi aynish va tubanlashish о‘ zaro mehr-shaf q at tan q isligi, milliy q adriyatlar unutilishi bois kelib chi qq anini yetarlicha anglab yetilmaganligi fojiasi va undan kelib chi q adigan ma’no X.D о‘ stmu h ammadning di qq at markazida turadi. Uning ma q sadi odamlar ongida r о‘ y bergan siljishlar, ru h iy о‘ zgarishlar, evrilishlarni k о‘ rsatishdan iborat. Romanda shaxsning milliy о‘ zligini anglatish jarayoni poetik tarzda ifodalangan ” . Dar haq i q at, insonning ma’naviy tanazzuli jamiyatga, ya’ni adib tasviridagi “ bozor ” ga, milliy о‘ zligini unutgan millat vakilining ta q diriga salbiy o q ibatlar olib keladi. X.D о‘ stmu h ammad asarda yana bir personajni tasvirlar ekan, ismlar zamiriga mujassamlashgan ramziy ma’noni q a h ramon xarakteri va asardagi vazifasiga k о‘ ra juda о‘ rinli qо‘ llab, jamiyat va shax s ta q dirini badiiy ta hl il q iladi. Bu Fozilbekning jiyani, Diyorbekning о‘g‘li Ayonbek obrazidir. Ayonbek asarda fa q at bir vazifani bajaradi, ya’ni h ar kuni bobosini s о‘ rab keluvchi kishini k о‘ radi. Q izi g‘ i shundaki, bobosini s о‘ rab keluvchi bu kishi Ayonbekdan boshqa he ch kimga k о‘ rinmaydi. Bu h olatdan h ayratga tushgan oila a’zolari ha m ushbu g‘ ayrioddiy sinoat ma g‘ zini cha q olmay, q ay g‘ uga botib, sarosimaga tushishsa-da, bir-birlaridan nimanidir sir tutishadi. Asar oxirida endigina oyoq q a turib, y о‘ lakka chi qq an Qo simbek о‘ sha h ar zamon s о‘ rab keluvchi kishiga о‘ zi duch keladi. Ana shunda bozorboshi r о‘ parasida turgan kishining kimligini anglab yetadi va uning s z zsiz nigo h idan umri poyoniga yetganligini anglaydi. Bu tasvir bozorboshining foniy dunyodan bo q iy olamga safar q ilishiga bir ishora ekanligi ana shundan keyingina о‘q uvchiga ayon b о‘ ladi. Bobosini s о‘ rab keluvchi kishini h ar kuni k о‘ radigan Ayonbek obraziga yuklangan badiiy vazifa h am ana shu h a q i q atni yetkazishga q aratilgan, Asardagi y о‘ l-y о‘ lakay aytilganday tasavvur beradigan ayrim s о‘ z va jumlalar ostiga h am tagma’no joylashtirilgan b о‘ lib, lu g‘ aviy birliklar or q ali berilgan ramziy chizgilar va timsoliy tal q inlar ha m asar mo hi yatini anglashga yordam beradi. Asarda sichqon k о‘ payganligi bir jumla bilan eslatib о‘ tiladi, 86

xolos. Aslida ana shu ” eslatma ” zimmasida h am tegishli badiiy yuk mavjud. Ma’lumki, sichqon zararkunanda jonivor. Shuning uchun ha m sichqonning k о‘ payishi isrofgarchilik va nopoklik ifodasi sifatida tasvirlanishi bilan birga inson nafsining urchishiga ha m nisbat beriladi. Adabiyotshunos A.Rasulov ” Bozor ” romanini ” yor q in izlanishlar samarasi ” 1 1 deb t о‘g‘ ri ba h olaydi. Chunki adibning ushbu asaridagi badiiy tasvir usuli bevosita jaxon adabiyoti durdonalarini yodga soladi. “Sichqonning k о‘ payishi”ga о‘ xshash tasvirlar A.Kamyuning ” Vabo ” romanida kam uchraydi. Bu asarda tasvirlanishicha, sha ha rda ” vabo ” kasali tar q alganida ” kalamushlar k о‘ payib ketadi ” . Yozuvchi kalamush obrazini ofat va falokat ramzi sifatida tal q in q iladi. K о‘ plab rus adabiyotshunoslari ta’kidlaganlaridek, bu romanning nomi sifatida qо‘ llanilgan ” Vabo ” atamasi ” urush ” ning ramziy ifodasi sifatida tal q in q ilinadi. Xurshid Dо‘stmuhmm ad bozordagi oddiy va jun b о‘ lib k о‘ ringan h odisalarga kuchli ramziylik ba g‘ ishlay olgan, uning asarida tasvirlangan h ar bir oddiy h odisa zamirida chu q ur tagma’no bor. Shuning uchun h am u roman shunchaki ma’naviy-axlo q iy poklikka cha q iruvchi didaktik asar emas, balki bugungi ma’naviy muammolarning ta h lili ha mdir. Q olaversa, X.D о‘ stmu ha mmad ja h on adabiyotidagi ramziy-falsafiy y о‘ nalishdagi modern romanlarni chu q ur biladi. Yozuvchi о‘ zining ramzlar asosiga q urilgan yangi tipdagi romanida BOZOR sifatida tasvirlangan sirli maxlu q aslida inson nafsining timsoliy k о‘ rinishlaridan biridir. Bozor maydonining ch о‘ kishi - aldov, yuzsizlik va ochofatlilik o q ibatida h ayotning izdan chi q ishi va insoniyatning ma’naviy tubanlashuviga ishora b о‘ lsa, bozorda yamo q chi va terifurushlarning k о‘ payishi (ularning ”qо‘ y terisi bor, yamab beraymi? ” deb q ichqirib yurishi) kishilik jamiyatida ildiz otgan manfurlik yuzsizlikning ifodasi sifatida tasvirlanadi. Bozor maydonlari va rastalaridagi bexayoliklar, о‘ z manfaati y о‘ lida vijdonini sotishdan ha m q aytmaydigan q alloblarning k о‘ payishi adib nazarida ha yotni izdan chi q aruvchi omillar sifatida tal q in q ilingan. Odam о‘g‘ irlash shunchaki inson ha yotining q adrsizlanishiga 1 Расулов А Янгиланаётган роман. // Ў збекистон адабиёти ва санъати . - Тошкент, 2003.-22 август. 87

ishora b о‘ libgina q olmasdan, shaxsning q adriyat sifatidagi inkori h amdir, yozuvchi yaratgan ” Von Suu ” obrazi necha-necha asrlardan buyon avloddan- avlodga о‘ tib kelayotgan ezgulik va mehr-mu h abbatning davomiyligini ta’minlashga xizmat q iluvchi ayol obrazidir. Asarda tasvirlanishicha, kampir q iyofasi fa q at Fozilbek va Q adriyagagina k о‘ rinadi, xolos. Bozordagi odamlar uni y о‘q olib q oldi deb о‘ ylab, xavotirga tushishadi va izlab yuradilar. Biz esa uni bozordagi, ya’ni ha yotdagi bar q aror tuy g‘ ularning poetik ramzi deb bilamiz. Shuning uchun uni fa q at pokdomon kishilargina k о‘ ra oladilar. Adib odamlarning fozil va dono, ma’rifatli, о‘ z q adr- q immatini biladigan yetuk insonlar b о‘ lishi bilan birga о‘ zaro mehr-mu h abbatli, o q ibatli va sado q atli b о‘ lishini h am istaydi. Binobarin, insonning mukammal b о‘ lmasligini inobatga olgan adib Von Suu obrazida salbiy va ijobiy fazilatlarni bir butun h olda jamlagan h olda ifodalaydi. Bu esa h ayotda ezgulik va yovuzlik, mu h abbat va nafrat, ishonch va rashkning h amisha uy g‘ unligiga doimo yonma - yon yurishiga ishoradir. X.D о‘ stmu h ammad G‘ ulomjon obrazi tal q inida ramziylik bilan birga real vo qe lik tasvirini h am uy g‘ unlashtirib, ijtimoiy vo qe lik q iyofasini ishonarli tarzda ifodalab bera olgan. Bu esa hayot iy h a q i q atni q is q a tasvirlarda bera olganligi adibning badiiy tafakkur k о‘ lami kengligidan dalolat beradi. Asarda shunday tasvir bor: “Sa’dulla h am, Q adamboy h am, Berdiboy h am shoirlik dov- dastgo h ini yi g‘ ishtirib, о‘ zini bozorga urdi... Olimjonni aytmaysanmi?!.. Nima, bu umrlar essiz emasmi?.. Emin shoir bozor bilan bellashaman degandi, na q belini sindirishdi... He y, menga qarang, ahli qalamga bozor bilan, qaranglar, mana shu quturgan bozor va bozorda izg‘ib yurgan sulloh timsohu ajdaholar bilan olishishni kim qо‘yibdi?!..” 1 Yozuvchi badiiy ijod olamiga mansub ayrim kishilarning bozor iqtisodiyoti tufayli tirikchilik kо‘yida о‘zini savdoga urib ketganligiga ishora qilish bilan birga, bu toifa kishilar nihoyatda ishonuvchan, g‘oyat samimiy va xayolparast bо‘lganligi bois kо‘pincha aldov q urboniga aylanishini badiiy tasvirga olgan. Q olaversa, bozorga chi qq an ijodkor soli q 1 Содиқов С. Ҳаққонийлик кучи // Ўзбекистан адабиёти ва санъати. - Тошкент, 2000. - 8 декабрь 88

xodimlari, pattachiyu savdo a h li bilan risoladagiday muomala q iladi.Romanda shunday tasvir bor: “Zerikkan-zerikkanimda anavi taxmonning pardasini k о‘ taraman, sandi q ning ustida go h erkak, go h birorta ayol paydo b о‘ ladi, bearmon gapiradi, desang!.. Tunov kuni bittasi chi q ib, yarim kun q op q on yasashni о‘ rgatdi” 1 . О‘ z - о‘ zidan k о‘ rinib turibdiki, yozuvchi televideniye va radio or q ali beriladigan ayrim k о‘ rsatuv h amda eshittirishlar a ql о‘ rgatish y о‘ liga о‘ tib olganligiga ishora q ilmo q da. Shu bilan birga, bugungi kun kishisining tafakkurini, dunyoqarashini, yashash tarzini turli-tuman usullar or q ali ongimizga singdirish muammolari h a q ida s о‘ z yuritayotgandek b о‘ ladi. Bu о‘ rinda “ q op q on” detali h am. bejiz qо‘ llanilmay, inson ru h iyatidagi bokira tuy g‘ ularga qо‘ yilgan tuzo q ifodasidir. Asardagi bunday timsollashtirilgan tasvirlar reallik va ramziylikning uy g‘ unlashuvi natijasida r о‘ yobga chi qq an. Bozor tasviriga oid k о‘ pgina mulo h aza uy g‘ otadigan chizgilar, h ayot va inson ta s virining ba’zi bir fojiali k о‘ rinishlari bir jumla yoki bir s о‘ z or q ali ma h orat bilan k о‘ rsatilgan b о‘ lsa-da, salmo ql i ijtimoiy mazmun kasb etgan. Roman boshidan oxirigacha bozor, ya’ni h a yot va inson ta q dirini k о‘ zatish asnosida olingan taassurot va kechinmalar bilan y о‘g‘ rilgan b о‘ lib, unda ru h iy ta hl il va tuy g‘ ular tasviri bir meyorda chizilishi adib badiiy niyatining о‘ z yechimini topishini ta’minlagan. Bizga ma’lumki, iste’dodli adib Xurshid D о‘ stmu h ammad о‘ zining bu asariga ” Jajman ” h ikoyasidagi ba’zi tasvirlarni h am singdirib yuborgan. Bu h olat, e h timol, yozuvchining katta asarga qо‘ l urishdan oldingi ijodiy tajribalarini rivojlantirish bilan bo g‘ li q о‘ ziga xos uslubi b о‘ lishi h am mumkin. Chunki xuddi shunday h ikoyadan q issaga yoki q issadan romanga q arab ijodiy takomillashish, tadrijiy о‘ sish h odisasini boshq a adiblar ijodida h am k о‘ zatish mumkin. Yozuvchi asarga obyekt q ilib olingan bozor tasviri or q ali ha yot h a q idagi falsafiy q arashlarini о‘ ziga xos ma h orat bilan chiroyli badiiy timsollar pardasiga о‘ ragan h olda ifodalashga erishgan. U h ayotning turli muammolari, q uvonchu tashvishlari, ziddiyatlari h amda insonning chalkash va murakkab 1 Солижонов Й. Романнинг ойдин й ў ли // Шар қ юлдузи. - Тошкент, 2004. 1-фасл. - Б. 152. 89

ta q dirlarini Fozilbek obrazining tal q ini or q ali zimdan k u zatadi. X.D о‘ stmu h ammadning ” Bozor ” romani matbuotda e’lon q ilinishi bilano q muna qq idlar e’tiboriga tushdi va “ramziy roman” sifatida ba h olana boshladi. Bu romanning adabiyot shu noslikda falsafiy-ramziy asar sifatida tavsiflanishi va h ozirgi о‘ zbek nasrining mu h im yutu q laridan biri tarzida ta hl il q ilinishi uning bir q ator о‘ ziga xos ji h atlarini oydinlashtirishga y о‘ l ochdi. Xususan, filologiya fanlari doktori, professor S.Sodi q ov о‘z ma q olasida “Bozor” asari bilan yozuvchi X.D о‘ stmu h ammad inson q adr- q immatini k о‘ tarishga cha q iruvchi ma’rifatparvarlik ru h i bilan su g‘ orilgan salmo q li falsafiy roman yaratishga muvofi q b о‘ ldi ” 1 degan xa q gapni о‘ rtaga tashladi. Biro q , ushbu asarni ta h lil q ilgan Y.Solijonov roman mo h iyati xususida fikr bildirar ekan, asardagi ramziylikning muvaffa qi yatiga unchalik ishon q iramay, q uyidagi mulo h azalarni bildiradi: “Asarda obrazlar xatti- h arakatidan boshlab, h ar bir s о‘ zigacha t о‘ la ravishda ramziy ma’no kasb etgan. Biro q , romanda shartli elementlar, tasvirlar shu q adar k о‘ payib ketganki, uni tushunish, ma g‘ zini cha q ib olishga ba’zan о‘quvchining a q li bovar q ilmaydi” 2 . Adabiyotshunos Z.Pardayeva esa asarda qо‘ llanilgan shartli ramziy uslub, shuningdek, roman konsepsiyasiga ilo h iy tushunchalarning dadil singdirilishini ijobiy ho disa deb h isoblaydi . 3 Demak, romanning nomi sifatida qо‘ llanilgan “bozor” atamasi S.Sodi q ov, Y.Solijonov va Pardayeva kabi olimlar t о‘g‘ ri q ayd q ilishganidek, “ramziy-timsoliy ma’no” kasb etar ekan, uning manti q -mo h iyati, he ch shub h asiz, inson ma’naviy dunyosining rangin ji h atlari ta hl iliga q aratilgan. Yozuvchi о‘ z badiiy niyatini ramziy obrazlar va timsoliy tasvirlar or q ali ifodalar ekan, bugungi kun kishisining ma’naviy olamini yoritishga h arakat q ilgan. “Bozor” romani “Alkimyogar”dan oldin bosilib chi qq an b о‘ lsa-da, Fozilbek obrazi, nimasi bilandir Santyagoni eslatadi, “nimasidir” deganda, biz h ar ikki romanda h am ma’naviyat oliy qa driyat sifatida k о‘ rsatilganini nazarda tutamiz”, - degan xulosaga keladi P. Qod irov 2 . 1 Пардаева 3. Бадиий-эстетик тафаккур ривожи ва ў збек романчилиги. - Тошкент, 2002. - Б.59-60. 2 Қоди ров П. Маънавият, модернизм ва абсурд // Мустаққиллик даври адабиёти. -;т: Ўзбекистон, 2006, 37-бет 90

Tajribali adib P .Q odirovning ushbu e’tirofida h ar ikki q a h ramon tabiatidagi umumiy о‘ xshashliklar nazarda tutilgani h olda ularning xarakterida xos ayrim xususiyatlarning tashqi ji ha tlarigina asos q ilib olingan. Biro q , ayni asar о‘ zbek tilida chop etilishidan avval ja h on adabiyoti namunalarini izchil k о‘ zatib borgan X.D о‘ stmu h ammad uning rus tilidagi nashri bilan tanishgan b о‘ lishi mumkin. Ikkinchidan, bu mu h im umumiy о‘x shashlik badiiy tafakkur tarzidagi mushtaraklik ma h suli ularo q yuzaga kelgan b о‘ lishi h am e h timoldan xoli emas, chu nki Xurshid D о‘ stmu h ammadning adabiy q a h ramoni о‘ zbek millatiga xos milliy xususiyatlarni tal q in q ilishga ba g‘ ishlangan. Unda о‘ zbek ru h iyatiga xos iroda q uvvati, ba g‘ rikenglik va ulkan samimiyat kabi q ator xususiyatlar jamlangan. Santyago esa boshqa dunyoning, Fap6 kishisi mansub b о‘ lgan jamiyatning vakili. U juda k о‘ p masalalarga ayni mana shu nu q tai nazardan kelib chi q ib yondoshadi . Shu о‘rinda biz Fozilbekka milliy q a h ramon sifatida yondoshib, о‘ zbekka xos bir q ator xususiyatlar uning fe’liga singganiga e’tibor q aratmo q chimiz . III bob b о‘ yicha xulosalar: XX asr jahon romanchiligida undagi janr imkoniyatlarning kengayganligi, janr strugturasi va ichki tuzilishida yangilanishlar bо‘lganini, bu yangilanishlar realistik tasvir doirasida va tashqari holda sodir bо‘layotgani e’tirof etilmoqda. -Istiqlol yillaridagi о‘zbek romanchiligida, xususan T. Murod, A.Dilmurod, O.Muxtor, X. Dо‘stmuhammad, U.Hamdam, Z. Qо‘rolov, G. Vafo romanlarida ham jahon romanchiligidagi ana shu noan’anaviylik kо‘zga tashlanmoqda. -X.Dо‘stmuhammadning ”Bozor” romani yangicha badiiy tafakkur namunasi sifatida e’tirofga molik asardir.Ushbu roman kitobxonni mushohadagi chorlovchi, falsafiy talqinga boy asar; - Roman bugungi hayotimizning ma’naviyat va ma’rifati muammolari xususida bahs yuritadi; 91

-”Bozor” romani ramziylik talqinidagi tasviri bilan о‘zbek nasridagi dastlabki tajribalaridan bо‘lishiga qaramasdan oddiy kitobxondan tartib malakali adabiyotshunosgacha ular e’tiborini tortdi. Romanda bozor timsoli inson hayotning ramzi sifatida namoyon bо‘ladi; -Romanda qо‘llanilgan ramzlar orsada tо‘yga taklifnoma о‘lim xabari kitobxona tasviri hayot mohiyatini tushunicha imkon beradi; -“Bozor” romanida milliy ruh va milliy qahramon talqini ma’naviy- axloqiy muammolarning qahramon taqdiridagi о‘rni v yechimli fanida berilgan; -”Bozor” romanidagi ramziylik,ayniqsa bozorboining foniy dunyodan boqiy olamga rixlat qilish tasvirida ancha ustuvorlikka ega; -Umuman olganda, asardagi bozor hayotning ramziy sifatida tasvirlangan sirli maxluq aslida inson nafsining timsoliy kо‘rinishlaridan biridir; -Fozil obrazi milliy xarakter va asosiy qahramon sifatida romandagi barcha voqealarni bog‘lab turuvchi badiiy markazdir. U yozuvchining ideal obrazi sifatida roman g‘oyasiga mosdir; Umumiy xulosalar: Hayot va jamiyatdagi barcha о‘zgarishlarning asosi olam gavhari hisoblanmish insondagi tafakkur tashkil etadi. Demak tafakkurda о‘zgarish bо‘lmas ekan, ijtimoiy hayotda bu haqda gap ham bо‘lishi mumkin emas. Xx asrning sо‘nggi о‘n yilligida kо‘pgina xalqlar ijtimoiy hayotda yuz bergan istiqlol ne’mati ham ana shuning natijasidir. Istiqlol tufayli xalqimizda erkin hayot turmush tarzi yuzaga keldiyu Bu о‘z navbatida xalq о‘z mentaliteti, о‘z tarixi va milliyligiga, qadriyatlarga ega bо‘lish imkonini berdi. Adabiyot va san’at esa ana shu milliy о‘ziga xoslikni va milliy qadriyatlarni yuzaga chiqaruvchi, bu tuyg‘ular tasviri asosida millat ma’naviyatini yuksaltirishda muhim rol о‘ynaydi. –Shu о‘rinda Prezidentimiz I. Karimovning quyidagi fikrlari biz fikr yuritayotgan masalaga oydinlik kiritadi va uni о‘rganishda dasturul amal vazifasini о‘taydi: ”Odamlarda о‘zligini anglash, milliy g‘urur, oriyat, о‘tmishdan faxrlanish, porloq kelajakni о‘z qо‘limizga olganimizdan 92

g‘ururlanish kabi tuyg‘ular kamol topayapti , ularning bugungi va ertangi kuniga ishonchi ortib boryapti” 1 . Bu fikr birinchi navbatda bugungi kun adabiyotimizga ham tegishlidir. Chunki hayotda va jamiyatda rо‘y bergan о‘zgarish, albatta, adabiyotda о‘z aksini topadi. Bu hol, adabiyotning boshqa janrlarida yorqinroq ifodalanilmoqda. Bu xususiyat, ayniqsa istiqlol davri adabiyotda sezilarli kо‘zga tashlanadi. Bugun ijod maydonida faol qalam tebrayotgan SH. Butayev, A. Yuldoshev, S. Unar, S. Vafo, I. Sulton, U.Hamdam, N. Eshonqulovlar asarlari о‘zbek adabiyotiga yangi nafas olib kirdi. Albatta, bu yozuvchilar qatorida iste’dodli yozuvchi Xurshid Dо‘stmuhammadning о‘zicha xos о‘rni bir. Xurshid Dо‘stmuhammad о‘zining rang – barang mavzudagi hikoyalari qissalari va romanlari bilan adabiyotimizdagi yangicha uslubiy janriy izlanishlarga tasvir tamoyillariga sezilarli hissa qо‘shdi. Xurshid Dо‘stmuhammad prozasi yangicha tasvir, teran falsafiy-badiiy talqin yangicha ifoda etish usullari bilan о‘ziga xoslik kasb etadi: Xurshid Dо‘stmuhammad ijodida ya’ni prozasida adabiyotimizdagi mavjud an’analarning g‘arb adabiyotidagi shartlilik bilan, tasvir tamoyillari bilan uyg‘unlashganini kо‘ramiz. Xurshid Dо‘stmuhammad prozasi adabiyotimizdagi mavjud an’anaviy uslubdan farqli, noan’anaviy shakliy–tasviriy uslubda ramziy obrazlarda berilgan, falsafiy mushohadalar bilan ziynatlangan, ruhiy olam keng kо‘lamda talqin etilgan qahramonlar xarakterini olib kirdi. Ma’lumki, roman janrida zamon va davr qiyofasi о‘ziga xos tasvir ifodasiga ega bо‘ladi. Istiqlol davri romanchiligi shu jihatdan xarakterlidir. Bu davr romanchiligiligida inson va jamiyat uchun masalasi alohida о‘ringa egaligi bilan tasvirda yetakchilik qilmoqda. Xurshid Dо‘stmuhammadning “Bozor” romanida aynan shumuammo meyorida tasvirlangan. Roman qahramonlari bugungi jamiyatimizning о‘ta ma’naviyatli va о‘ta mulohazakor shaxslari. Xurshid Dо‘stmuhammad “Bozor” romanida hayot aqlli haqidagi FALSAFIY 1 Каримов И.А. Биздан озод ва обод ватан қолсин – Т .:Ўзбекистон, 1996, 226 -бет 93

QARASHLARNING О‘ZIGA xos mahorat bilan badiiy timsollar prozasiga о‘ralgan holda tasvirlanishi e’tiborlidir. Asarda muallif personajlarning ismi zamiriga (Fozilbek , Qadriyatga e’tibor qiling-F.Q.) singdirilgan ramziy ma’noni qahramon xarakteri va asardagi voqealar bayoni bilan bog‘liq holda yaratib badiiy obraz mohiyatini ochishda poetik ramzlarni qо‘llash usulidan о‘rinli foydanilgan. Xullas, Xurshid Dо‘stmuhammad prozasida milliy adabiyotimizdagi mavjud an’ana va tajribalar umumlashtirilgan hamda jahon adabiyotidagi ramziy – falsafiy, shakliyuslubiy yо‘nalishlardan oziqlangan ijod namunalari bо‘y kо‘rsatgan. Foydalanilgan adabiyotlar I.ILMIY NAZARIY MANBALAR 1.Karimov.I.A.Bizdan ozod va obod vatan qolsin.- TО‘zbekiston 1996 yil 528 b 2. Karimov.I.A Yuksak ma’naviyat- yengilmas kuch.-T Ma’naviyat.2003 173 b 3. Karimov.I.A. Adabiyotga e’tibor ma’naviyatga, kelajakka e’tibor T; 2009, 10 b 4.Bsinskiy V.b.adabiy orzular- t: Adabiyot va san’at, 1977- 261b 5.Doniyorova SH.Istiqlol davri romanlarida milliy ruh va qahramon muammmosi.- T: Mumtoz szz 2001- 158 b 6.Yо‘ldoshev Q.Yoniq sо‘z.- t: Yangi asr avlodi, 2006- 446 b 7. Inomxо‘jayev R,Roman tahlili-T: 2002 – 52b 8.Karimov N XX asr adabiyoti manzaralari.- T: О‘zbekiston,2008 -536b 9 .Karimov X,Davr va inson-T: Fan, 1992- 128b 10.Karimov H.О‘zbek romanlarining taraqqiyoti tamoyillari-T:Milliy kutubxona,2008-122b 11. Normatov U.Umidbaxsh tamoyillari- T: Ma’naviyat,2000. 112 bet 94

12.Normatov U.Nafosat guruhlari.T: muxarrir,2010- 390 bet 13.Pardayeva Z.Badiiy estetik tafakkur rivoji va о‘zbek romanchiligi.-T: Yangi asr avlodi,2012 – 100bet 14. Sattorova G 15.Sodiq S.Roman va tanqid- T: Fan, 2008 – 120 bet 16.Somechxonov Y.Xaqiqatning sinchkov kо‘zlari.-T: 2009 – 226 bet 17.Tо‘rayev D. Davr va ijod ma’sul matn –T: Yangi asr avlodi,2014 – 229 b 18.Tо‘rayev D. Yangi о‘zbek adabiyoti.- T: Fan,2008- 192 bet 19. Tо‘rayev D. Poetik g‘oya va ruhiy tahlil. “О‘zAS”,2012,25 may 20.Tо‘rayev D. Hayot haqiqiti va syujet poetikasi. О‘zAS,2012 yil 25 avgust 21.Sharafiddinov O.Ijodni anglish baxti.- T: Sharq,2014 -637 bet 22.Qо‘shjonov M.О‘zbek romanchiligining rivolanish bosqichlari va janr xususiyatlari, Adabiy turlar va janrlar.Uch jildlik.- T: Fan,1991 –jild,-B-299-382 23. G‘afurov I.Mangu latofat –T.: Sharq,2008 -356 b 24.Xandanov U. Badiiy tafakkur tadriji.- T: Yangi asr avlodi,2002 – 198 bet. 25. Xandanov U. Yangilanish extiyoji.- T: Fan,2007 II- VAQTNI MATBUOT MATERIALLARI 26.Dо‘stmuhammedov X.Uyg‘oniy jozibasi “О‘zAS”,2000,10- fevral 27. Jо‘raqulov U Mior va ijodiy jarayon. “О‘zAS”,- 2005, 29 aprel 28.Yо‘ldoshev Q.Sifat о‘zgarishlari “О‘zAS”, 2004,9 iyun 29. Yо‘ldoshev Q. Yangilanishlar muntazamligi “О‘zAS”,2002 19 aprel 30.Mustaqillik davri, nasri: Tahlil va tanqidlar.Davra suhbati “О‘zAS”, 2005,20 may 31.Muxtor O,Har kishning о‘z zamini,о‘z zamoni,о‘z osmoni bor “О‘zAS”, 1998,10 mart 32.Normatov U.Bugungi nasrmiz tamoyillari “Jaxon adabiyoti”,2001,9-iyul,173- 188 betlar 33. Rasulov A. Yangilanayotgan roman, “О‘zAS”,2003,22 avgust 36.Rо‘zimimuhammad B.Nazariga befarq qaramizni? “О‘zAS,2001”,7- dekabr 37.Rо‘zimimumammad B.Postmodvarmizni nima deymiz yohud taqlidmi, ta’sirlanish? “О‘zAS”, 2004,27 fevral 38.Sodiq S.Romani yoki risola? “О‘ZAS”,2004,30 yanvar 39.Solijonov I.Romanning “Oydin yо‘li” “Sharq yulduzi” jurnali, 2004,1-son 152- 155 betlar 40.Eshonqul J.Yoshlar nasri о‘z yо‘lidan boradi. “О‘zAS”, 2000,4 avgust 41. Eshonqul J Mior va roman “О‘zAS”, 1997,25 aprel 95

III – BADIIY ADAB ADABIYOTLAR: (adabiy manbalar) 42.Dо‘stmuhammad X.Jajman – T: Sharq,1995 256 b 43. Dо‘stmuhammad X, Qazo bо‘lgan namoz. – T: Adabiyot va san’at,1996,138 bet 44.Dо‘stmuhammad X.Bozor roman -:T Sharq,2000,192b 45.Dо‘stmuhammad X Beozor qushning qarg‘ishi hikoyalar- T: Sharq 2006 – 512 bet 46. Dо‘stmuhammad X. Qissalar –T: Sharq 2011: - 512 b 47. Dо‘stmuhammad X Ijod- kо‘ngil munavvarligi – T: Mumtoz arz, 2011- 316 bet. 96

O'xshashlar

Cho`lpon nasri poetikasi

“Abdulla Qahhorning zamonaviy mavzudagi hikoyalari poetikasi”

Xurshid Davron she’riyatida poetik obraz va shoir mahorati

Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida)

Ertak janrida mifiklik - genetik asos va tamoyil