O‘zbek hikoyalarida pafos va ijodkor konsepsiyasi - Adabiyot - Diplom ishlar

O‘zbek hikoyalarida pafos va ijodkor konsepsiyasi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

255.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbek hikoyalarida pafos va ijodkor konsepsiyasi 1

Mundarija Kirish ……………………………………………………………... ……….........3 I bob . Pafos va uning o‘ziga xos xususiyatlari..................................…….7 1.Xarakter va emotsionallik …………......................................................7 2.N.Eshonqul, X.Do‘stmuhammad hikoyalarida xarakterlar psixologizmi va ta’sirchanlik………………….........................................35 I bob bo‘yicha xulosalar …………………………………….................43 II bob .Estetik ideal va ijodkor konsepsiyasi ...........................................44 1.Nazar Eshonqul hikoyalarida estetik ideal va ijtimoiy muhit........…....44 2.X.Do‘stmuhammad hikoyalarida qahramon masalasi va estetik ideal..56 II bob bo‘yicha xulosalar.......................................................................64 III bob . Ramziylik ijodkor konsepsiyasining asosiy mezoni.…………..65 1.X.Do‘stmuhammadning “Jajman” hikoyasida ramziylik hamda makon va zamon muammosi......................................................................................65 2.N.Eshonqulning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasida qahramon va voqelik ramzlar vositasida aks etish.....................................................79 III bob bo‘yicha xulosalar.......................................................................87 Xulosa……………………………………………………………………88 Adabiyotlar ro‘yxati................................................................................ 90 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi. Ma’lumki, pafos badiiy asar g’oyasi bilan bog’liq holda, mazkur g’oyaga maftunlik natijasida ijodkorda paydo bo’lgan ko’tarinki ruh va hayajondir. Pafos eng kami uch ma’noni bildiradi. Birinchidan , ijodda fikr va hisning birligi; Ikkinchidan, pafos badiiy asarningg asosiy g’oyasi; Uchinchidan, pafos yozuvchhi ijodining umumiy yo’nalishi ya’ni konseptsiyasi. Ijodkorning konsepsiyasi pafos bilan birikib kitobxonni insoniy his – hayajonini oshiradi. Avvalo shuni alohida ta’kidlash kerakki, inson o’n sakkiz ming olamda yaratilgan eng betakror va benazir mo’jiza. Hayratli jihati yana shundaki, insonning o’zi ham bunyodkor. Buning uchun uning yuragida betimsol g’ayrat – shijoat, kurashchanlik salohiyati mujassamlashgan. Prezidentimiz I.A.Karimov aytganlaridek, “…insonning umri betakrorligini, unga berilgan hayot Ollohning buyuk inomi ekanini ta’kidlash joiz. Inson baxt uchun, dunyo ne’matlaridan bahramand bo’lish uchun tug’ilgandir” 1 . Mustaqillik davri kishisi ana shu benazir toleini barqaror etarkan, tarixiy – madaniy va ma’naviy merosga bashariy qadriyatlar sifatida yondashish va baholash madaniyatini shakllantirdi. Mustaqillikka erishgach, hayotimizning barcha jabxalari, xususan, badiiy adabiyot ham dunyoni, jamiyat hodisalarini tushunish, shu bilan barobar mustaqil mamlakatning erkin fuqarolari madaniy – ma’naviy sharoitlarini ko’z- ko’z etish, olamga tanitish imkoniyatlariga ham ega bo’ladi. Bugungi kunda adabiyotimizning barcha tur va janrlarida kuzatilayotganidek, hikoyachilikda ham sifatiy o’zgarishlar va yangilanish jarayoni kechmoqda. Bu narsa birinchi galda qahramonlarning ma’naviy – intellektual faoliyatida namoyon bo’layotir. Chunki bugungi kunda dunyoqarashlar o’zgarib, ularga bo’lgan munosabatlar ham bashariy miqiyoslar kasb etmoqda. Vatanparvarlik, milatparvarlik, insonparvarlik xususiyatlari bugungi shaxs faoliyatining o’zak asosiga aylanib, jamiyat asoslarini, buguni va kelajagini 1 Karimov I.A. Ma’naviy yuksaliah yo’lida. – T.:O’zbekiston, 1988. – B. 339. 3

ezgulik va go’zallik qonuniyatlari asosida yangilash, o’zgartirish shaxs ijtimoiy – ma’naviy faoliyatining bosh pafosi bo’lib qoldi. Ma’lumki, har bir davr adabiyoti o’z qahramonlarining estetik dunyosi bilan bir – biridan faqr qiladi. Ayniqsa asar qahramonlari ijodkor estetik ideali orqali ta’sirchan yaratilsa, shu nuqtai nazardan biz magistrlik dissertatsiyamizda bugungi kun hikoyanavislari X.Do’stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida hikoya janridagi pafos va ijodkor konsepsiyasini tahlil qilishga urindik. Bu esa ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Muammoning o’rganilish darajasi. Pafos asarning boshidan oxirigacha g’oya va ijodkor konseptsiyasi bilan birga harakat qiladi hamda ijodkorlarning estetik idealiga aylanadi. Shu bois badiiy asarda pafos va ijodkor konseptsiyasimasalalari murakkab jarayon. Bu muammo o’zbek adabiyotshunosligida yetarlicha o’rganilmagan bo’lsada, hikoya janri va undagi milliylik masalalari bir qator tadqiqotlarga o’z aksini topgan. Bunga M.Qo’shjonov, O.Sharafiddinov, N.Vladimirova, U.Normatov, N.Xudoyberganov, B.Nazarov, I.G’afurov, S.Sodiq, Q.Yo’ldoshev, A.Otoboyev, U.Sodiq, R.Quchqor, Sh.Xolmirzayev, X.Do’stmuhammadov, N.Dovurboyeva, Sh.Normatov, U.Uljaboyeva, Sh.Doniyorova, G.Sattorovalarning 1 tadqiqot va malakalari misol bo’la oladi. Tadqiqor maqsadi. Ishda ko’zda tutilgan asosiy maqsad hozirgi davr o’zbek hikoyachiligida (N.Eshonqul va X.Do’stmuhammad hikoyalari misolida) pafos va ijodkor konseptsiyasining o’ziga xos xususiyatlarini tahlil va tadqiq etishdan iborat. 1 N.Vladimirova. Ildizlarga nazar solaylik. Sharq yulduzi. 1991. 8 son. 19 N.Vladimirova. Milli turmushning go’zal lavhalari. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1992.31yanvar Normatov.U. Milliy nasrimiz tamoyillari. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1999. 7mart. Normatov.U. Uch hikoya, uch dunyo. Yozuvchi. 1999. 26may. Xudoyberganov.N. Shaklan asaru, mazmunanchi?. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 2000. 22sentabr. Nazarov.B. Yozuvchi va tanqidchi nazari. Yoshlik. 1986. Sodiqov.S. So’z san’ati jozibasi. Toshkent. O’zbekiston. 1986. Yo’ldoshev.Q. Nasrimiz ufqlari. Toshkent. Yozuvchi. 1999. 5may Otaboyev.A. Shu kunlar nafasi. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1999. 23fevral A.Ma’marasulov. N.Eshonqul hikoyalari haqida. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1996. 29mart. Xolmirzayev.Sh. Hikoya haqida. O’zbekiston adabiyoti va san’ati. 1985. 25dekabr. Dovurboyeva.N. “Jajman”ning jilvalari. Yoshlik. 1991. 4

Tadqiqotning vazifasi. Yuqoridagi maqsadbi yuzaga chiqarish uchun quyidagi vazifalarni amalgam oshiriladi. - pafos va uning o’zia xos xususiyatlarini o’rganish va nazariy jihatdan umulashtirish; - xarakter va emotsional ta’sirchanlikning ifoda usularini tahlil etish; - N.Eshonqul va X.Do’stmuhammad hikoyalaridagi xarakterlar psixologizmi va ta’sirchanligini o’rganib, xulosalar chiqarish; - estetik ideal va ijodkor konseptsiyasining (y’nalishining) uyg’unligi tadqiq etish; - N.eshonqul hikoyalaridagi estetik ideal va ijtimoiy muhit muammolarini tahlilarda ko’rsatish; - X.Do’stmuhammad hikoyalaridagi qahramon masalasi va estetik ideal tushunchalarini o’ziga xos jihatlari haqida ilmiy xulosalar chiqarish; - ramziylik ijodkor konseptsiyasining asosiy mezoni ekanligini o’rganish; - X.Do’stmuhammadning “Jajman” hikoyasidagi makon va zamon muammosini tahlilarda ko’rsatish; - N.eshonqulning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasidagi qahramon va voqelikni badiiy – estetik tadqiq etishdagi ramziy – majoziy tasvir usullarini kuzatish. Tadqiqot manbalari. Dissertatsiya N.Eshonqul, X.Dos’tmuhammad hikoyalari tahlil qilinib, ba’zi o’rinlarda istiqlolgacha bo’lgan va istiqlol davri hikoyachiligimiz na’munalari qiyoslanadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. O’zbek adabiyotshunosligida hikoya janri va uning o’ziga xos xususiyatlari yetarli darajada tahlil va tadqiq etilganligi yuqorida ishning o’rganlik darajasida aytib o’tildi. Ammo o’zbek hikoyachiligida pafos va ijodkor konseptsiyasi muammolari yetarlicha tadqiq etilmagan. Biz shuni hisobga olib mazkur muammolarni mohir hikoyanavislar N.Eshonqul, X.Do’stmuhammad hikoyalari misolida o’rganishga urindik. Bu esa dissertatsiyaning o’ziga xos yangiligini ko’rsatadi. 5

Tadqiqotning metodologik asosi va metodi. O’zbekiston Respublikasi Presidenti I.A.Karimov asarlaridagi adabiyot va san’at, ma’naviyat va ma’rifat hamda milliy mafkura va milliy g’oya masalalari yuzasidan ilgari surilgan nazariy fikrlar dissertatsiyaning metodologik asosini tashkil etadi. Belgilangan masalalarni tadqiq etish pafos va ijodkor konseptsiyasi bilan bog’liq nazariy qarshlariga, xususan I.Sulton, M.Qo’shjonov, O.Sharafiddinov, U.Normatov, B.Nazarov, N.Vladimirova, S.Mirzayev, B.Sarimsoqov singari olimlarning tadqiqot va maqolalariga suyanildi. Qahramon tanlash badiiy idrok va ifoda etishda adiblarning o’ziga xsoligini yoritishda qiyosiy – tarixiy tahlil metodidan foydalanildi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Mazkur dissertatsiyaning asosiy natijalari va nazariy xulosalaridan o’zbek adabiyotshunosligida, xususan - adabiyot nazariyasida pafos va ijodkor konseptsiyasi masalalarini yoritishda; - ijodkor estetik ideali va qahramon tabiatini tahlilu tadqiq etishda; - ramziylik mezoni ijodkor konseptsiyasini belgilovchi asosiy omil ekaligida; - N.Eshonqul va X.Do’stmuhammad hikoyalarida pafos va ijodkor idealini aniqlashda; - oily o’quv yurtlari akademik litsey va kollejlar uchun qo’llanmalar yaratish, maruza matnlarini tayyorlash va referatlar yozishda foydalanish mumkin. Natijalarning joriy qilinishi. Tadqiqotda keltirilgan dalillar, tahlillar, ilmiy xulosalardan hozirgi adabiy jarayonga bag’ishlanan nazariy kurslar, amaliy seminarlarda foydalanish mumkin. Tadqiqot yuzasidan Qarshi Davlat Universitetda o’tkaziladigan ilmiy anjumanlarda, o’zbek adabiyoti kafedrasidagi nazariy seminarlarda ma’ruzalar qilinib asosiy ilmiy tezislar ilmiy jamoatchilik etiboridan o’tkazilgan. Tadqiqotning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya, kirish, uchta asosiy bob, olti fasl, umumiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 6

I.BOB. Pafos va uning o’ziga xos xususiyatlari I.1. Xarakter va emotsionallik Ҳар бир адабий асар ёзувчининг айни маҳалда қандай ғояларнинг мафтуни эканидан, ҳаётда нималарни тасдиқлаб, нималарни рад этаётганидан далолат сифатида майдонга келади. Шу билан, бирга ҳар бир асарнинг ана шундай руҳи ҳамда ёзувчининг бутун ижодий маҳсулоти ва ҳатто ҳаёти, ижтимоий фаолияти орасида умумийлик бор. Ёзувчи ўз асарини беихтирос, бефарқ ёзолмайди. Ҳар бир асарга ҳарорат берган эҳтирос эса ёзувчининг бутун ижодини ва маънавий ҳаётини ичидан тўлдириб турган интилишнинг, фидокорликнинг, қисқаси, зўр эхтироснинг учқунидир холос. Бу эхтирос ҳар бир йирик ёзувчида ўзига хос тарзда намоён бўлади. Бир ёзувчидаги эхтирос иккинчи ёзувчи ижодида бўлган эхтиросдан мазмунан фарқ қилади. Бадиий адабиёт ва умуман санъатда мавжуд бу эстетик ҳодисани кўпинча, “пафос” термини билан ифода этилади. “Пафос” лотинча сўз бўлиб, бир ҳисга қаттиқ берилиш, зўр ҳаяжон эҳтирос демакдир. Оддий ҳаётда бирор киши ўз фикрини чуқур эътиқод билан “ёниб – куйиб” ифодаласа, уни “пафос” билан сўзлаётир дейдилар. Адабиётшунослик ва санъатшуносликда ҳам “пафос” сўзи ана шунга яқин, аммо ундан анча кенг ва чуқур маънода ишлатилади. “Пафос” сўзининг маълум эстетик ҳодисани ифода этувчи термин сифатида илмга, даставал Гегель киргизди, Билинский эса адабиёт ва санъат асаридаги “пафос” тушунчасини илк маротаба илмий жиҳатдан кенг асослади, унинг мазмунидаги кўп янги қирраларини очди. Ўзбек классик адабиётшунослигида бирор асарнинг мазмунига сингиб кетган чуқур маъно ва ҳаяжонни қайд этмоқчи бўлганларида, маъноси жиҳатдан “пафос” сўзига яқин “дард” тасдиқ қилар эдилар. Ўзбек халқининг “Бу одамнинг дарди фалон нарса” деган ифодаси билан шоирнинг дарди ҳақидаги таъбир орасида шубҳасиз, алоқа бор. Ҳар бир санъат асарининг кучи унинг мазмунидаги ана шу эхтиросни, “дард”ни ўқувчи, эшитувчи ёки томошабинга “юқтира билиш”да кўринади. 7

Аммо “эхтирос” ёки “дард” иборалари бадиий асарга хос ана шундай “юқтирувчанликъ хусусиятини тўла ифода этолмайди. Белинский пафоснинг эхтиросга ўхшашлигини қайд этиши билан бирга, уларнинг айнан бир нарса эмаслигини ҳам ўқтириб ўтади. Эхтирос – умуман ҳис - ҳаяжон демакдир. Пафос эса ғоя билан боғлиқ бўлган ҳисни, бирор ғояга мафтунлик натижасида ижодкорда пайдо бўлган қаттиқ ҳаяжонни, кўтаринки руҳни билдиради. “Пафос нима? – деб сўрайди Белинский ва жавоб беради: - ижод эрмак ёки ҳавас эмас, у санъаткорнинг захмат чекиши самараси… Худди она чақалоғини ўз қорнида олиб юрганидек ва ўстирганидек, санъаткор ҳам ўз ичида поэтиc фикрнинг уруғини олиб юради ва ундиради; ижод процесси бола туғиш процессига ўхшайди ва бу жисмоний ҳодисага хос азоблар унга ҳам ёт эмас, бу маънавий азоблар, албатта, ҳудди шу сабабли, агар шоир ижодий меҳнат ва қаҳрамонликка белбоғлаган экан, демак, қандайдир қудратли куч, қандайдир енгилмас эҳтирос уни шунга тортади, шунга интилишга мажбур этади. Бу куч, бу эҳтирос – пафосдир. Пафосда шоир худди жонли, гўзал мавжудодга кўнгил бергандек, ғояга мафтун бўлган зот сифатида намоён бўлади, бу мавжудотнинг ўзи ана шу ғоя билан эхтиросли равишда тўлиб тошган бўлади ва санъаткор бу ғояни онги, идроки билан эмас, фақат бир ҳис билан эмас ва ўз руҳининг бирорта қобиляти билан эмас, балки ўз маънавий ҳаётининг бутун тўлалиги ва яхлитлиги билан мушоҳада этади. “Пафос” деганда ҳам эҳтирос кўзда тутилади, шу билаб бирга бошқа ҳар қандай эҳтирос каби инсоннинг тўлқинланиши, бутун асаб сестемасининг ларзага келиши билан боғлиқ бўлган эхтирос кўзда тутилади; аммо пафос доимо инсон қалбида ғоя кучи билан аланга олдираётган ва доимо ғояга интилувчи “эхтирос”дир Белинский фикрича, пафос – ёзувчи шахсини ва асарларини тушунишнинг калитидир. “Пафоссиз шоирни қўлга қалам олишга нима мажбур этганини ва унга баъзан анча катта асарни бошлаш ва охирга 8

етказиш учун куч ва имконият берган нарса нима эканини тушуниш мумкин эмас. Тасвирланган характерларни, уларни объектив миллий аҳамияти жиҳатидан юзага келган чуқур ва тарихан ҳаққоний, ғоявий – ҳиссий баҳолаш ёзувчининг ижодий фикри ва унинг асари пафосидир эстетик таъсир пафоссиз пайдо бўлмайди, пафос грекча, эҳтирос демакдир. У бадиий асарни бошидан – охиригача ипак ипдай ўтади. Аристотель айтишича, пафос, яъни “Эхтирос… фалокат ва изтироб келтирувчи харакатдир”. Жаҳон адабиёти назариётчиларидан бири бўлган Навоий “Фарҳод ва Ширин” достонида шеъриятнинг “оташин” бўлиши ҳақида сўзлаган, “Лайли ва Мажнун” достонида эса, шеърда “дард” бўлиши лозим, дейди. Гегель шундай эган эди: “Пафос асарнинг чинакам маркази, чинакам салтанатини ташкил этади… бош масала ҳисобланади”. В.Г.Белинский пафос адабиётнинг мазмунидир. “Шоир пафосни тадқиқ этиш танқидчиликнинг биринчи вазифасидир”, деган. Пафос асарнинг умумий руҳи, “ядро”си. “Эстетик моҳиятига эга бўлган ҳис – туйғуларгина пафос бўлиши мумкин”. Пафос фақат эҳтирос, ҳиссиёт, тўлқинланишгина эмас. Пафос ёзувчининг қаҳрамон образига муносабати, асар йўналиши, умумий консепцияси, ҳаракатдаги эстетик идеа, мазмуннинг марказлашуви, фикр ва ҳис бирлигидир. Қаҳрамонлик (героизм), драматиклик (драматизм), сентименталлик (ҳиссиётлилик), фожиавийлик (трагизм), романтикли (романтика, фантастика ҳам шу сурага киради), лириклик (лиризм), комиклик (комизм – сатира ва юмор) пафос турларидир. Эҳтирос эстетик аҳаниятга эга бўлсагина, пафос бўла олади. У асарни жонлантиради, ёзувчининг асарга эҳтироси сингдирилган ғоясидир, у асар ғоясини очувчи калитдир. Пафос эпосни қизиқарли, лирикани таъсирли, драматургияни томашаминбоп қилади. Асардаги ягона пафос асар муаллифи пафоси ва қаҳрамон пафосига бўлинади. Қаҳрамонлик (героизм) пафоси “Алпомиш” достонида, драматиклик (драматизм) пафоси Ҳамзанинг “Боу ила хизматчи” драмасида, фожиавийлик (трагизм) пафоси М.Шайхзоданинг “Мирзо Улуғбек” трагедиясида, романтикли (романтика) пафоси Навоийнинг 9

“Лайли ва Мажнун” достонида, комиклик (комизм) пафоси Абдулла Қаҳҳорнинг “Тобутдан товуш” комедиайсида, лириклик (лиризм) пафоси Ойбекнинг “Наматак” шеърида, сентименталлик (ҳиссиётлилик) пафоси рус ёзувчиси Н.М.Карамзининг “Бечора Лиза” повестида яққолроқ намойён бўлади. Онгсиз эхтирос кишини алдайди. “Лайли ва Мажнун” достонидаги дунёвий – илоҳий ишқ эҳтирослари бу асарнинг пафосидир. У асар мазмуни билан боғланган, Мажнун ҳам Лайли образи орқали намойён бўлади. Эркин воҳидовнинг “Ўзбегим” қасидасидаги ҳис – туйғу ва ҳаяжонлар ватанпарварлик ҳам миллатпарварлик ғоялари билан туташ, бу икки ҳолат лирик қаҳрамон образида ифода қилинган. Шекспирнинг “Отелло” трагедиясидаги рашк изтироблари ва лақмалик севги ва вафо ҳақидаги мазмун билан алоқадор, у Отелло ҳарактери ва унинг севгилиси фожиаси тусини олади. Тарихан қараганда “пафос” атамаси қадимги юнонларда риторика (нотиқлик)дан келиб чиққан, уни фанга Гегель олиб кирган. У ёзувчининг дунёқараши ва ғояси билан боғлиқ ҳолда юзага чиқади. Шундай қилиб ёзувчи ижодининг пафоси нинг асарлари қайси конкрет тарихий шароитида, не ният билан ёзилганига ва ижтимоий ҳаётда қандай тарбиявий ўрин эгаллаётганига қараб тайин этилади. Мисол тариқасида Қодирий асарларининг мазмунидаги пафос ҳақиқий реалист санъаткрга ҳос бир юсинда бадиий шаклда намойён бўлади. Ўтмишда яратилган “Баҳромгўр”, “Чор дарвеш” ёки “Тоҳир ва Зуҳра” кани афсонавий қаҳрамонларни тасвирлаган достонлардан фарқли ўлароқ, Қодирий асарлари ўзбек адабийтоини янги, етук реалисм даражасига кўтарди, чунки Қодирий “ҳаммага озми – кўпми тушунарли, ҳамманинг озми – кўпми бошидан ўтган умумий, инсоний ҳислар ҳақида бизга гапира бошлади, …ҳақиқий йўлни топиб олди ва шоир бўлиб туғилгани сабабли, эркин равишда ўз илҳоми бошлаган йўлдан борди”. Қодирий асарларида реал ҳаётнинг ҳаққоний, ёрқин масалалари яратилди. Унинг адабиётнинг бадиийлиги учун кураши тайёр ифода воситаларидан фойдаланиш асосида эмас, балки новаторларча 10

йўл билан рўёбга чиқади: Қодирий янги, реалистик адабиётни яратиш, унинг воситаларини бойитиш ва мукаммаллаштириш учун курашда актив қатнашади. Шундай қилиб, фақат ғоявий йўналиш жиҳатидангина эмас, ўзининг бадиий воситалари жиҳатидан ҳам янги, замонавий адабиёт яратишга эришиш Қодирий ижоди пафосининг муҳим томонини ташкил этади. Демак, пафос ўз – ўзидан ижодкор истедоди, илноми ва бадиий маҳоратини юзага келтиради. “Барча истедодлар каби шоирлик истедоди ҳам туғма бўлади ва болаликдан ўзини номойён этади. Бу кундуздек равшан, ҳақиқатнинг ўзидек аён… …Шоирона истеод – бир қараганда оламга ҳайрат кўзи билан боқиш санъати ва ўзгаларни ҳайратга солиш санъати бўлиб кўринади, яна бир қараганда эл дардига ошно бўлиш қобиляти бўлиб туюлади. Истедод – бу аввалодид, яхши дид эгаси бўлиш қобиляти, дегувчилар ҳам бор. Истедод – бепоён тушунча. У таърифга сиққанда эди, уни маълум ҳусусиятлар доирасида чегаралаш мумкин бўлганда эди, одамлар йўқ истедодни тарбиялаб, бор қилган бўлардилар. Горкий истедоднинг 99 фоизи меҳнат деганини туғма истедоди бўлган одам меҳнат билан чинакам шоир ёки бастакор бўлиши мумкин деб тушунмаслик керак. Ҳар қалай 99 дегани 100 эмас. Сув нормал шароитда 100 градусда қайнайди. 99 градус исиган сув қайнаган сув эмас. Орс тилида қайнашни “жўшидан” дейди, яъни жўшмоқ. Шеърият ҳам жўшмоқдир. Жўшмоқ учун эса 99 фоиздан ташқари ўша камтарин бир фоиз яъни туғма истедод керак. Шу маънода “кунларнинг созини чертиб юрувчи”ларнинг таскини биз улуғ эмас, бизга шу ҳам бўлаверади деб кўнгилни тинчитиши адабиёт учун фалокатдир. Шоирми, адибми, бу қутлуғ даргоҳга қадам қўйган, англамогЪИ керакки, бунда Низомийлар, Навоийлар, Шекспир ва пушкинлар қадам сурган. У шу улуғ сиймолар даврасига киради. Ўз қалби, виждони олдида, бу улуғ зотлар олдида андиша қилмоғи керак. 11

Ким билсин, кунларнинг созини чертиб юрган нозимлардирмиз, бу масала элнинг ва фурсат деб аталган буюк ҳакамнинг ҳукмида ҳавола. Лекин мен ишонаманк, ўзи ҳар қанча камтар бўлмасин шоир илҳом чоғида ўзини Пушкиндан кам сезмайди ва у туғри қилади, тамоман ҳақли. Албатта, эл – юрт муҳаббатини қозониш учун уғма истедоднинг ўзи камлик қилади. Шоир руҳан, фикран замон даражасида бўлмоғи лозим, халқ ҳаёти тўлқинлари ичида кенг қулоч отмоғи керак. Яна ўша гап, тўқсон тўққиз ю z bo ’ lmaganidek , bir ham yuz emas . Erkin Vohidovning ushbu mulohazalari katta-yu kichikka tushunarli. Lekin “hech bir odam mukammal, ya’ni to’la shakllangan holda dunyoga kelmaydi, ammo uning butun hayoti betinim harakatdagi o’sish va doimiy shakllanishdan iborat ekan, o’sha zarur bir foiz istedod hamma kishilar bilan birga tug’iladi. Tabiat hech kimdan bu saxiyligini ayamaydi. Faqat u “urug’ ” shaklida yashirin namoyyon bo’ladi. Gap ana shu “urug’ning unib – o’sishi uchun yaxshi yer, suv quyosh, havo zarur bo’lganidek, qobiliyat “urug’I”ning harakati oilada, maktabda, jamiyatda, ta’lim – tarbiyada yaratilgan aniq sharoitga, insoniy munosabatlarga bog’liq. Uning kuzatuvchanligini, havasini, qiziqishini, bilimini o’stirishga, mustaqil ijodiy fikr yuritish ko’nikmasini egallashiga, go’zallikni ko’ra va his qila bilishiga erishish va shu singari munosabatlarda izchil va tinimsiz mehr bilan qilingan mehnat orqali “urug’ ”ni istedodga, yaratuvchi kuchga aylantirish mumkin; shunday hususiyatga ega bo’lgan shaxs o’z qobilyatini namoyyon qilgan sohada o’zligini izlab topadi, buyuk ishlarni insoniylik nuqtai nazardan va osonlik bilan zavqu shavqqa to’lib bajaradi. Busiz tabiat bergan istedod “urug’i” ijtimoiy munosabatlar va vaqtning besamarligidan “urug’” shaklida o’lib ketaveradi. Tug’ma istedod egasi bo’lmagan kishidan shoir chiqmaganidek, mehnatdan, o’qish – o’rganishdan, mahorat sirlarini egallashdan qochgan, o’zligiga, o’z avlodining iqsmatiga yarashadigan so’zni ayta bilmagandan ham shoir chiqmaydi. Tug’ma istedod bilan uzluksiz mehnat o’rtasidagi dialektik aloqa mohiyatini chuqur anglagan va bor hayotini – “xalqning, davrning xotiroti”ni dunyoga yoyishga bag’ishlagan shoir tug’iladi. Ikklasidan birontasi bo’lmasa yoki 12

birontasiga amal qilinmasa, nomi – shoiru, umri buyi havaskor qalamkash bo’lib qolaveradi. “Istedod – bu did” degan tushunchani yoqlagan, “Talant – hech qachon yangiligini yo’qotmaydigan yagona yangilikdir” 1 , xulosasiga kelgan Abdulla Oripov guyo yuqoridagi fikr – mulohazalarni davom ettirib, lo’nda qilib deydi: “…Ha, adabiyotda hamisha ikki toifa ijodkorlar davr surib kelganlar. Ularning birinchisi, ta’bir joiz bo’lsa, kosiblardir. Kosiblar kimlar? Ular she’riyatda umuman qanday maqomda namoyon bo’ladilar? Adabiyotda kosib faqatgina o’z istak va orzulariga ko’ra, balki tirikchilik taqozosi tufayli yohud nom qozonib yashash ishtiyoqida qo’liga qalam oladi. Ba’zilari esa bu sohaga mutloqo tasodif tufayli aralashib qolgan omadsiz mehnatkashlar bo’lib chiqadi. Nima bo’lgan taqdirda ham, qanchalik yashovchan bo’lsa-da, adabiyotda kosiblik uning sohibiga obro’ keltirgan emas. Ikkinchi toifa esa, qalb amri bilan ijod qiluvchi, o’zi yoqqan alangada qovriluvchi, qisqasi, ijodni qismat deb bilguvchi shaxslardir. Ularni ko’pincha tug’ma istedod egalari deb ham atashadi” Xuddi shu fikrlarga yaqin boshqa mulohazalarni boshqa ijodkorlarda ham uchratamiz. O’tkir Hoshimov “Talantning birinchi belgisi – chidab bo’lmas dard demakdir” 2 , deydi. “Ijodkor odamning qalbida zarurat degan g’alati tuyg’u bo’ladi. Bu ko’ngildagi “dard”larni faqat o’z shaxsiy dardi emas, xalq dardini – ezgulikka mehr, razolatga qahrni odamlarag aytish, to’kib solish ehtiyoji” deb baholaydi. Xullas, yozuvchi va shoirga Parvardigor tomonidan berilgan tug’ma talantni qanday tushunish lozim? Ma’lumki san’atkor to’ppa- to’g’ri hayotdan nusxa ko’chirmaydi, balki haqiqatan o’xshash qilib yangi bir dunyo yaratadi, kashf etadi. Boshqacha aytganda, hayotiy haqiqatdan badiiy haqiqat yaratadi; hayotiy fakt va hodisalarni o’zining ruhiy labaratoriyasida “qaynatishi”, ishlashi, sintezlashtirish, yani tasavvuri, hayoli, orzusi, tajribasi, qalbi, tabiati, dunyoqarashi bilan boyitgan va muayyan g’oyaga xizmat qiluvchi xarakterli va zaruriy detallarni, fakt va hodisalarni tanlagan holda tugallik kasb etgan (obrazli) badiiy hayotni yaratishi 1 A.Oripov. Ehtiyoj farzandi, T., “Yosh gvardiya”, 1988, 34 bet 2 O’.Xoshimov. Notanish orol, T., 30 “Yosh gvardiya”, 1990, 196-bet. 13

zarur; Yaratganda ham bu hayot kitobxon ko’z o’ngida jonli va real, ishonchli va go’zal, ta’sirchan va yaxlit bo’lib gavdalanishi shart: bu holatni Erkin Vohidov shunday isbotlaydi: “Qirq sentnerdan olding har gektar yerdan, Yurtimiz minnatdor sendek mard erdan. (No’malum shoir) Meni men istagan o’z suhbatig’a arjumand etmas, Meni istar kishining suhbatin ko’nglim pisand etmas. (Alisher Navoiy) Bu ikki bayt o’sha gektaridan olingan qirq tsentnerdan hosil ko’rgan mardga o’qilsa, aminmanki, unga keyingisi ma’qul bo’ladi. Chunki keyingi misralarda chinakam badiyat bor, inson qalbining holati bor. Uni o’qiganda har kim undan o’z holatiga mos tuyg’u topadi…” Darhaqiqat birinchi baytga e’tibor bersangiz, go’yo she’riaytga xos hamma narsa bor; bayt ravon, bo’g’in turoqlari, qofiyasi joyida, bugungi hayot aksi bor. Lekin unda hayrat yo’q, unda dard yo’q, unda did yo’q, unda san’atkorning o’zligi yo’q, unda yangilik yo’q, unda obrazlilik, badiiylik yo’q, unda qalbga ko’chuvchi, qalbni harakatga soluvchi holat tasviri yo’q. ikkinchi baytda esa hayot bor, did, yangilik, samimiayt, poklik, yurakning tuyg’usini uyg’otuvchi jonli ruh bor. Birinchi bayt xavaskor, kosib shoirlarning “chizmalariga” na’munaviy misol bo’lsa, ikkinchi bayt tug’ma istedodga, she’riyatni qismat deb tushungan shoirlarning qiyofalariga jonli dalildir. Xullas, istedodni o’stirmasdan, unga kun sayin mehnat bilan jilo bermasdan, yashashda va ijodda ichi va kuchli intizomga bo’ysunmasdan, ilhom bilan yozmasdan kitobxon ko’nglini zabt etish, badiiy talent sohibi bo’lish mumkin emas ekan… Mayli, oila a’zolari va o’qituvchilar she’r va hikoya yoza boshlagan o’quvchilarni qo’llab – quvatlasinlar, adabiyot sirlariga oshno qilsinlar. Ular ko’pchilikni tashkil etsinlar, she’riy iqtidor sehrini boshdan kechirsinlar. Ana shundagina yuzlab havasmandlardan haqiqiy san’atkor – xalq mulki bo’lgan talent tug’iladi. 14

Ilhomning mohiyatini anglamoq uchun, keeling dastaval, san’atkorlarning fikrlarini tinglaylik: A.Oripov: “…ilxom hayajondan balandroq turadigan aql va tafakkur tamg’asi bo’lgan holat hisoblanadi. Pushkin ilhomni anglab olingan kayfiyat, deydi. Ma’lum tarixiy sharoitda yashab ijod etayotgan kishilarning ilhomi allaqanday muallaq, ta’bir joiz bo’lsa, biologic ilhom bo’la olmaydi. Ilhom ma’lum muhitda va fikrlar jarayonida sintezlashgan kayfiyatning oily nuqtasidir”. O’.Hoshimov: “Ilhom, Tolstoy aytganidek, endi jim turolmayman degan tug’u bilan yozuv stoliga o’tirish. Bunaqa payt odam hamma narsani unutadi, rohat qilib ishlaydi. Oylab, ba’zan yillab hal qilolmagan muammolarni bir haftada bemalol uddalaydi”. E.Vohidov: “Men ilhom deb atalgan holatning tabiati haqida ko’p o’ylaganman. Bu g’ayrioddiy noyob holat. Shoir ilhom daqiqalaridagina haqiqiy shoir bo’ladi. Boshqa vaqtda u o’zgalarga o’xshab fikr qiluvchi oddiy odam. Shoir ilhom onlarida bitgan satrlariga keyin o’zi hayron bo’lishi mumkin. Zo’r karvon yo’lida yetim butadek, Intizor ko’zlarga halqa – halqa yosh. Eng kichik zarradan Yupitergacha, O’zing murabbiysan, xabar ber, Quyosh. Bu satrlarni bitgan vaqtda G’afur G’ulomning vujudi kaftdagi simobdek qalqib turganini tasavvur qilsa bo’ladi. Bunaqa she’rlarni shunchaki o’ltirib, mana endi she’r yozaman, deb yozib bo’lmaydi. Har qancha materialist bo’lsa ham ilhom holatining sehrli ekaniga ishongim keladi. Lekin, bu holat osmonga boqib kutib o’ltirish bilan kelmaydi. “Faust”da aytilganidek: She’riy kayfiyatni tek tutgan shoir Umr so’ngigacha kutishi mumkin. Ilhom uzluksiz izlanish, o’qish, o’rganish, mehnat qilish natijasidir. Shu ma’noda u ongli jarayon. Talantning to’qson to’qqiz qismi mehnat, degan so’zni men shunday tushunaman. Ihom tuyg’ularning shoir qalbidan toshishi, shoir 15

hayolida tug’ilgan she’riy niyatning yetilishi va vujudni larzaga solishidir. Fikr va tuyg’ular esa izlanishdan dunyoga keladi. Ilhomsiz asar yozish mumkinmi? Mumkin. Lekin, bu juda og’ir mehnat – yozish ham o’qish ham. Ilhomsiz yozilgan asar, sevgisiz olingan bo’sadek sovuq bo’ladi. Ushbu mulohazalardan ayon bo’lyaptiki, ilhom kelganda san’atkorning ma’naviy va jismoniy quvvati bir nuqtaga yig’iladi, u katta qudrat bilan ishga kirishadi: Bu paytda u borliqni tomoman unutadi, go’yo inson ixtiyoriga buysunmaydigan zavqu shavqqa to’ladi, qattiq hayajonga tushadi; faqat “g’oyibdan kelgan”, to’g’rirog’i, ichdan to’liq his qilib sezilgan fikr, holat tasvirini yozib ulgurish bilan band bo’ladi. Ilhom kelganda san’atkor, qadimgi filosoflar aytganidek, ma’naviy “kayf” holatida bo’ladi, ya’ni o’zi qilayotgan ishini to’liq anglamaydi; o’zligini, o’zi yashayotgan dunyoni unutadi; o’zi yaratayotgan yangi olamda va shu olam “kishilari” – qahramonlari bilan birga yashay boshlaydi; ularning faoliyati va nutqlarini juda yengillik bilan qog’ozga tushirib boradi. Obrazli qilib aytganda, “Ilhom – parovozning o’txonasi”, shu parvozni harakatga keltiradi. Demak ilhom yozuvchi qalbiga tushgan ma’naviy olov, u ijodiy jarayonni to’liq yoritadi va harakatni ta’minlaydi. Xo’sh bunday holat qachon yuz beradi? “Ma’lumki, san’at, shu jumladan, so’z san’ati – adabiyot ham kishilarning ongini his orqali – yurak orqali ta’sir qiladi… Yozuvchi o’zi his qilmagan narsa to’g’risida yozsa, buni o’qigan o’quvchi ham hech narsani his qilolmaydi. O’quvchining qalbiga ta’sir qilmagan narsaning adabiyotga hech tegishliligi yo’q. Demak, kuydirish uchun kuyish, ardoqlash uchun ardoqlash shart. Busiz bo’lmaydi. His qilinmasdan yozilgan narsa qog’ozdan qilingan gulag o’xshaydi… “Bas, ma’lum bo’ladiki, ilhom kelgan yozuvchining to’liq his qilgani, ilhom kelmagan yozuvchining hali his qilmagani bo’ladi” 1 . 1 A.Qahhor. Asarlar, 5-jild, T., G’. G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti, 1989, 228-bet. 16

Ilhom degan sehrning makoni bormi? “To’liq his qilmoq”ni qanday tushunmoq lozim? Ichki his orqali sezmoq uchun nimalar kerak? Buning uchun istedoddan tashqari ulkan mehnat – asalari mehnati zarur. “asalari yuz gramm bol yig’ishi uchun milionta gulag qunar ekan, - deydi yozuvchi O’tkir Hoshimov. – Shunga yarasha sharbat to’plash uchun 46ming kilometr masofani bosib o’tarkan. Bu yer kurrasini ekvator bo’ylab aylanib uchish bilan teng. Bundan tashqari, bolari har bir tomchi gul sharbatini xartumchasidan 200 marta to’kib, qayta yutib ishlov berarkan. Ammo, bu hali asal tayyor bo’ldi, degan gap emas. Shundan keyin bolari asalni mahsus katakchaga joylab, bir necha soat mobaynida qanot qoqib, havo yuborib tozalarkan. Asal aynimasligi shundan. Haqiqiy asar dunyoga kelguncha, qalamkash ham taxminan shuncha aziyat chekadi”. Lekin, bu aziyat ham kamlik qiladi: Hayotni, inson ruhini tahlil va tasvir etuvchi san’atkorda saviya baland. Donishmandlik va payg’ambarlik xislatlarining bo’lishi ham taqozo qiladi. Demak, haqiqiy she’r, ruboiy, tuyuq, sonet, novella va shu kabi kichik janrlar zavqu – shavqqa to’liq ilhomning mevasi bo’ladi. Lekin, bu xil ilhomning uzluksizligini epik va dramatik asarlarni yaratishda mo’tadil ilhom qo’l bo’ladi. Aytmoqchimizki, ilhom san’atkor tomonidan muhayyo etilarkan, uni boshqarish ham mumkin. Yozuvchi P.Qodirov “O’ylar” kitobida yozilganidek, “Ilhom bilan mehnat bir – biriga bog’lanib ketadi, go’yo bir – biriga zarblanib, ijodiy ishning samarasini oshiradi. Shuning uchun fransuz yozuvchisi Flober yozadi: “Butun ilhom shundan iboratki, har kuni ma’lum bir soatda o’tirib ishlash kerak”. Bodler bu fikrga qo’shilgan holda: “kundalik ishda ilhom, so’zsiz zarur, deydi. – Tafakkurning faoliyatida qandaydir osmoniy bir mexanika bor, bundan uyalmaslik kerak, balki vrachlar badan mexanikasini qanday egallasalar, yozuvchi ham ilhom mexanikasini shunday egallashi kerak…” Xullas, ilhom ijodiy mehnatning tabiatidan chiqib keladi, demak, real hayotiy asosga ega bo’ladi. Buni A.S.Pushkin “Boris Godunov” tragediyasi haqida “iqrornoma”sida ham ta’kidlaydi: “Men yozaman va mulohaza yuritaman. Sahna ko’rinishining ko’p qismi faqat fikrlashni talab qiladi; qachonki ilhomni talab 17

qiluvchi sahna ko’rinishiga borsam, men uni kutaman yoki sahnani o’tkazib yuboraman. Ishning bu xili men uchun tamoman yangilik. Sezyapmanki, mening ruhiy kuchlarim kamolot cho’qqisida, demak, men yaratishga qodirman”. Demak, doimiy ravishda va izchil olib boriladigan mehnat ijod jarayonidagi boshqa unsure (narsa)larni ham tartibga soladi, hamma ijodiy tashvish ilhom tevaragida aylanadi. Ilhomning bu fazilatlari badiiy mahorat bilan topishganida, ular o’rtasida qil o’tmas “do’stlik”bo’lgandagina, A.Qahhor aytganidek, kitob yozuvchining qalbidan qo’shiqday otilib chiqadi, kitobxonni qalbida aks sado yangraydi; chunki mahoratning ibtidosi ilhomdir. Shunday ekan, badiiy mahoratni qanday tushunmoq lozim? Yozuvchi ma’lum g’oya asosida to’plagan aloxida faktlarni o’zining shaxsiy tajribasi bilan boyitib, qalbidan o’tkazib, ko’pchilikka xos qilib umumlashtiradi. Ya’ni, aniq g’oyaga asoslanib, yozuvchi hayotdagi alohida narsalarni buzadi, saralaydi, to’qiydi, umumlashtiradi va jonli, tabiiy va betakror go’zal narsani yaratadi. Yaratgan asari (lavhasi) o’quvchi ko’z ungida yaqqol namoyon bo’ladi, kitobxon o’y – xayollarini o’ziga tamoman band etadi. Yozuvchi mahorati, - deb yozadi I.Sulton, aytmoqchi bo’lgan fikr, tasvirlanayotgan predmet va ruhiy holatni eng aniq va eng yorqin ifoda eta oladigan so’z va iboralarni topa bilishdan iboratdir”. Darhaqiqat, “yozuvchining dilida ajoyib tuyg’ular mavj urib turgani bilan, ularni kitobxonning ko’ngliga yetkazib beradigan haroratni, jozibali so’zlar topilmasa, yozuvchining tili chinakam badiiy bo’lmasa, har qanday ijodiy reja ham hayf bo’lib ketadi” Badiiy asardagi hayot – so’z vositasida yaratilgan ekan, badiiy til bevosita real fikr va hissiyotning obrazli ifodasidir. “Jajji” (mikro) obraz, har qanday so’z kontekstda (boshqa so’zlar bilan aloqada) hayotiyligini, rangini, hidini, ohangini ko’rsata oladi. Yozuvchi so’zining Grammatik, leksik, stilistik ma’no ko’rinishlarini ena zarur va kerakligini kontekstga muvofiq ishlatadi, ya’ni tasvirlanayotgan hayot (epizod, obraz, xarakter)ning mohiyatini chuqur ochib beruvchi so’zlarni tanlaydi. Tanlagan har qanday so’z adabiy asarda, albatta, 18

ma’lum yukni tashishi lozim bo’ladi. U tasvirlanayotgan voqeaning haqqoniyligi va to’laligini, qahramonning his – tuyg’ulari, kayfiyati va kechinmalarini o’zida mujassam etishiga – shu yukni qanchalik ko’targanligiga qarab uning ahamiyati va kuchini belgilaymiz. “O’tgan kunlar” romanida tasvirlangan – hammaning esida qolgan ko’rinishni diqqat bilan o’qiylik: “ – Nega qochasiz?! Nega qaramaysiz?! – dedi bek. Kumushbibi shu choqqacha qaramagan va qarashni ham tilamagan edi. Majburiyat ostida, yovqarash bilan sekingina dushmaniga qaradi… Shu qarashda birmuncha vaqt qotib qoldi. Shundan keyin bir necha qadam bosib otabekning pinjiga yaqin keldi va esankiragan, hayajonlangan bir tovush bilan so’radi: - Siz o’shami? - Men o’sha! – dedi bek. Ikkisi ham bir – birisiga beixtiyor termulishib qoldilar. Kumushbibi og’ir tin olib: - Ko’zlarimga ishonmayman! – dedi. - Men ham! – dedi. Shu vaqt ikki lab o’z – o’zidan bir – birisiga qovushdi… Kichkina nozik qo’llar yelka ustiga, kuchli qo’llar qo’ltiq ustiga yopishdilar”. Ma’lumki, so’z umumiylikni bildiradi. U boshqa so’zlar bilan aloqaga kirishib, muayyan holatdagi qahramonning qalbiga, harakatiga, qilig’iga mos bo’lsagina – shu qalbdagi his –tuyg’ularni, xarakterdagi xatti – harakatlarni ifodalay olsagina u jonlanadi, har bir kitobxon qalbiga ko’chadi, o’shanday his – tuyg’uni boshqalarda ham uyg’otadi, tiriltiradi. Parchadagi boshqa so’zlarni ahamiyatini pasaytirmagan holda, eng oddiy tuyuluvchi “Siz o’shami?” so’ziga to’xtaylik. Bu so’z – uzukka qo’yilgan ko’z, kishinch butun diqqatini o’ziga rom qiluvchi gavhar. Chunki unda Kumushning shu paytgacha kechirgan iztiroblari jamuljam: “Men sizni favqulodda ko’rganimdan buyon sevib qolgandim. Izlab, o’ylab o’yimning oxiriga yetolmay ko’z yoshlar to’kkandim. O’y – xayolim siz 19

bilan edi. Ichimdagi bu orzuni aytolmasdan, qanchalar qiynaldim. Sizni o’sha ko’rganimdan buyon qanchalik qo’msaganimni bilsangiz edi…” kabi tuyg’ular… Bu tuyg’ularni “Siz o’shami?” degan jumla bilan jonlantirish , unga yana “Men sizni sevaman” ma’nosini o’zbekona, Kumushona qilib singdirish – ulkan san’atkorlik belgisidir. Dushmanning o’quvchi ko’z ungida sevimli yorga, chimildiqqa kirgan Kumushning ko’z yoshlari hovlilarga eshitilgan kulgusiga, ikkala sevishgan uchun muhabbatning – “kutilmagan bir baxt”ga aylanishi kabi holatlarni – achchiq va og’riqli tuyg’ularni shirin tuyg’ular qilib jonlantirish ham A.Qodiriy talantining yorqinligidan, ham qalamining mo’jizakorligidan dalolat geradi, chunki bu parchadagi haqiqat butun murakkabligi va tafsilotlari bilan o’quvchi qalbiga umrbod unutilmaydigan sevinch bo’lib, baxt bo’lib, go’zallik bo’lib ko’chadi. Bunday misollarni “Navo” kuyi bobidan ham keltirish mumkin, Otabekning cholg’uchiga qarab, “haydalish qiyin chalingiz, ajralish kuyini chalingiz” deyishida ham Otabekning qalb urishini, uning qalbidagi og’ir haqoratlanishini, sevganidan ajralishning azobini yaqqol jonlantiradi. Qisqa va topib aytilgan (Otabek ongi va qalbida pishib eytilgan) rost so’zlar ila uning his – tuyg’ularining murakkabligini, nozikligini ravshan ifodalaydi; badiiylikni, demakki, tasirdorlikni yuzaga keltiradi. Xullas, badiiy mahorat – yozuvchining badiiy talanti o’lchovidir. Badiiy mahorat, bir tomondan real hayotdagi yangilikni ko’ra bilish va uni adabiyot vositalari ila tahlil qila bilish san’ati bo’lsa, ikkinchi tomondan san’atning sirlarini, texnikasini, minglab hissiy – tasviriy vositalarni chuqur bilishga bog’liq. Bu ikki tomon dialektik alqada bo’lsa, uzviy birlashgan holda “tasvirlashga niyat qilingan qahramonlarning hayotini butun to’laligi va aniq nuqtalari bilan ko’ra bilishga” (Ch.Aytmatov) xizmat qilsa, tasvir o’quvchini hayajonga sola bilsa, ana shundagina hayotning katta haqiqati o’zining tugal va go’zal ifodasini topadi. Mahoratni egallash uzluksiz davom etadigan, chegarasiz jarayondir. Yozuvchi o’z ijodining ma’lum davrida – usta san’atkor darajasiga ko’tarilishi mumkin. 20

Ijodkorning ilhomi, istedodi va badiiy mahorati orqali ta’sirchan xarakterlar yuzaga keladi. Adabiy harakter tom ma’noda hayotni badiiy aks ettirish usuliga qarab belgilanadi. Hayotni badiiy aks ettirish o’z novbatida hayotiy harakterdagi badiiy xarakter yaratishdir. Natijada inson shaxsiyati orqali badiiy xarakterning tarixiy, umumbashariy xalqona va milliy qirralari yuzaga keladi. Yozuvchi badiiy obrazni turli davrlar, turli ruhiy, tarixiy vaziyatlar girdobiga tashlaydi va bu orqali obraz xarakteriga xos jihatlarini eritib beradi. Tadqiqotchilar badiiy xarakterni vujudga keltiruvchi bir necha jihatlarni sanab o’tadilar. Jumladan, portret, qahramonning tavsifi va ta’rifi, qahramon nutqi, sharoit, turli tarixiy ijtimoiy siyosiy va ruhiy vaziyatlar, narsa va hodisalar, qahramon faoliyati, uning boshqalar bilan munosabati, fikr o’ylari, iztiroblari, quvonchlari, badiiy harakterda mavjud bo’lishi lozim. Demak, yuqoridagi fikrlardan ayonki milliy harakter yaratish tajribasi bizning dastlabki romanimizdayoq yuqori darajada namoyyon bo’lgan. Jahon adabiyotshunosligi tomonidan ishlab chiqilgan mezonlarga to’la muvofiq kelgan. Bunda davrning, jadidchilik deb tan olingan milliy ozodlik harakatining, eng muhimi, asar yaratuvchisi (muallif)ning roli katta bo’lgan. XX asrning 20-30-yillarida A.Qodiriyning “Juvonboz”, “Uloqda”, Cho’lponning “Qurboni jaholat”, “do’xtir Muhammaddiyor” kabi kichik janrdagi asarlari (hikoyaari)da ham milliy xarakter namunalari yaratildi. Mazkur hikoyalar uchun ko’proq ijtimoiy muammolar talqini, nisbatan badiiy zaiflik, bayonchilik usuli xos edi. Shunga qaramasdan, mualliflar dunyoqarashi, mazmunning milliyligi va tabiiyligi ularda milliy harakterga xos asosiy xususiyatlarning namoyon bo’lishini ta’min etadi. Qatag’ondan keyingi davr o’zbek adabiyotida milliy ruh biroz susaydi. To’g’rirog’I, ijtimoiy tuzum ostida “shaklan milliy, mazmunan sotsialistik” asarlar yaratish yozuvchi oldiga shart qilib quyildi. Ammo bir qolipdagi asarlar qatorida millatning eng istedodli ijodkorlari tomonidan yaratilgan hech qanday mafkurani tan olmaydigan milliy qahramonlar ham dunyo yuzini ko’rdi. 60 – yillargacha 21

yaratilgan Oydinning “Yamoqchi ko’chdi”, “Hazil emish”, “Cho’pon”, Husayn Shamsning “Radio”, “Dardli yigit”, “Yangi ro’zg’or”, Shokir Sulaymonning “O’ch”, Majid Fayziyning “Dongdor yigit” kabi asarlarida ham G’afur G’ulom, Abdulla Qahhor, Said Ahmadlar qator hikoyalarida milliy xarakterni ifodolovchi xususiyatlar ko’zga yaqqol tashlanadi. 60-70 – yillar hikoyachiligida O.Yoqubov, S.Zunnunova, P.Qodirov, Sh.Xolmirzayev, O’.Umarbekov, U.Nazarovlar ustozlar an’anasini izchil davom ettirdilar. 80 – yillarda X.sultonov, E.Azam, M.M.Do’st, T.murod hikoyalarida milliy harakterning nisbatan yangicha, murakkab ko’rinishlariga duch kelamiz. 80 – yillarning oxiri 90 – yillarning boshlariga kelib ijtimoiy o’zgarishlar bois o’zbek adabiyotida yangi davr boshlandi. Uzoq va yaqin tarixni xolis aks ettirish imkoniyati paydo bo’ldi. Milliy harakter yaratish yozuvchi oldidagi zaruratga aylandi. Bu davr yozuvchilari to’la ma’noda A.Qodiriy, Cho’lpon an’analarini davom ettirish huquqiga ega bo’ldilar. Yirik adabiyotshunos O.Sharafiddinovning 70 – yillar ijodkorlari haqida aytgan quyidagi fikrlarini 90- yillar ovlodiga ham tatbiq etish mumkin. “Hali hech qachon yosh ijodkorlar adabiyot maydoniga bugungidek zich saflar bilan, shaxdam qadamlar bilan kirib kelmagan”. Mana shunday ijtimoiy, ma’naviy, adabiy muhit G’Hotam, X.Do’stmuhammad, N.Eshonqul, Sh.Bo’tayev, Sh.Hamro, S.O’nar, N.Norqobilov, A.Yo’ldoshev, Q.Norqobilov, S.Vafo, i.Sulton, U.Abduvahob kabi o’ziga xos ijodkorlarni yuzaga chiqardi. 90 – yillar hikoyalarining aksariyat qismi XIX – XX asrlarda o’zbek xalqi boshiga tushgan istilochilik, muatamlakachilikni, totalitar tuzum mohiyatini ochishga, tahlil etishga qaratildi. Real voqealar, real shaxslar asosida milliy xarakterning o’ziga xos badiiy talqinlari yaratilgan 90 – yillarda bunday xususiyatlarni o’zida mujassam etgan hikoyalar ko’plab uchraydi. N.Eshonqulning “Istilo” 1 asarida psixologik tasvir etakchilik qildi. Asar qahramoning nomi “U” tarzida uchinchi shaxs tomonidan ifoda etiladi. 1 Eshonqul N. Istilo// Yoshlik, 1992., 19-24 bet 22

Qahramonni shu tarzda nomlash, bir obraz timsolida istilo tufayli tubanlik sari ketayotgan butun bir millat hayotini qamrab olish imkonini beradi. Bu urinda yozuvchi tarixiy voqealarni timsoliy obrazlarda ifodalashdek yol toptanini ham ta’kidlab o’tish lozim. Shu bilan birga, N.Eshonqul milliy erksizlikni, millat fojeasini shaxs fojeasida deb uqtiradi. Milliy tanazzul bosqichma-bosqich, “Istilo” qahramoni (U) xarakterdagi o’zgarishlarni badiiy-psixologik tahlil qilish orqali ochiladi. Hikoya muqaddimasida qahramon tubanlik va jirkanch vaziyatda tasvirlanadi: “U o’zi ham bilmaydigan qandaydir jinko’chadan o’tarkan, ufunat anqib turgan yashil toshxovuzdan qonib suv ichib olgandi. U iflos va badbuy narsalarga ko’nikib qolgandi. Kechalari bilan yegulik izlab, axlat unqurlarini titib yurar, agar sasiy boshlagan bulsa ham yegulik topilsa, o’ylab o’tirmay paqqos tushirar, bundan xatto vujudida lazzat tuyar edi” 1 . Sharq xalqlari, jumladan, o’zbek millati tabiatan poklikka, ozodalikka intilib kelardi. Sharq falsafasida nafsi ammoraga qul bo’lish o’taketgan tubanlik hisoblanadi. Nafsning hukmdoriga aylangan shaxs komil hisoblanadi, ulug’lanadi. “Istilo” qahramoni nafsning tuban xohishiga qul bo’lib, hatto bundan “vujudi lazzat tuyar ekan”,ushbu holat uning xarakterida tubanlashuv jarayoni boshlanayotganidan darak beradi. Ammo qahramonda yuz bergan bunday o’zgarishning sababi aniq, uni butun boshli mustamlakachilik mashinasi ta’qib ostiga olgan. O’zi xoxlagandek yashashga, o’z istagicha faoliyat ko’rsatishga yo’l bermaydi. Doimiy ta’qib va o’lim vahimasi qahramonni shu kuyga slogan. Shunga qaramasdan, u hamon “ bepoyin va ozod osmonni, har xil shaklda ko’k yuzida suzib yurgan bulutlarni, emin-erkin uchib uchib yuragn qushlarni” sevish tuyg’usidan tamomila mahrum bo’lganicha yo’q. eng muhimi, u asosiy insoniy fazilat- xotirasidan ajralmagan, manqurtga aylanmagan. Mustamlakachi quzg’unlarning dahshatli ta’qiblaridan charchagan qahramon shunday o’ylarni boshidan kechiradi. “qanday baxtli edim, tinchgina yashab yuruvdim. Birovlarga yomonlik ham qilmagan edim, qo’lim ochiq edi. Do’stlarim ko’p edi. Qani ular?” 2 hikoya voqealari qayerda kechgani, 1 Eshonqul N. Istilo // Yoshlik, 1992, 22 bet 2 Eshonqul N. Istilo // Yoshlik, 1992. 23

qahramonning kim yoki qaysi millatga mansubligi asarda ochiq aytilmaydi. Qahramonning o’ylari orqali berilgan xarakter chizgisi uning bevosita o’zbek millatiga mansub ekanini ko’rsatadi. Qo’li ochiqlik, birovga besabab yomonlik qilmaslik, oila va qarindosh-urug’lar qurshovida tinchgina yashashni sevish – ko’proq o’zbekning xarakteriga xos bo’lishi mumkin. Yozuvchi xuddi mana shu millat xarakteriga xos xususiyatlarda fojianing, tubanlashuvning chuqur ildizlarini ko’radi. Sababi – istilochilar bunday o’ylamaydi. Bunday xarakterdagi odamlar istilochi bo’la olmaydi. Hikoyada tasvirlanishicha, ta’qib kunlaridan birida u istilochilarning o’zaro suhbatlarini eshitib qoladi: “Bu yerda hech qanday kuch – qudartning yoki yovuz bo’lishning ham keragi yo’q, - deydi istilochilarning biri. Men shaxsan qirg’inlarga qarshiman. Qatl etish – o’rta asr usuli. Bugungi madaniy dunyo insonparvar tuzumni yoqtiradi. Insonparvarlik barcha g’oyalarning, shu jumladan, bizning ham tayanchimizdir. Boshqarishni takomillashtirish kerak xolos. Nazorat qanchalik kuchli bo’lsa, hokimiyat shunchalik kuchli bo’ladi. Jamiyatning har bir kishisida nazorat tuyg’usini singdirish kerak. Nazorat tuyg’usi fuqaro qalbidagi hokimyatning qiyofasidir. Xullas, birinchi fuqaro ikkinchi ta’qib qiladi, ya’ni nazorat qiladi. Ikkinchi, uchinchi ta’qib qilish hokimiyat uchun xavfli bo’lgan fitna va ko’poruvning oldini olish uchun zarur. Mening loyihamda hatto ota bolasini, bola otasini ta’qib qilish huquqi beriladi” 1 . Ushbu fikrlar general-gubernator Kurajetskiyning hukmronlim qilish uchun mustamlaka xalqlarini o’zligidan, imon – e’tiqodidan ayirish kerak, degan gaplarini esga soladi. Qahramonni bobosi va itasini g’ayriinsoniy usul bilan atayin yosh bolalar oldida qatl etishadi. Toki bosh chanog’i ochilib, ichiga zohiriy shakllarni qamamagunlaricha bobo ham ota ham o’zligini yo’qotmaydi. O’zini bardam mardlarcha tutadi. Ochofat insonlar miyasini kemira boshlagach, yovqur ajdodlarning-da irodasi sinadi. Ular o’lim yo’lini topmaydilar. Bu “Tomosha”ga guvoh bo’lgan qahramon o’n ikki yoshda edi. O’n ikki yoshdagi bolaning sochlari 1 Eshonqul N. Istilo // Yoshlik, 1992, 20 bet 24

oqarib ketadi. Uning yuragida ta’qib va qo’rquv vahimasi abadiy joy oladi. Lekin shunga qaramay, qahramon qalbida bobosi va otasidan meros o’jarlik hissi butunlay yo’qolmaydi. U g’anim qo’liga tirik tushishdan ko’ra ochlikda, xoru zorlikda o’lim topishni afzal biladi. Ba’zan uning qonida “ajdodlar ruhi” alanga olib, uzun uv tortadi. Hikoya voqeasining mana shu o’rnida o’zbekning turkiylarning millatning mard va jangavor totemi bo’lgan bo’riga ishora bor. Afsonaviy totem, ya’ni bo’riga ishora orqali muallif o’zbek xalqiga xos yana bir xarakterli xususiyatni – mardlik va jangovorlikni ko’rsatadi. Bir kuni qahramon anhor buyida tanho o’tirgan g’anim ayolini ko’rib qoladi. Qallig’ini qiynab o’ldirgan g’anim ayolini o’ldirib, o’ch olishni o’zi uchun or – nomus deb biladi. Yana bir marta : “Xiyobonni kesib o’tayotgan sakkiz yoshlardagi g’anim bolasiga duch keladi va uni imlab, daraxtning quyuq joylariga ergashtirib boradi. Uni imo – ishora bilan avrab, shratta sochidan ushlaydi-yu, buynini orqaga ayiradi. Shunda o’ziga tikilib turgan beozor ko’zlarga tikilib titrab ketadi.” 1 Qahramondagi ushbu holat ham suzsiz o’zbekning rahmdilligi, bolajonligi bilan izohlanadi. Yuqori darajadagi insonparvarlik va ma’naviy yuksaklikdan dalolat beradi. Milliy xarakter umuminsoniy darajaga ko’tariladi. Ayol voqeasidan so’ng ta’qiblar yanada kuchayadi. Oxir – oqibat u hujraga kirganida tutib olinadi. Vahima va o’lim, ta’qib va tazyiq azobidan o’zini, o’zligini yo’qotgan qahramon g’anim tasavvurda qo’zichoqqa aylanadi. Hikoya shunday fojiyaviy yakun topadi: “Qo’zichoq o’zaro tushungandek, ko’zlarini tanqidlik bilan yumib oladi; har damda u ko’zlarini chuchib ochar, lekin hech qanday yo’qligini sezgach, yana barvasta g’animning barmog’ini ochiqib so’rardi” 2 . “Istilo” qahramonni shaxsiyatida, butun faoliyatida fojiaviylik ustun turadi. Unga xos poklik, raxmdillik, oliyjanoblik, mardlik kabi xususiyatlar sekin – asta qo’rquv va vahimaga, erksizlik va mutelikka o’rnini bo’shatib beradi. Buning asosiy sababi mustamlakachilar ta’qibi. Oqibatda asar qahramoni qiyofasidagi 1 Eshonqul N. Istilo // Yoshlik, 1992, 20 bet 2 Eshonqul N. Istilo // Yoshlik, 1992, 20 bet 25

millat o’zligini, o’zining milliy qiyofasini yuqotadi, isyonkor bir qo’zichoqqa aylanadi. Ushbu hikoya tarixiy qimmati bilan birga juda katta ruhiy tarbiyaviy ahamiyatga ham ega. Yozuvchi tarixiy voqealari orqali butun millatga erk va ozodlik g’oyalarini tarannum etadi. X.Do’stmuhammadning “Mirkomilboyning qazo bo’lgan nomozi” 1 hikoyasida sof realistic uslub ustuvor. Yozuvchi bejiz saravha ostidan “ tarixdan hikoyalar”, degan izohni keltirmagan. Real tarixiy obrazlar, tarixiy voqealar, real tarixiy – milliy xarakterlar yaratilgan. “Istilo” hikoyasida faqat ikki obraz (G’anim va qahramon) ishtirok etgan bo’lsa, X.Do’stmuhammad asarida mustamlaka millat va mustamlakachilarga mansub bir nechta obrazlar ishtirok etadi. Shu yo’l bilan milliy xarakterning ko’plab qirralari ochiladi. “Istilo” qahramoni kabi Mirkomilboy ham doimiy ta’qib ostida. Biroq, bu ta’qib “Istilo”dagi singari ochiq emas. Shu bilan birga ikkiyoqlama. Bir tomondan, uni chor mustamlakachi amaldorlar turli yo’llar bilan ta’qib etsalar, boshqa yoqdan o’z millatdoshlari ta’qib etadilar. Yozuvchi talqinida umummilliy xarakterga xos salbiy jihatlar Mirkomilboy shaxsini, shu bilan birga millatning o’zligini yemiradigan katta xavf. Mirkomilboy tabiatan o’ta rostgo’y odam. Shu bois ham “u jinni suyganga ham, suymaganga ham dilidagini ayamay aytadi”. Uning xarakteridagi rostgo’ylik bilan birga soddalik ham bor. Muallif Mirkomilboydagi bu xususiyatni shunday tasvirlaydi: “Surishtirib kelganda Mirkomilboy kimdan, nimani sir tutgan o’zi!.. quv yoki makkor bo’lganida rahmatli otasining Makka va Madinada takya qurdirish niyatida o’ttiz ming tillo vasiyat qilib qoldirganini uezd hokimiga aytarmidi?! Soyasidan cho’chisa, hatto o’z pushti kamaridan bo’lgan o’g’il – qizlaridan hadik – xavotirda yashasa, yeti yoy begona, buning ustiga g’ayriddin Iskandarni (1901-1911 yil Orskdan kelib Mirkomolboyga go’mashtalik qilgan Aleksandr Timofeev – muallif izohi) o’ziga gumashta qilib olarmidi1?” 2 Mirkomilboy harakterdagi yana bir o’ziga xoslik uning adolatparvarlikda 1 Do’stmuhammad X. Qazo bo’lgan namoz. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 39-bet 2 Do’stmuhammad X. Qazo bo’lgan namoz. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 3-bet 26

ko’rinadi. U to’grilik, adolat yo’lida o’zining miskin millatdoshini ham ayamaydi. Ko’sak o’g’irlab kelayotgan ishchining ayamay tarsakilab yuboradi. Yaqin maslahatgo’yi Yoqubxo’janing e’tiroziga javoban: “Jo’jabirday jon bo’lsa oilasini o’g’rilik orqasidan boqqani ma’qulmi?!” deydi. Mirkomilboyning tavsiyasi bilan qozilik lavozimiga ega bo’lgan temirhoji unga hadya sifatida zarbop to’n keltirganida, “Xushomadni bandaga emas, xudoga qilinglar!” deya keskin gapiradi. Yoqubxo’ja aytmoqchi: “To’g’ri gapni gapiraman deb dushman orttiradi”. Haqiqatdan bunday fel – atvoridan Mirkomilboyning o’zi ham ba’zan ruhiy, bazan zohiriy iztirob kechadi. Lekin uning xulosasi shunday: “Tabiatidagi kajbahslikdan qutulish fursati jon chiqar vaqtida qoldi.” 1 Rosg’ylik, adolatparvarlik, dangallik kabi xususiyatlar har qanday zamonda, har qanday jamiyatda ham odamlar tomonidan ijobiy qabul qilinavermagan. Aksincha, oqsuyaklar, mansabdorlar, sarmoyadorlar davrasida manfaat har qanday haq so’zdan ustun turgan. Yoqubho’janing “dushman orttirish” haqidagi bashorati Mirkomilboy yashayotgan jamiyatga qisqa ham lo’nda tavsifnoma. Mirkomilboy hayotining fojiali tugashiga nozik ishora. Muallif Mirkomilboy xarakteriga xos ushbu jihatlarni tasvirlab kelib, keyin uning qanday buyuk maqsad sari intilayotgani haqida so’z yuritadi. Mirkomilboy yurtdoshlari orasida eng katta sarmoyador. Shu bilan birga qo’li ochiq. O’ris mustamlakachilarining nima maqsadda kelishganini, ahvol shunday bo’laversa, o’zbekning kelajakda qnaday fpjialar kutayotganini juda yaxshi biladi. Imkon qadar yangi zamon shiddatidan artda qolmaslikka,millatdoshlarini ham shunday ogoh etishga imkon qadar ularga yordam berishga intiladi. Asar boshida tabiatan soda deb ta’riflangan Mirkomilboy Istilochilar bilan munosabatda o’z tabiatiga zid yo’ldan. O’ris amaldorlariga quvlik qiladi: “Mirkomilboy o’rischani chala yarim gapirar, uncha – buncha tushunsa-da, o’zining bu tildan mutlaqo bexabardek tutar, shu “hiylasi” ayrim 1 Do’stmuhammad X. Qazo bo’lgan namoz. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 4-5-bet 27

o’rinlarda ish berib qolar edi”, deb yozadi bu haqda muallif. 1 Biz Mirkomilboyning o’z millatdoshlari bilan munosabatida biror marta “quv” yoki “hiylagar” qiyofasida ko’rmaymiz. Demak, Mirkomilboyning “quv”ligini uning xarakterdagi suniy bir xususiyat. Shu bilan birga ma’lum bir maqsadga, ya’ni mustamlakachilar bilan zimdan kurashishga, aniqrog’I, millat manfaatiga qaratilgan. Mirkomilboy yurtdoshlari ichida birinchi bo’lib zavod qurishga bel bog’laydi. Kasalxona, masjid, hammom ochmoqchi bo’ladi. Bu harakati ostida ham millat anfaati turadi. Ya’ni, “hamyurtlari joniga oro kirish, ularni o’ris istibdodidan himoyalash” – boyning asl maqsadi. Ayniqsa, mardikor voqeasiga munosabatda Mirkomilboyning millatparvarlik qiyofasi yorqin nomoyon bo’ladi. Skobelevda harbiy hokim huzurida kechgan mana bu suhbat fikrimizga dalil: - Andijondan qancha mardikor olasiz? – suradi u (Mirkomilboy) gapni cho’zmay. - Nima edi? – o’smoqchiladi muovin. - Barining haqini to’laymiz! Bizning yigitlar Rossiyani O’rmonlarida jon saqlab yasholmaydi. Sovuq!.. Muovini rangi gezardi. - O’ – o’!.. davlatingiz shunchalik ziyodami?.. – deb yubordi intikib - Borini beraman. To’laymiz, lekin birorta farzandimizni junatmaymiz!.. 2 Yuqorida keltirilgan voqealarning barchasi hikoyada boyning xotirasi tarzida beriladi. Shu yo’l bilan yana bir xarakterli xususiyat, aniqrog’I, millat fojiasining sababi ochiladi. Mirkomilboyning butun faoliyati millatdoshlarining manfaatiga qaratilgan. U o’z millatining boylariga qarz beradi, kambag’allari uchun zavod, hammom, kasalxona quradi. Chor hukumati tomonidan mardikorga olinayotgan o’zbek yigitlarini olib qolish uchun bor dunyosini to’kib soladi. Biroq, shuncha 1 Do’stmuhammad X. Qazo bo’lgan namoz. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 9-bet 2 Do’stmuhammad X. Qazo bo’lgan namoz. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 7-bet 28

xizmatlari evaziga millatdoshlaridan faqat ta’nayu dashnomlar, g’iydatu yuqotishlar oladi,xolos. Ubaydulla junfurushning uyida berilgan ziyofat tasvirida g’iybatning psixologik qiyofasi chiziladi. Zoxiran qaralganda, ziyofatda yig’ilgan G’ofirjon, Hoshimboy, Nig’matbeklar Mirkomilboyni xurmat qilishadi. Kirib kelganda katta hurmat – e’tibor ko’rsatishadi. Ammo hikoya muallifi ularning fasodlarga to’la ichki dunyosni yuksak mahorat bilan ko’rsatadiki, natijada Mirkomilboy shaxsiyatidagi fojiaviy ulug’vorlik yaqqol namoyon bo’ladi. Mirkomilboy ziyofatga kirib kelgan dastlabki daqiqadayoq : “Derazaga yaqin o’tirgan G’ofirjonning tusi o’zgaradi.” Hoshimboy esa g’iybat eshigini barilla ochadi: “Zakot – farz! Zakotdan bo’yin tovlash benamozlikdan kam bo’lmagan gunohi kabidir!” 1 . Bu gap zohiran jamoaga, botinan esa Mirkomilboyga qaratilgan. Bu ayrim og’ziga kuchi yetmaganlarning “Mirkomil ayrim daromadlaridan zakot to’lamaydi” deb tarqatgan g’iybatlariga zohiran ishora. Bir paytlar Mirkomilboyga yoqish uchun o’g’liga Komiljon deb ism quygan Nig’matbek ham unga nisbatan zimdan adovat saqlaydi. G’iybat oloviga o’tin qalaydi. Mirkomilboy zavod qurish masalasida chor amaldori bilan uchrashganida, amaldor undan bu harakatdan kuzlangan maqsadini suraydi. Boy indamagach, “balki obro’ uchundir”, deb o’zicha bashorat qiladi. Qurilayotgan binolarning faqat “sartlarga xizmat qilishini” tushunolmaydi. Mirkomilboy esa uni tushunolmaydi. “Mirkomilboy kasalxonasining talablarini, musulmonu kofirlarning bir hammomda yuvinishi oddiy insoniy odobga to’g’ri kelmasligini” bu “ilonning yog’ini yalagan” amaldorlarga tushuntirolmay xunobi oshadi. Xuddi shu vaziyatda ham Mirkomilboyga o’z millatdoshlari pand beradi. Amaldor unga siyosat bilan o’ynashmaslikni, u haqda o’z haqda o’z yurtdoshlari bergan chaquvlar borligini ishora qiladi. Amaldor – Polkovnik Soshalskiyning ushbu so’zlari Mirkomilboyning atrofdagilarga, u ishongan, yaxshilik qilib jonini azobga quygan 1 Do’stmuhammad X. Qazo bo’lgan namoz. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 9-bet 29

millatdoshlariga nisbatan aybnoma bo’lib yangraydi: “E – E, janobi oliylari sartlarg’achi to’rt tanga bersangiz, Mirkomilboy ekanu, o’zining otasini sotadi!” 1 Mirkomilboy fojiasini keltirib chiqargan sabablardan yana biri millatning ayrim bolalari manqurtga aylangani deb talqin qilingan. Sho’rolar hokimiyati o’rnatilgach, Mirkomilboy inqilobiy tribunalga topshiriladi. Trobunal vakillaridan biri – rus, biri – o’zbek yigiti. Mirkomilboy g’amxo’rlik qilgan o’sha o’zbek yigitlaridan biri. Boy hadeb o’ziga inqilobiy tribunal chiqargan hukmi ro’kach qilayotgan bu o’zbek yigitidan otini so’raydi: - Otangning otini bilasanmi? - Otamning otini nima qilasiz surishtirib, baribir otilasiz!..” – javob beradi askar. So’ng Mirkomilboy undan tahorat uchun suv so’raydi. O’zbek askarining: “Nimalar deyapsiz, boy! Buyruq qiladigan davringiz o’tdi. Endi po’pisangiz ketmaydi. Tahoratni “ashayoqda” qilasiz” degan gaplaridan bir chetda tamaki chekib o’tirgan g’ayridin – o’ris yigit tutoqib ketadi. Bu manqurt bolaga: “Odamning bolasimisan, mol?! O’zingning sarting bo’lsa, musulmon bo’lsalaring, oxirgi iltimosni bajarsang o’lib qolasanmi, enag’ar,” – deb baqiradi. “Xo’jasi” bergan bu dashnomdan “askarcha” qo’rqib yerga o’tirib qolayozdi. Mirkomilboy beixtiyor “Nahotki?” deya pichirladi. Bu bir kalimaning ostida boyning barcha alam va iztiroblari mujassam edi. Muallif bularning hammasini shu bir so’zga yuklaydi. Hikoya oxirida ikki rakat nomozini o’qib ulgurmagan Mirkomilboyga qarata: “Bosar – tusarini yo’qotgan o’zbek askarcha ustma – ust epki bosayotgan edi…” 2 Hikoyada Mirkomilboy obrazi garchand tarixiy shaxs sifatida berilgan bo’lsa ham, chor istilosi va oktyabr to’ntarishi sabab tanazzulga uchragan millat ramzi. Yozuvchi talqinida xalol, adolatpesha, to’g’riso’z, ishbilarmon, millat ravnaqi uchun kurashuvchi, yurtparvar Mirkomilboyni (ya’ni millatni) fojiaga olib kelgan narsa zohiran mayday bo’lib ko’rinadigan hasad, g’iybat, chaqimchilik, 1 Do’stmuhammad X. Qazo bo’lgan namoz. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 11-bet 2 Do’stmuhammad X. Qazo bo’lgan namoz. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 14-bet 30

manqurtlik illatlarini ko’payib ketishidir. Mustamlakaning boisi ham dushmanning zo’rligi, ayyor yoki quvligi emas, millatning ichidan yemirgan ichki nizodir. Eng asosiysi, iymondan, sharqona axloqdan judo bo’lish. Nazar Eshonqulning “Istilo” asarida millar fojiasiga sabab qilib shaxs fojiasi ko’rsatilgan bo’lsa, “Mirkomilboyning qazo bo’lgan nomozi” xikoyasida esa jamiyat fojiasi millat fojiasi sifatida talqin etiladi. “Istilo” hikoyasi so’ngida o’zbek millati kelajagi bir haqsiz qo’zichoqqa qolgan bo’lsa, X.Do’stmuhammadning asarida ona – otasining kimligini unutgan, ruhan, qalban mute, manqurtga aylangan “askarcha”ga qoladi. Har ikki hikoyaning fojiyaviy yakuni bugungi avlodni hushyorlikka chaqiradi. G’.Hotamovning “O’yi kuygan odam” 1 hikoyasining dastlabki satrlari bilanoq e’tiborimizni tortadi: “Ahmad To’qsabo miqtidan kelgan odam edi, agar otasini itday xor qilib o’ldirib, boz ustiga uyini ham yoqib yubormaganlarida, ehtimol, u yaroq olib toqqa chiqib ketmagan bo’larmidi”, deb boshlanadi hikoya. Ota – ona, qarindosh – urug’, mol – mulk uchun kurash bir qarashda umuminsoniy hodisa. Biroq kurashga kiradigan kuch xarakteriga qarab, uning milliy tabiati belgilanadi. Ma’lumki, oktyabr to’ntarishi qonli voqealarga sabab bo’lgan. Odamlar kuygan so’yilgan. Shaxaru qishloqlar yondirilgan. Ayniqsa, Qo’qon muxtoriyatining qonga botirilishi milliy ozodlik harakatini kuchaytirib yuborgan. Hikoyada bu voqealar personaj tilidan shunday tasvirlanadi: “ Chunki yov qon tuka boshlagach, To’qsaboga o’xshaganlar bashoratini qo’liga olib: “ qonga – qon, jonga – jon “ deya kurashga otlangan.” Bu o’rinda muallif o’zbek milliy xarakteriga xos qasos hissiga asosiy e’tiborni qaratgan. Hikoyada butun honumonidan, otasi-yu mol – mulkidan judo qilingan To’qsaboga nisbat “Yaralangan sher” iborasi qo’llanadi. Yaralangan sherning alami daxshatli bo’ladi. Asarda uning xarakteriga xos jihatlari shunday ochiladi: “Ahmad qoramag’izdan kelgan yigit edi. Qora bosgan chr devorga ko’zi tushib, battar chuykanib ketdi. Shartta to’dani yorib chiqdi-da, otiga qamchi bosdi” 2 . 1 Hotamov G’. Uyi kuygan odam // Yoshlik. 1996. 40-44-bet. 2 Hotamov G’. Uyi kuygan odam // Yoshlik. 1996. 40-bet. 31

Ahmad To’qsabo ham Mirkomilboy yoki “Istilo”hikoyasi qahramonidek daxshatli mustamlaka mashinasi oldida dosh bera olmaydi. Bu achchiq xaqiqatni uning o’zi ham yaxshi anglaydi: “Bu kasofatlarning dastidan endi bizga kun yo’q ekan-da,” deb kuyunadi. Qizillarning omonlik berish haqidagi masalasida Ahmad To’qsaboning o’z millatdoshlariga nisbatan ancha ko’zi ochiq ekani ko’rinadi. Bu avlodga ishongan safdoshi Azam chapaqayga: “Hoy, Azam, bu omonlik deganiga ko’p ishonma. Bu sen bilan menga quyilgan tuzoq. Aldab domiga ilintirishsa, teringa somon tiqishadi”, deydi. 1 Chapaqay bilganidan qolmaydi, o’zbekka xos o’zbilarmonlik yana falokatga yetaklab keladi. Azam chapaqayni onasining ko’zi oldida ko’kragidan otishadi. Hikoyada qizillarning malayiga aylangan Egamqul obrazi bizga “Istilo” degan “qo’zichoq”ni, “Mirkomilboyning qazo bo’lgan nomozi” dagi “askarcha”ni eslatadi. Shu o’rinda uch milliy fojiamiz haqidagi qarashlari bir nuqtada tutashadi Bu qarashlari “Millat vakillari tabiatidagi qurquv alal – oqiba hiyonatga, mutelik va qullikka olib keladi”, degan falsafa mujassam. Xalq orasida “o’zingdan ko’r, fe’lingdan ko’r” degan hikmat yuradi. Inson neki qilsa, o’ziga o’zi qiladi. Qilmishiga yarasha jazo tortadi. Mana shu hikmat har uchala hikoyada millatga nisbatan qo’llanadi. Millat tabiatidagi ayrim nopoklashuv – bu, fojia ekani ta’kidlangan. “Mirkomilboyning qazo bo’lgan nomozi” hikoyasida Mirkomilboyning tarixiy shaxs, umumturk birligi uchun kurashchi, shu yulda shaxid bo’lgan Anvar poshsho bilan muloqoti berilgan: - Turkistondagi ulmulki qo’yibring, Mirkomil soyim, bizim yurtida qolabilursingiz, - degan edi Anvar poshsho. - Men bu yerda qolsam, bolalar-chi, oilamning ahvoli ne kechadi? – deb e’tiroz bildiradi Mirkomil. 1 Hotamov G’. Uyi kuygan odam // Yoshlik. 1996. 40-bet. 32

- Jujiqlardin, nasllardin-da qayg’urmang, soyim, inshoolloh ularni-da bu yerda ko’chirjakmiz. Ota yurtimiz hurriyat edana qadar bizim Istambulda yashay biluringiz. - Jujiqlarni, nasllarni-da ko’chirib keltiramiz, poshsho hazratlari, - dedi Mirkomil qahratonda qolgan odamday sovuq qotib. – Lekin vatanni qanday opkelamiz? Vatanni ko’chirib bo’lmaydi-ku!.. 1 “Uyi kuygan odam”da ham shunga yaqin sahna bor: “To’qsabo irg’ib o’rnidan turdi-da, “Yigitlar! – dedi. – Otning boshini Afg’on sari buringiz!”. U otga mingach, beshotarini yelkasidan olayotib, bir lahza qotib qoldi. Shundagina yerda yotgan rumolchaga mening ham ko’zim tushdi, To’qsabo uni tashlab ketishini istamasligini bilganim vajidan tushib olmoq niyatida chog’langan zahotim: “Yo’ldan qolmang, birodar”, dedi u. so’ng garcha ro’molchani uzalib olish mumkin bo’lsa-da, allanechuk xotirjam holda otdan tushadi. Ro’molchani olib, tag’in otga minishga chog’langan mahali dushman shunday qoq biqinidan naq o’n qadamcha naridan chiqib kela boshladi.” 2 Ahmad To’qsabo ushbu holati Gogolning Taras Bulba obrazini yodimizga soladi. Umuminsoniy nuqtai nazardan qiyos etganimizda, Ahmad To’qsabo shaxsiyati ulug’vorroq ekaniga amin bo’lamiz. To’g’ri, Taras bBulba ham dushmanga trubkasini qoldirmaslik uchun otdan tushadi va halok bo’ladi. Biroq u jonini tikkan narsa Ahmad To’qsabo jonini tikkan narsa oldida juda siyqa ko’rinadi. Taras Bulba bu bilan bor-yug’i dushmanga nafratini izhor etgan edi. U dushmanga “Trubkamni qoldirmayman”, - der ekan, buning oqibatida o’lim topishini hayoliga ham keltirmaydi. Ahmad To’qsabo esa, ro’molcha timsolidagi Vatan uchun o’limning ko’ziga xotirjam qaraydi. Ongli ravishda o’lim sari boradi. Vatandan ayro yashashdan ko’ra o’limni afzal ko’radi. Mirkomilboyning Anvar poshshoga “Vatanni ko’chirib bo’lmaydi-ku!”, degan gapi Ahmad To’qsaboning vatan tuprog’ida o’l ishni barcha narsadan afzal bilishi har ikki hikoyaning kulminatsion nuqtasi desak, xatto bo’lmaydi. Hatto “Istilo” qahramon ham har 1 Do’stmuhammad X. Qazo bo’lgan namoz. Toshkent: Adabiyot va san’at, 1996. 14-bet 2 Hotamov G’. Uyi kuygan odam // Yoshlik. 1996. 40-bet. 33

qanday ta’qibu xorliklarga qaramay, vatanni tashlab ketmaydi. Ruhi tanidan ajralguncha Vatanda qoladi. Ushbu jihat, ya’ni har qanday vaziyatda ham Vatan tuprog’iga sodiq qolish, o’zbek millati xarakteriga xos tipik xususiyatdir. Shoh Bobur, shoir Furqatlar iztirobini kuylab, ularning she’riyati ruhida tarbiya topgan Mirkomilboylar, Ahmad To’qsabolar hech qachon vatanni tashlab ketmas edilar. Demak, milliy qahramonlarning shu yo’sinda yaratilishi tarixiy haqiqatga monand keladi. Jahon falsafasi va adabiyotshunosligida xarakter va badiiy xarakter muammosi qadimdan o’rganilib kelinadi. Shu nuqtai nazardan badiiy xarakter ijodkor estetik ideali va dunyoqarashining yozuvchi ijodiy metodi va real hayotning sintezi hosilasidir. Milliy xarakter esa umuminsoniy xarakterni to’ldiruvchi va shu bilan birga unga xos xususiyatlarni o’zida mujassam etuvchi g’oyatda keng tushunchadir. Badiiy asar xalqchillligini ta’min etish, adabiy qahramonda milliy psixologik, vatanparvarlik, millat kelajagi uchun kurash tuyg’ularini badiiy ifodalash, yozuvchi ijtimoiy pozitsiyasining milliy bo’lishi, qahramon ichki dunyosi va badiiy uslubdagi o’ziga xoslik milliy harakterning yetakchi xususiyatlari hisoblanadi. XX asr o’zbek adabiyotining dastlabki namunalaridayoq tom ma’nodagi milliy qahramonlar yaratilgan. A.Qodiriy, A.Cho’lpon kabi adiblar ijodi fikrimiz isboti bo’la oladi. Qatag’on davrida 80-yillarning oxiriga qadar o’zbek adabiyoti kommunistik mafkura tazyiqi ostida ezildi. Ammo shunga qaramasdan, eng iste’dodli o’zbek adiblari asarlarida milliylikdan holi bo’lmagan xarakterlar ko’zga tashlanadi. Bu dalil ilmiy yo’nalish imkoniyatlari doimo yuqori bo’lib kelganini ko’rsatadi. 80-yillarning so’ngidan boshlab, adabiyotda milliy harakterlar yaratish hayotiy zaruratga aylandi. Natijada yangi yo’nalishdagi ijodkorlar avlodi, yangi bir adabiyot shakllanish bosqichiga kirdi. Xullas, istiqlol davriga kelib, tarixiy qahramonlarning real qiyofasi yaratildi. Yozuvchilar yaqin o’tga tarixga murojaat qilishlaridan ikki maqsad ko’zga yaqqol tashlanadi. Birinchidan, sho’ro davri adabiyotida aynan sho’rolar siyosatiga qarshi 34

kurashgan, mustaqillik yo’lida jon bergan milliy qahramonlar obrazini yaratish imkoniyati yo’q edi. Mustaqillik davrida bu vazifa tarixiy zaruratga aylandi. Ikkinchidan, mustaqillik davri kishisini shakllantirish uchun eng avvalo, mustamlaka siyosatining asl mohiyatini ochish lozim edi. Har doimgidek, bu borada adabiyot yetakchilik qiladi. I.2. N.Eshonqul va X.Do’stmuhammad hikoyalarida xarakterlar psixologizmi va ta’sirchanlik Darvoqe “Adabiyot – xarakterlar yaratish san’ati va ayni chog’da ana shu xarakterlar tilini bilish uning sirlarini bizga ochib ko’rsatish, asarlarni biz maroq bilan o’qiydigan yozuvchilarni har biriga beriladigan ta’rifdagi birinchi so’zlar shularku axir! Shuning uchun ham badiiy adabiyotdagi psixologizmning tahlil tamoyillarini, shakl va vositalarini aniqlash va bu sohada muayyan bir fikrga kelishi dolzarb masaladir. N.Shodiyev yozadi: “Rus mumtoz adabiyotida psixologik tahlilning uchta asosiy prinsipiga ko’ra tashlanadi”. Akademik Xranchenko.M. ushbu prinsiplar tasnifini berib, ular har bir davr adabiyoti uchun umumiy bo’lgan prinsiplar ekanligini ta’kidlaydi. Bular dinamik, tipologik,analitik prinsiplardir. Bu prinsiplar har bir ulug’ san’atkorning ijodiy mohiyati bo’lib, realistic so’z san’atining asosini tashkil etadi. Masalan, A.S.Pushkin qahramonlar psixologiyasini ichki hayotini tasvirlashda dinamik prinsipga amal qilib, qahramonlarning ruhiy qiyofalarini ularning hatti harakatlarini qiliqlari orqali ochib beradi. N.V.Gogol va gogolona yo’nalishdagi adiblar ijodida tipologik prinsip nomayon bo’ladi. Har insonning ichki olami harakterlar ichki hayotining ijtimoiy – maishiy tomonlari bilan bog’liq holda ko’rsatib berdilar. 35

M.Y.Lermontov esa yangi analitik prinsipni rivojlantirdi. Urus va jahon adabiyotida birinchilardan bo’lib, qahramonlar dunyosini ularning hatti – harakatlari, qiliqlari orqali ochish bilan birga, fikrlar va hislar oqimini, dialektikasini ham ochib berdi. N.Shodiyev maqolasida yana shunday fikrlar bor: “Bu prinsiplar o’z mohiyatini hozir ham yo’qotgani yo’q”. bugungi kun o’zbek hikoyachiligidagi psixologik tahlil jarayoniga bir nazar tashlaylik. Umuman, o’tish, burilishlar davrida odamlarda inkor etish kayfiyati kuchliroq bo’ladi. Bunday paytda ularni uncha – muncha yangilik bilan qanoatlantirib bo’lmaydi. Kishilar faqat favqulodda o’zgarishlarni kutib yashashadi. Oxista sodir bo’layotgan yangiliklar qadriga ko’p yetishmaydi. Insonning o’zligini anglash yo’lidagi mashaqqatli izlanish, azoblanishlarini ko’rsatish istiqlol tufayli o’zgarayotgan adabiyotimizning hikoyalari uchun ham bosh mavzuga aylangan. Bugungi hikoyachilikda analitik prinsip – qahramonlar ruhiyatidagi fikr va hislar oqimi tug’yoniga ular o’rtasidagi dialektikaga “qalb dialektikasiga” e’tibor ko’chayan. Taniqli adib Xurshid Do’stmuhammadning “Bugun ertalab”, “Jajman” hikoyalari psixologizmning yuqridagi talabi asosida yaratilgan. Hikoyalarida adib qahramonlariga yon bosmagani kabi o’zini ham ayamagani, ichki kechinmalarini ochiq – oshkor izhor qilgani aniq bilinib turadi. O’zgarayotgan adabiyotimiz sahifalarida an’anaviy asarlardan bir qadar bishqacha farqli hikoyalar ham mavjud. Ulardan biz ko’nikkan odatdagi asarlardagi singari singari hayotning jiddiy bir muammosi haqida so’z yuritilmaydi. Qahramonlar orasidagi nizo kelishmovchilik bayon qilinmaydi. Bu hildagi yangicha hikoyalar yozayotganlar orasida Xurshid Do’stmuhammadning izlanishlarida e’tiborni tortadigan chog’ishtirish, qiyoslar mavjud. Ularda hodisalarga kutilmaganda yondashiladi. Xurshid Do’stmuhammadning hikoyalarida psixologik tahlilning dinamik tipologik prinsiplari tez – tez ko’zga 36

tashlanadi. Uning hikoyalari atrofimizda, o’z ichimizda e’tibor qilinmagan haqiqatlar qat – qat ekani haqida o’yga cho’mdiradi. Nazar Eshonqulning “Maymun yetaklagan odam”, “Shamolni tutib bo’lmaydi” hikoyalarida ham psixologik tahlilning uchala prinsipini ham kuzatish mumkin. Adib tasdiq va inkor iskanjasidagi odam orazini yangicha shaklda ko’rsatishga intiladi. Xurshid Do’stmuhammadning butun e’tiborini bosh qahramon his va ehtiroslari tahliliga, lirik tuyg’ular tufayli paydo bo’lishi fikrlar dialektikasiga qaratilgan. “Ibn Mug’anniy” hikoyasini taftish qilamiz. Hikoya butunlay ramziy obraz, tafsil va shiorlarga asoslanganligi yashirin falsafiy talqinga moyilligi, aniqroq qilib aytganda murakkab badiiy sintez mahsuli bo’lganligi uchun birdaniga aniq tahlil qilish imkonini bermaydi. Ikki karra ikki barobar to’rt qabilidagi hikoyalarga ko’nikib qolgan kitobxonning badiiy estetik tafakkuri asardagi tashqi ramziy shiorlari bilan ichki mazmuniy qatlamning aloqadorligini tezda aniqlab yetishga yo’l bermasligi tabiiy. Shuning uchun bo’lsa kerak ushbu hikoya haqida aniq va lunda fikr yuritilgan tanqidiy maqola tadqiqotlar juda kam. Hikoya Ibn Mug’anniyning qor bosgan hovlida mashaqqat chekib hovli adog’idagi bolaxonali uy tomon borishga intilishi tasviri bilan boshlanadi. Shu mashaqqatli harakat asosida yotgan sirli va mavhum sababni o’quvchiga yetkazish maqsadida adib uzundan – uzoq jumla tuzadi. Mana shundan keyingina u o’z qahramonining behad qor uyumlari ichiga kirib qolganligini badiiy jihatdan asoslashga harakat qiladi. Ma’lum bo’lishicha Ibn Mug’anniy bolaligidan qorni sevar edi. Qor yog’ishi bilan u tashqaridan kelmas edi. Yillar o’tishi bilan Ibn Mug’anniy ulg’aygan bola – chaqasi bilan umrguzaronlik qiladigan hovlining fayzi ketdi. Hikoyada mana shundan keyin ilgari adabiyotda oqlik ezgulik ramzi sifatida talqin qilinib kelingan qor ramziy obrazi butunlay boshqa bir majoziy ma’noda yovuzlik va daxshat ma’nosida badiiy talqin qilina boshlaydi. Chunki qish kuz va bahor mavsunlarining mazmun mohiyai yuqolib, bu hovlida tinimsiz qor yog’ishi odatiy holga aylanadi. Muhimi shundaki, shamol boshqa joylardagi qorlarni ham 37

uchirib kelib, Ibn Mug’aniyning bog’ – hovlisiga sochadi. Shuning uchun Ibn Mug’aniy barcha oila a’zolari bilan qor bosgan uyda bandi bo’lib qoladi. Oila a’zolari uchun na kunni na tunni farqi bo’lib qoladi. Kattalaru bolalar malixushyo kunlarni boshdan kechirayotgan edilar. Ularning uxlayotganini ham uyg’oqligini ham farqlab bo’lmas hammalari shivirlab hatto imo ishoralar bilan gaplashadigan bo’lib qolayotgan, bundan xovotirga tushayotgan Ibn Mug’aniy ramz solib ko’rsaki bu ham holva – uyiga gurung, javob muomala qahatga uchrayotganini payqadi. U to’satdan, “Gapirsalaring-chi, nima tildan qolayapsizlarmi, hammang” deya baqirib – chaqirib qolar, burchak – burchakda biqinib, ko’rpasiga o’ranib tinimsiz non kovshayotgan o’g’illari, onasining pinisidan chiqmaydigan qizi nima gap aytishini bilmay hayronu lol bo’lib bo’zrayib o’tiraverishardi. Shundagina Ibn Mug’aniy o’zi ham tobora kamgap bo’lib borayotganini o’ylab ko’rsa, keyingi ikki – uch kunda uch – to’rt og’izdan ortiq so’z aytmaganini eslab qolar noiloj, bolalikda ko’rgan kechirganini xotirlashga tushar bolalar takrorlanaverganidan yoz bo’lib ketgan otalarining hikoyasini betasir, beparvo tinglar edilar. Keltirilgan ushbu parchada Xurshid Do’stmuhammadning Ibn Mug’aniyning qalb iztiroblari va kechinmalarini hatti harakatlar, yuz tuzilishi, ko’z qarashlari orqali ochadi. Hikoyani kitobxonga g’ayritabiiy tasavvur tug’dirishiga sabab bo’layotgan bir sabab shundaki, adib kichik bir hikoya miqiyosida ramziy ma’no kasb etuvchi badiiy obraz va tafsillarga haddan ziyod o’rin beradi. Bir misol uyning shiftidagi toqilar orasida topilgan yashil bahmalga o’ralgan kitob tafsilotiga adib kuchli ramziy ma’no yuklaydi. Ya’ni bu kitob insoniyatni yuksak ma’naviyatga yetaklovchi boylik ramzini anglatsa, unda yozilgan yagona jumla “Kuyolamni sel qiladur”dan iborat to’rtta kalom insonning orzu – istaklari ramzini ifodalaydi. Bu orqali ijodkor ojdodlari o’tgan hovli adog’idagi boloxonali uy chog’dog’ida osib qo’yilgan sozlarni Ibn Mug’aniy xotirasiga jonlantiradi. Mana shundan keyin u o’z jonini xavf ostiga qo’yib, ne ne mashaqqatlar chekib, 38

qarg’alar va kalamushlar xurujiga qarshi kurashib ana shu uy tomon intiladi va oxir-oqibatda yetib boradi. Xullas, hikoyada yozuvchi uchun ichki dunyoning ruhning kechinmalarini tashqi qiyofa, holat va hatti harakatlarda tasvirlash ya’ni dinamik prinsip asosiy mezondir. Nazar Eshonqulning “Shamolni tutib bo’lmaydi” psixologizmini analitik prinsipi yaqqol ko’zga tashlanadi. Bu prinsipda voqealar tafsilotining tasviriga nisbatan his tuyg’ular tafsiloti tasviri birinchi planga chiqadi. Qahramonning ruhiy jarayoni, bu jarayonning betinim o’zgaruvchanligi, fikrlar, hislar va kechinmalarining rivoji va oquvchanligi keng tahlil etiladi. Shuning uchun ham Nazar Eshonqul “Shamolni tutib bo’lmaydi” hikoyasida asosiy diqqatini qahramonning o’z shaxsidagi qarama – qarshi fikrlar jangiga, his tuyg’ular kurashiga qaratadi. Qahramon qalbi dialektikasining ochilishi. O’sha qahramonni tug’dirgan va o’stirgan muhit ko’p qirrali panoramasining realistic tasviriga olib keladi. Yozuvchi asar qahramoni Baynamomoning uzoq davom etgan motamsaro ayni paytda mardona hayot yo’lini o’ziga xos ohangda hikoya qiladi. Aslida bu asar uchun “hikoya qiladi”, ko’rsatadi deyish nisbiy, chunki unda momoning hayot yo’lini roviy tilidan bir boshdan tartib bilan hikoya qilib berish yo’q. Shuningdek asarda an’anaviy realistik hikoyalarga xos qahramon hayoti lavhalarini kartinalar orqali gavdalantirish, personajlarga to’qnashuvlar, dialoglar uchramaydi. Momo qismati bilan bog’liq xarakterli voqealar chunonchi u qishloq ahli olamon orasidagi ziddiyat bir – ikki detallar, shitrixlar, ixcham lavxalar orqali eslatiladi. Hatto hikoyadagi eng jiddiy to’qnashuv, olishuv momoning eri va uning qotili Zamon otboqardan qasos olishi uni chovaqlab qonli barmoqlaridan judo etish voqeasi sahna ortida yuz beradi. Bu mudxish voqeani muallif imo – ishoralar, detallar orqali ayon etadi. Asarni mutolaa qilayotganda g’am – g’ussaga to’la va ayni paytda mardonavor og’ir bir kuyni tinglayotganday bo’lasiz , Momoning ruhiy holati va hayoti go’yo shu kuy pardalari orqali ifoda etiladi. 39

Bayna momo bir paytlar faqat qishloq emas butun tog’li xalqning orini ko’targan, nomini chiqargan eri Rayim polvonni quloq deya ta’qib qilishlari mol – mulkini tortib olishlari song itday xor qilib otib tashlashlariga yo’l quygani va o’g’li bilan erini yangi zamonining egalari bir paytlar rayim polvonning malayi Zamon otboqar ixtiyoriga berib qo’ygani uchun hamqishloqlari also kechira olmaydi. Odamlarning, aniqrog’i olamonning ojiz, hurkak, befarq. Mute holga tushib qolgani uni iztirobga soladi: “Bu qishloqning ayollari endi faqat hezalak tug’adi” deya masxara va nafrat bilan olamondan yuz ugiradi. Ellik yil davomida yolg’iz alam – iztiroblar ichida umr kechiradi. O’z yolg’izligi va musibatini hayotining badbo’y, zabun, xor etilgan hidlari anqib yotgan zamonlar dahlizidan yetaklab o’tadi. Muallif mungli kunlar qanotida momoning mushkul ruhiy hayotini izhor etishda davom etadi: “Bayno momo har kecha ko’z yoshlari bilan to’lgan qayiqda yillar qoyalari orasida qolib ketgan eri bilan o’zining ilma - teshik bo’lgan murdasi va Zamon otboqarning muzaffar qamchisi xalqob bilan to’lgan ayvonga suzib borar, ertalablari xo’l bo’lib ketgan yostig’ini xuddi qadim ajdodlarining unut bo’lgan yaloviday uyining oldidagi balnd tolga osib oftobda quritardi. Yana: “ qish paytlari g’amlab quygan o’tini yetmagan kunlari u ko’rpaga oyog’ini tiqqanicha xotirasga isinib jon saqlardi”. Uning shu turishi azob – uqubatning bir to’plam ug’omiga o’xshardi. Qahratonda “xotirasiga isinib jon saqlash” motamsaro ayolning holatini “azob – uqubatning bir to’plam uyushi”ga o’xshatish sahifalarga cho’zilgan dramatik sahnalar ohu faryodlaridan ko’ra qahramon ruhiy holatini aniqroq va ta’sirchanroq ifodalaydi. Shu xil iztirob, g’am – alamlariga qaramay u g’ururini baland tutadi: “Bayna momo qishloqdoshlariga ko’z – ko’z qilmoqchiday va bu uyning erkagi va oriyati o’lmagan deya ta’kidlayotgan eri va o’g’lining polvonlik yaktaklarini har oyning oxirida, shusiz ham hammaning ko’ziga tashlanib turadigan uyining shappatgayiga osib quyardi”. Biroq bu mashg’ulotning davomi, oqibati baribir ayanchli va mungli: “yaktaklar ham bora – bora nafrati to’la changalga dosh berolmadi: Zamon o’tishi bilan qassob o’limidan bir kun oldin yaktaklar torda uvada – uvada bo’lib 40

osilib turar, ular endi kiyimdan ko’ra qabrlar ustiga ilib quyadigan yaktakka o’xshab qolgandi.” Alam, afsus nadomatlar ichra o’y surasan kishi. Bu foniy dunyoda yaxshi va yomonliklar, odamlarning quvonchlari adasiz g’am – g’ussalari ulardan qolgan xotira yodgorliklar, baribir unutiladi. Ne ne quvonchu g’am – alamlar maskani bo’lmish, bir vaqtlar qishloqning ko’rki sanalishi bugun esa puturdan ketgan Bayno momo uyi buzilmoqda no’malum va mudhish sinoatlarga to’la qadim qo’rg’onni eslatuvchi bu uy bilan birga taqdirning beshafqat uyiniga qarshi kurasha dunyodan yolg’iz va izsiz o’tishi azobini ko’tarib kelgan, hayoti odamlar uchun tushunarsiz va mavhum tuyulgan momo haqida xotiralar ham yo’qlik qa’riga ketmoqda Qarang, birgina mu’jaz hikoyada ko’rimsiz, e’tiborsiz, odamlardan, olamondan chetda g’aribona umr kechirgan alamdiyda mag’rur ayolning asr fojialari zamon talatumlaridan darak beruvchi cheksiz g’am – anduqlari, ko’ngil faryodlari, isyoni, yorqin ruhiy siymosi muhrlanib qolgan. Va bu momo ruhiyatidagi bu muhrlanish dinamik ravishda asta – sekin rivojlanib borib, qahramon qalbining borlig’ini bizga yanada ochibroq ko’rsatadi. Demak, “shamolni tutib bo’lmaydi” hikoyasida Bayna momoning butun hayoti ichki va tashqi olami, qismati ana shu dastlabki his va uning natijasi bo’lgan fikrining oqibatidir. Hikoyada analitik prinsip asosiy hukmron prinsipdir. Xarakter va psixologizm (“mazmun va shakl” dialektikasi kabi) bir – biriga bog’liq kategoriya ekan. Psixologik tahlil prinsiplari ham bizningcha xarakter yaratish prinsiplari bilan hamohangdir. Professor L.I.Timofeyevning yozishicha, inson harakterini tasviri ikki xil yo’l bilan amalgam oshiriladi. Bu insonning hatti – harakatlari, faoliyatlari, yashash tarsi bilan bog’liq “Yo odam o’zini u yoki bu voqealar aralashgan holda hatti – harakatlarda faoliyatda ko’rsatadi. Yoki hatti – harakat qilmasdan, uni o’rab olgan tevarak – atrofdagi hayotiy voqelikni kechinmalari orqali qabul qiladi”. 41

Inson hatti – harakatlari shaklining ikki xil ko’rinishi xaqidagi bu fikr psixologiyada ham o’zining ilmiy asosini topgandi. Psixik narsaning ikkita yashash shakli mavjuddir. Birinchisi, psixik narsaning shakli bo’lib, bu hayot va faoliyatda aks etadi. Bu uning birinchi yashash shaklidir. Ikkinchisi, psixik narsaning tashqi shakli – bu reflektsiya, introspektsiya, o’z o’zini tahlil qilish o’zida psixik narsaning aks ettirishdir. Jumladan, “poeziya – bu ichki dunyodir, o’z ichida qoluvchi va tashqariga chiqmaydigan tashabbuslar dunyosidir. Bunda poeziya ichki dunyo elementida, sezuvchi va fikrlovchi hayol doirasida qoladi. Bunda ruh tashqi reallikdan o’tib o’z ichiga o’zi yashirinadi va tashqi dunyoni o’zida aks ettirgan ichki hayotining mislsiz jilo va jilvalarini poeziyaga hadya etadi. Bunda shoirning shaxsiyati birinchi galda namoyon bo’ladi, biz hamma narsani faqat va faqat u orqaligina qabul qilamiz va anglaymiz” Haqiqatdan ham lirikada bizning qalbimizni larzaga slogan voqelik kechinmalar ruhiyatimizni bir aniy lahzada, o’zgartirib yuboradi. Nasr “Ideyaning ma’nosini tashqi ko’rinishda ifodalaydi va ma’noviy dunyoni butunlay aniq, tiniq obrazlarda uyushtiradi. Bunda hamma ichki ma’no tashqi ko’rinishiga chuqur singib ketadi va bu ikki tomon – ichki va tashqi tomonlar bir – biridan ayrim holda ko’zga ko’rinmaydi. Ammo bevosita jam holda ular aniq, o’z qobig’iga o’zi burkangan reallikni – voqeani gavdalantiradi. Bunda shoir (ya’ni yozuvchi) ko’zga ko’rinmaydi. Shoir (ya’ni yozuvchi) esa o’z – o’zidan vujudga kelgan hodisaning go’yo oddiy bir hikoyachisigina bo’lib qoladi”. Shuning uchun ham Xurshid Do’stmuhammadning “Ibn Mug’aniy” Nazar Eshonqulning “Shamolni tutib bo’lmaydi” hikoyalarida tasvirning haqqoniyligi, voqeabandlik va mazmunning ta’sirchanligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Hayot adabiy asarga san’atkorning estetik ideali “elagi”dan o’tib kiradi, har qanday asar muallifning ma’lum e’tiqodini, hodisalar ustidan chiqargan hukmini, vazifasini ifodalaydi. Ammo epik tur asarlarida bu tendentsiya hayotning xolis manzarasi orqasiga yashiringan bo’ladi. 42

Demak, agar psizologizmning (dinamik, analitik) prinsiplarini badiiy adabiyotda shaxs psixologiyasini ochish yo’llari deb tushunsak ( 43 hut ’llar psixik narsaning ichki va tashqi yashash usullari) yozuvchi albatta, xarakter va uning ruhiyatini yaratish jarayonida bu chegaradan chiqib ketaolmaydi. Bu o’z novbatida psixologik tasvirning pafos ta’sirchanligini hamda haqqoniligini isbot etadi. I bob yuzasidan quyidagicha xulosalarga keldik: Birinchidan , magistrlik dissertatsiyasida pafos va uning o ’ ziga xos xususiyatlarini tahlil qildik , ya ’ ni ijodkor asar yaratayotgan paytdagi ehtirosli jarayonlar o ’ rganildi . Ikkinchidan , pafos yozuvchining qahramon obraziga munosabati , asar yo ’ nalishi , umumiy konsepsiyasini belgilovchi omil ekanligi tadqiq etildi . Uchunchidan , ijodkorning xarakter yaratishdagi mahorati va ta ’ sirchanlikka erishish uslubi o ’ rganildi . To ’ rtinchidan , xarakterlarni yaratish jarayonida yuzaga keladigan mehnat , ilhom , iste ’ dod haqida fikrlar bildirildi . Beshinchidan , X . Do ’ stmuhammadning “ Ibn Mug ’ anniy ” hikoyasidagi xarakterlar ruhiy iztiroblari tahlil qilindi . Oltinchidan , N . Eshonqulning “ Shamolni tutib bo ’ lmaydi ” hikoyasidagi analitik prinsip , ya ’ ni voqealar tafsilotining tasviriga nisbatan his - tuyg ’ ular tafsiloti tasviri ustunligi tadqiq etildi . 43

II.BOB. Estetik ideal va ijodkor konseptsiyasi. II.1. Nazar Eshonqul hikoyalarida estetik ideal va ijtimoiy muhit. Estetik ideal san’at asarlariga mujassamlangan voqelikka bo’lgan estetik – hissiy munosabatdir”. Estetik voqea – hodisalarni baholash mezon, voqelikni estetik bilish vositasi, namuna qariyib muayyan norma demakdir. Hayot unga binoan kulgili yoki fojiali, deyiladi. Estetik idealning “komik inson”ga ham o’z qarashi bor. Uning asosida hayot o’zgartiriladi, takomillashtiriladi. Unga ko’ra, odamlar xunuk yo go’zal bo’lishi mumkin, u kishilarning madaniyat, odamiylik darajasini ko’rsatadi. Estetik ideal – tarixiy, zamonlar o’tgan sari tajriba yig’ib boradi, boyiydi, chuqurlashadi. Estetik ideal – ijodkor konseptsiyasini ya’ni uning o’ziga xos yo’nalishini belgilab ko’rsatadi. Yozuvchi ediali go’zallikdir, u tabiiy va estetik go’zallik tarzida ko’rinadi, ammo fojia xunuk, komik hodisalar ta’siri zamirida yashiringan bo’ladi. U milliy va umuminsoniy manfaatlar va qiziqishlarga tayanadi. Yozuvchining estetik ideali ijobiy qahramonning estetik idealiga qo’shilib ketadi. Jamiyat, inson ibrat va 44

o’rnaksiz yashay olmaydi, ya’ni ideal uning uchun suv va havodey kerak. Ko’rinib turibdiki, estetik idealsiz badiiylik yo’q. Biroq estetik ideal qat’iy o’lcham yo chegara emas, ammo yozuvchi unga ega bo’lishi shart. Yozuvchi ega bo’lgan sehrli mantiq har bir adabiy tur va har bir janrda, ularning spetsifikalari negizida o’ziga xos ifodalanadi. U romantizmda – 45 hut a 45 s, realizmda 45 hut a 45 st tus oladi. G’oya – yozuvchining niyati, estetik ideal bilan bog’langan. Go’yo Gyotening “ideallar doimo inqilobiy maqsadlarga kerak”, degan fikrini ta’kidlagan. Estetik ideal asosida insonparvarlik turadi va u hamma unsurlarni uyushtiradi. Gumanizm muallifni haqiqatdan uzoqlashtirmaydi. Estetik ideal go’zallik qonunlariga tayanadi, jirkanch hodisa va salbiy shaxslarga qarshi turadi. Adabiyot xunukni, salbiyni ko’rsatganda ham go’zallikka dastyorlik qiladi. “Go’zallik haqiqatni ilmiy o’zlashtirishning safdoshidir. Umuminsoniy manfaatlarni ifodalash go’zallik tasviridir, haqiqiy badiiy asarlarda na go’zallik, na etishmovchilik mavjud; ular kimga tushunarli bo’lsa, unga faqat go’zallik butunligicha ko’rinadi”. Yozuvchi o’z idealini to’la aks ettirishi lozim. Unga hiyonat qilmasligi kerak. Yozuvchi asar va qahramonning ham estetik ideali bo’ladi. Cho’lponning estetik ideali shaxs erki, ozodlik va mustaqil davlat tuzishdir. “Zaynab va Omon” dostonining estetik ideali sevgida bid’atlarga qarshi turishdir. Otabekning estetik ideali yuksak insoniylik, oru nomus, chorizm bosqinchiligiga qarshi boorish. Ulug’ vatan urushi davri adabiyotining estetik ideali front orqasini mustahkamlash va g’alabadir. Sovet adabiyoti kommunistik estetik ideal bilan qurollangan edi. Turli yozuvchilar, ijodiy metod, oqim, g’oya, uslub va qarashlar ziddiyati va kurash oqibatida g’olib chiqqan, yetakchi, hukmron adabiy taraqqiyot yo’nalishi adabiy jarayon demakdir. Istedod, estetik ideal va adabiy jarayon bir butundir. Yozuvchi asarda aks etgan mavzu va voqeaga adabiy jarayon ruhi, o’z estetik ideali taqozosi bilan aloqador holda e’tibor hamda baho beradi, chunki uning o’z estetik orzusi (ideali) shu adabiy jarayonda shakllanadi. Istedod davr taqozosiga 45

binoan, mavzuni tanlaydi va voqeani baholaydi, uning o’ziga hos ifoda uslubi davr va adabiy jarayon uslubi bilan mushtarakliklarga ega. Barcha adabiyotshunoslar estetik idealsiz badiiy adabiyot mavjud emasligini bir ovozdan tasdiqlashadi. Lekin uni anglashda, tushuntirishda turli talqinlar, bahs – munozaralar davom etmoqda. Xususan, rus adabiyotshunoslaridan N.Gey, V.Piskunov, L.N.Stolovich, V.Murian, V.Vanslov va boshqa bir qator mualliflarning estetik ideal haqidagi fikr – mulohazalarini tadqiq etar ekan, A.Akopov shunday xulosa chiqaradi: “Estetik ideal mohiyati haqida tadqiqotlar qancha bo’lsa, nuqtai nazarlar ham shunchalar ko’p”. bu o’rinda muallif G.Gey va V.Piskunovlarning estetik idealni birgina ijobiy qahramon doirasida talqin etishlari biryoqlama fikr ekanligi, aslida estetik ideal butun adabiy voqelik va barcha harakterlar, ularning xatti – harakatlarida birdek mujassam bo’ladi, degan mulohazalarni haqli ravishda qullab – quvatlaydi. Chindan ham estetik idealni birgina ijobiy qahramon, badiiy obraz yoki sof go’zallik tasavvurlari qamrovida olib talqin etish yanglish xulosalarga olib keladi. Zero ijodkor estetik ideali san’at va adabiyot namunalari qamrovida namoyon bo’ladi. Estetik idel intilishlarning eng yuksak cho’qqisi, eng oily maqsad, namuna sifatida o’quvchi xis – tuyg’ulariga, ongiga ta’sir qiladi va tasavvur olamining kengayishiga asos bo’ladi. Badiiy asardagi estetik ideal hayotda har bir inson ko’nglidagi idealning teranlashuviga yordam beradi. Aksariyat hollarda idealning badiiy shaklda reallshuvi inson o’z hayotidagi maqsadiga yetishiga kuch – quvvat bag’ishlaydi. Aks holda, asarning yozilishi va o’qilishida muddao hosil bo’lmas edi. Estetik ideal san’at va adabiyotning yashashida, jamiyatda o’rnini topishida eng muhim omillardan biri hisoblanadi. Demak, u yoki bu ijodkorning estetik ideali haqida so’z ketsa, quyidagi jihatlarni e’tiborga olish kerak: - shoir va yozuvchi yashab ijob etgan davtning go’yaviy, mafkuraviy, ijtimoiy – iqtisodiy talab va ehtiyojlari bilan bog’liq holatlar; - estetik idealning ijodkor shaxsi, dunyoqarashi, hayotiy qiziqishlari va poetic salohiyatiga bog’liqligi; 46

- umuminsoniy estetik idealning azaliy mezonlariga muayyan davr va ijodkorning munosabati masalalari. Estetik ideal qaysi davrda qanday shakl va mazmunda ifodalanmasin, uning negizida insonga munosabat doimo saqlanadi va u yaxlit estetik ideal tushunchasi mag’zini tashkil etadi. N.Eshonqulning “Tobut” deb sarlavhalangan hikoyasi 90-yillar o’zbek modern hikoyalarining yetuk namunasi bo’ladi desak, yanglishmasak kerak. Hikoyani o’qigan o’quvchi hayotning faqat oq rangdan iborat emasligiga iymon keltiradi. Turmushdagi ezgulik va yovuzlik tushunchalarini solishtirib, ezgulikning qadr – qimmatini chuqurroqanglaydi. Sho’ro adabiyoti anglamagan yangi bir mazmunni ilg’agandek bo’ladi. Hikoyada psixologik bayon uslubi yetakchilik qiladi. Aytish kerakki, bunday uslub N.Eshonqul ijodiga xos. Uchinchi shaxs tomonidan bayon qilingan voqealar qahramonlar va ro’y bergan tahlikali vaziyat tasvirini beradi. “No’malum sabablarga ko’ra o’lim ko’paygan chekka muzofotdagi oils shaharga ketayotgan tekshiruv guruhiga nega aynan meni qo’shib qo’yishdi, me’morchilikning o’latga qanday aloqasi bor. (Bizga hali sira aniqlanmagan o’lat deb tushuntirishdi). To’g’risi, hozircha aqlim yetmaydi”, deb boshlanadi hikoya. 1 Parchadan ma’lumki, hikoya qahramoni addiy bir me’mor. Tajriba, bilim, mahorat borasida ham boshqa me’morlardan farq qilmaydi. Uni o’lat munosabati “xo’jako’rsinga” jo’natishgan, xolos. O’lat davom etayotgan shaxarga yetib kelganda, hatto oradan bir necha kun o’tganda ham me’mor o’zining, kasbining o’latga qanday aloqasi borligini tushuna olmaydi. Shaharda esa o’lat kuchaygandan kuchayib, shahar ahlini yuhodek komiga tortaveradi. Guruhning kutib olgan shahar boshlig’I voqeani shunday bayon qiladiki, barcha guruh a’zolarining, xatto o’lat buyicha mutaxassis professorning ham vujudlarini o’lim sharpasi g’imirlagandek tasavvur o’yg’onadi: “Hamma balo besh oycha burun boshlandi. Odamlar ishlab turgan yoki uxlab yotgan joylarida ba’zan suhbatlashib turib to’satdan jon taslim qilishayapti. Avvaliga biz bularning hammasi shunchaki tasodifiy deb o’ylagandik. Biroq o’lim 1 Eshonqul N. Tobut. // O’zAS. 1992. 17iyul 47

tobora ko’paygach, tashvishga tushib qoldik. Maxsus emlash o’tkazdik, voqeaning tagiga yetish uchun barcha kasalxonalarimizni nazorat ostiga oldik, bir necha marta ularni maxsus nazoratdan o’tkazdik, ammo natija bo’lmadi – o’lim to’xtamadi” 2 . Me’mor yigitning shahar boshlig’ining hikoyasidan ham ko’proq boshqa narsalar daxshatga solar edi: Birinchi bor o’lat shahar ostonasiga qadam qo’yganida u butun shaharni tutib ketgan, hatto shahar boshlig’ining vujudidan anqiyotgan achimsiq, badbo’y hidni sezadi. Shahar darvozasining haybati, shaharning “uchishga chog’langan mahluq”ni eslatish uni daxshatga soladi. Shahar darvozasidan ichkariga kirar ekan, ularni g’oz qotgan soqchilar kutib olishadi. Bu holat e’morga shahar ichida o’zga bir muhit mavjudligiga ishora bo’lib turadi. E’tibor qilinsa, ushbu shahar bir qarashdayoq sho’ro diktaturasi tomonidan o’rnatilgan g’ayriinsoniy muhitni eslatadi. Shahar boshlig’idan tortib, barcha aholining ko’zlarida umidsizlik, loqaydlik kezib yurardi. Shahar binolaridagi muhtashamlik, beakdorlik va soxta salobat bu joydagi hazing, chiqkin muhit qiyofasini yashirishdan ko’ra oshirishga xizmat qiladi. Me’mor avvaliga o’latning sababi shahar binolarining quyoshga teskari qilib qurilganidanmikan, degan hayolga boradi: “Ammo tezda bu o’yim haqiqatga hech bir to’g’ri kelmasligini angladim: “o’lim to’rt muchasi but, baquvvat, sog’lom kishilarning ham komiga torayapti”, degan edi shahar boshlig’i. o’latning bu uylarga hech bir aloqasi yo’qligini tushungach, hafsalam pir bo’lib ortga qaytdi”, deya hikoya qiladi qahramon. Shahar aholisining bir xil qiyofasi, ulardan yozilib turgan hasrat, mung, yuzidan yog’ilib turgan loqaydlik va qahr bu odamlar uchun kelajak absurdga aylanganidan dalolat beradi. Yozuvchi bir o’rinda shaharni sarobga, ro’yoga o’xshatadi. Darhaqiqat, sho’rolar o’rnatgan diktatura ham asli sarob bo’lgan yolg’onchi aqidalar asosiga qurilganmidi? Odamlarning bemaqsad izg’ib yurishi, hayotga nisbatan loqayd munosabati, yuzlaridagi qurquvning izi shaxsiyatidagi qiyofasizlik, hamma – hammasi sho’ro davri odamining absurd hayotini, kelajaksiz turmushini eslatadi. 2 Eshonqul N. Tobut. // O’zAS. 1992. 17iyul 48

Hikoyada “kiyimlari uvada, qaddi bukik, uzun hirqa kiygan, ko’zlarini jazava – junun qoplab olgan” jinni obrazi bor. U odamlarga qarata mudom bir gapni takrorlab yuradi: - Hammalaring uning changalidasizlar, shahar ham uniki. “U menga aytib turdi, men qurib berdim.” Shahar boshlig’I me’morga uning asli shu shahar loyihasini chizgan me’mor ekanligini aytadi. O’zi g’ayratli, bilimli odam bo’lib, “dunyoda eng ulkan va odamlar hali hayoliga keltirmagan shahar quramiz”, deb yuradi. Shahar bitgach, ko’p o’tmay o’z ustaxonasini yoqib yuboradi. Shaharga ham o’t quymoqchi bo’ladi. Keyin uni jinnixonaga jo’natadilar. U tomom jinni bo’lib qoladi. Bu obraz ko’p jihatdan sho’roga xizmat qilgan sotsialistik qurilishlar boshida bo’lgan, ammo daf’atan bu tuzum mohiyatini anglab qolib isyon ko’targan ba’zi ziyolilarni eslatadi. Ma’lumki, sho’ro tuzumini g’ayriinsoniyligini anglab yetgan har qanday odam jazosiz qolmagan. Turmalarga, jinnixonalarga qamashgan. Muallif bu obraz orqali sho’ro zamonida faqat jinni odamgina haqiqatni ayta olishi, ko’zi ko’r bo’lgan sovet fuqarolari uni hech qachon anglamaganlarini ko’rsatadi. Sovetlar jamiyatida bunday hodisalar kam bo’lsa-da, bo’lib turga haqiqat. Hikoyadagi barcha obrazlar aniq bir qiyofaga ega emas. Hayotlari ularning qiyofalari ham ma’nosiz, shaklsiz absurd. Faqat telbagina telbaligi ostida o’z qiyofasini saqlab qolgan. Lekin bu qiyofasiz jamiyatdan quvilishga, o’limga mahkum. U loqayd hamshaharlariga qarata “hammamiz uning changalidamiz” deganda yodimizga ko’pchilikni daxshatli changaliga olgan sho’ro tuzumi keladi. Telba ham bir paytlar ko’p qatori bo’lgan. Uning (sho’ro tuzumining) ko’rsatmasi bilan ko’r – ko’rona shahar (sovet tuzumini) qurilishiga bosh bo’lgan. Ishning nima bilan tugashini anglamagan. Hikoya so’ngida shahar loyihasini telbadan olgan me’mor yigit uning tobut shaklida qurilganini anglaydi. Shunda u barcha falokatlarning sababini tushunadi. Shahar aro kezib yurgan badbo’y hid (sho’ro mafkurasi)ning tobut (sho’ro tuzumi) uchun xosligini anglaydi. Darhaqiqat, sho’ro tuzumida yashaganlar uning mashaqqatlarini tortganlar ruhlarida, jismlarida 49

50 hut a’riq his etganlar. Faqat asl sababini anglab yetmaganlar. Rostdan ham tobut ichida tug’ilgan odam uning tobut ekanligini qanday anglasin?! Ushbu hikoya ba’zi jihatlari bilan A.Qamyuning “Vabo” romaniga yaqin turadi. “Vabo”da ham falokatga nisbatan odamlarning munosabatlari bir xil. Hamma unga loqayd qaraydi. Hamma o’z tashvishi bilan band. Falokatning oqibati o’lim ekani, shahar axli o’limga mahkumligini anglaganda ham bu loqaydlik yo’qolmaydi. Odamlar bir – biridan uzoqlasha boradi. Hamma xudbin bo’lib ketadi. Asar qahramoni Riye hakimning vabo bilan olib 50 hut a murosasiz kurashi esa hech bir natija bermaydi. Vabo (hayot, taqdir, qismat) baribir o’z ishini qiladi. Qancha odamlarning yostig’ini quritib, faqat o’zi xoxlaganidagina shaharni tark etadi. Odamlar esa shaharni tashlab ketishlari (qismatdan qochib qutulishlari) mumkin emas: “Riye hakim ularning quvg’inligini va qayta qo’shilishga bu intilishlarida qanday ma’no borligini bilmaydi. U yuraverdi, yuraverdi, uni turtishdi, chaqirishdi, asta – sekin odam kamroq ko’chaga kelib qoldi va u shunda hammasida ma’no bor yoki yo’qligi uncha muhim emas, eng muhimi inson umidiga qanday javob berilishini bilish kerakligida ekanini tushundi”. Romanda ekzistintsiyalizm ta’limoti ko’rinadi. Unga ko’ra inson qismatning quli, u qo’lidan hech narsa kelmaydigan ojiz mavjudot. Harakat, kurashdan hech bir ma’no bo’lmaganidek, yashashdan ham ma’no yo’q. N.Eshonqul ushbu absurd tuyg’usini ijtimoiy tuzum vositasida talqin etgan. Sharq xalqlaridan o’lim darakchisini bildiruvchi Tobut obrazini sobiq sho’ro tuzumining ramzi sifatida bergan. Tobut – shahar ichida yashaydigan odamlar hayotlarining absurdga aylanib qolganini o’zlari sezmaydilar. Haqiqiy hayotdan ularni shahar devorlari ajratib turadi. Ularning hammasi bir xil – qiyofasiz. Fikru qarashlari bilan Tobut shahardan tashqaridagi dunyoni anglashga ojizdirlar. Sun’iy absurd jamiyatda yashayotgan, yashashdan ham ko’ra ko’proq o’lim sari borayotgan, tasavvur beradigan shahar ahli sobiq sho’ro xalqining tipik tasviridir. 90-yillar o’zbek hikkoyachiligida ko’rinayotgan 50 hut a 50 stic elementlar N.Eshonqulning ko’plab boshqa hikoyalarida ham aksini topgan. “Inson tabiatidagi yovuzlik tuyg’ularining oshkor bo’lishi uchun sharoit yetilsa bas, sadism qonunga 50

kiradi” degan g’oya yozuvchining “Og’riq lazzati” 1 hikoyasi pafosini tashkil etadi. Hikoyada sho’rolar yaratgan sun’iy muhit sadistic faoliyat uchun sharoit sifatida talqin qilingan. “Tobut” hikoyasidagi mavhum g’oyalar ushbu asarda konkretlashgan. Hikoya inson va jamiyat munosabatidagi fojiani ramziy buyoqlar orqali rang – barang tasvirlarga aks ettiradi. Jamiyat, tuzum haqida bunday talqin berishga avvallari birorta so’z aytishga jur’ati yetmagan yozuvchi bugungi kun hikoyalarida bu ziddiyatlarni oshkor ayta oladigan bo’ldi. Avvalo, sarlavhaga e’tibor beraylik. 90-yillargacha o’zbek adabiyotida asar g’oyasi va maqsadiga bunday jumlalar birmuncha yod edi. Chunki bu qanday og’riqki, insonning azoblanishi evaziga undan lazzat olsa, degan fikrni hazm qilishi qiyin bo’lgan zamondoshimiz ham topiladi. Adib “Og’riq lazzati” hikoyasida inson ruhiyati va tafakkuridagi qabariq va nozik qirralarining tasvirini beradi. Asarda tasvirlangan kishilar obrazi atrofda bo’layotgan voqea hodisalarga befarq, ular no’malum bir bo’shliq qa’rida mayib va majruh, qaram va mute, lekin bu mutelik va majruhlikni mutlaqo hiz qilmaydigan kishilardir. Ularning kechmishi, kelajagi faqat tafakkur orqali ochiladi. Shu o’rinda yozuvchining “Agar hayol va tafakkur qudrati bo’lmaganda badiiy asar oddiygina bayondan iborat bo’lib qolardi”, degan so’zlari fikrimizni dalillash uchun xizmat qiladi. Asarda tasvirlangan holat, vahshiylik o’zganing azoblanishi evaziga rohatlanish ya’ni sadism holati o’zbek adabiyotida kam ishlangan. Adib asarga asos qilib kundalik bo’lmagan voqealarni oladi va bu voqealar ko’proq falsafiy, badiiy mushohadalar orqali beriladi. “fig’onlar qanchalik mudhish hasratomuz chiqmasin, bunga hech kim e’tibor ham bermas, aksincha, bir necha fig’on ichidan kim ko’proq oh – boh qilayotibdi, kimning tovushi baland, kimniki zo’raki-yu, kimniki samimiy deya bahslashardilar”. Adib voqealarni tasvirlar ekan, inson ruhiyatini, uning ichki dunyosini, xatti – harakatlarini va bu holatlarning shakllanishida ijtimoiy muhit muhim rol uynashini nazarda tutadi. Abu Nasr 1 Eshonqul N. Og’riq lazzati // Yoshlik. 1996. 51

Farobiy ta’kidlaganidek, insonning insonligini ifoda etuvchi yagona mezon aql idrok, ong va tafakkur darajasi bo’lsa, ularning mohiyatini ochib beruvchi, miqiyos va ko’lamiga baho beruvchi bosh mezon xatti – harakat, hayotga va atrof – muhitga munosabatdir. Inson o’zining insonligini muhit ta’sirida namoyon etadi. Darhaqiqat, badiiy adabiyotda muhit insoz xarakterini ochib berishda muhim rol o’ynaydi. Chunki har qanday holat va harakat inson tafakkuriga shunchaki ta’sir etib qolmay, uning voqea hodisaga qanday munosabatda ekanligining ifodasi hamdir. N.Eshonqul qahramonlari ham muhitning kuchli va ayovsiz ta’siriga tushib qolgan, uning quliga aylangan, bu holatdan qutilishga o’zida idrok yo iroda topolmagan kimsalardir. Inson murakkab – xilqat. U jamiyatda ongli ravishda harakatlanadi. Ba’zi sirli hatti – xarakatlar inson qismatini fojiaga olib keladi. Asarda uch toifadagi insonning badiiy tasviri mujassamlashib, bir – birini to’ldirib keladi. Maydon ramziy ma’noda hayotdir. Ana shu maydonda azoblanuvchi, azoblovchi va tomoshabin ishtirok etadi. Bu toifalarning har biri o’z tafakkur tarziga ega. Hikoyada tasvirlanayotgan fojia kitobxonni hayajonga soladi va ishontiradi. Asardagi obrazlarga alohida – alohida nazar tashlaylik. Azoblanuvchi mahkum kim? U qanday muhitda? Hikoya inson taqdirining, azoblarining rangin buyoqlarini ko’ramiz. Asar qahramoni murakkab tuyg’ular egasi. Asar voqealari hikoyachi qahramon tilidan bayon qilinadi. Asrda tasvirlangan bu voqealar ma’nosi tagzamirli. Uni har kim o’zicha tushunishi mumkin. Masalan, u dunyodagi ma’lum bir millatning, xalqning ko’rinishidir, balki. Unda azob – uqubatlarga giriftor qaysi bir millat vakillariga ishora bordek. Asarda o’qiymiz: “…avval oyoqlarining, so’ngra qo’llarining barmoqlarini birma – bir, bo’g’inma – bo’g’in sindira boshlardi, og’riq qo’zg’atish mumkin bo’lgan barcha usullarni qullashga ruxsat etilgandi, nazoratchilarning avval mahkumlarni etlari shilunguncha savalab chiqishar, keyin yaralar ustiga tuz sepishardi. Barmog’I sungan mahkum o’kirib yuborar, yuzida azobli ifoda paydo bo’lib, ko’zidan yosh chiqib ketardi, ammo qisib olgan lablariga baayni zulmat ichida yonib turgan shamdek bir zaif tabassum qalqib chiqardi, og’riq kuchaygan 52

sayin bu tabassum butun yuzni egallab olardi. Kimning yuzida azob o’rnida tabassum paydo bo’lsa, tomoshabinlar o’shani ko’rsatib qiyqirishadi. Bu ularning olqishi edi”. Yetmish yillar sho’ro siyosati shunday siyasat ediki, ittifoqdagi hech bir xalq millat darajasiga ko’tarilmasligi kerak edi, uni bu darjaga uetkazmaslikning yagona yo’li ularning qo’lsiz – oyoqsiz, tilsiz – zabonsiz qilib quyish, ya’ni xalqning yoki millatning ilg’or fikrlari farzandlarini, olimu fuzalolarini, yozuvchi yoki shoirlarini yo’q qilish, ularning o’rniga fikrlashdan mahrum, tafakkur qudrati yo’q kimsalarni, bir so’z bilan aytganda manqurtlarni ko’paytirish edi. Yozuvchining badiiy niyati to’rt muchasidan ayrilib, mundiga aylantrilgan odamlarning o’z baxtsizligini anglamay, havoyi olqish uchun og’riqlar ichida tabassum qilish orqali ijtimoiy fojiani ko’rsatish edi. Lekin bu og’riq asarda jismniy og’riq bilan almashtirilgan. Jismonan berilgan azob unutilishi mumkin va bu og’riq ruhiy og’riq, vijdoniy azob oldida adib nazarida bir lazzatlanishdek ko’rinadi. Kechagi zulmat ichidagi shamdek yonib turgan bugungi yorug’ kunlarimizga ishora sifatida tasvirlanadi. Adibning bir o’rinda tomoshabinlardan “kim ko’proq oh – voh qilayotibdi, kimning tovushi baland, kimniki zuraki-yu, kimniki samimiy deya bahslashadilar”, degan kuzatishlarida ham katta ma’no bor. Chunki jamiyatda turli kishilar borki, ular milliy qadriyatlar, ota – bobolarining e’tiqodlaridan ko’ra o’z rohat – farog’atlarini afzal ko’radilar. Bu yo’lda qiyofalarini har turga soladilar. Yozuvchi bunday kishilar vijdon azobidan holi ekanligini ko’rsatish maqsadida asarda jismoniy azob uqubatlarni bo’rttirishga harakat qiladi. Asar oxirida qahramon nazoratchi mahkumlarning yuragini sug’irib oladi va yurakning tomirlarini birin – ketin qirqadi. Buning natijasida qahramon eng oily azobga, ya’ni kuchli og’riq lazzatiga ega bo’ladi. U og’riq lazzatidan baxtiyor, yuzida tabassum bilan jon beradi. Shu o’rinda adibning quyidagi so’zlariga e’tibor beraylik: “Shundagina og’riq farog’atdan so’ng ham o’zimiz turgan zaminga tushmaganini angladiki, u narigi yoqda lazzat ortida qolgan edi, uning jonsiz tanasi ham san’at asariga aylangan va yashnoq gullarga ko’milib yotardi”. Adib narigi 53

yoqda, lazar yurtida deb nimani nazarda tutyapti? Albatta, bu o’quvchi anglagan e’tiqod, orzu – armon, fidoiylik va mustaqillik, ozodlik yurtidir. Erix Fromm “Insondagi yovuzlik asosan hayotiylikni, tiriklikni mahv etishga qaratilgan bo’ladi”, deb yozadi. Uning fikricha, inson oilada, jamiyatda o’ziga kerakli bo’lgan muhabbat, ezgulik foiziga ega bo’lmagach, hayotni zindon deb o’ylaydi. O’zining qasdini yovuzlik mayillarini qondirish orqali oladi. “Og’riq lazzati” hikoysida shunday kasalga mubtlo bo’lgan butun bir jamiyat tasvirlanadi. Ammo ozbek xalqining axloqiy zamini bunday holatning tipiklashuviga yo’l quymaydi. Zero, har bir asardagi, har bir qahramondan tipiklikni qondiraverish shart emas. Darhaqiqat, mana shu kuch xalqni sho’ro mafkurasiga batamom qul bo’lishidan saqlab qoldi. Sabr – bardoshli millatdoshlarimiz ko’ngillarida hamisha o’z milliy tuyg’ulariga sodiq qolishdi. Jismoniy berilgan azoblar xalqimizning muatahkam irodasini buka olmadi. Natijada ozodlik orzu qilib dunyodan ko’z yumgan bobolarimizning orzulari mustaqillikning ilk kunlaridan quvonch bilan kutib olindi. Bu tuyg’u qondan – qonga o’tib kelayotganligi sabab bizga begona emas. Asarni o’qib chuqur mushohadadan so’ng biz yuqoridagi fikrga keldik, lekin boshqacharoq tasavvurga ham ega bo’lish mumkin. Masalan, asarni dastlab o’qigan kitobxon jamiyatda ro’y bergan oddiy hodisalarni umumlashtirib bergan, degan xulosaga kelishi, insonlar miyasiga yangilik deb bu g’oyalarni zo’rma – zo’raki kiritib, Sharq ta’limotiga G’arbning nomaqbul tomonlarini targ’ib etish shartmikan, adabiyotga soxta g’oyalarni olib kirib, badiiyatning sun’iy namunalarini yaratish emasmi? Degan savollar tug’ilishi tabiiydir. “Yozuvchi istasa – istamasa, yagona insonga xos ziddiyatlarni ijtimoiy voqelik mezoni bilan o’lchaydi”. Demak, adib tasvirlayotgan voqealar mantiqida uning shu voqeani qanday baholashi va bu hodisalarga nisbatan o’z munosabati aks etadi. Yozuvchining mahorati shundaki, o’zi tasvirlayotgan voqeani kitobxon ongiga singdira olgan, qahramonlar, ularning xatti – harakatlariga nisbatan kitobxonda ishonch uyg’otishga erishilgan. 54

Ma’lumki, inson fe’l – atvori ko’p qirrali bo’lib, odamlarning tashqi qiyofalari, o’xshamaganligi singari ularning harakterlari ham turlicha bo’ladi. Har qanday inson tafakkurida yaxshilik ham, yomonlik qorishiq holda birdek mavjud. Faqat bu ikki xususiyatning qaysi biri hayot davomida qay yusinda ko’proq rivojlanishi ijtimoiy muhitga bevosita bog’liq hodisadir. N.Eshonqulning bu hikoyasi go’yoki mana shu fikr ifodalanayotgandek. Hikoyani o’qigan o’qigan o’quvchining ongi va tafakkurining qaysidir burchaklarida bemehrlik, vahshiylikka nisbatan isyon uyg’ongandek bo’ladi, hikoyada adib tafakkuriga hayotning qaysi bir jihatidan ta’sir ko’rsatgan vahshiylik aks etgandek. Bu uning xalqiga mustabid jamiyat tomonidan qilingan vahshiylikdir balki. Bu – uning xalqining uzoq yillar mobaynida manqurtga aylantirishga qaratilgan vahshiylikdir ehtimol. Bu – uning xalqining yig’lab turib kulishga, har qanday og’riqni lazzat deb qabul qilishga majbur etgan vahshiylik bo’lsa, ajab emas. Tasvirlangan vaxshiyliklardan adib yaratgan uch qutb o’zicha lazzat oladi, mahkumlar og’riqdan, nazoratchilar jazo berishdan, tomoshabin esa azob berish va azoblanish holatlarning guvohi ekanligidan. O’quvchilar o’rtasida bahslarga sabab bo’lgab bu hikoya bir qarashda G’arb adabiyotida allaqachonlardan buyon mavjud bo’lgan sadism ta’limotining sho’ro davri o’zbek ijtimoiy voqeligidagi o’ziga xos ko’rinishi desak yanglishmaymiz. Chunki hikoyada tasvirlanganidek ijtimoiy turmushning keskin izdan chiqib ketishi natijasida ro’y beradigan, o’zgalarning azoblanishidan rohatlanadigan holatlar bizning jamiyatimizga ham begona emas. Hayotda mavjud bo’lgan ana shunday g’ayriinsoniy, g’ayri tabiiy holat – hodisa yozuvchiga o’tir ijtimoiy muammoni badiiy gavdalantirish imkonini bergan. 55

II.2. X.Do’stmuhammad hioyalarida qahramon masalasi va estetik ideal muammosi. Avvalo shuni ta’kidlash kerakki, bugungi hikoyachiligimizdagi qahramon masalasi bu – olamni va odamni yangicha idrok etib, o’z dunyosini bunyod etayotgan inson konsepsiyasidekdir. Zero, “Badiiy adabiyotning yangi xususiyatlari, o’ziga xosligi birinchi novbatda inson konseptsiyasida o’z ifodasini topadi. Chunki inson konseptsiyasida davr va jamiyatning butun borlig’I – rivoji, zamon talabi asosida tug’ilgan ziddiyatlar, muammolar, negative holatlar o’z ifodasini topadi”. Qolaversa, “Adabiyotning insonparvarlik mazmuni va yo’nalishi, avvalo insonni badiiy aks etuvchi falsafiy – estetik printsiplarda, shaxsning o’tmishi, bugungi a kelajak hayotiga nisbatan nuqtai nazarida, maqsad va intilishlarining ruhiy – inteliktual mundarijasida, jamiyatda tutgan o’rnida, odamlar bilan muloqot – munosabatlarida o’z tajassumini topadi. Ana shu omillarning barchasi hozirgi adabiy hayot markazida turgan “inson konseptsiyasi” tushunchasining ustivor mazmunini tashkil etadi”. 56

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, bugungi hikoyachiligimizdagi muhim fazilatlardan biri adiblarimizning shirin yolg’ondan uzoqlashib, hayotning konkret va real muammolari xususida mulohazakorlikka berilganida ko’zga tashlanadi. Negaki, adabiyotimiz uzoq yillar umumxalq baxt – saodat xaqidagi va’dalar girdobida aldanib yashadi. Bugun esa u o’z rivoji uchun yangi – yangi manbalar izlayapti, topayapti. Bu o’zligini tanib, bilib borayotgan, erkin va sog’lom fikrlovchi, siyosatlashmagan individual qahramonlar obrazlarini yaratishga intilishdir. Shuning uchun ham keyingi paytda voqea – hodisalarning “qon bosimini”, kayfiyat va nafas olishini, yurak urishlarini odamlarning tafakkur madaniyati bilan bog’liq ravishda aks ettirish realistic ifoda psixologizmining kuchayishini ta’minlaydi”. Shu ma’noda hikoyachiligimizning hozirgi shakllanish yusinlari mahzun uychanlikka, mulohazakorlikka yo’g’rilib obrmoqda. Buni natijasi o’laroq shaxs psixologiyasini jamiyat, tabiat voqea – hodisalari bilan omuxta badiiy – falsafiy tadqiq etish tamoyili kuchayib bormoqda. Hikoyalar qahramonlarining esa ko’ngil deb atalgan buyuk mamlakat sirlarini o’qishda, ma’nolarini anglashda hissiy intellektualligining mavqei ortib bormoqda. X.Do’stmuhammad, N.Eshonqul kabi ijodkorlarning hikoyalari tajribasida kuzatadigan bo’lsak, keyingi yillar hikoyachiligida olam va odam sir – sinoatlarini falsafiy idrok etishga qaratilgan inson tafakkuri bosh qahramonga aylanib borayotir. Ularda voqealar, syujet oqimlari qanchalik qiziqarli va etiborli bo’lsa-da, tabiat va jamiyat hodisalarini, odamlar fe’li- faoliyatini baholashga umumlashma xulosalar chiqarishda o’quvchiga ham fikrlshga keng imkoniyatlar qoldirilmoqda. Bu esa keng kitobxon ommasining tafakkur madaniyatini yuksaltirishda g’oyat muhim omildir. Zero, “Shaxs taqdirini ijtimoiy – falsafiy yo’nalishda badiiy tadqiq etish hikoyachilikdagi epik idrok va ifoda madaniyatining bir ko’rinishi bo’lib, unda hayotning rang – barang qirralarini to’laqonli ifodalashda mazmundorlik birinchi planga chiqadi. Negaki, shaxs taqdiri va jamiyat psixologiyasi mazmun teranligining asosidir”. Ushbu xususiyatga akademik M.B.Xrapchenko ham 57

alohida urg’u berib, san’atkorning ijodiy tafakkur madaniyati bilan voqelikning rivojlanish xususiyatlari uyg’unligiga diqqat qaratib, shunday yozadi: “Realistik adibning ijodiy fantaziyasi ijtimoiy voqelikning taraqiiyot jarayonlarini qanchalik holis va chuqur aks ettirishga erishgan taqdirdagina o’zining amaliy, faol vazifasini ado etgan bo’ladi”. Ma’lumki, har qanday badiiy asar ham aniq bir hayot haqiqatini ro’yobga chiqarsih uchun xizmat qiladi. Bunda yozuvchining itedodi, mahorati va matonati muhim ahamiyat kasb etadi. Zero, “Istedod – murakkab ijtimoiy muhit. Istedod – yozuvchining ijodiy kuchlari kompleksi va uning ijod qilish ishtiyoqi, shunga layoqati, qobiliyati”. Shuning uchun ham istedodi yuksak adiblar asarlarida o’z davrining ma’naviy qiyofasi yaqqol aks etib turadi. Bu narsa esa, asar qahramonlarining harakter xususiaytlari orqali ifodalanadi. Illo, “Xarakter va uning psixologik tahlili adabiyotning kamoloti, yozuvchining mahorati darajasini belgilovchi omildir”. Istedodli adibimiz T.Murod ijodi, xususan, hikoyalarida ham ruhiy tahlil va falsafiy ma’nodorlik ancha kuchli. “Bu dunyoda o’lib bo’lmaydi” kitobiga kiritilgan hikoyalarida o’tgan asrning 70 – yillar voqealigiga munosabat bildiriladi. Hikoyalarning hayotiyligi, realligi ularning g’oyaviy – estetik yuksakligi bilan birga konfliktlarning ishonarli ekanligini ham ta’minlaydi. Eng muhimi bu hikoyalarda T.Murod o’sha davr hodisalariga tanqidiy yondashib, inson va uning taqdiri, buguni hamda kelajagi haqidagi muammolarini ko’tarib chiqadi. Qahramonlar talqinida o’sha davr qiyofasini va uning fojeiy holatlarini aks ettiradi. Bularning bari nozik psixologizm orqali ifodalanadi. Bugungi hikoyachiligimizda badiiy psixologizm tuyg’ular realizmi tahlili nuqtai nazaridan qaraydigan va o’rganadigan bo’lsak, unda avvalgi o’n yillikdan farqli o’laroq hayotni, insonni tuyg’ular tarhi, kechinmalar tarixi ko’zgusi orqali badiiy tadqiq etish madaniayti shakllanganligini kuzatish mumkin. Avvalgi o’n yillikda sotsiologik tahlil yetakchilik qilgan bo’lsa, bugunga kelib hayotni va insonni falsafiy – psixologik tushunish hamda tushuntirish ustivor tamoyil bo’lib qoladi. Zero, “Haqiqiy san’atkor qay davrda yashashidan qat’I nazar, hayotning taraqqiyot tendentsiyalarini shunga qarab belgilashi uning birinchi darajali ijodiy 58

yutuqlaridan hisoblanadi”. Nazar Eshonqul ijodiy izlanishlari misolida uning amaliy tasdig’ini ko’rishimiz mumkin. “Hayol tuzog’i” hikoyasida ushbu yo’nalish falsafiy psixologizmning o’zgacha ko’rinishini kuzatamiz. Hikoyada axloqiy pokdomonlik boqiy ma’naviy qadriyat adolatning asosiy mezonlaridan biri sifatida talqin etiladi. Asar ijodkor shaxs fojiasini, savdoyilikka mubtalo bo’lgan inson qismatining o’kinch va dahshatini, istedodli a’zosini himoya etolmagan va, aksincha, odamni jinni bo’lishga majbur etgan muhitni kasallik ildizlarini ochib ko’rsatishga yo’naltirilgan. X.Do’stmuhammadning “Bugun ertalab” hioyasida esa psixologik tahlil, tuyg’ular realizmi o’zgachs ko’rinishga ega. Qahramon hamma hikoyalaridagidek ism – sharifli emas. U she’rlardagi lirik qahramonga o’xshab ketadi, ya’ni dilidagini zohir etayotgan shaxs. Adibning lirik qahramoni o’z ko’nglini taftish etish, tuyg’ular holatini tushuntirish, mazkur kechinmalar tabiatini voqelik, hayot realliklari bilan uyg’unlikda kuzatayotgan, o’z kechmishidan falsafiy ma’nolar o’qiyotgan hamda o’qishga moyil intellectual shaxs. “Kallani ishlatish kerak”. Ana 59 hut a’kid, o’qdirish, da’vat qahramonni o’ziga, o’zligicha, kechmishiga, buguni va ertasiga nazar tashlashga, o’tayotgan kunlarida ma’no topishga undaydi. Vaholangki, insonning o’tgan besamar damlari, xatolari uchun yozg’irish yoki samarali kunlari uchun olqishlash ham mumkin. Lekin eng muhimi bu emas, insonni tushunish – tiriklikning bosh mezoni. Tuyg’ular fikrini o’qish, kechinmalarni ma’nosini o’qish, anglash sari tutingan tuyg’ular realizmi X.Do’stmuhammad hikoyasida badiiy psixologizmning o’ziga xos tabiatini belgilab beradi. Shunisi diqqatga sazovorki, odamni va olamni faqat aql bilan bilishning o’zi kamlik qiladi, uni dil – dildanhis etishni ham bilish kerak. Qahramonning na shu taxlidagi holatlari yozuvchini ko’proq qiziqtiradi. So’ngi yillarda adabiyotimizga kirib kelgan T.Mahmudov hikoyalarida ham inson shaxsining fe’l – atvoridagi noqisliklar bilan kurashi kabi muammolar hayotning turli jabhalari misolida qisman bo’lsa ham, o’z aksini topmoqda. Lekin bu masalalarni ifodalashda badiiy mahorat hali yetarli darajada shakllanmagani 59

aniq sezilib turadi. Xususan, T.Mahmudov hikoyalari shunchaki voqealardan, voqealari esa so’zlar tizmasidan iborat bo’lib qolgandek tuyuladi. Yana bir jihati, adib hayotdagi inson bilan adabiyotdagi insonni birdek talqin qiladi va bu narsa asar mazmuniga putur yetkazadi. “Adabiyotning bosh vazifasi bu – insonni himoya qilish, insonni ulug’lash. Undagi g’ayriinsoniy illatlar va odamiylik fazilatlarini kashf etish. Insonning ko’nglidagi rahmon bilan fe’lidagi shaytonning sir – sinoatlarini, qilmish – qidirmishlarini ochib berish” ekan. Ko’rinadiki, 90 – yillardan etiboran, yozuvchilarimizning badiiy – estetik izlanishlarida falsafiy – psixologizm chuqurlashdi. Demak, inson va jamiyat fenomenlarining falsafiy – psixologik tahlilidagi nuqtai nazarlar yangiligi, badiiy tahlil madaniyati mustaqillik davri o’zbek hikoyachiligining avvalgi bosqichlaridan farqli jihatlarini oydinlashtirib, yetakchi tamoyillarini ko’rsatadi. X.do’stmuhammad, N.Eshonqul hikoyalarida kuzatilayotganidek insonning ichki kechinmalari adiblarni ko’proq o’ylantiradi. Shuning uchun ham ularning hikoyalarida hissiy tafakkur yetakchi planga chiqadi. Har ikki adib ham qalb haqiqatini inkishof etish orqali hayot haqiqatini izlaydi. Ko’rinadiki, mustaqillik davri hikoyachiligimizda qahramon harakterini yaratishda ma’naviy – axloqiy qadriyatlarga ahamiyat berish shu davr hikoyalarining badiiylik darajasini yuksalishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Ma’naviy – axloqiy nuqtai nazar azal – azaldan san’at va adabiyotning badiiyligini ta’minlovchi omil bo’lib kelgan. Chunki ayni shu omil har qanday voqea – hodisani falsafiy kenglikda talqin qilishga yo’l ochadi, asarning muayyan davrga xos muammolarini birinchi planga olib chiqishga imkon beradi. X.Do’stmuhammedovning “Mahzuna” 1 hikoyasi sho’roviy axloq va sharq ayoli o’rtasidagi zidlikni qiyos etuvchi badiiy – psizologik talqini bilan boshqa asarlardan ajralib turadi. Hikoya milliy harakter ichki kolliziyalar tasviri orqali maydonga chiqadi. 1 X.Do’stmuhammad. Beozor qushning qarg’ishi. Toshkent. Sharq. 2006. 126-bet 60

Hikoyaning boshlanishida telefon jiringlaydi. Asar qahramoni Mahzunaning allanimadan xovotirlanayotgani, vahimaga tushayotgani seziladi. Keyin bu pokiza ayol iztiroblarining sabablari ochila boradi. Mahzuna turmush o’rtog’I Maqsad bilan ziyofatga boradi. O’z axloqiga dunyo qarashiga yot bir muhit bilan duch keladi. Ziyofat ishtirokchilari orasida o’zini tomomila begona sezadi. Bemalol qadah ko’tarayotgan, erkaklar bilan tengma – teng askiya aytayotgan ayollarni ko’rib hayo olovida lov – lov yonadi. Bunday davralarda o’tiraverib, eti o’lib ketgan “Maqsadjon akasi ikki – uch, “Oling, yeb o’tiring” deb uni dasturxonga undadi. Mahzuna battar tortinib – qimtinib “sekinroq gapiring” degandek eriga yer ostidan xumraydi”, deb tasvirlaydi muallif bu holatni. Mahzuna bu davraga begona bo’lishi bilan birga, so’layotgan gullar orasida yangi ochilgan gulday yashnab turar, o’zining yoshligi, go’zalligi, tortinchoqligi bilan hammaning e’tiborini tortar edi. Ushbu holat erkak va ayollar teng huquqda bo’lgan bunday davralarda ishtirok etib yuruvchi yevropacha tarbiya ko’rgan ayollar uchun normal holat bo’lib tuyulishi mumkin edi. Hatto, yevropacha axloqqa ko’ra bu holat ayolning g’alabasi, boshqalardan ko’ra ustunligi sifatida baholanadi. Ammo Mahzuna uchun bunaqa emas. Davra ko’rga ayollardan biri Mahzunaga taskin beradi: “Birinchi safar ziyofatga olib borganlarida o’lib qolay deganman… Keyin – keyin o’rganib ketadim…” Mahzuna ruhiyatiga juda qattiq ta’sir qilgan narsa shu davraning sardori ( ziyofat ishtirokchilari, jumladan, Maqsadjonning boshlig’i) Bo’ri Sobitovichning o’ziga Shahvoniy hirs bilan tikilishi edi. “U kishi ko’ziga tikilib turganini Mahzuna ancha kechikib payqadi, o’g’irlik ustida qo’lga tushgan odamdek hurkib, duv qizardi. Ko’zini olib qochdi – shoshib qo’lini ustal ustiga yashirdi, shunda ham tinchimay eriga qaradi, Maqsad akasi muloyim, odobli tabassumlar sochib basavlat kishidan ko’z uzmay turar edi…” Davradagilarning bu tariqa munosabati, Bo’ri Sobitovichning o’ziga yeb quygidek tikkilishi, ustiga – ustak turmush o’rtog’ining o’zini sodiq quldek yoki xotinfurushdek tutishi Mahzunaning sharq ayollariga xos nozik qalbini 61

tilka – tilka qiladi. “Mahzuna tushunmadi, qiynalib ketdi, xo’rligi kelib yig’lab yuboray dedi”, - deb tasvirlanadi uning holati. Eng yomoni ochiq – oydin pok nomusini toptashga intilayotgan mansabdor – Bo’ri Sobitovichning harakatlariga davrada o’tirgan yoshu qari, hatto turmush o’rtog’I tomonidan hayrihohlik bildiriladi. Bu davrada barcha ahloq normalarini, milliy or – nomusini birgina manfaat deb atalmish jozibali narsaga almashib o’rgangan, Mahzunaniham o’zining jirkanch maqsadi yo’lida qurbon qilishdan toymas edi. Ziyofat so’ngida Bo’ri Sobitovich yevropadek janoblardek barcha ayollarning qo’lini o’pib xayrlashadi. Ayollar bundan hatto faxrlanishar, o’xshovsiz xiringlashar, bu esa Mahzunani battar daxshatga solar edi. Bo’ri Sobitovich o’zi tomon qo’l cho’zar ekan “o’zini Maqsadjon akasining panasiga oldi.” “Mayli, qizim, mayli, dedi u Mahzunaga uzatgan qo’lini havoda muallaq titib, yosh ekansiz”. Davraning kemshik qariyasi olovga yana yog’ sepadi. “Birinchi safar Mahzunaxonni kechira qoling, Bo’rivoy, yig’ilishib tursak ko’nikib ketadilar”. Yozuvchi bu bilan millat axloqida yuz bergan fojialardan birini ko’rinishini ochib beradi. Sharqona axloqdan, hayotdan vos kechib, tomom bir begona hayot ostonasiga qadam qo’yish va bu g’ayrimilliy odatlarga “ko’nikib ketish” eng katta fojia sifatida talqin etiladi. G’.Hotamovning “Nogironlar oilasi” asarida go’yo “Mahzuna” hikoyasining oqibatlari ko’rsatilgandek tasavvur beradi. Ko’nikish, o’zga dunyo odamiga aylanish oqibatida Zamira eng qimmatli mulki – bokiraligidan , nomusidan judo bo’ladi. Chunki uning onasi ham, otasi ham bu g’ayrimilliy axloqqa “ko’nikkan” edilar. Lekin Mahzuna bunga ko’nika olmaydi. Axloqan tuban ketgan ziyofat axlining qiyin qistovi bilan Bo’ri Sobitovichga jindek yon bergan (paltosini kiydirishga yo’l quygan) Mahzuna quloqlari ostida bu Don Juanning “qo’ng’iroqlashamiz” degan palag’da ovozini eshitadi. Go’yo shu so’zni eshitishning o’ziyoq uni jirkanch bir o’pqonga uloqtiradi. Pok qalbi bulg’angandek, guldek badaniga qulansa narsalar yopishib olgandek sezadi o’zini. Muallif Mahzunaning hayosini, asli poklik dunyosining bebaho malikasi ekanini uning cho’milish sahnasi orqali mahorat bilan tasvirlab bergan. Sharq 62

e’tiqodida suv poklik ramzi. Axloqiga zid bo’lgan jirkanch davradan qaytib kelgan Mahzuna kirlangan ruhini suv bilan poklamoqchi bo’ladi, go’yo “Erini o’rniga yotqizib mehmonxonaga chiqquniga qadar undan vannaxonaga o’tib suvni oxirigacha sharillatib buraganiga qadar, beixtiyor yechinib ichki kiyimlarigacha uloqtirib tashlagunicha, so’ng sharillatib oqayotgan suv ostiga boshini, yuzini, yelkasini – chap yelkasini, chap yonog’ini tutgunga qadar chidadi – tilini tiydi va… ichidan qattiq o’qchiq keldi, yo’taldi va chiroq nurida simobdek yiltilab tushayotgan suvga, oppoq vannaga, oppoq devorga… oppoq badaniga qarashdan uyalib kaftlaini yuziga bosganicha o’ksib – o’ksib yig’lab yubordi…” Ertasiga hech gapdan bexabar Maqsadjon kamandirovkaga ketadi. Uyda qizchasi bilan yolg’iz qolgan Mahzuna uchun yana azob uqubatli, iztirobli soatlar boshlanadi. Hikoya muqaddimasi xotimada yana takror beriladi, qahramon ruhiyatidagi iztirobni ifodalash uchun yozuvchi telefondan foydalanadi. Go’yo Mahzunaga telefon qo’ng’irog’I ham o’sha fayzsiz ziyofat oqshomini, ko’zlari hayvoniy hirs bilan yonib, “telefonlashamiz” deya yaltoqlangan Bo’ri Sobitovichni eslatadi. “Telefon qattiq, asabiy jiringladi. Mahzuna qo’lidagi likobchani tashlab yubordi, likobcha ustol ustiga tushdi, sinmadi”. Asarning oddiy o’quvchiga g’ayritabiiy tuyulishi mumkin bo’lgan xotimasi, kulminatsion nuqta hisoblanadi. G’ayrimilliy muhit iskanjasida ruhiy iztirob tartayotgan Mahzuna bir qarorga kela olmay dag’dag’a bilan sapchib jiringlayotgan telefon go’shagini beixtiyor ko’taradi. Qarangki, fahshga to’la Bo’ri Sobitovich ovozini emas, iymon, hayo, sadoqat ramzi Sharq ayolining – onasining ovozini eshitadi. Qizi tug’ilgan yili vafot etgan onasi narigi dunyodan turib go’yo Mahzunani ma’naviy qo’llaydi: “Voy qizim-ey, o’takam yorildi-ya!! Telefonni nega olmayapsan? Kechasi bilan alag’da bo’lib chiqdim-a, bolam!! Uying tinchmi, ishqilib?.. Mahzuna dastakni ikki qo’llab quchoqlagancha ho’ngrab yubordi”. Xullas, hikoyada milliy xarakterning hayo, vafodorlik, oilaga sodiqlik, poklik kabi qirralari Mahzunaning ichki dunyosini tahlili misolida mahorat bilan ochilgan. Muallif estetik ideali har qanday buzuq muhitda bo’lmasin, haqiqiy 63

o’zbek o’zligini yo’qotmaydi, degan haqiqatni ifodalaydi. Ayollarimizni poklikka undovchi yuksak tarbiyaviy, ma’naviy g’oyani ilgari suradi. II bob yuzasidan quyidagicha xulosalarga keldik Birinchidan, estetik ideal san’at asarlariga mujassamlangan voqelikka bo’lgan hissiy munosabat ekanligi tadqiq etildi. Ikkinchidan, estetik ideal ijodkor konsepsiyasini ya’ni uning o’ziga xos yo’nalishini belgilab ko’rsatishini o’rgandik. Uchunchidan, estetik ideal ijodkorning shaxsi, dunyoqarashi, hayotiy qiziqishlari va mahorati bilan bog;liq hodisa ekanligi o’rganildi. To’rtinchidan, Nazar Eshonqulning “Tobut” hikoyasidagi estetik ideal va ijtimoiy muhit masalasi tahlil qilindi, hikoyada, psixologik bayon usuli yetakchilik qilganligi hikoya misolida o’rganildi. Beshinchidan, X.Do’stmuhammadning “Bugun ertalab” hikoyasidagi qahramon masalasi estetik ideal muammosi bilan uyg’un holda tadqiq etildi, hikoya qahramonlarining ismi-sharifi yo’q, ular lirik qahramonlarga o’xshab dilidagini ichdan taftish etganlari misollarda tahlil qilindi. 64

Oltinchidan, Nazar Eshonqul va Xurshid Do’stmuhammad hikoyalaridagi o’ziga xosliklar individual tahlil qilindi. III.BOB. Ramziylik ijodkor konseptsiyasining asosiy mezoni. III.1. Xurshid Do’stmuhammadning “Jajman” hikoyasida ramziylik hamda makon va zamon muammosi. Istiqlol davri o’zbek nasri tarixini yaratayotgan bir necha avlodga mansub soz san’atkorlari izlanishlarida inson shaxsiga nisbatan yangicha ijodiy nuqtai nazarlar yetakchilik qilayotir. Ularning mazmun – mohiyatidagi istiqlolning istiqbolini belgilayotgan erkin jamiyat kishisi qanday xislat – xususiyatlar sohibi bo’lishi kerak, dega bosh ma’no hozirgi nasrimizdagi inson konseptsiyasi masalasining o’zak mag’zini tashkil qiladi. Shu ma’noda keyingi yillar hikoyachiligida “…qahramonlar ong oqimining hissiy – assotsiativ tafakkur tarsi orqali shaxs va jamiyatning bog’liqlik aloqalarini badiiy tahlil qilish…” ustivor yo’nalish kasb etmoqda. 65

Inson konseptsiyasi hamisha san’atkorning dunyoqarashi, g’oyaviy – estetik qarashlari, haypotiy ideali va ijodiy pozitsiyasidan tarkib topadi. Shu boisdan ham hozirgi hikoyachiligimizda adiblarimiz bugungi kun odamlari ma’naviyatidagi, fe’l – faoliyatidagi fazilatlar va nuqsonlarni shunchaki qayd etish bilangina kifoyatlanishayotgani yo’q. inson shaxsiyatidagi komiklik xususiyatlarini asosini belgilovchi ezgulik, e’tiqod, adolat tuyg’ularini tarbiyalash va shakllantirish borasida har tomonlama barkamol shaxs bo’lib kamol topishlari uchun ular oldiga muayyan talablar ham qo’ymoqdalar. Zotan, ushbu vazifalar bugungi nasrimizning ustuvor ma’naviy – axloqiy kredosini tashkil etadi. N.Eshonqul, X.Do’stmuhammadlarning “Maymun yetaklagan odam”, “Jajman” kabi hikoyalarida insonlar tabiatidagi ma’naviy – axloqiy xislatlarni topish va aks ettirish, qahramon ko’nglida kechgan tuyg’ular ziddiyatini, ongi – shuuridagi fikrlar evrilishlari ma’nosini ramzlarga ko’chirish adiblar hikoyalaridagi shaxs konseptsiyasiga oid nuqtai nazarlarni va badiiy tadqiqotchilik printsiplarini ko’rsatadi. Zotan, har bir asarning badiiy barkamolligi qahramon psixologiyasi nechog’lik xolis va hayotiy yorqin aks ettirilgani bilan belgilanadi. Modomiki, inson konseptsiya san’atkor dunyoqarashi, estetik pozitsiyasi bilan uyg’unlikda namoyyon bo’lar ekan, ularning mushtarakligi adibning badiiy salohiyatini tayin etadi. Xalqimizda bir miri kam degan ibora bor. Aslida, o’n sakkiz ming olam bekami – ko’st, to’rt ko’z tugal mukammal, aslida odamlar ideal emas. Bu xildagi mulohazalarning yuzaga kelish sababi dunyo va inson haqidagi tushuncha va tasavvurlarga borib taqaladi. Har bir inson shu, jumladan adib o’z e’tiqodi – amolidan kelib chiqib, bu yorug’ dunyoni ham o’z tushunchasidagi yaxshi odamni ham muayyan o’z idealida tasavvur qiladi. Shunga ko’ra, insonning psixologiyasi, fikriy sajiyasini, atrof – tevaragini o’z rayiga qarab o’zgartirishga intiladi. “Jajman”, “Maymun yetaklagan odam” singari hikoyalardagi badiiy idrok, ramziy obraz va ifoda ma’nolarini ko’zdan kechirar ekanmiz, davr taqozosiga ko’ra, hikoya janri tabiatida ham sifat o’zgarishlari sodir bo’layotganini ko’rish mumkin. Chunki bugungi kunda hikoyachiligimiz o’z mundarijasida mustaqillikka erishgan 66

jamiyatning talablari va extiyojlarini aks ettirish sari yuz burdi. Shuning uchun ham asarlarda bashariy qadriyatlar asosini tashkil etgan yuksak gumanizm baland mavqe kasb etayotir. Adabiyotshunos B.Sarimsoqov alohida ta’kidlaganidek, “Nazariy jihatdan san’at asari tabiatga, hayotga taqliddan yaratiladi. Biroq bu taqlid hayotning oddiy nusxasidan iborat bo’lmasligi lozim. Hayotga taqlid badiiy ijodda muayyan istedod, xis – tuyg’usi, tafakkuri, ideali ta’sirida umuminsoniy qadriyatga ega bo’lgan yangicha badiiy hayot yaratish demakdir”. Istedodli adibimiz Xurshid Do’stmuhammad ijodi, xususan, “Jajman” 1 hikoyasida ushbu mulohazalarning o’ziga xos tasdig’ini ko’rish mumkin. Shavqatsiz realistik idrok va ifoda adib hikoyalaridagi bosh estetik mezon sifatida ko’zga tashlanadi. Ularning ko’ngil bahridan terib jamlagan tuyg’ular, kechinmalar, uy – fikrlar sintezi, deyish mumkin. Hikoyada voqealar bozor va unda oralab yurgan g’alati bir maxluq atrofida yuz beradi. Hikoyadagi badiiy tasvirda juda katta ramziy mazmundorlik mavjud. Hikoya davomida shu narsani aniq his qilish mumkinki, adib tasviridagi Bozor – hayot, Jajman – nafs ramzi sifatida talqin qilinadi. Zero, o’z nefsini jilovlay olmagan inson tashqi jihatdan qanchalik (olmaxondek) chiroyli bo’lmasin, (tulkidek) ayyor va bunday odamlar jamiyat uchun (sichqondek) zararlidir. Ma’lumki, tulki ham sichqon ham boshqalarning rizqiga ko’z tikib yashaydi. “Chinakam badiiy asar hamma vaqt javobsiz savoldir. Bordi-yu, adib unda biror muammo ko’targan bo’lsa ham bu – amalda hal qilib bo’lmaydigam muammodir” – degan edi Asqad Muxtor. Shu ma’noda, X.Do’stmuhammad “Jajman” hikoyasida Zardusht boboning o’y – hayolari orqali ham umuminsoniy muammolar haqida qayg’uradi. Nazar Eshonqulning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasida ham shaxs konseptsiyasi va ijtimoiy muhit masalasi ramziy obrazlar zimmasiga yuklangan. Falsafiy mazmundorlik orqali yoritilgan. Xususan, ma’naviy – inteliktuak erkinlikni qo’lga kiritish oson ish emas; aksincha, ushbu hodisa yangi ruhiy 1 X.Do’stmuhammad. Jajman. Toshkent. 1995. (bundan keyingi misolar ham shu nashrdan olingan) 67

hadlarni egallash evaziga axloqiy hislat – hususiaytlar kasb etish orqali kechadi. Ana shundan keyingina insonning ma’nan hamda fikran komillik xuusiyatlariga ega bo’lishi tafakkur erkinligiga erishish natijasi o’laroq vosil bo’ladi. Mazkur g’oyaviy – badiiy fikr hikoyadagi shaxs konseptsiyasi talqinidagi o’zak ma’noni belgilab beradi. Inson mustaqil fikrlash, u yoki bu masalada o’z qarashlarini ishonchli, asosli qilib bayon eta olishi uchun ongidagi zanjirlarni, to’siqlarni yengib o’tishi talab qilinadi. Hikoyadagi rassom chol hayoti esa mutelik, tobelik iskanjasida kechgan. Asarda alohida diqqat qilinishi lozim bo’lgan holatlardan biri shuki, bu – bo’yniga kishan tortilgan maymun hamda yigitning ishonchdan porlagan ko’zlari. Maymun bilan nur chuqur ramziy ma’nodorlikka ega. Maymun – qahramonning mutelikka mahkum etilgan ko’ngli. Uning buyniga solingan (zanjir emas) kishan ham tarang tortilgan, mustahkam. Qarangki, ong – shuur yani fikr mute, tuyg’ular tobe bo’lib, inson o’zini emin – erkin his etmas ekan, dadillik va jo’shqinlik, fojialar bilan turfa xil muammolar sababini o’z nomi bilan atash shijoati qaror topmaydi. Shu boisdan ham rassom chol taqdiri, hayoti bilan bog’liq har bir detal, holat, kayfiyat hikoyaning emotsional – psixologik muhitini yuzaga keltiradi. Asardagi badiiy ifodaga ko’ra, har bir jumla qahramon ruhiyatini, qilmishlarini ayon etish barobarida yangi fikr tug’diradi. Yana bir o’ziga xos xususiyat N.Eshonqul hikoyalrida so’zlar also jaranglamaydi, yaltiramaydi, ular mayus, mahzun, dardchil va dilgir suhbatdosh sifatida hosil bo’ladi. Har bir badiiy – barkamol asar sobit va qat’iy xarakterga ega bo’lgan odamga o’xshaydi. Shu ma’noda N.Eshonqul hikoyalari bo’lar – bo’lmasga har kim bilan gaplashgisi kelavermaydi. Dardkash, qalbdosh odamlargina sir – asrorini ochadi, badiiy obrazlar qatlamiga yashiringan ma’nolariga oshno etadi. N.Eshonqul hikoyalari ana shunaqa qalbi butun asarlardir. Yuqoridagi misollarda ko’zatilganidek, hid hamda shula ramzlari rassom chol hayotining badiiy obrazlar orqali ifodalanayotgan umumlashmasidir. Kuzatishlardan ko’rinadiki, so’z san’ati va realistik tasvir madaniyatining asosiy tili, bu – ramz. Darhaqiqat, adibning o’zi ta’kidlaganidek, “ramz – 68

voqelikning timsolidir. Voqelikning aynan o’zi go’zal emas, uning timsoli go’zaldir. Illo tosh emas, toshga yo’nilgan hayol go’zal. Adabiyotning ilohiy kuchi ana shu hayolni yarata olishda ko’rinadi. Ijod yaratishdir. Yaratish esa, ilohiyotga daxldorlikdir. Yaratish zavqi barcha zavqdan, yaratish azobi barcha azobdan yuksakroqdir. Go’zallik yaratish esa bu ilohiyotni charhlashdir”. Adibning “Maymun yetaklagan odam”, “Zulmat saltanatiga sayohat” kabi asarlarida chuqur ildiz otgan mazkur xususiyat mustaqillik davri hikoyachiligida yorqin ko’rinish kasb etadi. Zero, keyingi yillardagi badiiy tajribalarida (“Shamolni tutib bo’lmaydi”, “Tobut”, “Xaroba shahar surati”, “Ozod qushlar”, “Muolaja” va h.k) psixologik tahlilning o’ta murakkab shakli ustuvorlik qiladi. Ko’rinadiki, N.Eshonqul, X.Do’stmuhammad hikoyalaritahlili misolida kuzatilganidek, adiblarning ramziy obraz va ifodalarga asoslangan badiiy nigohi o’ziga xos, betakror va ayni paytda bir – birini takrorlamaydigan alohida xususiyatlarga ega. Insonni tushunish hamda tushuntirishda, g’oyaviy – badiiy izlanishlarning o’zak mohiyatini tashkil etgan insonning tabiatga, jamiyatga, odamlarga bo’lgan munosabatini badiiy –estetik o’rganish jarayonida adiblarning o’ziga xosligi ham bir – birlaridan farqlanishi ham ochiq – oydin ko’rinadi. Ushbu adiblar hikoyalaridagi shaxs o’zining insonparvarlik fazilatlari bilan hozirgi mustaqillik davri kishisining ma’naviy – intellectual ruhiyatini tarbiyalash va kamol toptirishda faol xizmat qila olishi bilan ham etiborlidir. Hozirgi davr o’zbek hikoyachiligining yana bir hususiyati shundaki, ularda ruhiy hamda faoliyat tasviri ancha murakkablashdi. Bu murakkablik insonning ichki dunyosining nihoyatda chigal va yetib bo’lmas puchmoqlarini ochishga intilish bilan bog’liq holda yuzaga keldi. Til bilan ifodalab, ko’z bilan ko’rib, quloq bilna eshitib bo’lmas ruhiy holatlarni o’quvchiga aniq, ta’sirchan yetkazishda adiblar ramziy tasvir hamda talqinga murojaat etdilar. Bunday ramziy tasvir va ifodalar esa hikoyalarning mazmun hamda shakl uyg’unligida inson ruhiyatiga chuqurroq nigoh tashlashga imkon bermoqda. Realistik adabiy asar syujeti zanjiri xalqalarini tashkil etuvchi voqea – hodisalar muayyan bir makon va zamonda yuz berishi tabiiydie. Bu – hayot va 69

adabiyot qonuni. Mana shu qonuniyatga amal qilib yozilgan badiiy syujetlar puxta boladi. Xo’sh, makon va zamon deganda nimalarni tushunamiz. “Makon – adabiy asar voqea – hodisalari sodir bo’ladigan aniq makon, joy (shaxar, qishloq, vodiy kabi)”. “Zamon asar voqealari yuz beradigan vaqt – davr, tarixning bir bulagi. Masalan, “O’tkan kunlar” voqea – hodisalari tariximizning muayyan bir manzili va davrida yuz bergan : Otabek, Kumushbibilar faoliyatidan o’sib chiqqan voqea – hodisalar (Marg’ilon, Toshkent, Quqon va ular atrofidagi qishloqlar)da va aniq bir davr – XIX asr o’rtalarida yuz bergan; Otabek va Kumushbibilar – XIX asr o’rtalaridagi o’zbeklarning tipik vakillari. Bu omil – roman syujetining qiziqarli, hayotiy, haqqoniy bo’lib chiqishiga imkon yaratgan. “Mehrobdan chayon” romani voqea – hodisalari, asosan, Qo’qon shaxrida, Xudoyorxon zamonida (XIX asrining ikkinchi yarmi) bo’lib o’tgan. “Mirzo Ulug’bek”, “Ulug’bek xazinasi”, “Sarbadorlar”da tasvir etilgan voqea – hodisalar, qahramonlar faoliyatlari Samarqand va uning atrofidagi joylarda yuz bergan (XV asrning birinchi yarmida). “Qo’llar”, “Doxunda”, “Sudxo’rning o’limi”, “Buxoroning jin ko’chalari”, “Inqilob tongi” asarlari voqea – hodislalri Buxoro shahri va amrligi hududida XX asr boshlarida yuz bergan. “Qora oltin” romani voqealari bizning zamonimizda Farg’ona vodiysida sodir bo’lgan “Momaqaldiroq”, “Qasoskorning oltin boshi” romanlari voqealari Zarafshon vodiysida inqilob arafasida yuz bergan. “Navro’z” romani voqealari Jizzax shaxrida, “Lolazor”, “Ming bir qiyofa”, “Jimjitlik” romanlari syujeti voqealari Toshkent, Samarqand va Farg’ona vodiysida shaxsga sig’inish avj olgan davrlarida bo’lgan. “Cho’l burguti”, “Shohi so’zana”, “Bnafsha atri” asarlari voqealari 50-60 – yillarda Mirzacho’lda vo’lib o’tgan. “Toshkentliklar” , “Xazrati inson” voqealari Urush yillari Toshkent shahrida yuz bergan. “Qilko’prik”, “So’ngi bekat”, “Olabo’ja”, “Qora kamar” , “Otamdan qolgan dalalar” asarlarining voqealari asosan Surxon vohasida Boysunda inqilobdan oldin va keyin yuz bergan. “Mash’al”, “Mangulik” romanlari voqealari Xumson va Bustonliqda inqilobdan keyingi dastlabki yillarda kechgan. “Farg’onada tong otguncha”, “Ufq”, “Mavlono Muqumiy” romanlari voqelari Farg’ona vodiydi turli davrlarda voqe 70

bo’lgan. “Navoiy”, “Alisher Navoiy”, “Navoiy Astrabodda”, “Guli va Navoiy”, “Navoiynoma” asarlari voqealari XV asrda Hirod va uning atrofida kechgan. “Davr mening taqdirimda” romani voqealari O’zbekiston va xorijiy Sharq mamlakatida, “Amu” romani voqealari Afg’onistonda, “Tug’ilish” romani voqealari Bekobod metalurgiya zavodi qurilishida 50 – yillarda kechgan. “Nur qidirib…” qissasi voqealari urushdan keyingi yillarda Pokistonda, “Chodirali ayol” qissasi voqealari Afg’onistonda, “Kashmir qo’shig’i” qissasi voqealari (ramziy) Hindistonda turli davrlarda yuz bergan. “Daryosini yo’qotga qirg’oq” romani voqealari Amudaryosining quyi oqimi – Xorazmda, “Borsa kelmas”, “Qoraqalpoq qissasi voqealari turli yillarda Qoraqalpog’istonda bo’lib o’tgan. “Bo’ronlarda bordek halovat…”, “Oltin qum” voqealari Zarafshon vohasida bizning zamonamizda yuz bergan… Xullas, har bir realistik asar voqea – hodisalari aniq makon va zamonda sodir bo’lishi – badiiy syujetning zarur shartlaridandirki, bu qonuniyatni sira yoddan chiqarmaslik kerak. Ta’kidlash joizki, zamon va makon badiiy syujetning tarkibiy qismi yoki unsurlaridan biri emas, balki uning omili, hayotiyligi va haqqoniyligi manbaidir. Makon va zamon syujetga o’z muhrini bosadi, uni jonlantiradi, ta’sirchanligini oshiradi sermazmun qiladi… Makon va zamon haqida gap ketgan ana shu narsani ham eslash joizki, qalamga olingan voqea – hodisalar yuz bergan yohus yuz berishi muqarrar bo’lgan makon (joy) tarixan aniq (Toshkent, Samarqand, Buxoro, Xiva, Qo’qon, Marg’ilon Andijon, Jizzax…) bo’lishi, ba’zan to’qima nom (Shahrixon kabi) bo’lishi ham mumkin. Agar asarda tasvir etilgan voqea – hodisalar yuz berishi mumkin bo’lgan makon nomi to’qima bo’lsa ham unda baribir konkrent bir makon belgilari singdirib yuboriladi. Yana bir gap. Realistik asar voqealari bir makonda yuz berishi ham, turli joylarda sodir bo’lishi ham mumkin. Chunonchi, “Tug’ilish” romani voqealari, asosan, bir joyda – Bekobod shahrida yuz bergan, “Chinor” romani voqelari esa O’zbekistonning turli shahar va qishloqlarida, Qoraqalpog’istonda yuz bergan. Umuman, badiiy syujet voqealarining bir makonda yoxud turli joylarda yuz 71

berishi – muallifning estetik - g’oyaviy niyati va qahramon harakteri mantiqiga bog’liq bo’lgan ijodiy ishdir. Shuningdek “zamon”ning qancha vaqtni o’ziga qamrab olishi ham muallifning ijodiy niyatidan kelib chiqadi. Adabiy asar syujet voqealari bir yoki bir necha yillar va hatto, bir kunda sodir bo’lishi ham mumkin. Chunonchi, Ch.Aytmatovning “Asrlarga tatigullik kun” asarida bosh qahramon hayotining, asosan, bir kunida yuz berishi muqarrar bo’lgan voqea – hodisalar qalamga olingan, “Qutlug’ qon”da 1912-1916 – yillarda yuz bergan hodisalar ko’rsatilgan. “Qullar” romanida esa 1825-1933 – yillarda (100 yildan ortiq) sodir bo’lgan voqea – hodisalar tasvirlanadi. Yana bir gap. Realistic asar syujetiga bosh qahramon hayotidan olingan bir kun, bir yil yoxud bir necha yil va hatto, ikki uch avlod tasvir etilishi ham mumkin. Masalan, Ch.Aytamatov “asrlarga tatigulik kun romanida bosh qahramon hayotidan anlab olingan bir kunlik voqea – hodisalar tasviri bilan cheklangan bo’lsa, “Qutlug’ qon”da Oybek bosh qahramon – Yo’lchi hayotida 1912-1916 – yillarda yuz berishi muqarrar bo’lgan voqealrni qamrab oladi. Yozuvchi Parda Tursun “O’qituvchi” romanida bosh qahramon Holmurodning tug’ilgan kunidan boshlab umrining oxirigacha yuz bergan voqealarni ko’rsatadi. “Navoiy”, romanida yozuvchi bosh qahramonnning hayot yo’lini to’liq aks ettirmaydi, balki Alisher navoiy hayot yo’lining bir bo’lagi (shoir hayotining dramatizmga va voqea – hodisalarga boy qismi –Alisher Navoiyning Samarqanddan Hirotga – Sulton Husayn Boyqaro huzuriga qaytishidan boshlab, hukmronlik, vazirlik, bosh vazirlik, hokimlik davrlarida kechgan voqea – hodisalarni qamrab oladi). “qullar” romanida yozuvchi Sadriddin Ayniy bosh qahramon – qullarning uvh avlodi (Meqqadam – Rahimdod, Gulandom, Farhod – birinchi avlod; Ergash, Qulmurod, Muhabbat – ikkinchi avlod; Hasan – uchinchi avlod) vakillari obrazlarini yaratgan – ular hayotlarida yuz bergan asosiy voqea – hodisalarni syujetga asos qilib olingan. Lirik asarlarda makon va zamon (epik va dramatic asarlaridagidek) keng ko’lam va miqiyosda tasvir etilmaydi, balki, lirik qahramonning his – tuyg’ulariga chuqur singdirib yuboriladi. Bunday asarlardagi zamon va makonni faqat his etish mumkin, xolos. 72

Ramziylik makon bilan zamon obrazni muayyan uyg’unlikda tasvirlash uchun ijodkor badiiy shartlilikning boy imkoniyatlariga suyanadi. Inson xilqatiga xos shunday xislatlar mavjudki ulardan ayrimlari hamma vaqt mavhum, tushunchalar sifatida yashaydi. Bunday barqaror hislatlar insonning real borliqdagi hatti – harakatini, harakterini, ruhiy boyligini belgilab beradi. “Nafs” deb atalmish mavhum tushuncha odamzodning ibtidosidan intihosigacha mohiyatini belgilab beruvchi xususiyatdir. So’z san’atida juda qadim zamonlardan buyon nafs ma’naviy – axloqiy kategoriya sifatida goh usha mavhumligicha goh real narsa yoki jonzotga ko’chirilgan obraz sifatida tasvirlanib kelinadi. Juda ko’p adibu shoirlar nafsning hasratlari haqida asarlar yozganlar. Xorut va Morut haqidagi mashhur afsona Navoiy ijodidagi “ko’ngil iti”, undan keyingi davrlar og’zaki va yozma asarlarda nafs balosi haqida ko’plab ibratli fikrlar bayon etiladi. Hozirgi o’zbek hikoyachiligida ham nafs haqida talaygina asarlar yaratilgan. Lekin ularning birortasida nafs aniq shaklu – shamoyilga ega obraz sifatida aks ettirilmagan. Bu narsa Xurshid Do’stmuhammadning “Jajman” hikoyasida yuz ko’rsatadi. Hikoyada uzoq o’tmish, ya’ni zardushtiylik dini hukmron bo’lgan davr bilan hozirgi tarixiy davr - Zardusht bobo, Jajman va bozor obrazlari bevosita sintezlaydi. Hikoya mazmunini Jajman deb ataluvchi sichqonga ham, tulkiga ham, odamga ham o’xshamaydigan yebtuymas mahluqning bozor ahli boshiga slogan turli tashvishlari tashkil etadi. Asar erta tongda beva ayolning faryodi bilan boshlanadi. Mana shunday keyin bozordagilarning o’y – fikri Jajmanni tutib olish va jazolash bo’lib qoladi. Bozordagi har xil quritilgan meva – chevalarni sotuvchilar Jajmanning nimaligini uni qaysi bir jonivordan urchiganligini aniq bilmaydilar. Shu bois ulardan ayrimlari uni tutib olib o’ldirishga, boshqalari esa u bilan til topib murosa qilib yashashni ma’qul ko’radilar. 73

Jajmanning nimaligini uning qayerdan qanday paydo bo’lganligini faqat Zardusht bobogina aniq biladi. Jajman dualistik e’tiqodiy qarashlarni ifodalovchi otashparastlikda ezgulik homiysi Axuramazdaga qarshi kurashuvchi yovuz deb Axriman tomonidan yaratilgan maxluq edi. Demak, nafs balosining ildizlari yovuzlik dunyosiga borib bog’lanadi. Qoqifurushlarning Jajmanni tutib o’ldirish haqida qarorlari qaydarajada qat’iy shiddatli bo’lmasin, uni o’ldirib bo’lmasligini tanho Zardusht bobogina biladi, xolos. Bu esa inson bor ekan nafs hech qachon o’lmasligi haqidagi azaliy va abadiy falsafaning o’ziga xos badiiy in’ikosidan iborat edi. Hikoyada ifodalangan g’oyaga ko’ra hayotda barcha salbiy voqea – hodisalarning mohiyatini anglab yetish uchun insonda pokiza qalb hamda yuksak e’tiqod bo’lishi zarur. Bozor axli orasida bunday hususiyat faqat Zardush boboda mujassam edi xolos. Hikoyada Zardusht bobo inson vujudida joy olgan nafsning yovuz axriman tomonidan yaratilgan mahluq ekanligini biladigan zot sifatida tasvirlangan. Hikoyaning o’ziga xosligi shundaki, unda ilk bor nafsning obrazi, uning tashqi qiyofasi chiziladi. Bozor ahli va Zardusht bobo obrazlarining tasvirini esa adib o’quvchilarning tassavuriga xavola qiladi. Faqat juda zarur bo’lib qolgan o’rinlardagina u boboning o’siq qoshlari, yoniq ko’zlari va oppoq soqoliga ishora qiladi. Jajmanda barcha jonzotlar xislati mujassamlashgan. Tirik mavjudod jumladan eng oily xilqat inson ham nafsga ega. Inson birinchi galda o’z nafsini tiya olishi kerak, ana shunda u emin – erkin yashaydigan ulug’vor falsafa ifodalangan. Buni Zardush bobo yaxshi bilsa ham, lekin ko’rgan zahoti Jajmanni eslay olmaydi. Adib zarduh boboning ruhiy holatini keksalarga xos xotira zaifligi bilan asoslaydi. Ma’lumki nafsning ehtiyoji chegara bilmaydi, unga qancha erkinlik berilsa shuncha kuchayaveradi. Shu munosabat bilan hikoyadagi makon va zamonning chegaralari badiiy shartlilik tufayli nihoyatda keng qamrovga egaligi masalasiga e’tibor qaratish lozimdek tuyuladi. Adib hikoyaga Zardush boboning bolaligi haqida tush epizodini kiritadi. U tushda Otash momosini ko’kko’z deb hovuchiga 74

olib ketganligini ko’radi. Folklorga xos ushbu mativ ajdodlar sabog’ini unutishi o’z nafsiga qul bo’lib qolishdan iborat, degan g’oyaga ishora vazifasini o’taydi. Bozordagi sotuvchilar Jajmanni tutib olib, chalajon holga kelguncha kaltaklashadi. Shu payt tim adog’idagi devor ortida gursillagan ovoz yanada kuchayganligini zardusht bobo sezadi. Bozor ahli Jajman o’ldi deb hukm o’qigach kutilmaganda u insonga xos ovoz bilan “Lo – kila!, lo – kila!..” deb qichqiradi. Shu paytdagina olamon Zardusht boboga murojaat qiladi. Biroq vaqt o’tgan edi. Tim adog’idagi devorning bir qismi o’pirilib, ana shu teshikdan Ahrimanning qo’sh hovuchi chiqadi. Uning hovuchidan esa oldingi Jajmanga qaraganda durkunroq Jajman sakrab tushadi. Bu esa nafsning o’ldirib bo’lmaydi degan qadimiy g’oyani o’ziga xos obrazli ifodasi edi. Mazkur hikoya haqida bir qancha fikr – mulohazalar masalan, dastlab N.Dovurbolva hikoyaga munosabat bildirib “Jajman so’zi “Jajji” ma’nosini anglatib, jamiyatdagi nafsga berilish oqibatida ro’y bergan salbiy nuqsonlar qoralanganligini aytadi” B.Ro’zimuhammad bu asar haqida to’xtalib adibning maqsadi Jajmanni qoralash emas balki bozor ahlining ziqnaligini fosh etishdan iborat kabi fikrni bildiradi. Uningcha tanqidchi va adabiyotshunoslarning muhim kamchiligi “eksiztentsializm” falsafasini yaxshi bilmasliklaridadir. Chunki Jajman kaltaklangach uning oxirgi aytgan “Lo – kila!, lo – kila!” so’zlari “alik ol” ma’nosini anglatib, ushbu so’zlar orqali u izdihomga salom berganmish. Tadqiqotchi G.Sattorova esa asarning falsafiy mohiyatini to’g’ri tushunmaslik oqibatida har – xil fikrlar aytilganligini to’g’ri ta’kidlaydi. Haqiqatdan ham Jajman sintezlashgan ramziy obraz bo’lib, u insondagi nafs balosining jonlantirilgan ramzidan iborat. Zardusht bobo esa iymon va ezgulik timsoli. Hikoyani diqqat bilan sinchiklab o’qilsa, Zardusht boboning Axuramazdaga qilgan iltijolarini, oldindagi falokatdan ogohlantirishlarini bozor ahli eshitmaydi. Olamon Jajmanni zo’rlik, johillik bilan mahv etmoqchi bo’ladi. Aslida esa u nafsni faqat ma’rifat, iymon va e’tiqodni tarbiyalash bilan yengish mumkin, xolos. Zardusht bobo esa bozor ahlining birorta murojatiga javob 75

qaytarmay, hamma vaqt ezgulik homiysi Axuramazdadan najot so’raydi. X.Do’stmuhammadning mazkur hikoyasi bilan ma’rifatsiz iymoni zaif kishilargina jaholatga yuz buradi va jajmanlar hanlasiga duch keladilar demoqchi. Adib hikoyada millat mintalitetidagi nafs ortidan quvsh turli balo – qazolardan duchor bo’lishdan kishilarni, zamondoshlarimizni ogohlantirishni nazarda tutgan. Yuqoridagi uch xil munosabatdan G.Sattorova hamda N.Dovurboyevalarning fikrlari haqiqatga yaqin. B.Ro’zimuhammad esa hikoyani o’rinsiz “ekzistentsiyalizm” falsafasiga olib borib taqaydi. Bizningcha “Jajman” uzoq o’tmish bilan barcha zamonlar qatori bugungi davr kishilaridagi ma’naviy – axloqiy qarashlarni badiiy sintez qilish yo’li orqali yaratilgan falsafiy asar. Adabiy – badiiy sintezning bu turi o’ta darajada murakkab bo’lib, unda ijodkorlar o’z bilimi va istedodi, dunyoqarashidan kelib chiqqan holda turlicha yo’ldan boradilar, turli – tuman vosita hamda usullardan foydalanadilar. Yozuvchi “Jajman” hikoyasida badiiy shartlilikka amal qilib, uzoq o’tmishda yashagan va birorta ijod muloqotda bo’lmagan obraz bilan nafs balosiga mukkasidan ketgan zamondoshlarimizni bir makon va zamonda uchrashtiradi. Garchi Zardusht bobo sotuvchilar bilan biron marta jonli suhbatlashmasa ham, sotuvchilar unga bir necha bor murojaat qiladilar. Utimning kiraverishidan o’rin olgan, uning narsalariga Jajman biror marta chang solmaydi. Chunki u iymon yog’dusi bilan yashaydigan e’tiqodi baland inson sifatida hioya voqealari rivojida madidativ (harakatga keltiruvchi)lik vazifasini o’taydi. U poklik iymonlilik na’munasini ko’rsatuvchi ramziy obraz. Adibning yana bir yutug’i shundaki u 90-yillar o’zbek hikoyachiligida ilk bor nafsni yeb tuymas Jajman maxluq sifatida jonlantirdi va butun hikoya voqealarini harakatga keltiruvchi, asar konfliktini doim tarang tutib turuvchi bozordagi dramatik vaziyatni bir xil qaltislikda ushlab turuvchi ramziy obraz sifatida yaratdi. Demak, uzoq o’tmishdagi ajdodlarimiz tasavvuridagi yarim mifik, yarim real inson qiyofasidagi Zardusht bobo obrazini hozirgi zamon kishilari bilan birgalikda tasvirlash hamda ularni muloqotga kiritish, badiiy shartlilikning nihoyat 76

keng qamrovli mezon asosida yoritish badiiy sintezning muvaffaqiyatli chiqishini ta’minlagan. Chunki hikoyani o’qigan har bir shaxs bozor ahli bilan Zardusht boboning realligiga shubha qilmaydi. Bu esa obrazlarning ramziylik asosiga qurilishidan dalolat beradi. Hikoya voqealari bo’lib o’tadigan makon shartli harakterga ega. Bozor ramziy ma’noda dunyoni anglatsa, tor ma’noda real voqelikdagi bozorni bildiradi. Aniqroq qilib aytsa, bozor va unda harakat qiluvchi kishilar birgalikda olib qaralsa, bu epik makon mamlakatimizdagi bozorlardan birini, personajlar esa xalqimiz vakillarini tashkil etadi. Hikoyada zamon ham shartli bo’lib, aniq ma’noda u XX asrning oxirgi o’nliklariga to’g’ri keladi. Shu bilan birga makon va zamonni bosh obraz Jajman faoliyati bilan bog’liq holda talqin qilinsa, makon basher ahli yashaydigan barcha zaminni ifodalasa, zamon otashparastlik e’tiqodlari vujudga kelgan davrlardan hozirga qadar bo’lgan qamrovni tashkil etadi. Buni hikyadagi bir nechta o’rinlarda ham tasdiqlaydi: “ – To’g’ri ilgari ko’zimizga ko’rinmagan, u bir siqim, ikki siqim mayiz yegani bilan kamayib qolmasdik, “yesa – yebdi-da” dedik. Indamadik. Keyin, sezib – sezmay erkatoyimizga aylantirdik. Zardusht boboning yuziga mayin tabassum yugurdi. Jajman sekin – asta timdagilar bilan opoq – chapoq bo’lib qolgan davrlarini esladi”. Keltirilgan parchani o’zi anglatib turibdiki, hikoya aniq zamon bilan keng miqiyosdagi makon va zamon sintez qilingan. Chunki insoniyat nafs baosi bilan goh kelishib, goh unga isyon ko’tarib yashaydi. Asardagi makon va zamonning yeakchi ramziy obraz – Jajman birlashtirib turadi. Shunday ekan istagan vaziyatda makon va zamon yo keng, yo tor, aniq miqiyosda voqe bo’ladi. Bunday hususiyat faqat badiiy sintez mahsuli. Shu nuqtai nazardan qaralsa, hikoyadagi Jajman jonlantirilgan maxluq qiyofasida tasvirlansa ham, mohiyat jihatidan u umumbashariyatga aloqador hususiyatdir. Binobarin hikoyaning g’oyaviy mazmuni yagona olingan bir davr uchun emas, balki umuman insoniyat tarixi, hozirgi va kelajagi uchun dolzarblik kasb etadi. 77

X.Do’stmuhammad ijodiy niyati o’tmish bilan zamonaviy voqelikning o’ziga xos tarzda bog’lash edi. Bu bog’liqlik hikoyaga falsafiy ruh va falsafiy talqin bag’ishlagan. Chunki ijodkorning ijodiy niyatida makon va zamonning obrazlarning ramziyligi badiiy shartlilikning keng miqiyosda qo’llanilishi tufayli yuzaga kelgan. Bizningcha “Jajman” adibga “Bozor” romanini yozish uchun alohida tayyorgarlik bosqichi, boshqacha aytganda, g’oyaviy – badiiy dasturlik vazifasini o’tagan. Xulosa qilib aytganda uzoq o’tmish bilan hozirgi zamon muammolarini yaratishda ijodkor birinchi galda o’zi yashayotgan davr hamda jamiyatining dolzarb muammolaridan kelib chiqishi ularni kitobxonga aniq va ta’sirli yetkazishga xizmat qiluvchi ramziy tasvirdan o’rinli foydalana olishi zarur. Chunki ijodkor g’oyasining bu turi badiiy shartlilik qonuniyatining ramziy tasvirini ta’minlovchi imkoniyatlarni ijodkor tomonidan to’la ro’yobga chiqara olishga bog’liq. X.Do’stmuhammadning “Jajman” hikoyasi “Bozor” romaniga nisbatan keng va chuqur falsafiy talqinga moyil asar bo’lib, bu hususiyat faqat obraz sathidagi badiiy sintez hisobiga yuzaga kelgan. Kishilarning ozodlikka, porloq kelajakka da’vat etib, aslida jamiyatning g’oyaviy qullik iskanjasida tutib turuvchi hukmron mafkura inson ruhini, hsaxs erkinligini bo’g’ishning birdan –bir yo’li edi . Komunistik edial, komunizm deb atalishi porloq kelajak jamiyatining barcha qatlamlarini o’ziga mahliyo qilib olgan yaqin o’tmish kishilari ruhiyatini erksizlik, ma’naviy qullik zabt etib olganligini kamdan kam, asosan peshqadam ziyolilargina teran anglab yetgan edilar ilg’or ziyolilar, adibu shoirlar, dramaturg va olimlar jamiyatning barcha a’zolarini g’aflat uyqusidan uyg’otishga birinchidan bo’lib bel bog’ladilar. Ular nafaqat Sharq balki, G’arb adabiyotiga xos tasvir usullarini, obraz yaratish vosita va imkoniyatlarini o’zaro muayyan uyg’unlikda yaratish yo’lidan borib, murakkab hamda ko’p ma’noli ramziy obrazlar kashf etishda ulkan muvaffaqiyatlarga erishdilar. G.Markes, Ch.Aytmatov, A.Kamyu singari XX asr jahon adabiyotining yirik va betakror namayondalariijodkordan ularni voqelikni, 78

zamondoshimiz shuurini qamrab olgan chigal muammolarni butun murakkabligi bilan aks ettirish tamoyillaridan ijodiy bahra olish yo’lidan bordilar. X.Do’stmuhammadning “Jajman” hikoyasida insondagi nafsning o’lmasligi, uni imkon boricha jilovlash lozimligi kabi adabiy g’oya ilgari surilgan . Xullas, X.Do’stmuhammadning “Jajman” hikoysida yuksak darajadagi Shrq falsafasi mujassamlangan. Bu bilan yozuvchi millat tabiatidagi salbiy xususiyatlarni ko’rsatadi. Nafs orqasidan kelishi mumkin bo’lgan falokatlardan insoniyatni ogohlantiradi. Zardushtiylik ta’limoti, undagi afsonaviy obrazlar (Axuramazda, Ahriman) yozuvchi uchun bir ramziy, badiiy detal vazifasini bajargan. III.2. Nazar Eshonqulning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasida qahramon va voqelikni ramzlar vositasida aks etishi. 80 – yillar o’zbek hikoyachiligi yangi taraqqiyot bosqichiga kirdi. Desak yanglishmaymiz. Chunki anyi mana shu yillarda hikoyada ko’p muammolik yuzaga keldi. Endi adiblar 30-50 – yillardagi kabi hikoyani kichik muammoga bag’ishlash yo’lidan bormay, bir hikoyaning o’zida shaxs va jamiyat milliylik va umuminsoniylik masalalarini chuqur badiiy tahlil qila boshlashdi. Hikoyachilikdagi ko’p muammolilik asar tarkibida turli – tuman ramzlarni qo’llash, allegorik obrazlardan foydalanishga yo’l ochdi. Ramzlar garchi realistik tasvirnining eng samarali ta’sirchn vositasi bo’lishlari barobarida asarning strukturasini murakkablashtirishlari tabiiy hol. Murakkab badiiy struktura asar asosida yotgan mohiyatini aniq va biryoqlama talqin etishga moneylik qiladi. 79

Chunki bunday murakkab badiiy struktura faqat va faqat badiiy sintez orqali yuzaga keladi. Mafkuraviy badiiy sintezda ana shunday holda duch kelamiz. XX asrning so’ngi choragi o’zbek hikoyalarida voqelikni falsafiy tahlil va talqin etish, qahramon ruhiyatining chuqur va qorong’u qatlamlariga nazar solish, inson umrining mazmuni, mohiyati haqida mulohaza yuritish amoyili kuchaydi. Nazar Eshonqulning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasi bu jihatdan alohida ahamiyatga ega. Bir hikoyaning o’zida bir –biri bilan aloqador bir nechta ma’naviy – axloqiy muammolarni badiiy talqin qilish, shaxs va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarning turli – tuman qirralarini aks ettirish ijodkorda badiiy sintezga murojaat qilishga tabiiy ehtiyoj tug’diradi. Nazar Eshonqul bu hikoyasida badiiy g’oyaning baxstalab usuliga qul uradi. Istedodli, ammo baxtsiz qismatga ega rassom chol obrazi vositasida shaxs o’tmishi va taqdirini bog’lashga intiladi. Hikoyaning ramziy va kinoyatli nomlanishining o’zi asarda g’ayri oddiy g’oya ifodalanganligidan bu g’oya esa nomuvofiq narsalarni muvofiqlashtirish, nouyg’un holatlarni uyg’unlashtirishdan iborat murakkab badiiy g’oyani umumlashtirib berishdan iborat. Diqqat bilan yondashilsa, mantiqiy urg’uning “maymun” va “odam” so’zlarining qaysi biriga tushishi bilan hikoyaning g’oyaviy mazmuni, adib nazarda tutgan ma’noning mohiyati oydinlashadi. Bu satsialistik tuzum davrida odamning paydo bo’lishi haqidagi F.Engils tomonidan yetakchi falsafiy konsepsiya sifatida qabul qilingan daktirinaga nizbatan kinoyaviy munosabat hikoya zamiida qabarib turganligini ilg’ash mumkin. Hikoyadagi kinoyaviy munosabat ramziylikning, qahramon ruhiyatidagi kolliziyaning real hayot bilan aloqadorligini anglab yetishga imkon beradi. N.Eshonqul sho’ro davrida yaxshi mansablarda ishlagan, o’zidagi bor imkoniyatlarni tuzum ravnaqi uchun sarflagan, oqibatda ana shu tuzum tomonidan “puf sassiq”qa chiqarilgan keksa shaxsning fojiaviy qismati orqali jamiyatning poydevori qonli zo’ravonlikka asoslanganligini ko’rsatishga erishgan. 80

Chol yaxshigina rassom bo’lgan. U estedodini ijod uchun emas, balki tahlikali tuzum manfaatlari yo’lida sarfladi. Biroq arzimagan nafaqa evaziga chiqitga chiqarilgan, u o’zining aldanganligini anglab yetadi, ammo bu anglashdan unga naf yo’q edi. Chunki, umrning armonli davrlari yetib kelgan edi. Cholning asosiy ,ashg’uloti qo’ni – qo’shnilar himmat qilib kirikgan ovqatni hafsalasizlik bilan tanavvul qilish va so’ngi suratini oxiriga yetkazishdan iborat edi. Hikoyadagi har bir obraz, har bir tafsil ramziy mazmunga ega. Rassom chol butun estedodini porloq jamiyat qurish uchun sarflab, oxir – oqibatda hech narsaga erishmagan, aldangan ko’plab kishilarning ramziy ifodasi bo’lsa, “1957”, “1947”, “1937”, “1928”, “1926” tartiba terib qo’yilgan rasmlardagi qora rangning tobora quyuqlashib borishi mamlakat boshidan kechirgan og’ir, tahlikali yillarning tasviridan iborat. “Huvillab qolgan qishloqlar va ko’chalar, egalari tashlab ketgan uylar, o’ziga chorlab turgan qabristonlar, o’lim isi kelib turgan har – xil qurollar, yig’layotgan ayollar va bolalar, biyday dalani bosib ketgan o’laksaxo’r quzg’unlar, murdalar ortilgan aravalar, panjarali aravalar, yonib ketgan qishloq qandaydir qo’rquvdan… qotib qotib olamon, sirli mahluqlar, yirtqich hayvonlar, yuzlariga har – xil jonzodlarning niqoblarini kiyib olgan odamlar… bazmu jamshid qilib o’tirgan shotirlar, yalong’och ayollar, ma’suma qizlar, qovjirab qolgan gullarning suratlari aks etgan edi” Cholning muayyan tartibda terib quygan rasmlari xalqimizning boshidan kechirgan ma’naviy – axloqiy qiyofasi, iymon – e’tiqodi zaiflangan jamiyatning ramziy solnomasi edi. Shuni aloxida ta’kidlash kerakki, adibning ushbu hikoyasi ilk bor 1989-yilda e’lon qilingan. Demak asar sho’ro tuzumi ham hukmron bo’lgan bir davrda yozilgan. Binobarin, adib rasmlar bilan ijtimoiy – siyosiy jamiyatni ramzlar orqali tasvirlashga majbur edi. Hikoyada insonlar hayotini, ular tarbiya topgan zamon va davr ruhini faqat ramziyik vositasida aks ettirish mumkin edi. Shu bois asarda mafkuraviy ijodkor g’oyasiga bo’ysunmaydigan birorta ham ortiqcha tafsil va tasvir uchramaydi. Hattoki chol yashaydigan hovli va uyning chirkin hidi, uning tashqi qiyofasidagi 81

kiyinishi, hatti – harakatidagi barcha unsurlar o’zaro mantiqiy – mafkuraviy ijodkor g’oyasiga asoslangan. Cholning qimorvoz, pulga mukkasidan ketgan, uni topish uchun har qanday yaramaslikka, hatto o’z otasini do’pposlashga yetib borgan o’g’li ham iymon – e’tiqodli, insof va adolat tuyg’usini yo’qotgan ustabid tuzum davri yoshlarining ramziy tasviridan iborat edi. Hioyadagi ikkita rasm kishi diqqatini o’ziga alohida jalb etadi. Birinchisi “1921” yil raqami bilan belgilangan quyuq urmondan zabardast bir yigitning maymunni majburiy ravishda yetaklab chiqayotgan suratdir. Bizningcha rasmda adib ikkita tafsilga urg’u bergan. Bular yigitning kuch g’ayrat nuri bilan balqib turgan ko’zi va kuch – quvvat yog’ilib turgan ko’rinishi bo’lsa, ikkinchisi maymunni yetaklab olgan arqonning tarang tortilganligi. Fikrimizcha, bu ikki tafsil mehnat orqali maymunning odamga aylanishi haqidagi ta’limot qancha zo’rma – zo’raki bo’lsa, porloq, barcha teng va adolatli farovon jamiyat qurish haqidagi satsiolizm qonuniyati ham shu qadar sun’iy va zo’ravonlikka asoslanganligiga ramziy ishora vazifasini o’taydi. Ikkinchi rasm esa chol umrining so’ngi damlarida chizgan, ya’ni uni qirq yillik faoliyati mobaynida ishlagan suratlardan farqlanib turar edi. Bu suratda uning dastlabki suratdagi manzaraning teskarisi aks etgan edi. Unda “maymun umidsiz, ko’zlariga g’am cho’kkan, yuz – ko’zida hayotdan nishona qolmagan, munkaygan bir cholni o’rmon sari yetaklab ketardi”. Asarda sotsializm nazariyasining hayotiy asoslari sun’iy ekanligi, mehnat, taraqqiyot hamma vaqt ham yuksak jamiyatga olib bormasligini, u faqat inson manfaati, uning ma’naviy – axloqiy kamoloti uchun xizmat qilsagina ko’zlagan maqsadga olib borishi, chol va maymunning ikki davrda, ikki vaziyatda tasvirlanishi orqali aks ettirilgan. Maymunni quyuq o’rmondan yetaklab chiqqan zabardast yigit yangi tuzumning ramzi bo’lsa, ikkinchi suratdagi umidsiz, ko’zlariga g’am cho’kkan, munkaygan cholning maymun etagida, yana quyuq o’rmon tomon ketishi esa tuzumning mag’lubiyatini ifodolovchi ramzdir. 82

Sotsializm ta’limotining g’ayriinsoniy mohiyatini fosh etuvchi bu hikoya rassom chol qismati misolida mustabid tuzum ustidan o’qilgan odilona hukm yanglig’ jaranglaydi. Shu o’rinda aloxida ta’kidlash lozimki, cholga qo’shni hovlida ijaraga yashovchi hikoya roviysi bo’lgan navqiron yigit bir uy sotib olishga qancha orzumand bo’lasin, cholning chirkin hid anqib yotgan hovlisini sotib olishdan bosh tortadi. Bu yosh avlodning sukunat anqigan o’tmishi jamiyatga qaytmasligiga ramziy ishoradan iborat. Chunki cholning fojiali hayoti, u yashagan chirkin sharoit, chizilgan rasmlardagi mavhum qora rang qamrovida aks etgan hayot endi hech kimni mahliyo qila olmasligi ravshan. Bundan tashqari hikoyada ijodkor qahramon portretini yaratishni ham o’ziga xos raamziy nuqtalarin topgan. Ayniqsa hikoyadagi bosh qahramon chol qiyofasi o’ziga hos tarzda chizilgan. Xullas, 80-yillar o’zbek hikoyachiligida Nazar Eshonqul “Maymun yetaklagan odam” hikoyasida o’tmish bilan bugunni ramziy obraz hamda tuzum ustidan o’zining la’natlovchi badiiy hukmini chiqarishga erishdi. Hikoya hozirga qadar g’oyaviy – badiiy ahamiyatini yo’qotmay kelmoqda. Asardagi ijodkor usuli adabiyotning inson, jamiyat kelajagi haqida badiiy bashorat qilish vazifasi naqadar boy imkoniyatlarga ega ekanligini isbotlab berdi. “Maymun yetaklagan odam” hikoyasi asrdosh obrazini yaratish yo’lida yetmish yillik tajribalarning muayyan intixosi va ayni zamonda yangi bosqichning boshlanishi bo’ldi. Binobarin, shu asar bilan o’zbek hikoyachiligida yangi davr boshlandi deb aytish mumkin: “U qovoqlari soliq, soqoli qirilmagan, bir paytlar semiz bo’lgan, ajinlar taram qilib tashlangan, ko’rimsiz yuzi badjaxl ma’budlarning xaykaliga o’xshab ketadi. Unga qaraganda odamning yuragi noxush bir xisdan orqaga tortar edi. Ko’zlari xissiz va ifodasiz. Go’yo bu portrek orqali yozuvchi qahramonning kim ekanligi haqida kitobxon aniq taassurot uyg’ota oladigan ma’lumotlar beradi. Shu bois kitobxon ana shu badiiy chizgilardan so’ng o’zing o’sha odamga nisbatan ancha yaqin his qiladi. Bu yaqinlik zamirida esa inson taqdiriga qiziqishdek oily 83

tuyg’ular yotadi. Nazar Eshonqulning portret yaratish mahorati o’ziga xos. Yozuvchi bosh qahramon tashqi qiyofasini birdaniga to’liq bermaydi, balki butun asar davomida g’oyatda qiqa shtrixlar orqali ko’rsatadi. Odatda, avval bunday portretlarda eng xarakterli detal qayd etiladi, keyin bu dastlabki taassurot yana qator shtrix va qirralar bilan tuldiradi. Natijada kitobxon kuz o’ngida jonli qiyofasi namoyyon bo’ladi. Cholning portreti boshqacha yaratilgan bo’lsa-da undagi har bir shtrix nozik psixologik yuk tashiydi. Tashqi ko’rinishning xar bir detal cholning ichki dunyosi bilan uzviy bog’lanadi. Nazar Eshonqulning ijodida o’zgachalik, boshqacha yozishga intilish ko’zga tashlanadi. Mazkur hikoyani yozishda ana shunday o’ziga xos yo’ldan brogan. Yozuvchi qahramon holati va u bilan bog’liq voqealikka oddiy kuzatuvchi sifatida nigoh tashlaydi. O’z taassurotlarini esa hikoyachi qahramon tilida bayon etadi. Yozuvchi ta’rificha chol rassom, ammo unda amaldorga xos kibr, badjahillik xususiyatlari ham mavjud. Qahramon portretining tasviriga oid ana shu birgina chizgining o’zi ham yozuvchining badiiy niyati nima ekanligiga ishora qiladi. Bundan tashqari hikoyaning “Maymun yetaklagan odam” deb nomlanishi ham o’quvchini mushohadaga undaydi. Sarlavhani o’qigan har qanday kitobxon maumun odamni yetaklaganmi, yoki odam maymunnimi? Deb o’ylaydi va bu savolga hikoyani o’qib bo’lgach javob topadi. Rassom chol atrofdagilardan uzilib qolgan hech kim bilan muomila qilmaydigan va ayni paytda hech kimni nazarga ilmaydi. Atrodagilarga nisbatan esa alamzada. Yozuvchi qahramon qiyofasini chizar ekan, hikoyada murakkab inson harakterini badiiy talqini mazmun orqali kitobxonga yetkaziladi. Yozuvchi o’z qahramonlarining tashqi qiyofasidagi eng harakterli detalni, xulq atvoridan yetakchi bu xususiyatni butun asar davomida takror va takror qaytaradi. Portretni ifodali va yorqin qilish uchun odatda shunday qilinadi. Bu esa portretlarni individuallashtirishga yordam berib, uni burttirib ko’rsatadi. Buning ustiga xuddi shu detall yuk tashishda xarakterning muhim bir qirrasini o’zida ifodalasa, u holda bu qahramon psixik qiyofasining turg’un xususiyati hisoblanadi. 84

Ma’lumki, yuz qarash, kulgilarda insonning ichki chuqur qalb zilzilaridan tortib, tuyg’ularning eng nozik ottenkalargacha o’z aksini topadi. Shuning uchun ham Nazar Eshonqul asar boshlarida qahramonning tashqi qiyofasini u yoki bu darajada chizgach, uni boshqa detallar bilan to’ldirishga harakat qilmaydi. Balki har gal o’sha portret detallarga qayta – qayta murojaat etadi. Bunda yozuvchi ush bu detallarni shunchaki takrorlamaydi, balki ularning har bir takrori qahramonning muayyan vaziyatdagi ruhiy xolati, kechinmalari, oily tuyg’ularini ifodalashga xizmat qildiriladi, yuz qarash, kulgi ifodalarining o’zgarib turishini nozik xarakterlaydi. Qahramonning yuzida, qarashida to’liq ifodasini topadi. Bunday paytlarda xislarning tashqi aksi tug’risida muallif izox bilan cheklanadi xolos. “Maymun yetaklagan odam” hikoyasini o’qir ekanmiz rassom cholning chizgan suratlarida o’zbek xalqining yetmish yillik mafkuraviy tutqunlik davridagi hayoti yaqqol aks etganligini sho’ro davrining o’zbek xalqining taqdiriga qoldirgan qora izlarini ko’ramiz. XX asr o’zbek adabiyotida “hikoya – qisqa, lo’nda va ixcham janr” degan tushuncha ko’p yillar mobaynida ardoqlab kelindi. Bu tushuncha an’anaga, aqidaga aylandi. Vaholanki, badiiy ijodda har qanday an’ananing aqida tusini olishi depsinishga aylanadi. Ijodda esa depsinishning ortga chekinishdan farqi katta emas. “Maymun yetaklagan odam” shu ma’noda noan’anaviy edi. Hikoya hajmi to’rt – besh qog’ozdan kattaroq, qisqa va lo’nda ham yozilmagan, ayniqsa, undagi mungli – vazmin ohang ko’p yillar mobaynida yozuvchilarimiz ko’niktirilgan yasama ko’tarinkilikdan mutlaqo faqr qilar edi. Hikoya qahramonining ayanchli taqdiri tasvirini aytmaysizmi?! Omadsiz va mavhum qismat egalari obrazi sho’ro adabiyoti sahnasidan batamom quvib chiqarilgan, bunday qahramonlar timsoliga qo’l urish adabiy beodoblik sanalishi qon – qonimizga singib ketgan bir paytda “Maymun yetaklagan odam” qahramoni bo’lmish rassom chol chizgan “suratlarga qandaylik mavhumlik yopirilib kirayotgan edi, bu mavhumlikni suratma – surat ortib 85

borishi… Mavhumlik tasvirda ham, buyoqda ham seziladi”. Cholning “ko’zlari hissiz va ifodasiz”, uni ko’rgan odamning yuragi g’ash tortadi, ko’ngli behuzur bo’ladi, kayfiyati buziladi. Yashab turgan uyida chirkin va shaltoq is anqiydi. Hikoyada ruhiy holatni kuchaytiruvchi timsollar ko’p, ularning hech biri bevaj ishlatilmaydi, balki muallif ko’zda tutgan bosh maqsad – rassom chol fojiasini chuqurroq va bo’rtiribroq ifoda etishga xizmat qiladi. Badiiy ishora va timsollarga etibor qaratilsa, chol qismatida 70 yillik sho’ro mafkurasi, e’tiqodning ayanchli qismati mujassam topgan ko’rinadi. Nazar Eshonqul ana shu birgina hikoya bilan umr shomini boshidan kechirayotgan katta bir tuzum ustidan o’zining badiiy hukmini o’qigan edi. Uning tili tasviri beshafqat, ba’zan ma’daga tegadigan darajada qora buyoqlarga boy, lekin, ifodalar beshafqatligi, qora rangning quyuqligi zamirida bedod tuzum tufayli barbod bo’lgan umrga, umarlarga nisbatan rahm – shafqat to’la edi. Xullas, N.Eshonqul dastlabki hikoyalari bilan adabiyotga havaskor boshlovchi qalamkash emas, professional malakadagi adib sifatida kirib keldi. U oz, lekin soz yozdi. Adabiy jamoatchilik, keng muxlislar ommasi uning hikoyalarini kutib yuradigan bo’lishdi. Shunday bir paytda “Tobut” hikoyasi chop etildi. Mazmun hikoya ham mazmunan, ham mantiqan “Maymun yetaklagan odam”ning davomidek o’qiladi. Hatto “Tobut”dagi bosh memor avvalgi hikoyadagi rassom cholning o’zi. Rassom cholning vujudidan, istiqomat qilayotgan uyidan ufunat arimas, bosh memor xxotirasini chizgan shahardan o’likxonaning qo’lansa isi tarqalmaydi. Darvoqe, Nazar Eshonqulning deyarli barcha asarlarida qo’lansa is qahramonning ruhiy holatini bo’rttirib tasvirlashda o’ziga xos vositaga aylanadi. Ehtimol, ayrim o’rinlarda yozuvchi qora bo’yoqni haddan tashqari quyuqlashtirib yuborgandek tuyular lekin b tasodifiy emas. Nazar Eshonqulning tasvirlarida tasodifiylik, noaniqlik, nokerak tashbehlar uchramaydi. Zero, u so’zni nihoyatda nozik xis etadi, boshqacha aytganda, Nazar Eshonqul o’z so’ziga javob beradigan yozuvchilar sirasiga kiradi. Misol uchun “Tun panjaralari” qissasidagi qo’yidagi jumlaga ko’z yugurtiraylik: “Men bu ayolning eshikni yopmay ham, og’irligidan 86

mayishib ketgan siz to’shakda xur – xur uxlab yotganini ko’rsam, hamisha ko’z oldimga botqoqda huzur qilib uxlab yotgan semiz cho’chqa keladi”. Kitobxon shunday tasvir, ayolga nisbatan bu qadar bepisandlik shartmi, zarurmi degan hayolga kelgan zahoti muallifning, “Yo’q” odam haqida bunday fikrlash yaramaydi, bunday nafrat bilan so’zlash kerak emasligini men ham bilaman” degan so’zlarini o’qiydi. Demak, yozuvchining diqqat – nazariga tushayotgan holat – voqelikning o’zi muallifdan shunday ifodalarni tanlashni taqozo qiladi. Adibning hikoyalar nomlanishiga e’tibor beraylik, ulardagi tun, qora, xaroba, zulmat, tobut, o’lik, og’riq sifatlari umumlashib, N.Eshonqul badiiy tafakkuri o’q chizig’ini tashkil etadi, yozuvchining erksizlik, mustabidlik, yovuzlik va razolatu qabohatga bo’lgan cheksiz nafaratidan, mana shunday g’ayriinsoniy holatlar tug’diradigan ufunatli, qo’lansa va shikasta qismatlarning alamidan kelib chiqadigan faryod va nidolar sifatida o’qiladi. Bir asarda boshlangan faryod va nido keyingisidatasvirlangan norizo va bo’ysunmas isyonda davom etadi. N.eshonqulning barcha asarlarida qadimiy vazmin va mayus musiqa yanglig’ saqlanib kelayotgan birdek tanish ohang kitobxonlarimizni ham ta’sirchan, sirli va mushohadakor o’ylarga toldiradi. III bob yuzasidan quyidagicha xulosalarga kelindi: Birinchidan, ramziylik – hikoya yaratish jarayonida ijodkorlarning poetik konsepsiyasini (yo’nalishini) belgilab beruvchi vosita ekanligi hikoyalar misolida tahlil qilindi. Ikkinchidan, Xurshid Do’stmuhammadning “Jajman” hikoyasidagi ramziylikka keng o’rin berilganligi (ya’ni bozor-hayot; Jajman-nafs ramzi va h.k) hikoya tahlilida o’rganildi. Uchunchidan, adibning “Jajman” hikoyasidagi zamon va makon muammosi sarhadsiz ekanligi, bundan tashqari, Zardusht boboning o’y-hayollari orqali umuminsoniy muammolar ko’tarilganligi hikoyadan olingan misollar orqali tadqiq etilgan. 87

To’rtinchidan, Nazar Eshonqulning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasidagi qahramon va voqelik ramzlar vositasida ochib berilganligi tahlil qilindi. Beshinchidan, adibning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasidagi shaxs konsepsiyasi ijtimoiy muhit bilan birlashib falsafiy mazmundorlik kasb etganligi tahlil qilindi. Oltinchidan, Nazar Eshonqul va Xurshid Do’stmuhammadning hikoyalaridagi ramziy vositalardan foydalanish mahoratlari qiyosiy tahlil qilindi ya’ni Nazar Eshonqul ramziy vositalardan qahramon va voqelikni uzviy bog’lashda foydalansa, Xurshid Do’stmuhammad esa ruhiy iztiroblar iskanjasidan foydalanganligini aniqladik. Umumiy xulosalar Pafos – adabiyotshunoslikka notiqlik san’atidan o’tgan atama bo’lib, ijodkorning butun asarga singib ketgan ehtirosi boshqacha aytganda, badiiy asarga jon boxsh etgan emotsional asos. Pafosda ijodkor fikri va hissiyoti shunday yaxlit ko’rinish oladiki mana shu birlikni tushunish va his qilish asarning yetakchi g’oyasini belgilovchi muhim kaliti hisoblanadi. Bundan tashqari pafos tushunchasi ijodkorning yoritilayotgan mavzuni chuqur his qilishi va bu hissiyotning badiiy asarda zuhurlanishi namoyyon bo’lishidir. Pafos asarga ruh bag’ishlaydigan ijodkorning konseptsiyasini (yo’nalishini) belgilaydigan omildir. Shu nuqtai nazardan o’zbek hikoyachiligida deyarli o’rganilmagan pafos, estetik ideal, ijodkor konseptsiyasi masalalarini hikoyanavislar Nazar Eshonqul va 88

Xurshid Do’stmuhammad hikoyalari misolida tadqiq etib quyidagi umumiy xulosalarga keldik: Birinchidan, mazkur dissertatsiyamizda pafos va uning o’ziga xos xususiyatlarini, ini asar g’oyasi va ijodkor konseptsiyasi bilan uyg’unligini hikoyalar misolida tahlil qildik. Ikkinchidan, xarakter va asar qahramonlarining tabiatlaridagi individuallik va ta’sirchanlik masalalarini o’rgandik. Uchinchidan, N.Eshonqul va X.Do’stmuhammad hikoyalaridagi xarakterlarining voqelikka, jamiyat hayotiga bo’lgan munosabatlarini ruhiy tahlillarda ko’rsatishga o’rindik. To’rtinchidan, ijodkor estetik ideali va ijtimoiy pozitsiyasini muvofiqligini tadqiq etdik. Beshinchidan, N.Eshonqul hikoyalaridagi estetik ideal va ijtimoiy muhit muammolarini adibning hikoyalari misolida tahlil qildik. Oltinchidan, X.Do’stmuhammad hikoyalaridagi qahramon masalasi estetik ideal tushunchasi bialn uyg’unlikda o’rgandik. Yettinchidan, adibning hikoyalari ramzlar, timsollar asosiga kurilganligini tahlillarda ko’rsatishga o’rindik. Sakkizinchidan , X.Do’stmuhammadning “Jajman” hikoyasidagi ramziylik makon va zamon muammosi bilan qorishiq holda berilganligini tadqiq etdik. To’qqizinchidan, N.Eshonqulning “Maymun yetaklagan odam” hikoyasida qahramon va voqelik ramzlar vositasida aks etganligini tahlilarda ko’rsatdi. Xullas o’zbek hikoyachiligida pafos va ijodkor konseptsiaysi yo’nalishi muammosi munozarali masalalardan. Chunki bugungi o’zbek adabiyotida milliy qadriyatlarni qayta tiklash adabiyotning estetik asoslarini mumtoz adabiy merosimiz bilan chambarchas aloqada ko’rish bu davr adabiyotining xarakterli xususiyatiga aylandi. Shu bilan birga rivojlanagan jahon xalqlari ma’daniyatini ijodiy o’rganish uchun sharoit yetildi. Natijada milliy adabiyotimiz adabiy meros va jahon adabiyotining yuksak na’munalardagi xususiyatlarni mushtarak etgan o’ziga xos adabiyotga aylandi. 89

Mustaqillik davri adabiyotining o’ziga xos tizimga ega bo’lishida bu davr hikoyachiligining ham katta ahamiyati bor. Bizga ma’lumki davr eng dolzarb muammolarini bevosita badiiy talqin etishda hikoya janri peshqadam bo’lib kelgan. Hajmning ixchamligi va boshqa ko’plab janr qulayliklari bunga to’la imkoniyat yaratib bergan. Shunday qilib, epik turning bu kichik janri bugungi o’zbek adabiyotiga xos barcha obyektiv va subyektiv xususiyatlarni o’zida mujassam etadi. N.Eshonqul bilan X.Do’stmuhammad hikoyalarida qahramolarning voqelikka, jamiyat hayotiga bo’lgan munosabatlari o’laroq, yuzaga kelgan fikrlari, nuqtai nazarlari bir – biridan farqlansada lekin ularning hikoya yaratishdagi pafosdan foydalanish mahoratlari o’ziga xos ijodiy konseptsiyalari mushtaraklikka ega. Biz, yuqorida ijodini tahlil qilgan adiblarning asarlarini qiyosiy tahlil qilib shunday xulosaga keldikki, bugungi kun o’zbek hikoyachili o’ziga xos adabiy hodisa sifatida shakllangan bo’lib, ko’p asrlik adabiyotimizni yangi bosqichga ko’taruvchi omillardan biridir. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati I. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari . 1. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent. “O‘zbekiston”, 2003 II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari . 2.O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonuni. Toshkent. 1997 III. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari . 90

3.Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T. O‘zbekiston, 2008. 4.Karimov I.A. Istiqlol va ma’naviyat. – T.,O‘zbekiston, 1994. 5.Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol taraqqiyot yo‘li.– T.,1992. 6.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.– T.,1992 IV. Asosiy ilmiy adabiyotlar . 7.Aristotel. Poetika. Yangi asr avlodi. T. 2005. 8.Cho‘lpon. Adabiyot nadir?. T. Cho‘lpon. 1994. 9.Yoqubov.X. G‘oyaviylik va mahorat. T. Fan. 1963. 10.Normatov.U. Janr imkoniyatlari. G‘afur Gulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. T. 1970. 11.Sarimsoqov.B.I. Badiiylik asoslari va mezonlari. T. Universitet. 2004. 12.Juraqulov.U. Xududsiz jilva. T. Fan. 2006. 13.Sulton I. Adabiyot nazariyasi. T. O‘qituvchi. 1980. 14.Fitrat A. Adabiyot qoidalari. T. Cho‘lpon. 1994. 15. Hamdam U. Badiiy tafakkur tadriji. T. yangi asr avlodi. 2002. 16. Xudoyberganov.N. O‘z dunyosi, o‘z qiyofasi: Adabiy o‘ylar. T. 1986. 17 Sultonova.I. Yozuvchi uslubiga doir. T. Fan. 1973. 18.Vladimirova.N. O‘zbek hikoyalarining g‘oya va obrazlari. T. Fan. 1963. 19. Imomova.G. Ruhiy iztiroblar. T. Yozuvchi. 1992. 20.Umirov.H. Badiiy psixologizm va hozirgi o‘zbek romanchiligi. T. Fan. 1983. 21.Normatov.U. Uch hikoya, uch dunyo. Yozuvchi. 1999. 26may. 22.Nazarov.B. Yozuvchi va tanqidchi nazari. Yoshlik. 1986. 23.Sodiqov.S. So‘z san’ati jozibasi. Toshkent. O‘zbekiston. 1986. 24.Yo‘ldoshev.Q. Nasrimiz ufqlari. Toshkent. Yozuvchi. 1999. 5may 25.Xolmirzayev.SH. Hikoya haqida. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1985. 25dekabr. 26.Dovurboyeva.N. “Jajman”ning jilvalari. Yoshlik. 1991. V. Qo‘shimcha adabiyotlar 91

27.Qo‘shjonov.M. O‘zbekning o‘zligi. Toshkent. Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti. 1994. 28.Mirvaliyev.S. O‘zbek romani. Toshkent. Fan. 1969. 29.Qodiriy.H. Otam haqida. Toshkent. Adabiyot va san’at. 1983. 30.Sharafiddinov.O. Go‘zallik istab. Toshkent. Adabiyot va san’at. 1985. VI. Badiiy adabiyotlar . 31.Eshonqul.N. Istilo.Toshkent. Yoshlik. 1992. 32.Do‘stmuhammad.X. Qazo bo‘lgan namoz. Toshkent. Adabiyot va san’at. 1996. 33.Xotamov.G‘. Uyi kuygan odam. Yoshlik. 1996. 34.Do‘stmuhammedov.X. Jajman. Toshkent. Sharq. 1995. 35.Do‘stmuhammad.X. Ibn Mug‘anniy. Toshkent. Sharq. 1995 36.Do‘stmuhammad.X. Beozor qushning qarg‘ishi. Toshkent. Sharq. 2010. VII. Davriy nashrlar, to‘plamlarda chop etilgan maqolalar. 37.Doniyorova.SH. Davr va qahramon muammosiga doir. O‘zbek tili va adabiyoti. T. 1999. 38.Otaboyev.A. Shu kunlar nafasi. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1999. 23fevral 39.Ma’marasulov A. N.Eshonqul hikoyalari haqida. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1996. 29mart. 40. Mahmudova Z. ijod psixologiyasi haqida. O‘zbek tili va adabiyoti. T. 2003. 41.Rustamova M. Hozirgi hikoyachilikda ruhiyat talqini. O‘zbek tili va adabiyoti. T. 2004. 42.Matyoqubov S. Badiiy psixologizm qirralari. O‘zbek tili va adabiyoti. T. 2006. 43.Rahimov A. Ruhiy tahlil va ijod. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. T. 1993. 16 iyul 44.Eshonqul J. Ruhiy tahlil ijodi xususida. O‘zbek tili va adabiyoti. T. 1977. 45.Vladimirova N. Ildizlarga nazar solaylik. Sharq yulduzi. 1991. 8 son. 19 46.Xudoyberganov.N. Shaklan asaru, mazmunanchi?. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 2000. 22sentabr 92

47.Malik.T. Qiyomat qarz. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 2002. 1fevral. 48.Matyoqubov.S. Badiiy psixologizm qirralari. O‘zbek tili va adabiyoti. T. 2006. 49.Normatov.U. Milliy nasrimiz tamoyillari. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 1999. 7mart. 50. Oromova N. Xarakter yaratish va ijodkor mahorati. Fan, taraqqiyot va yoshlar. Ilmiy- amaliy konferensiya materiallari. Qarshi. 2013. VIII. Internet saytlari . www.literatura.uz www. ziyonet. uz www. ziyouz. com 93

O'xshashlar

Psixologizm va psixologik tahlil (X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida)

Nazar Eshonqul hikoyalarida badiiy ifoda va obrazlar talqini

Uslub va mahorat (Saida Zunnunova ijodi misolida)

“Yozuvchi g‘oyasi va badiiy obraz” (Odil Yoqubovning “Ko‘hna dunyo”va Pirimqul Qodirovning “Avlodlar dovoni”) romanlari misolida

To’ra Sulaymon she’riyatining g’oyaviy badiiy xususiyatlari