Cho`lpon nasri poetikasi - Adabiyot - Diplom ishlar

Cho`lpon nasri poetikasi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

455.5 KB

Ko'chirib olish

“Cho`lpon nasri poetikasi”

Reja: Kirish…………………………………………….………………..3-5 I.BOB. Cho`lponning kichik nasriy asarlari poetikasi I.1. Yozuvchi hikoyalarining janr xususiyatlari………………………………………………………6-20 I.2. Ijodkor yaratgan ocherk janrining o`ziga xos kompozitsiyasi…………………………………………..………21-30 II.BOB. “Kecha” romanining poetikasi……………..……….31-33 II.1. Miryoqub va Zebi obrazlarining ruhiy – psixologik tahlili………………………………………………………...…..34-51 II.2. Ijtimoiy muhit va xarakter ruhiyati………………………...52-56 Xulosa……………………………………………………..……57-59 Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati……………………...……….60 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Ma`lumki, jamiyat, xalq, millatning ma`naviy- madaniy taraqqiyoti, barkamol avlodning shakllanishida badiiy adabiyotning ahamiyati nihoyatda ulkan. Bu haqda Yutrboshimiz “Adabiyotga e`tibor – ma`naviyatga, kelajakka e`tibor” risolasida katta e`tiborga loyiq fikr- mulohazalarni bildirganlar. Ushbu dastur qarash-g`oyalar har bir ijodkor, shuningdek adabiyot ilmi mutaxassislariga tasvir va tadqiq yo`llari, vositarini to`g`ri tanlash va ish yuritishga ko`mak beradi. Abdulhamid Cho`lpon о `zbek realistik prozasining shakllanish davrida samarali ijod qilib, uning taraqqiyotiga sezilarli ulush q о `shgan san`atkordir. Adibning qutlug` nomi oqlanib, ijodiy merosi chin egalariga qaytarila boshlangan dastlabki о `n yillar mobaynida k о `proq uning g`oyaviy jihatlariga urg`u berib kelindi. Albatta, jamiyatimiz hayotida tub о `zgarishlar yuz berayotgan, milliy о `z- о `zini anglash jarayonlari endigina keng omma ichiga kirib borayotgan paytlarda bu xil yondashuv asosli va zarur edi. Biroq, ma`lumki, adabiy asarni badiiyatga doxil etuvchi narsa unda ifodalangan g`oya(mazmun)gina emas, bu о `rinda о `sha g`oyaning muvofiq va g о `zal shaklda ifodalanishi yetakchi ahamiyat kasb etadi. Shu bois Cho`lpon asarlarining badiiy qiymatini, adibning milliy badiiy tafakkurimiz tadrijida tutgan о `rnini belgilash uchun ularning poetikasini tadqiq etish muhimdir. Zero, asrimiz boshida shakllangan jadid adabiyotini mazmunan aktual etgan sharoit о `tkinchidir, ertangi о `quvchi uni g`oyaviy jihatdan emas, k о `proq badiiyat nuqtai nazaridan baholaydi, qadrlaydi. Shubhasizki, jadid ijodkorlar yaratgan asarlar, badiiy saviyasidan qat`iy nazar, о `z davri ijtimoiy hayotiga jiddiy ta`sir о `tkazgan, boz ustiga, ularning aktual qatlami istiqlol arafalaridan boshlab xalqimizga yana bir karra xizmat qildi. Biroq jadid adabiyoti atalmish fenomen milliy adabiyotimiz taraqqiyotiga q о `shgan ulush, avvalo, uning badiiyat bobidagi izlanishlari, milliy badiiy tafakkurimizga tadbiq etgan yangiliklari 3

bilan belgilanadi. Shu ma`noda jadid adabiyotining estetik prinsiplari, unga xos poetik usul va vositalarni о `rganish orqaligina yangi о `zbek adabiyotini yuzaga keltirgan omillarni, milliy adabiyotimizning XX asrdagi taraqqiyot y о `lini yorqinroq tasavvur etish, adabiy jarayondagi murakkabliklarni tushunish, nihoyat, uni obyektiv ilmiy о `rganish va baholash imkoniga ega b о `lamiz. Shunga k о `ra, asrimiz boshidagi adabiy jarayon xususiyatlarini atroflicha chuqur о `rganish adabiyotshunosligimiz oldida turgan dolzarb muammolardandir. Mavzuning o`rganilish darajasi. Cho`lpon she`riyati 20-yillardayoq adabiy tanqidchilik diqqat markaziga tushib, keskin adabiy-mafkuraviy bahs munozaralarga sabab b о `lgan b о `lsa-da, uning nasriy ijodi e`tibordan chetda qolib keldi. Agar "Kecha va kunduz" haqidagi kichkinagina informatsiya va "fosh etish" ruhidagi taqrizni aytmasak, adibning nasriy merosini о `rganish, asosan, 1987 yildan keyin boshlandi. Hozirgi о `quvchi Cho`lponning nasriy ijodi haqidagi ilk ma`lumotlarni adib nomini oqlash jarayonida e`lon qilingan materiallardan olish imkoniga ega b о `ldi. "Kecha va kunduz" romani qayta e`lon qilinganidan keyingina adibning nasriy asarlari tahliliga bag`ishlangan bir qator maqolalar e`lon qilindi. Aytish kerakki, Cho`lpon romanining g`oyaviy- badiiy xususiyatlarini umumiy tarzda tahlil qilishga qaratilgan mazkur maqolalarda mavzumizga bevosita aloqador о `rinlar mavjud. Xususan, O.Sharafiddinov va R.Otayev maqolalarida “Kecha va kunduz” romanning syujet-kompozitsion qurilishi, undagi obrazlar tizimi, adibning xarakter yaratish mahoratiga oid mulohazalar bildirilganki, ular fikrga turtki berish jihatidan qimmatlidir. Shuningdek, O.Sharafiddinov va N.Karimovning ilmiy- ommabop risolalarida tahlilga tortilgan nasriy asarlar orqali о `quvchini Cho`lponning badiiyat sirlariga oshno qilishga intilish borligini alohida ta`kidlash joizdir. 4

Bitiruv malakaviy ishning maqsadi. Ishda Cho`lpon nasriy asarlarining jumladan hikoya, ocherk va roman janrlarining poetikasinitadqiq etish asosiy maqsad qilib olindi. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari. - Cho`lponning nasriy asarlari poetikasini aniqlash - Yozuvchi hikoyalarining janr xususiyatlarini tadqiq etish - Ijodkor yaratgan ocherk janrlarining o`ziga xos kompazitsiyasini aniqlash - “Kecha” romanini va uning obrazlarini tahlil qilish Bitiruv malakaviy ishning ilmiy yangiligi. O`zbek adabiyotshunosligida Cho`lpon ijodi baholi qudrat o`rganilgan. Ammo Cho`lpon nasrining poetikasi to`lig`icha hali o`rganilmagan. Biz ya`na shularni hisobga olib, Cho`lpon nasri poetikasini, ijodkorning yaratgan hikoyalari, ocherklari va romani timsolida tahlilqilishga urindik. Ishimizning yangiligi ana shunda. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishimiz natijalaridan maktab, litsey va kollejlarda Cho`lpon hayoti va ijodi o`rganilganda foydalansa bo`ladi. Bundan tashqari Cho`lponning ijodiy faoliyati haqida ma`ruza matnlari, kurs ishlari o`qishda ham bemalol faydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishimizning hajmi. Bitiruv malakaviy ish ikki bob, kirish, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 5

I.BOB. Cho`lponning kichik nasriy asarlari poetikasi I.1. Yozuvchi hikoyalarining janr xususiyatlari Cho`lpon nasriy asarlarining janr xususiyatlari haqida s о `z borarkan, avvalo, bu boradagi adibning о `z fikrlariga t о `xtalish maqsadga muvofiqdir. Adabiyotshunosligimizda "Qurboni jaholat"ning janrini Cho`lponning о `zi "felyeton" deb belgilagan, degan fikr о `rinlashib ketgan. Bu haqda S.Mamajonov: "Garchand "Qurboni jaholat"ni yozuvchining о `zi felyeton desa-da, asl mohiyatiga k о `ra hikoyadir. Cho`lpon uning tanqidiy ruhidan kelib chiqib felyeton belgilagan b о `lishi mumkin", – degan mulohazani bildiradi. Olimning asar janri haqidagi xulosasiga q о `shilganimiz holda, "felyeton" masalasiga aniqlik kiritmoqchimiz. Hikoya e`lon qilingan "Sadoi Turkiston"ning 1914 yil 6-sonini k о `zdan kechiramiz: katta harflar bilan "felyeton" deb yozilgan-da, ikki tarafidan naqsh bilan bezatilgan; ostida kichikroq harflar bilan hikoya nomi — "Qurboni jaholat" yozilgan. Odatda janr belgilanganda sarlavha ostiga yozilar edi. Ehtimol, u paytlar bu narsa rasm b о `lib ulgurmagandir? Gazetalar taxlamini varaqlashda davom qilsak, 24-sonda yana yuqoridagicha tartibda yozilgan "felyeton" s о `ziga duch kelamiz. Uning ostida hikoya nomi — "D о `xtur Muhammadiyor", sarlavha ostida esa yana ham kichikroq harflar bilan "xayoliy hikoya" deb yozilgan. Tabiiy savol tug`iladi: agar Cho`lpon "Qurboni jaholat"ni tanqidiy ruhidan kelib chiqib "felyeton" desa, unda nega keyingi hikoyasining janrini ham shunday belgilaydi? О `ylashimizcha, "D о `xtur Muhammadiyor" sarlavhasi tepasidagi "felyeton" s о `zi uning janriga ishora qilmaganidek, avvalgi hikoya e`lon qilingan sondagi "felyeton" s о `zi ham Cho`lponga aloqador emas. Gap shundaki, "felyeton" s о `zining dastlabki ma`nosi hozirgisidan birmuncha farqli edi. Matbuotda ilk bor 1800-yil 28 yanvardan paydo b о `lgan bu atama fransuzcha "varaq" s о `zi bilan bog`liq. О `shanda "Jurnal de deba" nomli Parij gazetasi birinchi marta q о `shimcha 6

varaq ilova qildiki, bu gazetaning "felyeton" nomli yangi rukni(rubrika)ga asos soldi. Yevropa matbuotida tez ommalashib ketgan bu rukn ostida odatda nosiyosiy, norasmiy materiallar: e`lonlar, moda yangiliklari, teatr taqrizlari, hikoya va hatto romanlar e`lon qilina boshladi. Atamaning hozirgi ma`noda q о `llanishi, publitsistikaning ijtimoiy-siyosiy tanqid ruhidagi alohida janrini anglata boshlashi esa XIX asr adog`iga t о `g`ri keladi. Bizningcha, har ikki hikoya e`lon qilinganida uchratganimiz "felyeton" s о `zi Cho`lponga taalluqli b о `lmay, balki gazeta tahririyatiga tegishlidir. Chamasi, jadid ma`rifatchilari о `z gazetalarida shu nom ostida rukn tashkil qilganlar-da, atamaning har ikki ma`nosini nazarda tutganlar. Demak, janrini bevosita Cho`lponniing о `zi belgilagan ilk asar "qurboni jaholat" emas, balki "Doktor Muhammadiyor" b о `lib chiqadi. Avvalgi bobda aytganimizdek, adib asar janrini "xayoliy hikoya" deb belgilaganida unda yaratilgan badiiy voqelik bilan real voqelik munosabatidan kelib chiqadi. Aytish kerakki, Cho`lpon adabiyot maydoniga madrasa tahsilini, rus-tuzem maktabi saboqlarini olib kirib kelgandi. Adibni yaqindan bilgan kishilar uning yoshlik yillari о `z ustida qattiq ishlagani, k о `p mutolaa qilganini eslashadi. О `ylashimiz-cha, Cho`lpon faqat ijtimoiy-siyosiy yoxud badiiy asarlar о `qish bilangina cheklanmasdan, adabiyotshunoslikka oid asarlar bilan ham tanishgan k о `rinadi. Hartugul, adibning ayrim asarlari janrini belgilashdagi aniqlik shunday о `ylashga asos beradi. Masalan, "Turkiston" gazetasining 1922 yil 23- sonida e`lon qilingan "Oktabr qizi" nomli nasriy asari janrini Cho`lpon "doston" deb belgilaydi. Daf`atan qaraganda bunga q о `shilish qiyindek, chunki adabiyotimiz uchun, xususan, о `sha davr adabiyoti uchun nasriy y о `lda yozilgan doston yangi hodisa edi. X о `sh, nima uchun Cho`lpon "Oktabr qizi"ni doston deb ataydi? Gap shundaki, о `zbek sahnasining qaldirg`ochlaridan biri Vannaychaxonning о `limi munosabati bilan yozilgan mazkur asar voqeaband syujetga ega emas, unda epik unsurlardan k о `ra lirik unsurlar salmog`i ortiqroq. Cho`lpon Vannaychaxon haqida hikoya qilishni maqsad qilmaydi, u haqdagi 7

ayrim tafsilotlarni berishdan muddao — yuz bermish mudhish qotillikka о `z munosabatini, uning ta`sirida tug`ilgan hislarini ifodalash, xolos. Shu jihatdan qarasak, dostonning qahramoni — adib, u k о `p jihatlari bilan lirik qahramon sanalishi mumkin. T о `rt qismga ajratilgan dostonning birinchi qismida lirik qahramon xotirasida Vannaychaxonning san`ati jonlanadi: u о `zini qizning musahhar ovoziga mahliyo b о `lganlar orasida k о `radi — taassurotlari bilan о `rtoqlashadi. О `zining Vannaychaxonga, uning betakror san`atiga b о `lgan mehrini о `quvchiga "yuqtirgach", ikkinchi qismda u haqda qisqachagina ma`lumot beradi. Bu qismda epik tafsilotlar salmog`i ortgan b о `lsa-da, ular keyingi qismdagi his-tuyg`ular uchun zamin hozirlashga xizmat qiladi, xolos. Dostonning uchinchi qismidan boshlab epik unsurlar salmog`i va о `rni yanada kamayib boradi, voqelik tamomila lirik subyekt ruhiyasidan о `tkazib beriladi. Peyzaj lirikasining ustasi b о `lgan Cho`lpon bu о `rinda ham о `z ifoda y о `siniga sodiq qoladi. Uchinchi qismning "Bir sovuq shamol keldi" degan birinchi jumlasiyoq hissiy tonallik о `zgarganligiga ishora qilib, о `quvchini sergak torttiradi. Kuz tasviri, sarg`aygan barglarning chirs-chirs uzilishi, qushlarning uzoq yurtlarga uchishi, qarg`alar shodligi — bular bari о `quvchini keyingi hodisalarni qabul qilish va hissiy baholashga hozirlaydi: "Yiroqlardan qarg`alarning mudhish nag`malari, shodlik kuylari eshitildi. Borib k о `rdilar. Paxta kabi oppoq tan, k о `k qarg`a shoxidan k о `ylak – qonga belangan. Bosh tandan ayrilg`on holda, qon surkalgan qora sochlar ustiga yopilg`on. G о `zal qora k о `zlar jahannam chuqurligiga botqonlar. Yuzdagi nurlar yiroq о `lkalarni eslab uchub ketgan qushlar bilan birga ketganlar". Bunda Cho`lpon ishlatgan yorqin tazodlar hayot va о `lim, jaholat va ma`rifat, ezgulik va yovuzlik, qullik va hurlik oralaridagi tubsiz jarni yana bir bor k о `z oldimizda namoyon qiladi, о `zi nur tomonida turgan adibning hislarini 8

о `quvchiga-da yuqtiradi, uni birga iztirob chekishga majbur qiladi. Cho`lpon k о `zlagan maqsad, asarning ruhiyu mohiyati quyidagi s о `zlarda о `zining yorqin ifodasini topadi: "Gulidan ayrilg`on sahna, kel, k о `nglingdagi alamlarga q о `limdan kelgan qadar tilmochlik qilay! Qizidan ayrilg`on xalq, kel, qayg`ilaringni о `rtoqlashay!" Yuritgan mulohazalarimiz Cho`lpon "Oktabr qizi"ni bejiz doston deb atamaganini k о `rsatadi. Chindan ham asarda voqelikni t о `laqonli tasvirlash maqsad qilinmaydi, unda muallif munosabati, voqelik ta`sirida yuzaga kelgan his-tuyg`ular ifodasi birlamchidir. Shu nuqtadan yondoshsak, "Oktabr qizi" — tom ma`nodagi lirik asar, nasriy y о `lda yozilgan lirik dostondir, degan xulosaga kelishimiz mumkin. K о `ramizki, Cho`lpon asar janrini belgilashda uning tashqi shakliy belgilaridan emas, ichki tabiatidan kelib chiqadi. Bu esa 20-yillar adabiy-nazariy tafakkurida ham jiddiy burilish yuz berganidan dalolatdir. Cho`lpon о `z asarlarining janrini belgilashda ularning konkret xususiyatlaridan birini(voqelik bilan о `zaro munosabati — "xayoliy hikoya"; adabiy turga mansubligi — "doston"; badiiy nutq shakli — "sochma"; asosiy estetik belgisi – "kulgi hikoya") asos qilib oladi. Yaqqol k о `rinadiki, adib janrlarni belgilashda yagona prinsipga tayangan emas. Aytish kerakki, buning hech bir ajablanarli joyi ham y о `q: hozirga qadar janrlarga ajratish masalasida adabiyotshunoslikda tugal fikrga, t о `xtamga kelingan emas. Yaxlitroq olib qarasak, Cho`lponning kichik nasriy asarlari hikoya, nasriy she`r va doston, etyud, ocherk, safarnoma kabi janrlardan tashkil topadi, degan xulosaga kelish mumkin. Biroq, bizningcha, shu xil tasnifning о `zi bilanoq cheklanish yaramaydi, chunki adibning bir janr doirasidagi asarlari ham yaknav emas: ularning har biri о `ziga xos janr xususiyatlarini namoyon etadi. Bu о `ziga xosliklar, bizningcha, konkret asardagi: 1) hayotni badiiy aks ettirish tamoyillari; 2) adabiy turga munosabat; 3) syujet va kompozitsion xususiyatlar; 4) voqelikka munosabat turi; 5) tasvir va ifoda qatlamlari munosabati — kabi bir qator muhim nuqtalarda k о `zga tashlanadi. 9

Ma`lumki, adabiyotshunoslikda "hikoya" va "novella" atamalari xususida yakdillik y о `q: ayrim adabiyotshunoslar bu ikki atamani sinonim hisoblasalar, boshqalari keskin farqlaydi-lar. Biz bu masalada hikoyaning ikki tipi bor: birinchisida ocherklilik (tavsifiy-rivoyaviy), ikkinchisida novellistiklik (konfliktli-rivoyaviy) xususiyati ustundir, degan fikrga k о `proq q о `shilamiz, ya`ni, bu о `rinda gap ikki turli janr haqida emas, balki bir janrning ikki xil sifat k о `rinishi haqida boradi. Misol uchun Cho`lponning "Doktor Muhammadiyor" hikoyasini tavsifiy-rivoyaviy xarakterdagi asarlar sirasiga kiritishimiz mumkin. Avvalo shuni qayd etish lozimki, bu ikki tipga mansub hikoyalar orasidagi bosh farqni ularda roviy tutgan mavqeda k о `rilgani ma`qulroq b о `ladi. X о `sh, "Doktor Muhammadiyor"da roviy qanday mavqe tutadi? Bizningcha, hikoyada о `quvchi barcha ikir-chikirlardan xabardor, binobarin, voqealar silsilasidan ham, qahramonlaridan ham bir bahya yuqorida turgan roviyga duch keladi. Roviy uchun о `zi tasvirlayotgan voqea-hodisalar — amalga oshib b о `lgan fakt ("men – о `tmish"), uning qahramonlariga, voqea yoki holatga munosabati t о `la shakllanib b о `lgan. Eng muhimi, "Doktor Muhammadiyor"da badiiy reallik roviy vositasidagina, u bilan uzviy aloqadorlikdagina mavjud (obyektivlashtirilmagan tasvir). Tabiiyki, tavsifiy-rivoyaviy xarakterdagi nasriy asarlar kelib chiqishiga k о `ra qadimiyroq. Jumladan, aksariyat xalq ertaklari, afsonalari, mumtoz adabiyotimizdagi hikoyatlarni shu tipdagi asarlar sirasiga kiritish mumkin. K о `plab nasriy janrlar nomi ("hikoya", "hikoyat", "rivoyat", "rasskaz", "skaz")ning bevosita "hikoya qilmoq" fe`lidan о `sib chiqqani ham bejiz emas, albatta. Biroq, shunisi borki, dastlabida eposning asos mohiyatini tashkil etgan rivoya taraqqiyot jarayonida о `zining yetakchi mavqeini y о `qota bordi. Tabiiyki, bu narsa epik janrlardagi tasvir manerasi va ifoda y о `sinida jiddiy sifat о `zgarishlarini yuzaga keltirdi. Bu о `zgarishlarning mohiyati nimada? Ma`lumki, sinkretik san`atdan ajralib chiqqan s о `z san`atining uch asosiy turi 10

orasida о `zaro farqlanish jarayoni bilan bir qatorda о `zaro yaqinlanish jarayoni ham kechgan. Bu uch turning farqli jihatlaridan biri quyidagicha belgilanadi: lirikada inson(subyektning noplastik obrazi), dramada dunyo(obyektning plastik obrazi), eposda esa har ikkisining qorishiq obrazi yaratiladi. Epik tafakkur taraqqiyoti jarayonida bu turga mansub asarlarda borliqning plastik obrazi tobora k о `proq mustaqillik kasb eta bordi. Tabiiyki, bu narsa epik janrlarda roviy tutgan mavqega, uning funksiyalariga ham ta`sir qildi. Endi roviy qachonlardir о `zi guvoh b о `lgan yoki birovdan eshitgan voqealarni hikoya qilib beruvchi sifatidagina emas, k о `proq о `sha voqealarning kuzatuvchisi (albatta, sharhlovchisi va baholovchisi ham) sifatida b о `y k о `rsata boshladi. Roviy bilan tasvirlanayotgan voqea orasidagi vaqt hissi dramatik turga (ya`ni, voqealar ayni paytda yuz berayotgandek taassurot qoladi) yaqinlashdi. Natijada epik asarda ham xuddi dramatik asarlardagi kabi konfliktning hamda uning asosida rivojlanuvchi syujetning roli bag`oyat ortdi. Nuqtai nazarning bu turiga asoslangan ijodiy manera — muallifning xolis turishga intilgani holda voqea-hodisalarni plastik jonlantirishi — katta epik asarlarda epizodik hodisa b о `lsa, hikoya t о `laligicha shu y о `sinda qurilishi mumkin. Shu jihatdan Cho`lponning "Oydin kechalarda" nomli hikoyasini k о `zdan kechiramiz. Hikoyada tasvirlanayotgan voqealarning kuzatuvchisi sifatida b о `y k о `rsatuvchi roviy birinchi jumladanoq tugunni о `rtaga tashlaydi: "Zaynab kampir bir narsadan ch о `chib uyg`ondi". О `quvchi, tabiiyki kampir nimadan ch о `chiganini bilishni istaydi, lekin buni hali kampirning о `zi ham anglagan emas: "Kampir u yoq-bu yog`iga yaxshilab qarab, oydinda hech bir qora-mora uchratmagandan keyin yana bolishga boshini q о `ydi". Shundan s о `ng muallif nigohi kampirdan uziladi-da, oppoq oydin kecha tasviriga о `tiladi: "Tuni b о `yi chopishub, hurushub, yugurushub chiqg`on itlar tovushi sekin-sekin y о `qola boshladi. Eshonchaning hovuz b о `yidagi tollaridan turub hasrat va qayg`ularini har kecha о `qiyturg`on bulbul bugun juda erta t о `xtadi. G о `riston va 11

mozorlardagina b о `ladigan chuqur bir jimlik..." Hikoyani о `qiyotgan kitobxonda ilgariroq paydo b о `lgan bilish istagi yanada kuchayadi: shunday osuda kechada kampirni ch о `chitgan, uning uyqusini qochirgan narsa nima b о `ldi ekan? Durustroq e`tibor qilsak, ayni shu savol roviyni ham о `ylatayotganini sezishimiz qiyin emas. Shu bois ham muallif nigohi kampirdan uzilib, tevarak-atrofga qaratiladi: u ham savolga javob izlaydi g о `yo. K о `rib turganimizdek, bu о `rinda roviy ham о `quvchi kabi voqealarning kuzatuvchisi, xolos, uning uchun ham voqealar ayni paytda yuz bermoqda. Hikoyaning davomida adib introspeksiya usulidan unumli foydalanadiki, natijada roviy mavqei sifat jihatidan yana о `zgaradi: " Kampir yumulub borg`on k о `zlarini birdan ochdi : yaqin bir yerdan hasratlik, k о `ngul buzaturg`on bir yig`i tovushi eshitilar edi". Garchi k о `chirma qilib keltirganimiz gap qurilishi jihatidan yaxlit b о `lsa-da, uning qismlari о `zaro farqlidir. Bizningcha, ta`kidlab k о `rsatganimiz birinchi qism roviy nigohi bilan, qolgan qismi esa qahramon nigohi bilan bog`liqdir. Gapning mazkur tartibdagi qurilishi hikoyadagi "nuqtai nazar poetikasi"ning m о `jaz maketidir, deyish mumkin. Bu narsa quyidagi parchada yaqqolroq k о `rinadi: " Yana diqqat bilanrak tingladi : bu yig`i kelinchakning uyidan eshtilgan kabi b о `lar edi. Yuragi о `ynadi. Darrov darchani ochib u havliga kirdi, oyog`ining uchi bilan bosib kelib, sekingina kelinining uyiga yaqinlashdi. Yig`i uydan eshitilar edi. Yana quloq berdi . Tovush kelinining tovushi edi". Hikoyada q о `shimcha nigoh paydo b о `lgani y о `q, faqat mavjud nigoh ikkiga ajraldi, xolos. Bu о `rinda har ikki nigohning vazifasi konkret belgilangan: qahramon nigohi borliqdagi о `zgarishlarni kuzatsa, roviy nigohi qahramonga qaratiladi. Ya`ni, о `quvchi borliqdagi о `zgarishlarni qahramon nigohi, qahramondagi mimik-pantomimik о `zgarishlarni roviy nigohi 12

vositasida kuzatadi. Boshqacha aytsak, hikoyani о `qish jarayonida bu ikki nigoh bir fokusga — о `quvchi nigohiga jamlanadi. Tanlangan usul о `quvchining hikoya ruhiga kirishini osonlashtirib, uning estetik kuchini oshiradi. Novellestiklik k о `proq syujet qurilishi, uning shiddat bilan rivojlanishiyu kutilmagan burilishlarga ega b о `lishi bilan bog`liq holda izohlanadi. Syujetning tamomila shu tartibda qurilishi(ayni paytda tavsifiy rivoya salmog`ining minimumga keltirilishi) kichik epik janr — hikoyadagina t о `la namoyon b о `lishi mumkin. Bunday hikoyada hayot materiali yolg`iz bir voqea(hodisa) fokusiga yig`iladi, о `sha hodisa poetik jonlantiriladi. Novellistik tipdagi hikoyada о `quvchi diqqatini tutib turuvchi, uning estetik ta`sir kuchini oshiruvchi narsa "kutilmaganlik effekti"dirki, roviyning "kuzatuvchi" mavqeida turishi bu usul samarasini maksimal namoyon etadi. "Oydin kechalarda" hikoyasida Cho`lpon qadam-baqadam kutilmaganlik effektini hosil qilib boradi. Ularning dastlabkisi — yolg`izgina о `g`lini uylab-joylagan, bekamu k о `st turmush kechirayotgan Zaynab kampirning osuda oydin kechada nimadandir ch о `chib uyg`onishi. Bir qarashda, Zaynab kampir k о `nglida ham tabiatdagi kabi osudalik hukm surishi lozimdek. Ayni shu nomutanosiblik, kutilmagan ziddiyat roviyni bilishga undaganidek, bu tabiiy ehtiyoj о `quvchiga-da yuqadi. Q о `llangan usul samarasi shundaki, u о `quvchi diqqatini jamlab, tasvirlanajak voqeani qabul qilishga emotsional jihatdan hozirlaydi. Kampirning ikkinchi bor "k о `ngul buzaturg`on yig`i tovushi"dan uyg`onishi roviy ham о `quvchi izlagan sababni k о `rsatadi aslida. Lekin endi voqelik Zaynab kampir nigohi bilan kuzatilmoqda, baski, endi uning uchun kutilmagan narsa yuz bermoqda: "Hamma tinch, rohat uyquga tolg`on bir zamonda qalbini yaralab yig`laguvchi qanday baxtsizdir?". Qahramonni о `ylatgan bu jumboq roviyni ham, о `quvchini ham birdek о `ylatadi: har uch nigoh yana bir fokusga yig`iladi. Zaynab kampir turli taxminlar qilib k о `radi: goh u q о `shnisining qizi, goh bu q о `shnisining kelini, goh esa "havli etagiga kelgan parilar" yig`lagandek b о `lib tuyuladi unga. Kampir yig`laguvchining о `z 13

kelini b о `lishi ehtimolini xayoliga ham keltirolmaydi, chunki uning "uy-joyi, kiyim-kechak — hamma narsalari tayyor. Novdadek kuyov yonida..." Kampirning osuda kechada ch о `chib uyg`onishi roviy nazdida qanchalik notabiiy b о `lsa, yig`laguvchining о `z kelini b о `lib chiqishi kampir uchun undan-da notabiiy, kutilmagan holdir. Endi kampirda hosil b о `lgan bilish istagi ("Kelin, siz yig`ladingizmi?") о `quvchi va roviyga k о `chadi. Aslida bularning bari о `quvchini syujetdagi bosh burilish, eng muhim kutilmaganlikni qabul qilishga tayyorlash uchun zarur edi. Zero, kampirning xushlamayroq, ochig`i dushmanona kayfiyatda b о `lib ("Olmay Qodirjon о `lsun, Bermay otasi, О `sdurmay onasi!..") turgani keliniga hamdard b о `lib qolishi uning о `zi uchun ham, roviy va о `quvchi uchun ham birdek kutilmagan holdir. "Oydin kechalarda"ni novellistik hikoya der ekanmiz, biz unda roviy tutgan mavqedan kelib chiqdik. Yuqorida yuritgan mulohazalarimizga tayangan holda, novellistik hikoyaning kompozitsion qurilishi: 1) roviyning xolis "kuzatuvchi" mavqeida turishi; 2) hikoya qilinayotgan voqeaning yuz berish vaqti bilan hikoya qilinish vaqtining bir-biriga mosligi; 3) "sahnaviylik" — о `quvchi nazdida hayot sahnasida kechayotgan voqeani tomosha qilayotganlik illyuziyasining hosil qilinishi; 4) syujetning shiddatli rivojlanishiyu kutilmagan burilishlarga egaligi bilan ajralib turadi, degan xulosaga kelishimiz mumkin. Albatta, bu xususiyatlarning mavjud b о `lishi uchun novellistik hikoyada birgina voqea — "hayotning bir parchasi" poetik jonlantirilishi taqozo qilinadi. K о `rib turganimizdek, milliy nasrchiligimizda epos va dramaga xos kuchli jihatlarni о `zida omixta etgan novellistik hikoyaning qaror topishida Cho`lponning xizmati kattadir. Adibning "Oydin kechalarda" hikoyasi novellistik hikoyaning adabiyotimizdagi ilk va mumtoz namunasi sanalishi mumkin. Ma`lumki, hikoya janrining takomili jarayonida ocherklilik va novellistiklik xususiyatlari avvaliga о `zaro farqlanish ("tezis — antitezis") y о `lidan borgan b о `lsa, keyinchalik bir-birini t о `latish, boyitish ("sintez") 14

y о `lidan bordilar. Bu xil qorishiqlik Cho`lponning aksariyat hikoyalariga xosdir. Buning yorqin misoli sifatida "Qor q о `ynida lola" hikoyasini keltirishimiz mumkin. Hikoyaning har bir qismi alohida olinsa, tasvir manerasi "Oydin kechalarda"da k о `rganimiz kabi: voqealarning kuzatuvchisi mavqeida turgan roviy о `quvchi nazdida "sahnaviylik" illyuziyasini hosil qiladi. Biroq hikoya asosida birgina voqea (bir joyda va uzluksiz vaqt davomida kechayotgan) emas, bir-biriga bog`liq bir necha voqea yotadi. Hikoyada tasvirlanayotgan voqealarning yuz berish vaqti bilan ularni hikoya qilish vaqti bir-biriga mos tushmaydi. Shunga k о `ra, bundagi roviy mavqei о `zgacharoq: u har bir ikir-chikirdan xabardor, har yerda hoziru nozir. Hikoya butunicha olinsa, roviy yuz berib b о `lgan voqea ("men — о `tmish") haqida hikoya qilayotgani anglashiladi. Dramatik asarga qiyos qilsak, "Oydin kechalarda" — bir pardalik, "Qor q о `ynida lola" bir necha pardalik pyesadek taassurot qoldiradi. K о `ramizki, hikoyada ocherklilik va novellistiklik xususiyatlari uyg`unlashmoqda, ya`ni, "Oydin kechalarda"da voqea tasvirlangan b о `lsa, "Qor q о `ynida lola"da dramatik unsurlardan foydalanilgan holda hikoya qilinayotir . Aytish kerakki, Cho`lponning aksar hikoyalari("Novvoy qiz", "Kleopatra", "Oqpodshoning in`omi")ni kompozitsion xususiyatlariga k о `ra uchinchi — sintetik tipga kiritishimiz mumkin. Cho`lponning nasriy asarlari orasida "Nonushta" nomlisi borki, u о `zining janr-kompozitsion xususiyatlari bilan alohida ajralib turadi. Unda ham adib, xuddi "Oydin kechalarda"da k о `rganimizdek, hayotning bir parchasini qalamga oladi. Biroq "Oydin kechalarda"da konfliktli holat asosida rivojlanuvchi syujet bor ediki, u о `sha hayot parchasini voqeaga , demakki, asarning о `zini epik hikoyaga aylantirardi. "Nonushta"da esa konfliktli holat ham, uning asosida yuzaga keluvchi voqea ham mavjud emas — unda hayotning bir parchasi shundoqqina jonlantiriladi g о `yo. R.Uellek va O.Uorrenlar amerika novellachiligida "obyektiv tasvir"ga intilish kuchayganiyu asarlar tamomila dialoglardan tashkil topib borayotganidan kelib chiqib, "pesa- 15

hikoya" degan atamani q о `llagan edilar. О `ylashimizcha, shu atamani shartli ravishda Cho`lpon asariga nisbatan-da q о `llashimiz mumkin. Shartli deyishimizning boisi shundaki, "pyesa-hikoya"da ham muyayan konfliktli holat asosida voqea (yoki tema) rivojlantiriladi, "Nonushta"da esa, aytib о `tganimizdek, bu narsa y о `q — oddiy о `zbek xonadonidagi ayollarning nonushta chog`idagi gap-s о `zlari qalamga olingan, xolos. Tabiatan izlanuvchan, yangilikka о `ch ijodkor b о `lmish Cho`lpon xorijiy adabiyotlardagi yangiliklarni qiziqish bilan о `rganib, ularni ijodiy (ta`kidlaymiz – ijodiy ) о `zlashtirgan holda milliy adabiyotimizga olib kirishga intilgan edi. "Nonushta"da ham, о `ylashimizcha, shu xil ijodiy о `zlashtirish izlari y о `q emas. Ma`lumingizki, XIX asr oxiri XX asr boshlari yevropa va rus adabiyotida naturalistik qarashlar ta`siri ancha kuchli edi. Naturalistlar asarda badiiy voqelik yaratish emas, real voqelikdagi narsa-hodisalarni asarga k о `chirish zarur, deb hisoblaganlar. Hayotni boricha va о `zgarishsiz tasvirlash esa, ayniqsa, kichik janrlarda qulayroq kechganidan naturalistik adabiyotda hikoya, etyud, ocherk kabi janrlar keng ishlangandi. Bunda hayotning bir parchasini olishu undagi о `zgarishlarni lahzama-lahza ("sekund uslubi") tasvirlab borishlik mumkin b о `lardi. Tabiiyki, naturalistik adabiyotning tasvir texnikasiga xos xususiyatlar realistik adabiyotda ham muvaffaqiyat bilan q о `llanishi va yaxshigina badiiy-estetik samara berishi mumkin edi. Ehtimol shuni chuqur his qilganidandir, Cho`lpon bir qator asarlarida(qisman "Oydin kechalarda", "Nonushta", "Seni k о `p k о `rmasin") shu xil tasvir manerasini sinab k о `rmoqqa jazm qilgan k о `rinadi. Albatta, bu y о `ldan borishlikning xavfli bir tomoni bor: san`atdan yiroqlashishu oddiy nusxakashga aylanib qolishlik hech gap emas. Biroq, shunisi tahsinga loyiqki, Cho`lpon о `zining san`atkorligini aslo unutgan emas. Hayotning bir parchasini qalamga oliboq undan katta badiiy haqiqatlarni inkishof etishlik, shu m о `jaz parchaning о `ziga olam-olam ma`nolarni muhrlab q о `ymoq uchun ijodkorda о `tkir san`atkorona nigoh, yuksak badiiy did b о `lmog`i kerak. Zero, bu о `rinda hayotning istalgan 16

parchasini emas, — quyuqlashgan hayotiy mazmun va turfa hislarga benihoya t о `yingan, "mag`zi t о `q" parchani ajratib ola bilish talab qilinadi san`atkordan. Hatto, aytish mumkinki, bu о `rinda о `shandoq parchani ajrata bilishning о `zi — san`atkorlik, qolgani esa mahorat masalasiga taalluqlidir "Nonushta"ning muallifi о `zida shu ikki jihatni uyg`un biriktira olgani uchun ham asari san`atga aloqadordir. "Nonushta" haqida fikr bildirgan N.Vladimirova unda adibning milliy xarakter yaratish, personajlar ruhiyasini ochishu badiiy til imkoniyatlaridan foydalanish bobidagi mahoratini yaxshi ochib beradi. Munaqqidning t о `g`ri ta`kidlashicha, "kundalik turmush ilk bor Cho`lpon hikoyalarida badiiy in`ikos obyektiga aylandi". Darhaqiqat, "Oydin kechalarda", "Seni k о `p k о `rmasin" hikoyalarida ham "kundalik turmushni poetiklashtirish" kuzatiladiki, N.Vladimirova Cho`lpon hikoyalari poetikasiga xos xususiyatlardan birini nozik ilg`ab olgan. Shu о `rinda olimaning "oddiygina k о `ringan kundalik turmush tasviri milliy hayot obraziga aylanadi", degan xulosasiga ham t о `xtalib о `tish zarurati yuzaga keladi. Gap shundaki, о `sha obraz vositasida aytilayotgan fikr, ifodalanayotgan badiiy konsepsiya masalasida turlichalik mavjud. Xususan, professor O.Sharafiddinov muallif nigohi " о `zbek xonadonining ichkarisi"ga qaratilganini ta`kidlaydiki, undagi ayollar "katta hayotdan ajralgan holda, t о `rt devor ichida, faqat bir-birlarining diydorlariga termulib, bu dunyoning huzur-halovatidan, rohat-farog`atidan mahrum holda umrguzaronlik qilishga majbur. Shu b о `g`iq diqqinafas muhit ulardagi fazilatlarning r о `yobga chiqishiga y о `l q о `ymaydi, aksincha, ularni bir-birlarining tagiga suv quyishdan toymaydigan, bajonu dil g`iybat bilan shug`ullanadigan bachkana kimsalarga aylantiradi". Bir qarashda ikkala olim bir asarni turlicha, t о `g`rirog`i, tamomila qarama-qarshi talqin qilayotgandek. Biroq, aslida, bu ikki qarashning birlashtirilgani maqbulroq b о `ladi. Zero, N.Vladimirova "Nonushta"ning tasvir planidan kelib chiqib fikr bildirsa, O.Sharafiddinov asarning yaxlit butunligi, muallifning "kompozitsion tafakkuri"ni e`tiborga olgan holda xulosa chiqaradi. Darhaqiqat, Cho`lpon 17

nigohi tushgan hayot parchasida "milliy turmushning botiniy poeziyasi"(N.Vladimirova)ga emas, ma`nan majruh etuvchi biqiqlikka urg`u beradi. Faqat mazkur urg`uni ilg`ab olish uchun hikoyaning sehridan xalos b о `lmoq, uning lirik kayfiyatidan chiqmoq zarur k о `rinadi. Shundagina asarning qanday boshlansa о `shanday yakun topishi — aylanma kompozitsiya bu xil "nonushta"larning kundan-kunga, yildan-yilga yaknav takrorlanishiga, "ichkari"ning hayoti oldinga qarab emas, tor aylana b о `ylab harakatlanishiga ishora qilishini sezish mumkin b о `ladi. Asar kompozitsiyasining muayyan g`oyaviy-badiiy niyatni k о `zlab shu tartib qurilganini e`tiborga olsak, unda voqeaband syujetning mavjud emasligi ham shu niyat bilan bog`liq ekanligi anglashiladi. Ya`ni, syujetning о `ziga xosligi — voqeaning mavjud emasligi ayollar hayotining tussizligini ifodalash vositalaridan biri b о `lib qoladi. Cho`lpon hikoyalari voqelikka munosabat turiga k о `ra-da turfa xil: ularda k о `ngillarni sel qilguvchi sentimentallikdan zaharli kinoyagacha, dillarni mayin titratuvchi liriklikdan о `rtovchi fojelikkacha — baridan bor. Shu о `rinda adibning hajviy hikoyalari xususida ham t о `xtalib о `tishimiz joiz. "Mushtum" jurnalida e`lon qilingan "Taraqqiy" hikoyasi, aytish mumkinki, kuldirib yig`latadigan, yig`latib kuldiradigan asardir. Bizni Cho`lponning bu xil "jiddiy kulgisi" sabablari, uni hosil qilish y о `llari qiziqtiradi. О `zining ilk hikoyalari ("Qurboni jaholat"dagi M о `minjon), publitsistik chiqishlari ("Vatanimiz Turkistonda temir y о `llar")dayoq Cho`lpon yoshlar ma`naviyati, dunyoqarashi masalalariga qiziqqan, ularning aksariyatida ijtimoiy inertlik, siyosiy kaltabinlik, xudbinlik kabi illatlarni kuzatib о `rtangan edi. Oradan qariyb о `n yil о `tganidan s о `ng ham Cho`lpon atrofida о `shanday yoshlarni k о `radi — ularni ijtimoiy satira tig`iga nishon qiladi. "Oqpodshoning in`omi" hikoyasida tasvirlangan personajlar emas, hayotiy holat (voqea)ning о `zi komik xarakterga ega. Latifanamo syujet asosiga qurilgan mazkur hikoyada kulgi kutilmaganlik effekti asosida hosil qilinadi. Hikoyaning nasriddinnamo qahramoni usta T о `xtash — zehnli, zukko, 18

hangomatalabu hozirjavob odam. "Maskavdagi vistavka" haqida masjidda xabar topgach, usta unda ishtirok etish tashvishiga tushadi: zudlik bilan "asliga qaraganda ikki-uch baravar z о `r" yog`och kovush yasab, uning bir poyini chala yelimlaydi. Usta T о `xtashning xayolida: "Oqpodsho k о `radi. Bu mamlakatdagi fuqarolarning shunchalar y о `g`on oyoqli b о `lishidan qotib-qotib kuladi. Ehtimol kiyib k о `rgisi keladi... Kiyib k о `radi. Bir-ikki qadam bosar-bosmas "tap" etib yiqiladi. Bir kulgi beradi... Shundan keyin in`om kovushning о `zidan ham katta b о `ladi". Bir qarashda ustaning о `ylari xom xayolday tuyular, lekin ularni butkul asossiz deyish ham qiyin: g`aroyib kovushning tomoshabin diqqatini tortishi tayin, ma`lum shart-sharoitlarda keyingi ishlarning usta о `ylaganicha b о `lishi ham ehtimoldan holi emas. Zero, amri vojib b о `lib turgan odam hushiga kelib qolsa nimalar qilmaydi deysiz?! Ya`ni, bu о `rinda bor gap "vistavka"ga kelishi mumkin b о `lgan oqpodshoning qay tarzda о `ylashida: oddiy odam mavqeidami yo davlat miqyosidami? — shunda xolos. Buni e`tiborda tutgan kitobxon usta T о `xtash, uning oilasi, q о `ying-chi, butun qishloq bilan birga katta in`om kutsa ajab emas. Biroq, usta T о `xtashning "qora baxtiga", vistavkaga kelgan qari amaldor davlat miqyosida о `ylaydi: "Buning sanoatda ahamiyati qanday?"- va shundan kelib chiqib in`om beriladi. Katta in`om kutgan usta T о `xtashning bor pulini suyunchiga qoqishtirib bergach "ispasiba" eshitishi о `ziga xos bir portlash — kulgi portlashidir. Hikoyaning davomida endi usta T о `xtashning s о `zamolligi ish beradi. О `zbek tilini yaxshi biladigan gubernator muoviniga: "Taqsir, oqpodshoning bu katta in`omlari mendek faqir odamga og`irlik qilib qoldi... Shu uchun sizga olib keldim",- deganida amaldor zavqlanib kuladi-da, 200 s о `mga chek yozib beradi. Usta T о `xtashning s о `zamolligi, chigal sharoitdan foyda bilan chiqa bilishi latifalarimizning doimiy qahramoni X о `ja Nasriddinni eslatadi. Bu bejiz emas, albatta, Cho`lpon xalq og`zaki ijodiga, xususan, qiziqlar ijodiga havas bilan qaragan san`atkor edi. Adibning usta T о `xtashga munosabati samimiy: uning topqiru zukkoligiga havas qiladi, faqat bir jihati — shunchalar aqlu zakovati 19

bilan podsholardan umidvor b о `lib yurganiga kuladi. Ayniqsa, ustaning q о `liga pul tushishi bilanoq yana uylanish harakatiga tushgani, pulning boshqa — oqilona sarfini topolmaganini, t о `g`rirog`i, о `ylamaganini ma`qullamaydi, xolos. K о `ramizki, Cho`lpon "Taraqqiy"da о `zi tasvirlagan xarakterlarni grajdanlik mavqeidan turib baholagan va g`oyaviy-hissiy inkor qilgan b о `lsa, "Oqposhshoning in`omi"da usta T о `xtashni ma`naviy jihatdan baholaydi, qahramonidagi ayrim illatlardan yengilgina kuladi. Shu bois ham adib mazkur hikoyaning janrini "kulgi hikoya" deb belgilaydi, zero, u satira va yumor orasidagi farqni teran farqlaydi. 20

I.2. Ijodkor yaratgan ocherk janrining o`ziga xos kompozitsiyasi. Cho`lpon hikoyalarida kuzatganimiz janr xususiyatlarining rang- barangligi uning ocherklariga ham xosdir. Cho`lpon ijodida ocherk janrida yozilgan asarlar salmoqli о `rin tutadiki, bu bejiz emas, albatta. Mutaxassislar fikricha, milliy adabiyotlar tarixida ocherk janrining gullab-yashnashi mavjud ijtimoiy munosabatlarning yemirilishi va ularning о `rnida yangilarining shakllanishi davrlariga t о `g`ri kelar ekan. Ma`lumingizki, Cho`lpon ijodiy faoliyati — xoh inqilobgacha va xoh undan keyingi davrni oling — ayni shunday davrlarga t о `g`ri keladi. Bezovta qalbning tinchiy olmagani, о `zini о `rtagan muammolarni anglash, ularni omma bilan о `rtoqlashish ehtiyojini har dam tuyub yashagani ham shundandir, ehtimol. Cho`lponning matbuot yuzini k о `rgan ilk asarlaridan biri —"Bahor avvallari" nomli etyud (badiiy-publitsistik lavha) uning ocherk janridagi ilk mashqlaridan sanalishi mumkin. О `n yetti yoshli muallif voqelikka bir qur nazar tashlaydi-da, nigohiga ilingan narsalarni shoshib qalamga oladi: g о `yo u rassomu ijtimoiy hayotning muayyan lahzasini matoda qotirib q о `yishga shoshilayotgandek. Muallif nigohi tabiatdan dehqonlarga, ulardan mahalliy boylarga, keyin tolibu mudarrislarga, nihoyat, "xushyoqmas xalq"qa k о `chadi — ularning birontasida uzoqroq t о `xtalmaydi. Shu bois ham "Bahor avvallari" parchalardan tarkib topgan mozaikadek taassurot qoldiradi kishida: parchalar orasidagi choklar aniq ravshan k о `zga tashlanadi-yu, lekin bir butunlik yuzaga kelaveradi. Butunlikni ta`minlovchi unsur esa — muallif nigohi, uning voqelikka munosabati. Darvoqe, muallif munosabati ham q о `sh qirrali — lirik va kinoyaviy. Tabiatdagi jonlanish haqida gap ketganida liriklikka y о `g`rilgan ifoda jamiyat hayoti haqida s о `z yuritilganida kinoyaviylik kasb etadi: Iching choy, о `lturung behuda g`iybat sotub, ey xalq, Kelur qish bir vaqt, qolmas sizga bu davru davronlar. 21

Avvalo, teskari ma`nodagi chaqiriq(kinoyaning bir turi — antifrazis) nafaqat tabiat bahori, ijtimoiy hayot bahorini-da g`aflatda о `tkazmaslikka undayotganini qayd etish lozim Zero, davr kontekstida ayni shu ma`no muallif uchun birlamchidir. Ikkinchidan, "Bahor avvallari"ning har bir kompozitsion b о `lagi she`riy misralar bilan yakunlanadiki, bu Cho`lpon an`anaviy nasrimiz, xususan, didaktik asarlarga xos usuldan foydalanganini k о `rsatadi. Aytish kerakki, an`anaviy shakldan foydalangan adib unga yangicha mazmun bag`ishlaydi: she`riy parchalarning g`oyaviy-badiiy funksiyasini tubdan о `zgartiradi. Agar didaktik nasrchiligimizda she`riy parchalar aytilgan fikrlarni jamlashu l о `nda ifodalashga xizmat qilgan b о `lsa, Cho`lpon ulardan о `zi tasvirlayotgan narsaga g`oyaviy-hissiy munosabatini ifodalash uchun foydalanadi. "Bahor avvallari"da kuzatganimiz kinoyaviy ifoda y о `sini о `ziga maxsus nuqtai nazar poetikasini taqozo qiladi. Ya`ni, bu holda muallifning chetdan kuzatuvchi mavqeida turishi kamlik qiladi, voqelikdan har tomonlama "yuqori" turishi taqozo qilinadi. Shunga k о `ra, Cho`lpon ijtimoiy hayotni "yuqori"dan kuzatadiki, shu tufayligina uning nigohi lahzalar mobaynida u ijtimoiy qatlamdan bunisiga k о `cha oladi, shu m о `jaz parcha orqali butunga — Turkiston ijtimoiy voqeligiga yaxlit munosabatini ifodalash imkoniga ega b о `ladi. Cho`lponning y о `l ocherklaridan biri — "Vayronalar orasidan" nomli safarnomasida esa о `zgacha holga duch kelamiz: bunda muallif voqelikni "ichdan" kuzatadi. Andijondan О `sh va Jalolobodga qilingan safar davomida muallif о `zi guvoh b о `lgan eng xarakterli voqealarni, k о `zi tushgan narsalarni qayd etib boradi. Biroq safarnomani faktlarning oddiygina qaydi deya olmaymiz, zero, unda faktografik va tahliliy qatlamlar yonma-yon boradi. Asar markazida turuvchi sayyoh-muallif obrazi ikki qatlamning uyg`un birikuvini ta`minlaydi. Cho`lpon keltirayotgan faktlar reallikdan olingani ayon, biroq buni naturalistik qaydlar ma`nosida tushunmaslik lozim. Faol ijodkor shaxs sifatida 22

Cho`lponning о `z qarashlari, orzu-intilishlari, bir s о `z bilan, ijtimoiy-estetik ideali mavjud edi. Demakki, tanlanayotgan faktlar ham о `sha idealga mos, birinchi galda adibning qarashlariyu xulosalarini ifodalashga xizmat qiladilar. Shu ma`noda ularning aksariyatini publitsistik-illyustrativ obrazlar sirasiga q о `shishimiz mumkin. "Vayronalar orasidan"ning kompozitsion qurilishi, bir tomondan, safarnoma janri talabi bilan, ikkinchi tomondan, undagi tahliliy qatlamning о `ziga xosligi bilan belgilanadi. Safarnoma janri talabidan kelib chiqqan holda makon va zamon о `zgarishlarining qat`iy tartibi saqlangan. Biroq bu y о `llardan ilgari ham k о `p bor yurgan sayyoh mushohadasi hozirgi mavjud faktlar bilangina qanoatlanmaydi: u о `zi bilgan о `tmishga bot-bot qaytadi, chog`ishtirishga intiladi. Yurt qayg`usida yashayotgan adib tafakkuri vaqt chegaralarini buzib yuboradi. Adib biron faktni keltirar ekan о `tmishni eslaydi, muqoyasa qiladi, uning о `ylari qatida esa doimo kelajak tashvishi botin b о `ladi. Fikrimizni asoslash uchun sayyohning birgina faktni qay tarzda mushohada etishiga e`tibor beraylik. X о `jaobod qishlog`i yaqinida "Farg`onaning mashhur qorunlaridan yahudiy simxoyevlar"ning pu-liyu hiyla-nayranglari bilan barpo etilgan bog` haqida quyi-dagilarni о `qiymiz: "K о `p mevali daraxtdan iborat b о `lg`on ul keng bog`ni juda k о `p, hadsiz-hisobsiz kerak k о `chatlari bor ekan, g`alati ovrupovoriy imoratlar, gulshanlar yasalgan. Necha yuzlab q о `y, necha о `nlab mol-siyirlar, yaxshi h о `kuzlar necha juft otlar turg`onlar, dehqonchilik asboblarining ham har xili b о `lg`on. Bu, albatta, ilgari vaqtda, mana bu kichik urushlar vaqtida bog`cha tamom ishdan chiqib, bir chakalakzor b о `lib qolg`on. Imoratlarini istehkom yasab olib bosmachilar bilan askarlarimiz, askarlarimiz bilan bosmachilar otishqonlar. Hisobsiz miltiq teshiklari yaqin zamondagi dahshatlik damlarni esga solub, masxara qilib turadurlar... Ilgari tubjoy xalqidan bir necha kishi bog`ni hukumatdan ijaraga olg`on ekanlar. Keyingi vaqtda hukumat ul ijarachilardan qaytarib olub, "qishloq 23

soyuzi" degan tashkilotga bergan. Bu tashkilot ziroat muhandislari yuborg`on, x о `jaobodliklardan mardikor yollab, ishlatub turadur. Biz о `tub ketayotqonda bir necha kishi zambar t о `kub turar edi. Yiqilg`on, buzulg`on uylar tuzatilmakga boshlag`on, bog`chaga ham chinakam bel bog`lab ishlagan k о `rinadilar". Yurtining kecha va bugunini qiyoslarkan, adib urush keltirgan vayronaliklarni k о `rib eziladi, urush asoratlari bartaraf etilayotganini, yaratish davri boshlanayotganini k о `rib dili taskin topadi. Biroq y о `l davomida duch kelgani ayrim faktlar uni chinakam tashvishga soladiki, ularni keltirish bilan о `quvchini yurtining ertasi haqida jiddiyroq mushohada qilishga undaydi. Cho`lpon X о `jaobod paxta punktida "bir Zubov degan hazinachi bor ekan, uning eng shirin gapi k о `cha s о `kishlarining о `rtacharog`i ekan" deya alamli istehzo bilan yozadi. Muallif Zubovning mahalliy aholiga haqoratomuz muomalasi haqida xabar berarkan, qiziq bir faktni gazetxon e`tiboriga havola qiladi. Gap shundaki, mahalliy aholi shikoyatlariga asosan О `sh hukumati (ya`ni, о `sha paytdagi uezd hukumati) Zubovni chaqirtirganida, u "ish vaqti borolmayman" deydi-da, bormay q о `yaqoladi. Qizig`i shundaki, "paxta ma`rakasiga zarar qilmasin, deb О `sh hukumati ham о `zicha bir narsa qilmasdan, muzofot mahkamalariga havola qilibdur". K о `ramizki, bu о `rinda Cho`lponni oddiy bir kassirning mahalliy hukumatni mensimasligi emas, о `sha hukumatning kassir "ulug` og`a"lardan b о `lganligi uchun-da hech bir ta`sir qilolmasligi hayratga soladi. Boz ustiga, uezd hukumati paxta kampaniyasiga zarar yetishidan q о `rqib masalani yuqoriga oshirar ekan, demak, yuqori idoralar avvalo paxtani talab qiladi, uni yetishtirayotgan xalq sha`ni esa ikkinchi darajali masala. Shu о `rinda satr orasida Cho`lponning "bu mustamlakachilik siyosatining ayni о `zi emasmi?!" degan tashvishli savoli k о `zga tashlanadi. Zero, muallifning umidi ham shu aslida: u о `zi aytmagan, aytolmagan gaplarni ziyrak gazetxon uqib olishiga ishonadi. Qizig`i shundaki, adib bunga о `xshash faktlarni keltirganida, bog` misolida k о `rganimiz " о `tmish — hozir — kelajak" 24

silsilasidan faqat "hozir"ni oladi. Yuqoridagicha sxema asosida mushohada yuritib kelayotgan gazetxon beixtiyor yana о `sha y о `sinda о `ylay boshlaydi, yetishmayotgan xalqalarni о `zi topib, t о `ldiradi. K о `ramizki, asarning kompozitsion qurilishidagi о `ziga xoslik muallif k о `zlagan g`oyaviy-badiiy niyat bilan izohlanar ekan. Cho`lponning "Y о `l estaligi" nomli safarnomasi borki, uning janrini bu xil belgilashimizda shartlilik ulushi k о `proq. Sababi, asarda y о `l ocherkiga xos asosiy jihat — k о `rilgan narsa-hodisalarni makoniy о `zgarishlarga muvofiq tarzda tasvirlab borishlik y о `q. "Y о `l estaligi"da y о `lda k о `rilgan narsa- hodisalar tasviri yoki tavsifi emas, sayyoh ruhiyatidagi his-tuyg`ularu о `y- fikrlar kurashining tasviri birlamchidir. Shu bois ham muallif y о `lda k о `rilgan narsa-hodisalar, manzillarni konkretlashtirmaydi — ular kechinmalarga turtki berishu о `zni anglash va ifodalash uchungina kerak. Shuni e`tiborga olgan holda "Y о `l estaligi"ni lirik turga mansub, deyish mumkin(fikrimizcha, asar о `zining janr e`tibori bilan k о `proq "lirik poema"ga yaqin. Shunday b о `lsa-da, bir tomondan, uning tashqi shakliy xususiyatlari y о `l ocherkiga xosligi, ikkinchi tomondan, muomalada qulaylikni k о `zlab "safarnoma" tarzida nomlab turamiz). Asarning yana bir о `ziga xos jihati shundaki, unda ramziy-majoziy ifoda y о `lidan borilgan. Deylik, tabiat tasviri lirik-romantik ruhga yug`rilgangina emas: unda goh sayyoh qalbi suratlanadi, goho bezovta qalb bilan uyg`unlik, goh esa zidlashuv kuzatiladi. Aytmoqchimizki, "Y о `l estaligi"da tasvirlanayotgan narsa bilan ifodalanayotgan narsa orasida bevosita aloqa mavjud emas (bu haqda t о `rtinchi bobda maxsus t о `xtalamiz). Ya`ni, ifodalanayotgan narsa bevosita tasvirdan о `sib chiqmaydi, u ramzlar qatida botindir. Aniqrog`i, bevosita tasvirdan о `sib chiqayotgan mazmun ifodalash k о `zlangan mazmunni pardalab turadi, har ikkisi mustaqil holda yashaydi. Yuqoridagi mulohazalarimizdan k о `rinadiki, janr ramkalari Cho`lponning ijodiy izlanishlariga rahna sololmaydi, u janr doirasida tamomila erkin sezadi о `zini. Ayni shu ma`nodagi ichki ijodiy erkinlik sabab bu asarlar bir-biridan 25

muallif tutgan mavqe, tafakkur tarzi, voqelikka munosabat turi, ifoda va tasvir y о `sini kabi muhim k о `rsatkichlar b о `yicha jiddiy farqlanadi, ularning har biri betakror originallik kasb etadi. Cho`lpon nasri bilan ozmi-k о `pmi tanishgan kishi uning chin ma`noda shoir prozasi ekaniga amin b о `ladi. Zero, bu asarlarning qat-qatiga singib ketgan lirizm, lirik tafakkur har lahza she`r iforini taratib turadi. Bugina emas, Cho`lpon merosida "Ayriliq y о `li", "Chopon va paranji", "Qurbon", "Salom senga" kabi qator asarlar ham borki, ular tom ma`nodagi lirik hodisa — nasriy she`rlardir. Kezi kelganda yana bir narsaga diqqatni jalb etish joiz. Cho`lponning vaqtli nashrlarda e`lon qilingan aksar she`rlari uning о `zi tartib bergan t о `plamlariga kiritilmagan. Diqqat qilinsa, t о `plamlarga kiritilmagan she`rlarning k о `pchiligida ochiq-oshkor publitsistika, deklarativlik ustunligini sezish qiyin emas. О `ylashimizcha, hassos shoirimiz she`riyatga yuksak talablar bilan yondoshgani uchun ham publitsistik ruh-la y о `g`rilgan she`r lar bilan she`riy shakldagi publitsistika ni farqlagan. Adibning nasriy she`rlarida ham publitsistik ruh ustivor, biroq ularni lirik hodisa deb ataymiz. Negaki, ularning lirik qahramoni — zamonasining dolzarb muammolari haqida о `ylayotgan Cho`lpon uchun shaxsiylik va ijtimoiylik chegarasi mavjud emas: millat, yurt qayg`usi uning qalbida obdon qaynab, dil qoniga t о `yingachgina b о `g`ziga bir fig`on, hayqiriq b о `lib chiqadi. Tabiiyki, bu qaynoq tuyg`ularni taftini ketkazmay ifodalash uchun о `ziga maxsus shakl zarurdirki, Cho`lpon buning-da eng optimal y о `llarini izlaydi. 20-yillarning avvalida Farg`onada yuz bermish dahshatli ochlik munosabati bilan yozilgan "qurbon" nomli nasriy she`r yuqoridagi fikrlarimizni asoslashga xizmat qila oladi. Cho`lpon she`rni kompozitsion jihatdan uch qism(shartli ravishda "band")ga ajratgan. Uning birinchi qismida Arabiston manzaralari chiziladi: "Qon, qon, qon! 26

Bechora q о `y qassobning omonsiz panjasiga tushgandir. Qayroqqa tilini surkagan о `tkur pichoq q о `yning b о `g`uziga taqalmishdir. Allohu Akbar!" Adib olis Arabistonning muqaddas zaminida, haj mavsumida yuz berayotgan qurbonlik keltirish marosimini tasvirlash maqsadini k о `zlamaydi — bu tafsilotlar uning uchun meditativ mushohada vositasi, xolos. Xuddi shuningdek, ikkinchi "band"da berilgan "Issiq Arabistondan minglarcha chaqirim uzoqda" — Turkistonda sodir b о `layotgan xunrezliklar tafsiloti ham — vosita. Mazkur tafsilotlar uning mushohada k о `lamini kengaytiradi, Farg`onadagi ochlik muammosini kengroq doirada olib qarash imkonini yaratdi. Dastlabki ikki "band"ning meditativ xulosasi sifatida uchinchisi tug`iladi: "Arabistonning yuksak tog`larida, qizg`in toshlarining ustida minglarcha q о `ylar kesilalar, s о `yilalar, b о `g`izlanalar-da... chuqurg`a tashlanalar! Shuncha qurbon, shuncha oling`on jon, shuncha s о `yulg`on hayvon bir m о `min-musulmonni ochlikdan qutqara olmaydir. Bir yoqda nimagadir, nima uchundir q о `y s о `yalar, q о `yning g о `shtini, yog`ini yerlarga tashlaylar. Bir yoqda nimagadir, nima uchundir shu dinga ishongan bechoralar ochlikdan q о `y kabi qirilalar, k о `chalar, tolalar va ch о `llarga tashlanalar ..." K о `rinib turibdiki, "Qurbon" mazmun mohiyati bilan Cho`lponning mazlum Sharq mavzusida yozgan dardli she`rlariga esh b о `lib ketadi. Sharq xalqlarining ayanch holati sabablarini sho-ir avvalo jaholatda, noahillikda k о `radi. Shuni ham aytish lozimki, "Qurbon"dan dahriyona kayfiyat izlagan xato qiladi, zero, shoir musulmonlarning о `zaro hamjihat emasligi, bir-biriga yordam berishdan ojizligini keskin tarzda ifodalaydi, xolos. "Qurbon"ning uch "band"dan tashkil topishini aytdik. Shunisi ham borki, har bir "band" о `z ichida yanada kichikroq kompozitsion b о `lak — har biri 27

alohida abzats bilan ajratilgan gaplarga b о `linadi. Nasriy she`rdagi har bir gapning bu tartibda alohida ajratilgani unga о `ziga xos xushohanglik baxsh etadi. Albatta, she`rning ritmik-intonatsion tarxini belgilashda Cho`lpon yana bir qator stilistik usullarga ham tayanadi. Shu jihatdan bittagina gapni k о `zdan kechiraylik: "Minglarcha, yuz minglarcha kishilar bu yoqda issiq Arabistondan minglarcha chaqirim uzoqda yana bir-birlarining b о `g`izlariga pichoq taqag`onlar, k о `kraklariga о `q yuboralar, boshlarini qilich bilan chopalar". Gap shaklini aslidagidan о `zgartirib keltirdikki, bu tahlilni ancha osonlashtiradi. Mazkur gap qurilishida kuzatayotganimiz ta`kidli takrorlar ("minglarcha, yuz minglarcha"), gradatsiya ("hanjar taqag`onlar... о `q yuboralar... qilich bilan kesalar") va sintaktik parallelizm kabi stilistik figuralar she`rning butun matniga xosdir. Agar biz yuqorida bir satrga joylagan b о `laklarni kolon deb olsak, u holda har bir kolonning tugallanishiga ham e`tibor berish lozim. Chunki bir qarashdayoq ularning о `zaro ohangdoshligi — qofiyalanayotganini k о `rish mumkin. Shu о `rinda "band" masalasiga qaytish lozim. Ma`lumki, band mazmun va ritmik-intonatsion jihatdan nisbiy tugallik, yaxlit bir butunlik kasb etishi lozim. X о `sh, "Qurbon"da bandlarning bu xil butunligi qanday ta`minlanadi? Cho`lpon "band"larni tarkib toptirishida ham muayyan tartibga rioya qiladi, albatta. Birinchi "band"ni olib k о `raylik. Uning birinchi jumlasi: "Qon, qon, qon!" – b о `lsa, oxirgisi: "Bu-da bir falsafai diniy..." K о `ramizki, birinchi va s о `nggi jumlalar о `zaro qofiyalanmasdan ochiq qolgani holda, oradagi jumlalarning bari ohangdosh tu-gallanadi (tushgandir – taqalmishdir – Allohu Akbar – qurbon etiladir – b о `g`izlaylar – tashlaylar). Ayni shu xil tartib she`rning boshqa bandlarida ham saqlanganki, bu 28

bandlarning ritmik-intonatsion butunligini ta`minlaydi. Cho`lpon о `zining boshqa nasriy she`rlarida ham xushohanglikni ta`minlovchi qator usul va vositalardan unumli foydalangan. Demakki, shoir janrning о `ziga xosligini doimo yodda tutgan, ritm va intona- siyaning asarning ifoda va ta`sir kuchini oshirishda nechog`li muhim ekanligini chuqur his qilgan. Cho`lpon "Ulug` hindi" nomli maqolasida: "eski adabiyot bilan yangi adabiyot о `rtasida qolg`on sharqli yosh chinakam chuchmal bir vaziyatdadir", – deb yozadi. Uning fikricha, о `zbeklar "yangilikka endigina suqulub kirmoqda. U adabiyot maydonidagi yangilikka nisbatan: yosh bola, g о `dak, chaqaloq; eskilikka nisbatan: yetim, kimsasiz, besprizorn о `y, о `zboshli". Ijodining avvalidayoq shu xil "chuchmal vaziyat"ga tushgan Cho`lpon о `zining butun faoliyati davomida k о `ngil mayliga quloq tutdi: "K о `ngil boshqa narsa — yangilik qidiradir!" K о `ngilning ushbu mayli adibning chinakam ijodiy kredosi b о `lib qoldiki, uning kichik nasriy asarlarini kuzatganimizda bunga yana bir karradan amin b о `lamiz. Adibning kichik nasriy asarlari bir-biridan adabiy turga mansubligi (epik hikoya, "pyesa-hikoya", nasriy doston, nasriy she`r), hayotni badiiy aks ettirish prinsiplari (didaktik realizm, romantik, realistik), syujet-kompozitsion xususiyatlari (tavsifiy-rivoyaviy, novellistik, sintetik), tasvir va ifoda qatlamlari munosabati (avtologik, majoziy, ramziy), reallikka g`oyaviy-hissiy munosabat turi (sentimental, kinoyaviy, yumoristik, satirik) kabi qator muhim jihatlardan farqlanadiki, bu ularning poetik rang-barangligini ta`min etadi. Cho`lpon butun ijodi davomida yangilikka intilib, izlanib yashadi. Adib uchun tayyor qoliplar mavjud emas, uning har bir asarida yangi bir usul yoki vosita sinab k о `rilgan, shu bois ham har bir asari — о `ziga xos hodisa. Cho`lpon о `ziga zamondosh yevropa nasrchiligida mavjud hikoya, ocherk, nasriy poema, nasriy she`r kabi janrlarda qalam tebratarkan, ularning turli imkoniyatlarini namoyish etishga intildi. Adib asarlarida kuzatilgan tasvirning yetakchiligi, "nuqtai nazar"ning g`oyaviy-estetik maqsadga muvofiq siljishi, mazmunni ifodalashda kompozitsiya rolining kuchayishi, syujet qurilishida 29

"kutilmaganlik effekti"dan mohirona foydalanish kabi qator poetik xususiyatlar nasrimiz takomilida muhim ahamiyatga molik edi. Tajriba qilishdan, bu y о `lda muvaffaqiyatsizlikka uchrashdan ch о `chimagani uchun ham Cho`lpon adabiyotimizning "chuchmal vaziyat"dan chiqib, rivojlanishning yangi y о `liga kirishida beqiyos xizmat qila oldi. Shu jihatdan yondoshilsa, Cho`lpon ijodi nafaqat g`oyaviy, balki birinchi navbatda badiiy xususiyatlari bilan katta ahamiyatga molik ekani anglashiladi. 30

II.BOB. "Kecha" romanining poetikasi Bizningcha, adib yurtdagi ma`naviy qash-shoqlanishni yuzaga keltirgan va uning hosilasi sifatida yanada biqiqlashgan muhitni "Kecha" deb baholaydi. Cho`lpon talqinidagi "Kecha"ning butun dahshati shundaki, u odamlarni ma`nan majruh etadi, ma`naviy tanazzulga yetaklaydi. О `sha muhit "besh-t о `rt tanob yerli" о `ziga t о `q, Xadichaxon bilan durustgina turmush kechirishi mumkin b о `lgan Akbaralini fahsh botqog`iga botirdi; yetti avlodi dehqonchilikdan non topib yegan Razzoq s о `fini tekinx о `r kimsayu munofiq dindorga aylantirdi; Poshshaxonu Sultonxondek bemalol bir uyni obod, bir yigitni baxtiyor qilishi mumkin b о `lgan guldek ayollarni zino k о `chasiga boshladi... Bularning ma`naviy qashshoqlanishi shu darajadaki, ular muhitni sog`lomlashtirish haqida umuman о `ylamaydilar, shu muhit doirasida о `z manfaatlarini k о `zlaydilar, xolos. Yurt boshida "benamoz raislar", imoni zaif imomlarning turishi raiyatga ta`sirsiz qolmagan: "odamlar namozga yurmay q о `yganlar". Millatning fojiasini Cho`lpon ayni shu e`tiqodsizlik (faqat diniy ma`noda emas)da k о `radi: odamlar na oxiratini obod qilishni va na foniy dunyodagi turmushlarini yaxshilashni о `ylashadi — bugunning tashvishi bilan yashashadi, xolos. Johiliyat davrlarini azaldan "zulumot" deb ta`riflangani kabi, Cho`lpon ham tariximizning shu b о `lagini "Kecha" deb ataydi. Bu zulumot q о `ynidan yorug`lik tomon intila boshlagan yagona odam —Miryoqub, shu ma`noda "Kunduz"ning tub ma`nosi ham shu qahramonga bog`liq holda konkretlashsa, ehtimol. Afsuski, bu fikrimiz taxmin maqomidan yuqori k о `tarilolmaydi. Sarlavhaning zohiriy ma`nosi esa "oq – qora" sxemasining ifodasiga xizmat qilgani holda tub ma`nolarni niqoblaydi. 31

Chinakam san`atkor sifatida esa Cho`lpon qahramonlarining insoniy fojiasini faqat ularning sinfiy mansubligidan kelib chiqibgina tushunish va tushuntirish bilan qanoatlana olmas, xarakterlar mohiyatiga chuqurroq kirib borishni istardi. Buning natijasi о `laroq, romandagi ayrim xarakterlar talqinida ichki ziddiyat kuzatiladi: adib Akbarali, Miryoqub, Razzoq s о `fi kabi "yot unsur"larga namoyishkorona salbiy munosabatda b о `ladi (zamona talabi), ayni paytda ularning har birida avvalo insonni k о `rishga, xatti-harakatlarining tub ijtimoiy-ruhiy asoslarini ochishga(realistik san`at talabi) intiladi. Shunisi ham borki, "sinfiylik" og`usi bilan zaharlangan kitobxon uchun m о `ljallangan chizgilar b о `rtib, yuzada qalqib turadi va tub sabablarini pardalaydi g о `yo. E`tibor berilsa, romanda Akbarali, Razzoq s о `fi, Miryoqub obrazlari talqinida deyarli bir xil tartibga tayanilganini sezish qiyin emas. Zero, har uchala xarakter talqinida ham tubandagicha strukturaviy sxemaga tayanilgani k о `riladi: muallif xarakteristikasi – personajni xatti-harakatda k о `rsatish – ruhiyatidagi jarayonlarning bevosita tasviri. K о `zga yaqqol tashlanadiki, Cho`lpon qahramonlarini "sirtdan" kuzatishdan "ichdan" kuzatishga tomon borish y о `lini tanlagan. Albatta, buning hech bir g`ayrioddiy tomoni y о `q, k о `pgina asarlarda ayni shu y о `ldan boriladi. Biroq, bizningcha, "Kecha"da bu usulning alohida g`oyaviy-badiiy funksiyasi mavjud. Gap shundaki, muallif xarakteristikasidayoq qahramonlar fe`lidagi salbiy xususiyatlar ularning ijtimoiy ahvoli bilan bog`lab talqin qilinadi-da, ularga zamona talabicha g`oyaviy-hissiy baho beriladi. Boz ustiga, adibning salbiy munosabati о `quvchiga-da "yuqtiriladi", о `quvchida personaj haqida tugal bir tasavvur bilan birga antipatiya ham hosil qilinadi. Buning natijasida esa о `quvchining qahramon xatti-harakatlarining ruhiy asoslarini, uning inson sifatidagi iztiroblarini his etish imkoniyatlari kamayadi, u personajni faqat "sirtdan"gina kuzatgani holda, uning ruhiga kirolmay qolishi ehtimoli ortadi. Buning ziddi о `laroq, muallif boshdanoq о `quvchida Zebiga nisbatan badiiy simpatiya hosil qilishga intiladi. Romanning boshlanishida syujet voqealarining t о `laligicha 32

Zebi taqdiri bilan bog`liqligi, voqealarning shiddat bilan rivojlantirilishiyu sarguzashtnamo xarakterga egaligi о `quvchi diqqat-e`tiborini Zebiga bog`lab q о `yadi. Natijada Zebi taqdirigagina qiziqib qolgan о `quvchi boshqa qahramonlarning xatti-harakatlarini ham shu asosda kuzatadi va baholaydi — asarning epik k о `lamini t о `laligicha qabul qilish, unda q о `yilgan muammolarni ilg`ab olishu "hazm" qilishga tayyor b о `lmay qoladi. K о `ramizki, ayni shu xil syujet-kompozitsion xususiyatlar romanda xotin-qizlar taqdiri masalasi birlamchi, degan fikrni keltirib chiqaradi-da, unda badiiy tahlilu talqin etilgan muhim muammolarni pardalaydi. Ayni paytda, Cho`lpon о `zi bilan ilgaritdan muloqotda b о `lib kelayotgan о `quvchi, muloqotda b о `lmagan holda ham о `qishu uqish malakasiga ega yoki atrofida yuz berayotgan voqea-hodisalar haqida mustaqil mushohada yuritishga qobil о `quvchining tubdagi ma`nolarni anglab olishiga ishonadi, shunga umid qiladi. Bungacha yuritgan mulohazalarimizdan ayon b о `ladiki, “niqoblanish” — muayyan ijtimoiy-tarixiy sharoit zaruratidan kelib chiqqan poetik vosita, u “Kecha” romani poetik tizimiga jiddiy ta`sir k о `rsatgan, asardagi qator badiiy о `ziga xosliklarni yuzaga keltirgan. Cho`lponning yangilikka о `ch, izlanuvchan ijodkorligini k о `pchilik e`tirof etgan, biz ham buni k о `p bor ta`kidladik. X о `sh, adibning k о `pchilik e`tirof etgan bu xislati milliy romanchiligimizga nima berdi? Bizningcha, о `zbek romanchiligi taraqqiyotida “Kecha va kunduz” hayotni badiiy tadqiq etish (voqelikni inson ruhiyati orqali idrok etishga intilish) va badiiy voqelikni tashkillantirish (dramatik unsurlar salmoqdorligi) prinsiplari nuqtai nazaridan dadil odim ediki, shu jihatlari bilan u milliy nasrchiligimiz an`analaridan sezilarli uzoqlashib, jahon romanchiligi taraqqiy darajasiga yaqinlashdi. 33

II.1 Miryoqub va Zebi obrazining ruhiy psixologik tahlili “Kecha va kunduz”da psixologik tahlil nuqtai nazaridan yuksak mahorat bilan yaratilgan xarakterlardan biri, shubhasiz, Miryoqub obrazidir. О `z oldiga q о `ygan g`oyaviy-badiiy niyat talabi bilan Cho`lpon Miryoqub ruhiyati tahliliga, uning psixologik jihatdan ishonarli b о `lishiga jiddiy e`tibor beradi. Professor O.Sharafiddinov bu obraz haqida t о `xtalib: “Miryoqub obrazining ziddiyatli qirralarini belgilagan narsa shundaki, u, bir tomondan, yangicha burjua odamiga xos sifatlarga ega, ammo, ikkinchi jihatdan, о `z muhitidan butunlay uzilib ham ketgan emas”,-deb yozadi. Cho`lpon Miryoqub ruhiyasidagi tadrijni tasvirlarkan, qahramonining о `z muhitidan uzilib” chiqishini, buning ijtimoiy-ruhiy ildizlarni k о `rsatishga intiladi. Miryoqubning ichki olamini ochish, uning ma`naviy qiyofasini о `zgartirgan, ijtimoiy siyosiy qarashlarini shakllantirgan (garchi bu narsa “Kecha”da nihoyasiga yetmagan b о `lsa-da) ruhiy jarayonni, bizningcha, bir- biriga uzviy bog`liq b о `lgan uch bosqichda k о `rsatadi: 1) psixologik zamin; 2) qahramon ruhiyasini xatti-harakatilari orqali ochish; 3) ruhiy jarayonlarning bevosita tasviri. K о `ramizki, Miryoqb xarakterining yaratilishida realistik psixologik tahlilning har uchchala — dinamik, tipologik va analitik pinsiplari q о `llanadi. Shuni ham qayd etish lozimki, Miryoqub ruhiyasini ochishda analitik prinsip yetakchi mavqe tutadi, boshqalari esa uni t о `ldirishga, konkretlashtirishga xizmat qiladi. Cho`lpon Miryoqubga ta`rif berarkan, birinchi galda uning ijtimoiy qiyofasiga, t о `g`rirog`i, qiyofasizligiga e`tiborni qaratadi. Gap shundaki, Miryoqub “faqir odam panada” qabilida ish k о `radi: u amaldor emas, shu bilan birga о `zi ish yuritayotgan hududni boshqarishda q о `li uzun; u katta-katta oldi- sotti ishlarini amalga oshiradi, buning natijasini esa “xudo biladiyu, xudoning sevimli bandasi Miryoqub biladi!” xolos. K о `ramizki, Miryoqub toshpalla ostiga nozik a`zolarini yashirib harakat qiluvchi toshbaqani eslatadi. Aytish 34

kerakki, toshpallani u 15 yillar ilgari о `z ixtiyori bilan yelkasiga olgan. Miryoqub shunday qilishga majbur edi: endigina qaror topa boshlagan kapitalistik iqtisodiy munosabatlar tadbirkorlik uchun keng imkoniyatlar ochgani holda, mavjud byurokratik tuzum bunga muayyan t о `siqlarni q о `ygan. Ayni shu vaqtda u hukumatdorlar himoyasiga muhtoj b о `lgan va kerakli odamlarni q о `lga olishga intilgan k о `rinadi. Noyib t о `raning eski q о `lyozmalarga о `chligini bilib (albatta, u s о `rab surishtirgan), shu orqali uning k о `nglini oladi, natijada esa “sovg`a-salom, tansiq q о `lyozma asarlar va ba`zan oz-k о `p pul xususida t о `ra Miryoqubga minnatdor b о `lib turadi, amaldorning q о `lidan keladigan ba`zi bir xil himoyat ishlari t о `g`risida Miryoqub t о `raga minnatdor b о `lib turadi”. Noyib t о `raning “himoyati” shunda k о `rinadiki, Miryoqubning “biror joyga biror chaqa soliq t о `laganini, biror bir kasbga biror marta qizil qog`oz (patent) olganini hech kim bilmaydi”. Anglashiladiki, Miryoqub katta miqdordagi soliqni t о `lagandan yoki patent sotib olgandan k о `ra ozroq miqdordagi naqdinani noyib t о `raga berishni afzal biladi. Bu kabi о `zaro manfaatdorlik asosiga qurilgan munosabatlar ularni mahkam bog`laganki, 10-15 yil mobaynida bunday ishlarning k о `p b о `lgani aqlga tayin. Shunga о `xshash, Akbaralining mingboshilikka tayin etilishi ham mutlaqo tasodif emas. Miryoqub о `zi ish yuritayotgan hududda о `z odami mingboshi b о `lishidan manfaatdor. Qovun saylidagi ilk uchrashuvdayoq u b о `lg`usi gumashtasining zaif jihatlarini nozik ilg`agan: keyincha buzoqday yetaklab, sigirday sog`sa b о `ladigan odamligini fahmlagan. Y о `qsa, ellikboshilikni olish uchun burungi mingboshiga “yaxshi bir uloqchi otni bekorga olib bergan” Akbaralining ilk uchrashuvdan ikki kun keyin j о `natgan “ikki arava qovun- tarvuz, ikki zambar uzum, ikki chorakkinaqayrog`i bug`doy” minboshilikni olish uchun kifoya b о `lmasdi. Aytmoqchimizki, Miryoqub bu о `rinda uzoqni о `ylagan, arqonni uzun tashlagan. Cho`lponning qahramoni о `tmishidagi ayni shu tafsilotlarga e`tiborni qaratgani bejiz emas. Miryoqub ilgari shu ikki amaldor panohida, istasa-istamasa ular bilan hisoblashib ish yuritishga majbur 35

edi. Keyincha, kapitalistik munosabatlarning keng quloch yoyishi barobarida tadbirkorlik uchun imkoniyatlar ham kengaya boradi, tabiiyki, Miryoqub uchun “valene`matlar”ning zarurati kamayib, y о `qolib boradi. Ya`ni, toshpalla xavfsizlikni ta`minlamasa-da, endi harakat imkoniyatini cheklay boshlaydi. Yozuvchi bergan ta`rifda uning chinakam burjua ishbilarmoniga xos xususiyatlari b о `rtib k о `rinadi. Miryoqubdagi “kerakli odam”lar bilan muomala qila bilish, oz sarf bilan k о `p foyda olishga intilish, boshlayotgan ishining oxir- oqbatini har jihatdan puxta о `ylash kabi sifatlar haqida yuqorida yuritgan mulohazalarimiz tasavvur bera oladi. Bularga q о `shimcha о `laroq, Miryoqub juda serg`ayrat, jonsarak odam: “Miryoqub akaning yurishi k о `p! U, aksari, piyoda yuradi, yurganda ham negadir shoshilib yuradi. “Assalomu alaykum” deb dona-dona qilib salom bersangiz, shoshilganidan b о `lsa kerak, “vass...” debgna q о `yadi”. Qahramonga xos harakat tarzini qayd qilish bilan adib uning ichki xususiyatlari haqida tasavvurimizni kengaytiradi. Miryoqub yurgan y о `lida ish haqida о `ylab, hisob-kitob, xomch о `t qilib yuradi — qilayotgan ishi uning uchun hayoti mazmuniga aylangan. Ishlarini tezroq bitkazish uchun shoshsa-da, uning shoshilishi shoshqaloqlik emas. Buni retrospektiv usulda chizilgan lavha — Miryoqub noyib t о `ranikida mehmonda ekanida rus injenerining kirib kelishi bilan bog`liq epizodda kuzatish mumkin. Yangi temir y о `l qurilishi, y о `lning qayerlardan о `tishi haqidagi sirdan ogoh b о `lib qolgan Miryoqub zudlik bilan harakatga tushadi: “Bir oyga yetar-yetmas, о `sha kelajak poyezd y о `li b о `ylaridan Miryoqub juda k о `p — bir necha yuz desyatin yer sotib oldi. Yerlarning hammasi deyarli suvsiz, noobod, tashlandiq yerlar edi. Shuncha k о `p yerga qancha oz pul ketdi. K о `plar bu shoshilish savdoni bilmadilar, bilganlar Miryoqubni “jinni b о `libdi” dedilar...” Albatta, bu “shoshilish savdo” haqida Miryoqub k о `p о `ylagan. Zero, kishini ikkilantirib q о `yadigan gumonlar talaygina: ehtimol, y о `l qurlmay qolar? Ehtimol, qurilish kechikib, sarmoyasi о `lik kapitalga aylanib (bu esa tadbirkor uchun katta y о `qotish) qolar?.. Miryoqubning о `rnida boshqa odam b о `lganida, balki, jur`at 36

qilolmas edi, lekin u — tavakkal ish qila oladigan odam, bu esa savdo-tijorat ishlarida juda muhim narsa. Shunisi ham borki, Miryoqubning tavakkalchiligi har jihatdan о `ylangan, hisob-kitob qilingan. Xavf y о `q emas, lekin kelishi mumkin b о `lgan foyda tavakkalchilikni oqlaydi, ya`ni, imkoniyat vujudga kelganda q о `ldan chiqarmaslik — tadbirkor odamning muhim atributi. Miryoqubda k о `rilgan tadbirkorga xos eng muhim xususiyat shuki, u sarmoyasini doimo harakatda tutadi, foyda keltiradigan ishga jalb qiladi: “Qishloqda ikkita baqqollik, bitta qassoblik d о `koni, guzarda ikkita samovar bor. Bilgan odamlar shu besh muassasadan t о `rti Miryoqubning kuchi bilan aylanganini s о `zlaydilar. Shaharda, katta y о `lning b о `yiga — q о `rg`on tashqarisiga bir yangi paxta zavodi tushdi, zavodning kattakon bir paxta saroyi ham borki, paxta terim vaqtida uch tarozi bilan paxta oladi. Ana о `sha zavodga ham Miryoqubni sherik deydilar... Shahardagi katta bankalardan birida “uchyot q о `mitasi”ning a`zosi, haftada bir majlis о `tkazadi...” K о `ramizki, endigina ish boshlagan paytlari kichikroq savdogar b о `lgan Miryoqub endilikda kattagina sarmoyador, sanoatchi boyga aylangan. Cho`lpon qahramonining yaqin о `tmishi haqidagi muxtasar ma`lumotida uning ijtimoiy mavqei kuchayganini bejiz ta`kidlab k о `rsatgan emas. Bizningcha, adib buning qahramonidagi ijtimoiy-ma`naviy tadrijning bosh omili sifatida talqin qiladi. Bu о `rinda muallif haq, chunki: birinchidan, ijtimoiy mavqeining kuchayishi barobari Miryoqubning о `ziga bergan bahosi ham ortgan. Bu bahoni о `zi uchun tasdiqlab olish istagi, tabiiyki, о `zini boshqalarga qiyoslashni, yaqin doirasidagi kishilar haqida о `ylash(birat о `la baholash bilan)ni taqozo qiladi. Ikkinchidan, tabiatan serharakat odamning ishini yanada kengaytirishini, harakatlarda tamomila erkin b о `lishni istashi, bunga erishish y о `llarini izlay boshlashi ham tabiiy. Qahramon ma`naviy-ruhiy tadrijining ijtimoiy asoslarini ochib bergach, Cho`lpon uni bevosita xatti-harakatda tasvirlashga о `tadi. Psixologik zamin asosini tashkil qilgan yozuvchi ta`rifida Miryoqubning tipik xususiyatlari 37

k о `rsatilgan b о `lsa, endi uning individual-psixik xususiyatlarini ochish y о `lidan boriladi. Bu xususiyatlarni ilg`ab olishda, qahramon aytayotgan gaplar mohiyatini t о `g`ri anglashda psixologik zamin о `ziga xos kalit b о `lib xizmat qiladi. Miryoqub bilan Akbarali munosabatlarini olaylik. Miryoqub Akbaralining mingboshilikka tayinlanishiga bosh q о `sharkan, uzoqni k о `zlaganini aytib о `tgandik. Tabiiyki, uning Akbarali bilan munosabati k о `zlagan maqsadiga muvofiq: “k о `p umrini mingboshinikida о `tkazgan” Miryoqub “otaxoni”ning fe`l atvorini juda yaxshi о `rgangan, uning “eti bilan terisi orasiga” (A.Qahhor) kirib olgan. Noyib t о `raga о `z ustidan tushgan ariza haqida gapirarkan, “mingboshining qovog`i solina boshlagan edi, qisiq k о `zlarining tez-tez yumilib parpiraganday b о `lganini Miryoqub ham payqadi. — X о `jayin,- dedi,- xotirjam b о `lib, bitta-bitta gapirib bering! Hech bokisi y о `q”. K о `ramizki, Miryoqub mingboshining fe`lidagi о `zgarishni darhol ilg`aydi, k о `nglini tinchitishga shoshiladi. Bu о `rinda gapning aytilish oxangiga e`tibor berish lozim. Ma`lumki, yozuv og`zaki nutqning ohang jilolarini t о `la aks ettirishga qodir emas, boz ustiga bu kamchilikni t о `ldiruvchi muallif sharhi ham y о `q. Shunday b о `lsa-da, bu gap xotirjamlik bilan, qat`iy ishonch ohangida aytilganini tasavvur qila olamiz. Zero, “Miryoqub aralashgan ish epaqaga kelishini”, uning g`oyat uddaburoligini psixologik zamindan bilamiz. Bu kabi gaplar (albatta, isbot-ijrosi bilan) mingboshida “ о `zi uchun Miryoqubdan boshqa chin k о `ngildan kuyadigan odam y о `q”ligiga ishonch hosil qilgan. Mingboshining cheksiz ishonchi esa Miryoqubga uning davlatini istaganicha tasarruf qilish, “ о `limiga yaqin Poshshaxondan boshqa merosx о `ri qolmasligi” haqidagi rejalarini amalga oshirish uchun kerak. Anglashiladiki, Miryoqubning mingboshiga munosabati tamomila о `zining maqsadlariga b о `ysundirilgan: “mingboshining gapini birdaniga qaytarmasligi”, unga xush keladigan gap qilishga, k о `nglini ovlashga harakat qilishi — hammasi shu bilan izohlanadi. Shu bois ham Akbarali bilan munosabatda Miryoqub ma`lum rol о `ynashga, о `zining chin munosabatini yuzaga chiqarmaslikka majbur. 38

Qahramon ruhiy holatining murakkabligi shundaki, unda bir paytning о `zida maqsaddan kelib chiqqan anglangan psixologik ustanovka(“mingboshiga yaxshi muomila qilishim kerak!”) va suhbatdoshiga nisbatan antipatiya mavjud. Boz ustiga, subyektiv ( о `z ixtiyori bilan) hosil qilingan psixologik ustanovka obyektiv( о `z ixtiyoridan tashqari) yuzaga kelgan antipatiyani bosib turishi kerak. Bunga erishish esa, tabiiyki, oson ish emas. Miryoqub qancha tirishmasin, botindagi zohirga y о `l topaveradi. Shu jihatdan uning ariza berguchilarni jazolash istagida yonayotgan Akbarali bilan muloqoti xarakterli: “— Yodgor echki bilan Umarali puchuqning bir adabini bermasam, k о `nglim tinchimaydi. Bir ilojini top! Senga aytaman! — X о `p x о `jayin! Shoshmang, men yana bir surishtiray. — Surishtirishning nima keragi bor? О `shalardan boshqa kim qiladi? — Ehtiyot shart, x о `jayin! Adab berish qochmaydi... Masalaning tagiga yetaylik, balki boshqa gaplar ham chiqib qolar... Mingboshi bu s о `zdan shubhaga tushdi: — Nima deding! Boshqa gap ham chiqib qoladi, dedingmi? Bu nima deganing? — Ehtiyot shart, deyman men! Ehtiyot! Yaxshiroq surishtirsak, yaxshiroq bilamiz-da, axir! Sizning ishingiz b о `lmasin, men о `zim ikki kunda tagiga yetib sizga arz qilaman”. Qahramon ruhiyatida kechayotgan jarayonni izchil kuzatish uchun k о `chirmaga keng о `rin berdik. E`tibor qilinsa, Miryoqub о `ziga q о `ygan psixologik ustanovkaga amal qilib darhol “X о `p!” deyayotgani k о `rinadi. Lekin u k о `p ish k о `rgan odam sifatida “ishning tagiga yetgachgina” harakat boshlash kerakligini yaxshi biladi, shu bois ham mulhazalarini aytdi. Mingboshi jahllangach, mulohazasini bosiqlik bilan (u hozircha antipatiyani bosib turibdi) tushuntirdi. Shunda ham b о `lmagach, о `ziga erk berdiki, oxirgi gapida antipatiya bor b о `yini k о `rsatadi. Buni ifodalovchi stilistik unsurlarga diqqatni jalb qilamiz: mingboshining “Nima deding!” deganiga javoban siltab 39

“dedim men” (“Shuni ham tushunmaysanmi, haftafahm?! ) deyilishi; ikki qaytalab siltalash ohangida aytilgan "ehtiyot!" s о `zi; “bilamiz-da, axir”da ikki bora tushayotgan yuklama va, nihoyat, “Sizning ishingiz b о `lmasin” (“Fahmingiz yetmagan ishga aralashmang!”) deyilishi yuqoridagi fikrimiz foydasiga guvohlik beradi. Keltirilgan parchada muallif luqma-sharhlari, gapiruvchining yuz-k о `z ifodasi, mimik-pantomimik harakatlari k о `rsatilmaganki, bu psixologik zaminning ahamiyati haqidagi gaplarimizni yana bir karra tasdiqlaydi. Aytish kerakki, Miryoqub nutqining stilistik qurilishi k о `p о `rinlarda hech qanday sharhga zarurat qoldirmaydi. Shu jihatdan yana bir epizodni kuzataylik. Gazetadagi maqolaga chora izlab bir fikrga kelolmayotgan Miryoqub Akbaralining sabrsizligidan jahllanib, zarda bilan chidashni maslahat beradi: “Mingboshi irg`ib о `rnidan turdi. — Tishimni-tishimga q о `yadigan hezlardan b о `lsam, ma, ol, bu shop- shaloplaringni! - dedi u baland ovoz bilan.- Menga pasport olib ber, Makatulloga j о `nayin! — О `tiring, x о `jayin! - dedi Miryoqub, uning ovozi ham biroz k о `tarila tushgan edi. - О `shqirish bilan , zarda bilan bitadigan ish emas bu. О `ylaylik, chora topaylik! ”. Bundagi bir xil ma`noli s о `zlar va birikmalarning ikki о `rinda ikki qaytadan takror qilinishi Miryoqubning astoydil jahllanganidan darak beradi. T о `g`ri, u о `z oldiga q о `yilgan psixologik ustanovka doirasidan chiqqanicha y о `q, lekin о `zini arang bosib turgani ham ayon. Shu bois ham u: “ о `rnidan turib ayvonga bordi, u yerda choynak bilan piyola turgan edi, sovuq choyni piyolaga t о `ldirib quygach, bir shimirishda (bu harakatda ham ma`lum zarda y о `q emas) tamom qildi. S о `ngra orqasiga qaytarkan odatdagdan qattiqroq va tezroq s о `zlandi: — Gazetni shaharda k о `rdim. Shundan beri chora axtaraman (“Tushun, men sening tashvishingda yuribman!”). Hech bir chora topolmaganim uchun, 40

nochor-noiloj (“Tushun, mazahlaganimdan yoki sevinganimdan emas!”) kulgiga z о `r bergan edim...” Mazkur parchada yozuvchi qahramon ruhiyatida kechgan psixologik ustanovka va insoniy g`urur, qadr hissi о `rtasidagi kurash jarayonini jonli tasvirlay olgan. Avvalda baland kela boshlagan g`urur hissi Miryoqubning о `rnidan turib choy ichishi davomida birmuncha soviydi — muvozanat yuzaga keladi. Shuning uchun ham u endi odatdagidan “qattiqroq” (jahl — og`ringan nafsoniyat mahsuli) va “tezroq” (xafalikning hayajonga aylanishidan) s о `zlaydi. Biz qavs ichida bergan gaplar, fikrimizcha, qahramonning uyidagini bir qadar oydinlashtiradi. Gap shundaki, s о `nggi jumlalar suhbatdoshning ayni shu tarzda tushunishi uchun m о `ljallangan va bu narsa jonli nutq jarayonida mos intonatsiya hisobga ifoda qilinadi. Mingboshining bu gaplardan s о `ng biroz jim qolishi, s о `ng “Ishqilib, bir ilojini topmasang b о `lmaydi”, deya yalingannamo gapirishi shuni tushunganidan, deyish mumkin. Miryoqub mingboshining merosidan umidvor ekan, unga Zebini olib berib merosx о `r k о `paytirishdan ne matlab? Albatta, mantiqsizday k о `ringan bu hol ozmi-k о `pmi shubhalarga olib borishi mumkin. Bunga javob ham turlicha b о `lishi tabiiy: mingboshini yosh xotinga andarmon qilib q о `yib, о `zi bilganini qilmoqchi b о `lgan; о `z nafsini о `ylab olib bergan; mingboshini о `zidan yanada minnatdor qilish uchun va hokazo. Bu da`volarning hammasiga aksilda`volar topiladiki, biz “q о `qqisdan, g`ayri-shuriiy tarzda ham kishi hayoliga bir ish qilish istagi kelib qolish mumkin-ku!” deymiz-da, bu savolni ochiq qoldiramiz. Merosx о `r k о `payishi masalasiga kelsak, bu narsa Miryoqubni mutlaqo tashvishga solmagan, qanday b о `lmasin bir epini qilardi. Lekin romanda bir epizod borki, Miryoqub epaqani ham anchagina shoshirib, о `ylantirib q о `yadi. Biz mingboshi “ о `sha qiz menga nasib b о `lsa, undan keyin xotin olishni bas qilardim” deb qasam ichguday b о `lgan о `rinni nazarda tutyapmiz. Mingboshining fe`lini yaxshi bilgan Miryoqub avvaliga uning gaplarini jiddiy qabul qilmaydi, lekin: 41

“— Ishonmaganingni qara, benamoz! Men astoydil gapirayotirman! Xudo bitta, s о `z bitta! — H о `h-h о `!.. Hali shu darajaga borib qoldingizmi? B о `lgan ekan! — Nimasini aytasan. U kelsa, uchovidan ham kechmoqchiman. Uchoviga ham qaramay deyman... bor-y о `g`imni о `shanga beray deyman...” Mingboshining keyingi gaplari, k о `zlaridagi “allaqanday iztirob” Miryoqubni shoshirib (agar mingboshi aytganiday b о `lsa, meros haqidagi rejalar puchga chiqadi) q о `yganki, u hayronlik va shoshganligini yashirolmay qoladi. Bir qarashda uning “h о `h-h о `” degani mazaxday (romanni ilk bor о `qishda shunday tuyulishi tabiiy ham, chunki meros haqidagi rejalar keyinroq oshkor qilinadi) tuyuladi, aslida esa birinchi “h о `-h о `”siyoq niqoblangan tashvishdan о `zga emas. Miryoqub mingbosh taqdim qilgan jumboq ustida tinimsiz bosh qotiradi. Uning bu holati haqida adib: “Miryoqub butun umrida k о `rilmagan bu hol qarshisida shoshib qoldi. Yana bir necha marta boshini egib “h о `h-h о `, h о `h-h о `” deya takror qildi. Oraga jimlik ch о `kdi. Faqat Miryoqubning chuqur о `yga ketib, torta-torta choy ichgani eshitiladi”,-deb yozadi. K о `ramizki, yozuvchi о `ylov jarayonini bilvosita — tashqi belgilarni qayd etish orqali beradi. О `quvchi qahramonning nima haqida о `ylayotganini bilgani holda, uning bu chigalni qanday yechishini taxmin qila oladi, xolos. Oraga ch о `kkan sukutni Miryoqubning о `zi buzadi: “H о `h-h о `! Otasi qurg`ur yaqin kelmaydi-ku”. “H о `h-h о `”ning takrorlanishi uning qisqagina suhbat paytida ham о `z о `yi (meros masalasi) bilan bandligini anglatadi, gapning s о `figa burilishi esa (s о `fining qaysarligi uning uchun ahamiyatsiz, y о `lini topib q о `ygan, shu bois ham s о `fini mazaxlayotganday, “k о `ramiz s о `filigingni” deganday ohangda gapiradi) mingboshining shubhaga bormasligi, “mening tashvishimni qilyapti” deb о `ylashi uchun kerak. Cho`lpon qahramonining nechog`li uzoq о `yga tolganini k о `rsatish uchunmi, yozadi: “Shu choqqacha z о `r berib allanarsalarni о `ylamoqda b о `lgan Miryoqub yana ch о `ntagidan soatini olib qaradi: H о `h-h о `,- dedi,- о `n ikkiga yaqinlashib 42

qolibdi”. Garchi о `ylov jarayoni qancha davom qilganini bilmasak- da(boshlanish vaqti qayd qilinmagan), uning nihoyasida Miryoqub ma`lum qaror bergani ayon. Ketar vaqtida mingboshining “maslahat nima b о `ldi?” degan tashvishiga javoban u: “Xotirjam b о `ling, x о `jayin!- dedi. Ovozida jiddiylik, keskinlik va о `ziga ishonch t о `lib yotardi.- Otasini k о `ndiramiz, qiz sizniki b о `ladi. Men о `zim bajaraman bu ishni”. K о `ramizki, Miryoqub о `ylov jarayonida Zebini merosga yaqinlashtirmaslikning y о `lini ham topdi, ham mingboshi nazarida “s о `fini unatish” y о `lini о `ylagan b о `lib qoldi. Miryoqubning mingboshi bilan muloqotlari kuzatilsa, uning “otaxoni”ni qg`oyil qoldirishga (masalan, Qumariqdagi “ishbuzuqi”larning kimligini aytib berishi, ularga “adab berish” uchun k о `rgan tadbirini arz qilishi, mingboshi uchun tayyorlangan xos xonani “syurpriz” sifatida taqdim qilishi va boshqalar.), qoyilligini og`zi bilan iqror qildirishga urinishi kuzatiladi. Cho`lpon qahramon xarakterining bu jihatiga alohida e`tibor qaratadiki, bu narsa psixologik zamindayoq b о `rtib k о `rinadi. Miryoqub yer sotib olish bilan bog`liq ishlarini noyib t о `raga arz qilganida, noyib t о `ra: “Sen xuddi bir amerikalikka о `xshaysan, Miryoqub! Lekin k о `nglingga olma, chakki shu sartiya ichida tug`ilib qolgansan!”.- deya qoyilligini aytadi. Yozuvchi qahramonining shu paytdagi ruhiy holati haqida: “Miryoqub k о `ngligi og`ir olish tugul, bu gapga sevindi balki, yuzlariga yana о `sha yengil qizillik yugurdi”,- deya sharh beradi. Noyibning “sartiya xalqi” haqida mensimay gapirishiga Miryoqub tamomila befarq deb b о `lmas (bu haqda keyinroq t о `xtalamiz), lekin buni “menlik hissi”ning qonganidan kelgan xursandlik bosib ketadi. Zero, kimsan noyib t о `raning о `zi uni “sartiya” orasidan ajratib, “noyob odam”ligini e`tirof qilyapti. Ayni shunday hol Miryoqubning “mashhur n о `mir” x о `jayini bilan suhbatida ham kuzatiladi. X о `jayin: “Zavqingni sinamoqchi edim, jinni!- dedi.- О `zim bilardimki, о `shani tanlaysan! Miryoqubning “menlik xissi” qongan edi . Kuldi”(130). Fikrimizcha, Cho`lponning Miryoqub xarakteri dagi ayni shu jihatga qayta-qayta diqqatni 43

jalb etishi bejiz emas. Qahramonning qoniqish istagan (va, aytish kerakki, qoniqmagan) “menlik hissi” hurujlarini uning xudbinligi bilangina izohlasak, masalaga juda tor yondoshgan b о `lib qolamiz. Bizningcha, qahramondagi “menlik hissi”ni qondirish istagi о `zining jamiyatdagi о `rnini anglashga intilishning stixiyali bir zarrasi, xolos. Gap shundaki, Miryoqubning ijtimoiy maqomi(status) bundan bir necha yillar ilgari mavjud ijtimoiy munosabatlar tomonidan belgilangan va birmuncha о `zgargan ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda ham о `zgarishsiz qolavergan. “Kecha”ning eng dilbar qahramoni — Zebi obrazini yaratishda Cho`lpon “evrilish san`ati”ning beqiyos namunasini namoyon qiladi. Albatta, Zebining ruhiyatini anglashda u yashayotgan mikromuhitni nazarda tutish lozim, lekin bu narsa avvalgi bobda kо`rilganidek yetakchi ahamiyat kasb etmaydi. Zero, A.Qodiriy Ra`no haqida “tabiat xasis emas: tikandan gul, aridan bol yarataveradi” degani kabi, Zebi ham Razzoq sо`fi xonadonida о`sha sahovatli tabiat mо`jizasidek ajralib turadi. Romanning boshlanishida qо`llangan psixologik parallelizm usuli о`quvchini qahramon olamiga olib kiradi. Lirik peyzaj lavhasida kо`rganimiz tabiatdagi jonlanish, hayot va erkinlik nash`asi qiz kо`nglidagi hislar bilan uyg`unlik kasb etadi: “Zebi(Zebinisa)ning qish ichi siqilib, zanglab chiqqan kо`ngli bahorning iliq hovuri bilan ochila tushgan; endi ustiga poxol tо`shalgan aravada bо`lsa ham, allaqaylarga, dala-qirlarga chiqib yayrashni tusay boshlagan edi”. Lekin qizning tuyg`ulari, istagu intilishlari kо`nglining eng chuqur qatlamida botin, ularning yuzaga chiqish jarayonini adib zо`r mahorat bilan kо`rsatadi. О`quvchi Zebini ilk bor quyidagi holatda kо`radi: “Otasi bomdoddan kirmagan, onasi sigir sog`ish bilan ovora, о`zi kichkina sahnni supurib turgan vaqtida tashqari eshikning besaranjom ochilishi Zebining kо`nglini bir qur seskantirib oldi. Bir qо`lida supurgisi, bir qо`li tizzasida — yerga egilgan kuyi eshik tomonga tikilib qoldi”. Kо`ramizki, qahramoni ruhiga kirib olgan adib borliqni uning sezgilari bilan qabul qiladi (“eshikning besaranjom ochilishi”), ya`ni, introspeksiya usulidan foydalanadi. 44

Yozuvchi qahramonidagi psixofiziologik о`zgarishni (kо`ngilning seskanishi) qayd etadi-yu, uning dilida nelar kechganini aytmaydi. О`quvchi qarshisida tabiiy savol kо`ndalang bо`ladi: sovchilardan bezgan qiz eshikning “besaranjom ochilishi”dan seskanib, turgan joyida qotib qolgan dam dilida nelar kechdi? О`zida mavjud psixologik imkoniyatlarga tayangan va konkret hayotiy situatsiyadan kelib chiqqan kitobxon avvaliga qiz dilida shirin tashvish, qо`rqinchli umid hukmron deb о`ylashi tabiiy. Lekin Zebining eshikdan kirib kelgan dugonasi bilan muloqoti bu fikrni tez yо`qqa chiqaradi. “Salti endi gap ochdi: — Erta saharlab chopganim bekor emas... — Men ham sezganman... Yuragim bir qur seskanib ham oldi... — Nimaga, о`rtoqjon? — О`zingiz bilgan sovchilar balosi-da... Qish ichi keti uzilmadi. — Menam bezganman, jonim qaqa... Shuning uchun bir qishloqqa chiqib kelsakmikan deb edim... — Nimasini aytasiz... Ariqdagi suv ham muzning tagidan chiqadi-ku. Zebining yuzini, shu topda butun qish ichi tо`planib qolgan horg`inlik asarlari egallagan edi. Uning ikkala yuzi, ayniqsa, kо`rpaning katta-katta qovig`iga tikilgan andishalik kо`zlari hovur bosgan oynakning betiga о`xshardi. Aksincha, Saltining yuzlari charaqlagan yulduzday, sernash`a, quvnoq va har qanday andishadan yiroq bо`lib, kо`nglining chuqur burchaklaridan chiqib kelgan sevinch tо`lqunlarini aks ettirardi. Shu uchun u Zebining sо`ng sо`zlaridagi og`ir va mayuslikni payqay olmadi”. Kо`ramizki, Cho`lpon bu о`rinda psixologik kontrast yordamida qahramoni ruhiyasini ochishga harakat qiladi. E`tibor qilinsa, Zebini chinakamiga tashvishga solgan sovchilar balosi Saltini uncha tashvishlantirmayotgani seziladi. Uning: “Menam bezganman, jonim qaqa” degani allaqanday bir ichki qoniqish hissi bilan aytilmoqda. Ma`lumki, har ikki qiz ham endigina о`n beshdan о`n oltiga qadam qо`ygan, о`sha davr sharoiti uchun bu yosh ayni turmushga chiqariladigan vaqt, ya`ni, 45

qizlar bunga ruhan tayyorlar. Saltining kо`ngli, ayni situatsiyadagi aksariyat qizlarda bо`lgani kabi, shirin tashvishga yо`g`rilgan: bо`lg`usi turmushi haqida ayrim shirin xayollar suradi, ayni paytda, yangicha turmushning о`zi uchun mavhum jihatlari diliga tashvish soladi. Zebidan farq qilaroq, Saltida zо`r tashvish uchun zohiriy sabab yо`q, shu bois ham dugonasining “sо`zlaridagi og`ir va mayuslikni” payqay olmadi. Aksincha, Zebida “sovchilar balosi”dan astoydil tashvishlanish uchun yetarli asos bor: avvalo, qiz ota-onasi orasidagi munosabatlarni kо`raverganidan oilaviy turmushdan bezillab qolgan; ikkinchidan, о`zi bilan zarracha hisoblashmaydigan otasining fe`lini о`ylab ham qо`rqadi. Shu tashvishlardan umidsizlangan qiz dilidagi mayuslik uning tabiatiga xos bо`lgan hayotsevarlik, serzavq-sernash`alikka soya soladi. Ya`ni, oila muhitida о`zini qafasdagidek his qilgan Zebi hislarini jilovlashga, ruhini jism qafasida tutishga majbur. Lekin botindagi narsa zohirga chiqmay qolishi mumkin emas, zero, insonning his-tuyg`ulari nechog`lik о`zgaruvchan bо`lmasin, uning tabiatini belgilovchi ichki “yadro” muqim xarakterga ega. Shuning uchun ham, adabiyotshunos M.Baxtin aytmoqchi, “shaxs ekstensiv ochib berishlikni talab qilmaydi, u yolg`iz bir tovushda namoyon bо`lishi, birgina sо`z orqali ochilishi mumkin” . Xuddi shu narsa Zebining dugonasi bilan suhbatida ham kuzatiladi: “— Teng-tо`shlarimiz bilan bir borib (qishloqqa-D.Q.) kelmoqchiman. Sizni ham olib boraman... — Qachon? Zebining bu kalta savolidan Salti kо`p narsani angladi. Bu savol Zebining iloji bо`lsa hozir paranjisini qо`lga olib (yopib ham о`tirmasdan!). shu yerdan uzoqlashmoq uchun talpinganini kо`rsatardi”. Zebining shu yerdan uzoqlashmoq uchun talpingani, ayonki, о`z stixiyasida yashash istagidan tug`ilgan. Qiz kо`nglidagi hislarga erk bergach, u bilan Salti orasidagi psixologik kontrast yо`qoladi, “ikki yosh bola nihoyasiz quvonchlar ichida” qoladi. Yozuvchi qahramonining bir ruhiy holatdan 46

ikkinchisiga о`tishini ishonarli va jonli kо`rsatadi. Dugonasining taklifidanoq hursandligi ichiga sig`may qolgan Zebi otasidan ruhsat olish kerakligini о`ylaganida, “kо`zlari andisha bilan kengayib ochilgani holda indamasdan joylarni yig`a boshladi”. Quvonch pardalarini pastroq olishga majbur bо`lgan qiz endi ishonib-ishonmay otasini kutadi, sabrsizlikdan “otamdan darak yо`q- ku?” deya onasidan sо`rab qо`yadi. Xayoli faqat otasida bо`lgan, butun vujudi umidga aylangan qizning ruhiy zо`riqishdan qо`li ishga bormaydi, “dasturxon boshida choy kelishini kutib о`tirgan” mehmonini unutadi. Kо`ramizki, tashqi belgilar dinamikasi qahramonda kechayotgan ruhiy jarayon — his-tuyg`ular, fikrlar dinamikasini tasavvur qilishimizga imkon beradi. О`zining о`y- tashvishlari bilan bо`lib mehmonini unutgan Zebi “uni uzr aytib qarshi oldi: — О`rtoqjon,- dedi.- otam avrodda о`tirib qoldi, shekilli, shunaqa odati bor. Endiyoq kirib kelsa kerak. Xafa bо`lmang-a? Bu sо`nggi jumlaning aytilishidagi samimiyat bir-biri bilan qalin о`rtoq tutishgan yosh qizlardagina bо`ladi. “Xafa bо`lmang-a?” deb turgan vaqtida Zebining yuzini kо`rish kerak edi! Bir qо`lida supurgi, bir qо`li tizzasida, supurgi ham yerdan uzib olingan emas, faqat bosh yuqori kо`tarilganu butun vujud Saltining ixtiyorida! Kо`ngil, orzu, sevgi, sevinch... — bular hammasi Saltiga tomon uchadi, unga tomon otiladi, uni о`rab, uni aylantirib, uni quchadi! Zebining yuzlaridagi — oyday tiniq va quyoshday yoruq bu holat moddiy haqiqatlar qadar ochiq kо`rinardi”. Zebining uzr aytishi, aslida, о`zining mehmonini unutib qо`ygani uchun. “Xafa bо`lmang-a?” deganida u otasidan emas, о`zidan xafa bо`lmaslikni о`tinadi, otasi haqidagi gaplar esa gо`yo qilgan “gunohi”ning sababini izohlaydi. Mazkur kо`chirmada boshqa bir narsaga diqqatni jalb qilmoqchimiz: e`tibor berilsa, Cho`lpon qahramonini qabul qilish yо`lini kо`rsatayotgani anglashiladi — “Zebini kо`rish kerak!”. Muhimi shundaki, bu narsa sezdirmasdan amalga oshiriladi: adib о`zining maftunligini о`quvchiga “yuqtiradi”, natijada u “Zebining yuzlaridagi oyday tiniq va quyoshday yorug` holatni” о`z kо`zi bilan kо`rishga harakat qila 47

boshlaganini о`zi ham sezmay qoladi. Zebining yuz-kо`zlaridagi ifodani kо`z oldimizga keltirsakkina, Saltining unga nisbatan ajabtovur mehri iyib ketgani, ikkala qizchaning butun tashvishlarini unutib, bolalik ruhiga kirib qolgani tabiiy va psixologik jihatdan asosli ekani kо`rinadi. Umuman, Zebi obrazini yaratishda Cho`lpon qahramonidagi psixofiziognomik (mimika, yuz-kо`z ifodasi) о`zgarishlarni kо`pincha qayd etmaydi. Ma`lumki, “barcha hislar о`ziga maxsus tovush ohangi, yuz ifodasi va ishoralarga ega” Shunga kо`ra, ruhiy tahlilning dinamik prinsipida psixofiziognomik parallelizmlar qahramonning muayyan vaqtdagi ruhiy holatini moddiylashtiruvchi unsurlardan biri sifatida tushuniladi. Cho`lpon bu narsaga yetarli e`tibor bermasa-da, uning о`rnini qahramoniga nisbatan о`quvchida uyg`otgan badiiy simpatiya hisobiga tо`ldiradi. Gap shundaki, kitobxon kundalik turmushida yuz-kо`z ifodalarini kо`p kuzatgan, ular haqida muayyan tasavvurga ega. Badiiy simpatiya mavjudligi uchun ham Zebining gap sо`zlari orqali uning ruhiga kirolgan о`quvchi psixofiziognomik holatni xayolida osongina tiklaydi (sxematik tarzda ifodalamoqchi bо`lsak, bu jarayon quyidagicha kechadi: Zebining muayyan paytdagi xatti-harakatlari va gaplari — ruhiy holat — shunga mos yuz-kо`z ifodasi). Psixologiyada kuchli, о`rta, mо`tadil hislar ajratiladiki, ularning hosil bо`lishi va kechishi turlichadir. Masalan, kuchli hislar (affekt) aniq sabablarga kо`ra juda tez paydo bо`lib, qisqa vaqt davom qiladi. Bunday holatda kishining tafakkuri xiralashadi, irodasi falajlanadi . Zebida bu kabi hol qiy-chuv tо`polon ustiga otasi kelib qolgan vaqtda kuzatiladi. Sо`fining eshikdan “kirar-kirmas ovozining boricha: “Bu nima qiyomat!!!” - deb shovqin solishi ikkala yosh qizni chaqmoq tekkan daraxtday turgan joylarida qotirib qо`ydi”. Kо`ramizki, Zebidagi qо`rquv hissi ayni lahzada о`ta kuchli, shu bois ham uning irodasi falajlanib, “turgan joyida qotib” qoldi. Ayni paytda u sodir bо`lgan ishning oqibatini (deylik, otasining yubormaslik ehtimoli ortganini) xayoliga ham keltirgan emas, chunki ma`lum muddat о`ylash layoqatidan ham ayrilgan. 48

Yuqorida kо`rib о`tganimiz gap-sо`zlar Zebi ruhiyatida kechgan kurashda hayot zavqining g`olib kelishiga zamin hozirlaydi. Qafasdagi ruh qizlarning shо`x yallalaridan quvvatlanib, tamomila erkinlikka chiqadi. Cho`lpon Zebi bilan О`lmasjon munosabatlarini sirli-romantik ruhga chulg`aydi. Shu bois ham boshdanoq Zebi ruhiga kirmagan kitobxon uchun qiz dilida muhabbat paydo bо`lishi ishonarli kо`rinmasligi mumkin. Zero, yozuvchi dilni dilga payvandlagan lahza tasvirida sо`zga xasislik qiladi. Poyloqchi kampirning qilig`ini kо`rib “Zebi kamoli hayron bо`lganidan aravakashning nomahram ekanligini ham unutib, haligi tang`irqash nazari bilan unga qaradi. Aravakash yumshoqqina kulimsiradi. Yosh yigitning bu yosh va shirin tabassumini oy yorug`ida alayno kо`ra olgan yosh qiz butun badanlaridan muloyimgina durkirash kechganini payqadi va qizarib teskari qaradi. U qarash aravakash yigitchaga ham boshqacha ta`sir qilgan bо`lsa kerak, kampirni turtib uyg`otmoq uchun qо`lini yuqori uzatdi. Shunda kampirning boshidagi qо`l boshqa bir qо`lning о`ziga kelib tekkanini boyagidan kuchliroq durkirash bilan sezdi. Erkak zoti bilan birinchi marta bu xilda uchrashgan yosh qiz shu paytda bir oz gangiragan edi. Shuning uchun qо`lini darrov tortib olmasdan, о`ziga kelganidan keyin birdaniga jerkib tortdi”. О`z vaqtida adibni “Kecha va kunduz”da xotin-qizlar juda lavashang, bо`sh, kо`ngilchan, tez yig`layturg`on, jinsiy zavqqa intilaturg`on qilib kо`rsatiladi (masalan, Zebi, Sultonxon, Poshshaxon, Enaxon). Cho`lpon xotin-qizlardan kuladi...” deya ayblagan edilar. Yuqoridagi kо`chirmada shu ayblovni quvvatlaydigan о`rinlar yо`q emasday: agar parchani asar kontekstidan uzb olinsa, unda balog`atga yetgan ikki jins vakillarining bir-biriga talpinishidan boshqa narsa qolmaydi. Mingboshining zaharlanishi epizodini tasvirlar ekan, Cho`lpon Zebini har qanday gumondan holi qilishga intiladi. Zero, zohiran gumon uchun asos yо`q emasday: Poshshaxon kuchalani Zebi uchun “dam solingan” choynakka solgan, bilganki,kundoshi bu suvni birovga tutmaydi. Yozuvchi fojia tafsilotini tasvirlar ekan, Zebining ayni shunday harakat qilishi lozim bо`lganini 49

psixologik jihatdan asoslay bilgan: “Orada qancha uxlagandir, о`zi ham bilmaydi, besaranjom bir qichqiriq bilan uyg`ondi: — Suv! Suv! - deb qichqirardi mingboshi. Zebi uyqusirab kelib yana fonarni balandlatdi. Ungacha mingboshining qо`rqinch ovozi ham kо`tarila tushdi: — Sintaloqdi qizi, suv deyman! Suv! (Zebi haligacha tushunib yetmaganidan mingboshi g`azabga minmoqda) Yuragim kuyib ketdi!.. Yonib ketdi!.. Suv! Suv!.. Zebi shoshib qoldi, tez borib choynakdagi tabarruk suvni qо`liga oldi — hech narsa о`ylashga fursat yо`q — darhol mingboshiga uzatdi...” Bu о`rinda, avvalo, Zebining juda qattiq uxlaganini nazarda tutmoq lozim, zero, yarim kechada molday ichib kelgan erining chо`chqaga xos qiliqlarini kо`rib kо`ngli alag`da bо`lganidan “tashqarida ancha shamollab va yengillab kirgach”gina uxlagan. Qattiq uyqudagi odamga xos karaxt shuuriga erining nima degani yetib bormaydi, uni baqiriq kuchigina о`rnidan qо`zg`atgan. Shu bois ham u uyqusirab fonarni balandlatadi — nima gapligini bilishni istaydi. Shu holatda erining sо`kish aralash о`kirishi Zebini yana karaxt qilib (qо`rquv affekti) qо`yadiki, uning talmovsirab turganini kо`rgan mingboshi gapini qayta-qayta takrorlaydi. Shuuri tiniqlashishi bilanoq shoshib qolgan Zebi tokchadagi “tabarruk suv”ni olib uzatadi, ayni paytda u suvning tabarrukligini о`ylaydigan alpozda emas, tezroq erini tinchitishni, uning g`azabiga qolmaslikni tilaydi, xolos. Sudda “Nimaga u suvni mingboshiga berdingiz?” degan savolga Zebining “Juda tashna bо`lib sо`ragan edi, shundoqqina tokchadan olib uzatdim” deya javob berishi ham shundan. Qahramonning kо`z oldida yuz bergan dahshatli voqeadan keyingi ruhiy holati haqida adib “Zebi о`sha zaharlanish hodisasidan beri doim karaxt bir holda bо`lardi, uning miyasi falajga yо`liqqan kabi edi” deb yozadi. Qiz atrofida yuz berayotgan voqealarga о`ta loqayd, “о`zini nechik mudofaa qilishni о`ylamaydi”, karaxt shuurida “Men о`ldirganim yо`q.... Bu aniq... 50

Meni qо`yib yuboradilar...” degan qat`iy ishonch muqimlashgan. Zebi о`zining taqdiri qay yо`sin hal qilinayotganini bilmaydi, sababki, “sud majlisida faqat aybdorga berilgan savollar, sо`ngra tergov protokoli bilan hukmnomaning eng kerak joylari tarjima qilinar, boshqa sо`zlar о`ruscha ketardi”. Qizning о`zini tutishidagi xotirjamlik, qо`rquv hissining yо`qligi yuqoridagicha ishonch va anglamaslikdan kelib chiqadi. Albatta, romanning ikkinchi qismida, O.Sharafiddinov aytmoqchi, Zebi taqdirining davomi qalamga olinishi ehtimoldan holi emas. Dilogiyaning nomlanishi, yozuvchining “Novvoy qiz” hikoyasida “inqilobgacha — inqilobdan sо`ng” sxemasining sinab kо`rilgani ham bu fikrni ma`lum ma`noda quvvatlaydi. Lekin Zebi keyingi romanda xarakter mantiqiga muvofiq harakat qiladimi yoki... Yaxshisi, bu savolni ochiq qoldirgan ma`qulroq kо`rinadi, zero, ming yillik tariximizning ayni shu parchasidan mantiq izlash... qiyin. Zebining tevaragida harakat qiluvchi personajlar ruhiyatini ham Cho`lpon, asosan, dinamik prinsip vositasida ochib beradi. Ularning ayrimlari, xususan, Salti bilan О`lmasjon tо`g`risida yuqorida qisman tо`xtaldik. Bizningcha, bu prinsip asosiga qurilgan xarakterlar ruhiyatini tо`laroq tushunish uchun ularni qadam-baqadam kuzatish lozimdirki, Zebi haqida sо`z yuritganda biz shunga amal qildik. Lekin epizodik personajlar haqida gapirganda bu narsa zarur emas, chunki badiiy asarda ularning xarakteri va ruhiyatini atroflicha ochish maqsad qilinmaydi, balki ayrim qirralarigina beriladi. Xulosa qilib aytganda, “Kecha” romanining asosiy qahramonlari Miryoqub va Zebi obrazlarining ruhiy psixologik holatlari asar davomida ishonarli ochib berilgan. 51

II.2. Ijtimoiy muhit va xarakter ruhiyati Inson xarakteri, uning ruhiy о `ziga xosligi k о `p jihatdan u yashayotgan muhit shart-sharoitlari bilan bog`liqdir. Aksariyat yozuvchilarni, N.G.Chern о `shevskiy ta`biri bilan aytsak, “ijtimoiy munosabatlar va hayotiy t о `qnashuvlarning xarakterlarga ta`siri” qiziqtirishi bejiz emas. Avvalgi bobda k о `rib о `tganimizdek, Miryoqub obrazi talqinida ham Cho`lpon uning muhit ta`sirida shakllangan xususiyatlariga diqqatni jalb qilgan edi. Lekin psixologik tahlilning tipologik prinsipi Miryoqub obrazi talqinida yodamchi vosita edi xolos, sababki, adibni qahramonini ma`naviy “qayta tirilish”ga olib kelgan ruhiy jarayonlarning о `zi k о `proq qiziqtirgan. “Kecha”da qator personajlar borki, ular “muayyan muhitda shakllanganlar, yashaydilar va g о `yo u bilan chatishib. Tabiiyki, ularning xarakter xususiyatlarini, xatti-harakatlarining ruhiy asoslarini anglash uchun ular yashayotgan muhit sharoitlarni bilish taqozo qilinadi. Romandagi muhit bilan chatishib ketgan qahramonlardan biri Akbarali mingboshidir. Asarni dastlab о `qiganda Akbarali obraziga yuklangan salbiy sifatlar — savodsizlik, johillik, manfaatparastlik, tubanlik, dunyo bexabarlik — bir odam uchun k о `plik qilayotganday, adib obrazning badiiy barkamolligini maqsad — feodalizmning inqirozga yuz tutgani qonuniyligini k о `rsatish y о `lida qurbon qilgandek k о `rinadi. Ilgariroq, ilk taassurot ta`sirida b о `lsa kerak, biz mazkur obraz talqinida jonli xarakterdan k о `ra k о `proq sxematizmga moyillik k о `riladi, degan yanglish xulosasiga kelgan edik. Gap shundaki, har qanday о `quvchi yoki asar haqida fikr bildirayotgan odam talqinni talqin qiladi (yozuvchi real borliqni badiiy talqin qilsa, biz uning talqinini talqin qilamiz). Shunday ekan, adib Akbarali obrazini yaratishda qanday asoslarga tayanganini, qanday odamlar real voqelikdan (yozuvchi olami orqali) asar t о `qimasiga k о `chganini aniqlab olmasdan turib t о `g`ri xulosaga kelishimiz mahol. Demak, avvalo “Cho`lpon Akbarali mingboshi obrazini tarixiy-ijtimoiy tip sifatida real 52

gavdalantirganmi?” degan savolga javob berishimiz lozim. Mazkur savolga javob berish uchun esa, avvalo, bir narsani aniqlab olishga t о `g`ri keladi: chor hukumati mahalliy amaldorlardan qay y о `sin foydalangan? Ma`lumki, mustamlaka Turkistonda mingboshi, amin, ellikboshilar siyosiy hokimiyatdan chetlatilgan edilar. Shunga k о `ra, ularning gardanidagi vazifalar ham chegaralangan, ya`ni: mahkumlaridagi hududda mayda-chuyda ma`muriy- x о `jalik ishlari bilan shug`ullanish va, asosiysi, xalq orasida osoyishtalikni ta`minlashdangina iborat b о `lgan Romanda Akbaralining iqtisodiy jihatdan n о `noqligi, yangi iqtisodiy sharoitda zarur b о `lgan omilkorlikka ega emasligi ravshan k о `rsatiladi. Tarixiy haqiqat nuqtai nazaridan muallif bu о `rinda ham haq: chor ma`murlari amaldor tayinlar ekan, nomzodning iqtisodiy ahvoliga ham jiddiy e`tibor berganlar. Mana birgina misol: Skobelev uezdi boshlig`i Avval b о `lisi qoziligiga о `tkazilgan saylov natijalarini Farg`ona gubernatoriga j о `natarkan, ularni tasdiqlamaslikni s о `raydi. Uezd boshlig`ini tashvishga solgan narsa nomzod sifatida k о `rsatilganning “sobiq yigit”, hozirda Avval mingboshisi, keyingi vaqtda paxta ishi b о `yicha savdo operatsiyalarini avj oldirib yuborgan” Toshmatov ekanligi edi. Boshliqning aytishicha, “Toshmatov fe`lining beqarorligi va paxta savdosi b о `yicha operatsiyalarda ishtiroki bilan shunday ishlarni keltirib chiqarishi mumkinki, ularni hal qilib b о `lmay qoladi”. X о `sh, Toshmatov nomzodi uezd boshlig`ini nima uchun qoniqtirmaydi? Shuning uchunki, Toshmatov, Akbaralidan farq qilaroq, uddaburo odam. Uning uezd boshlig`i qarshiligiga qaramay nomzodini о `tkazgani ham buni tasdiqlaydi. Uezd boshlig`i uni mingboshilikdan-da bekor qilishga harakat qilayotgani ehtimoldan holi emaski, buni bilgan nomzod boshqa tarafdan qarshi harakat boshlagandir. Toshmatov tipidagi tadbirkor, iqtisodiy jihatdan mustaqil ish yuritishga qobil odamning bora-bora siyosiy hokimiyat tomon intilishi tabiiy, chunki u faoliyat maydonini kengaytirishni, harakatlarida erkin b о `lishni istaydi. Aytmoqchimizki, amaldorlikka nomzodning о `ta boy yoxud tadbirkor 53

b о `lishi chor ma`murlari maqsadlariga muvofiq emas edi. Ular aksar hollarda о `rtamiyona boylarni amalga mindirar edilarki, amaldorlik tayinlanganlarning asosiy daromad manbai b о `lsin. Boshqa y о `l bilan sarmoyasini oshirishga noqobil amaldor о `z amalining va amal berguchining quliga aylanadi: har qanday k о `rsatmani bajarishga hozir turadi. Romanda aytilishicha, Akbarali — “yer-suv, pul va boshqa boylikka k о `milgan odam”, bularning hammasiga u amali orqasidan erishgan. Hali amalga minmasdan turib u “besh-t о `rt tanob yerli” о `ziga t о `q odam edi. Mingboshiga olib bergan “yaxshi bir uloqchi ot badaliga” olti yil ellikboshilik qilgan va bu “olti yil mobaynida bir uloqchi otning emas, bir necha uloqchi otlarning hissasi chiqarilgan, burungi t о `rt-besh tanob yerga yana bir necha t о `rt-besh tanob q о `shilgan...” Ellikboshilikdan kelgan daromad kam k о `ringanida mingboshilikka intiladi, Miryoqub k о `magi bilan bunga erishadi ham. Mingboshlik ham uning uchun daromad manbai b о `lganini katta xotini Xadichaxonning s о `zlaridan ravshan anglashiladi: “Buningiz amaldor b о `lgandan keyin aynidi. Mingboshilik yomon hovliqtirdi. О `z qishlog`ini tashlab bu yerga k о `chdi. Bu katta hovlini sotib oldi. Mana bu — katta imoratlarni soldirdi. Bog`-rog` qildi, yer-suv k о `paytirdi...” Akbarali bu davlatni qay y о `l bilan topgani ma`lum: xalqni ochiq-ishkor talagan, boylarning “hojatini chiqargan”, mahkumidagi amaldorlarning “patini yulgan”... Qizig`i shundaki, chor chinovniklari mahalliy amaldorlarning bu kabi kirdikorlaridan voqif b о `lganlari holda, rasman jinoyat hisoblangan bu ishlarga panja orasidan qaraganlar. Farg`ona oblast boshqarmasiga amaldorlardan shikoyat qilib yozilgan arizalarning k о `pi “da`vo tasdiqlanmagani uchun oqibatsiz qoldirilgani”ni Miryoqub kabi “epaqa”larning say-harakatidangina emas, buning chor ma`muriyatiga ham iqtisodiy va ham siyosiy jihatdan foydali ekanidan deb tushunmoq lozim. Bundan ruhlangan nopok amaldorlar quturgandan quturganlarki, 1916 yil q о `zg`oloni vaqtida ulardan k о `pining о `ldirilgani, о `lasi qilib kaltaklangani, uy-joylariga о `t q о `yilgani buning yorqin dalilidir. Xalq orasida tez-tez eshitilib qoladigan 54

“ о `zbekka amal bermasin ekan-da” degan taassufning ildizi о `sha davrlarga borib taqaladi, poyasi esa... Yuqorida yuritgan mulohazalarimizga tayangan holda Cho`lpon Akbarali obrazini ijtimoiy-tarixiy tip sifatida haqqoniy k о `rsatgan, deya olamiz. Albatta, e`tiroz tug`ilishi tabiiy: hayotda durustroq amaldor b о `lmaganmi? B о `lgan, lekin: birinchidan, durustroq amaldorlar, taassufki, ijtimoiy-tarixiy sharoit mahsuli b о `lmish akbaralilar salmog`i oldida y о `qqa chiqadi hisobi. Aytish kerakki, har birimizda dunyoqarashimiz, ijtimoiy mavqeimiz, hayotiy tajribamizga k о `p jihatdan bog`liq b о `lgan (ya`ni, sub`ktiv) ijtimoiy guruh vakillari haqida muayyan tasavvur bor. Bu narsa boshqalarnikidan ozmi- k о `pmi farqlangani holda, jamiyat a`zolarining aksariyatiga xos tasavvurga yaqin, zero, ijtimoiy tip davrning shart-sharoitlari bilan bog`liq holda obyektiv mavjuddir. Ikkinchidan, Cho`lpon roman problematikasidan kelib chiqib durustroq amaldorni k о `rsatishi mumkin emas, chunki bu adibning k о `zlagan maqsadlariga muvofiq kelmaydi. Agar yozuvchi ijtimoiy-tarixiy muammolarni badiiy tadqiq qilishni maqsad qilmasdan, deylik, biron-bir konkret amaldorning taqdiri, uning tashqi dunyo bilan munosabati asosida yuzaga kelgan iztiroblarini qalamga olganida yoxud konkret amaldorning muhabbati haqida asar yozganida amaldor boshqacharoq qiyofada olinishi mumkin edi. Ma`lumki, obraz tipik va individual xususiyatlarning uyg`un mujassami b о `lsagina badiiy xarakter darajasiga k о `tarila oladi. Obrazning individual xususiyatlari haqida fikr yuritishning bir chigal tomoni bor: yuqorida aytganimizdek, ijtimoiy tiplar haqida jamiyat a`zolarining aksariyatiga xos umumiy tasavvur mavjud, lekin individual xususiyatlarni tushunishda bunday umumiylik y о `q. Shaxsning boshqa bir shaxsni tushunishi qanday kechadi? Har qanday odam boshqa bir odamni tushunishga, xatti-harakatlarini baholab, u haqda tasavvur hosil qilishga intilar ekan beihtiyor “ о `z qarichi”ni ishga soladi. Bunda u uch narsaga — hayolidagi inon ideali, о `z ichki dunyosi va ijtimoiy guruh haqidagi о `z tasavvuriga tayanadi. Qarshisidagi odamni shu uch unsur 55

bilan muqoyasa qilishning oqibati о `laroq tasavvur hosil qiladi. Yana shunisi ham borki, k о `pincha tasavvur hosil b о `lishida ilk taassurot (ideal bilan muqoyasaning hosilasi sifatda yuzaga kelgan simpatiya yoxud antipatiya) asos vazifasini о `taydi: о `sha ilk taassurotni t о `latish, tasdiqlab olish uchun obyektdan yangi chizgilar qidiriladi, topiladi —tasavvur hosil qilinadi. Xayolimizdagi tasavvur bilan obyekt — real insonning tugal mos kelishi ehtimoldan yiroq, shunday b о `lsa-da, biz buning aksiga ishonishga k о `proq moyilmiz. Sababki, obyektni yuqoridagi uch unsurga qiyoslab, abstrakt tafakkur qilish orqali yaxlit butunlik — tasavvurga ega b о `lganmiz. Bizningcha, real insonning badiiy obrazga aylanib asar t о `qimasiga kirib kelishi ham xuddi shu tarzda kechadi. Shunday ekan, obrazning individual xususiyatlari haqida gapirganda uni reallikka (obrazni ijtimoiy tip sifatida tekshirganimiz kabi) qiyoslashga haqli emasmiz. Bu о `rinda endi reallikka k о `z yumib, asardagi badiiy voqelik nuqtai nazaridan yuritishimizga, obrazning о `zini alohida, betakror olam deb tushunishimizga t о `g`ri keladi. 56

X U L O S A Cho`lponning shaxs va ijodkor sifatida, xususan, nosir sifatidagi shakllanishi jadidchilik g`oyalari ta`sirida kechganki, adibning ilk ijodini ulardan ayro holda tushunish va baholash maholdir. Yozuvchining "Qurboni jaholat" va "Doktor Muhammadiyor" hikoyalarida kuzatilgan g`oyaviy- ma`rifiy didak-tikaning ustivorligi, xarakterlarning nuqtai nazari-dangina talqin qilinishiyu baholanishi, mavjud voqelikning sentimental yoxud ratsionalistik inkori kabi qator xususiyatlar ham shundan dalolatdir. Shu bilan birga, "Doktor Muhammadiyor" hikoyasi tahlili Cho`lponning ilk mashqlaridayoq realistik va didaktik adabiyotga xos xususiyatlar ziddiyatga kirishganini k о `rsatadi. Yosh adib ibratli qahramon yaratish maqsadini k о `zlagani holda qahramonini о `zining tajribasidan kelib chiqib talqin qiladi, unga о `zining о `y-hislarini singdirib yuboradi. Bu esa Cho`lponning ijodda mavhum g`oyadan emas, real hayotdan kelib chiqish ehtiyojini sezayotganidan, vujudida san`atkor va tashviqotchi kurasha boshlaganidan dalolatdir. Normal ijodiy о `sishda bu kurash san`atkor foydasiga hal b о `lishi tabiiy edi, biroq Cho`lpon ijtimoiy faoliyat qozonida qaynagani uchun-da uning ijodiy tamoyillaridagi о `zgarishlar k о `proq tashqi ta`sir natijasida yuz berdi. Xususan, о `zi kurashgan maqsadlariga yetish umidi kesilgan pallada u reallikdan xayolot olamiga qochishga intiladiki, she`riyatida b о `lganidek, nasriy ijodiga ham romantik talqin ("Kleopatra", "Y о `l esdaligi") kirib keladi. Birinchidan, Cho`lpon nasrida hayotni badiiy aks ettirish tamoyillari g`oyaviy-ma`rifiy didaktikadan romantik talqinga, undan realistik tahlilu tasvirga tomon о `zgarib boradi. Ikkinchidan, Cho`lponning kichik nasriy asarlarini kuzatganda uning chin ma`nodagi ijodkor shaxs, izlanuvchan, yangilikka о `ch inson b о `lganiga amin b о `lamiz. Uning hatto bir janr doirasidagi asarlari ham turfa janr 57

xususiyatlarini namoyon etishi, tasvir vositalariyu ifoda y о `sinining rang- barangligi shunga dalolat qiladi. Uchinchidan, Zamonaviy о `zbek hikoyachiligining takomilida Cho`lponning munosib hissasi bor. Xususan, "Oydin kechalarda" novellistik hikoyaning adabiyotimizdagi ilk va mumtoz namunasi sanalishi mumkin. Adibning "Nonushta" hikoyasi esa voqeaband syujetning y о `qligi, asarning asosan dialoglardan tashkil topishi bilan о `ziga xosdir. Ushbu hikoyasida Cho`lpon naturalistik adabiyotga xos tasvir manerasini, konsepsiyani kompozitsiya vositasida ifodalash ("kompozitsion tafakkur) y о `llarini tajriba qilib k о `rdi. Tabiiyki, bu nav tajribalar ham yangi b о `g`in nosirlar uchun, ham yangicha badiiy didi shakllanayotgan о `quvchi omma uchun muhim edi. To`rtinchidan, Cho`lpon Miryoqubning ma`naviy, ruhiy evolyutsiyasini tasvirlab, uning dilidagi his – tuyg`ular, miyasidagi o`y fikrlarni tahlil qilishni o`rganib chiqdik. Beshinchidan, “Kecha” asarning birinchi qismi uchun ham unga tugallanmagan asar sifatida yondashishni lozim topdik Oltinchidan, asarda ijtimoiy muhit va xarakterlar ruhiyati obrazlar shaklida ochib berildi. Yuqoridagilardan ayon b о `ladiki, о `zbek realistik prozasining taraqqiyotida Abdulhamid Cho`lponning munosib о `rni bor. Milliy adabiyotimizda zamonaviy nasrchilik endigina shakllanayotgan pallada ijod qilgan Cho`lponning ijodiy izlanishlari nasrimizning poetik arsenalini boyitishga sezilarli hissa b о `lib q о `shildi. Cho`lpon о `z ijodi bilan nasriy janrlarning turfa imkoniyatlarini namoyon qildi, turli poetik usul va vositalarni dadil tajriba qilib, ularning milliy adabiyotimizda о `zlashib qolishiga puxta zamin hozirladi. Cho`lpon ijodiyotining qatag`on qilinishi nasrimiz taraqqiyotiga ta`sirsiz qolmagan, zero, u boshlagan ijodiy tajribalarning davom ettirilishiyu qiyomiga yetkazilishi nasrimizga sifat jihatidan ta`sir qilishi tabiiy edi. О `z vaqtida amalga oshmagan bu ishning endilikda bajarilishi ham, 58

shubhasiz, nasrimizning rivoji uchun xayrli b о `lajak. Boz ustiga, bu hozirgi nosirlarimizning buyuk adib ruhi oldidagi ma`naviy burchi hamdir. 59

Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati: 1. Karimov I.A. Adabiyotga e`tibor – ma`naviyatga, kelajakka e`tibor – T: Ma`naviyat, 2010. 2. Adabiyot nazariyasi. 1-tom – T: Fan, 1978. 3. Adabiyot nazariyasi. 2-tom – T: Fan, 1979. 4. Adabiy turlar va janrlar – T: Fan, 1991. 5. Bahodir Karim. Abdulla Qodiriy – T: Fan, 2006. 6. Mirvaliyev. O`zbek adiblari. – T: Yozuvchi, 2006. 7. Murodov G`. Moziy va badiiy adabiyot. – Buxoro, 1994 8. O.Sharafiddinov. Cho`lponni anglash.-T.,1994; 9. B.Do`stqorayev. Bir munozara tarixidan// Sharq yulduzi.- 1989. 10. O.Sharafiddinov. Ijod yo`li// Yoshlik.-1987 11. Cho`lponning ijod yo`li to`g`risida// Sharq yulduzi.-1988 12. E.Karimov. Olisdagi yorqin yulduz// Fan va turmush.-1988 13. B.Axmedov. Tong qorong`usida// O`zbekiston adabiyoti va san`ati.-1988.-25noyabr 14. R.Otaboyev. Tong yulduzi shu`lalari// Sharq yulduzi.-1989 15. O.Sharafiddinov. “Kecha va kunduz”// Ozbekiston adabiyoti va san`ati.-1990.-16 fevral 16. O.Sharafiddinov. Cho`lpon.-T.,1991; 17. N.Karimov. Cho`lpon.T.,1991 18. Sattorov M. Vatan osmoni – T,1987. 19. Sulton I. Adabiyot nazariyasi – T: O`qituvchi,1980. 20. Cho`lpon. Yana oldim sozimni – T: Adabiyot va san`at nashriyoti, 1991. 60

O'xshashlar

Xurshid Dо‘stmuhammad prozasining poetikasi

“Abdulla Qahhorning zamonaviy mavzudagi hikoyalari poetikasi”

Tabiat poetikasi va badiiy tasvir vositalari (70-80-yillar she’riyati misolida)

Ertak janrida mifiklik - genetik asos va tamoyil

O`zbek adabiyotida essa janri va uning tadriji