Ишлаб чиқариш таълими методлари - Транспорт - Рефераты

Ишлаб чиқариш таълими методлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

260 KB

И шлаб чиқариш таълими методлари Режа: 1. Ишлаб чиқариш таълими методлари ҳақида умумий тушунчалар. 2. Оғзаки методлар. 3. Кўргазмали методлар. 4. Амалий методлар. 5. Тажриба - амалий ишлар. 6. Таълим методларини танлаш.

1. Ишлаб чиқариш таълими методлари ҳақида умумий тушунчалар Таълим методи деганда ўқитувчи (ишлаб чиқариш таълими устаси) ва ўқувчиларнинг биргаликдаги фаолият йўллари тушунилади. Буларнинг ёрдамида ўқувчилар билим, малака-кўникма, касбий маҳоратларни эгаллашга эришадилар, уларда дунёқараш ҳамда хулқ одатлари тарбияланади, ақлий ва жисмоний куч ва ижодий қобилят ривожланади. Методлар методик усуллар деб аталувчи алоҳида элементларга бўлинади. Масалан, ўқувчиларга йўриқнома беришда иш ҳаракатини кўрсатиш методи қуйидагиларни ўз ичига олади: ҳаракатни иш жараёнида секинлаштириб ва элементар ҳаракатларга бўлиб кўрсатиш. Таълим методлари мактаб ва педогогик тафаккурнинг кўп асрлик ривожланиш тарихида муҳим ўзгаришларга учради. Педагогикада таълим методларини таснифлаш ва белгилашга бир хил ёндашиш мавжуд эмас. «Таълим методи» тушунчасини мазмунини очиш тўғрисида баҳслар давом этмоқда. Баъзи муаллифлар методни белгилашда билим манбаларининг хусусиятларини асосий деб белгилайдилар, бошқалари-ўқувчиларни тафаккурдаги ижодий фаоллик ва мустақиллик, учунчи хил муаллифлар эса ўқувчилар фаолиятида таълимнинг турли босқичларидаги тавсифномани муҳим деб ҳисоблайдилар ва шу кабиларни. Лекин, кўпчилик ҳолларда таълим методлари ахборот манбаларига қараб таснифланади. Чунки улар асосида билим, малака ва кўникмалар шаклланади. Шунинг билан бирга ўқитувчи (ишлаб чиқариш таълими устаси) ва ўқувчиларнинг бу манбалардан фойдаланишдаги фаолияти ва характери ёки муносабатларига боғлиқдир (сўз, ҳиссий образ ва амалий фаолият). Шунинг учун ҳам ишлаб чиқариш таълимининг умумий методларини шартли равишда уч гуруҳга: оғзаки, кўргазмали ва амалий кабиларга (1-расм) бўлиш мумкин.

Ишлаб чиқариш таълим методларининг таснифи Оғзаки Кўргазмали Амалий Оғзаки баён (ҳикоя, тушунти- риш, маъруза) Кўргазмали қуроллар намойиши Усулларни бажариш бўйича машқлар, операциялар, комплекс ишлар Суҳбат Меҳнат усулларини кўрсатиш Мустақил ишлар Ўқувчиларни техник адабиётлар билан мустақил иши Ўқувчиларнинг мустақил кузатишлари Тренажёрлар Ёзма кўрсатма бериш Ишлаб чиқариш саёҳатлари Тажриба амалий ишлар Телевидение, овоз ёзиб олиш Меҳнат жараёнига раҳбарлик қилиш 1-расм. Ишлаб чиқариш таълим методларининг таснифи. Ишлаб чиқариш таълимида алоҳида ўзига хос гуруҳда қўлланиладиган билимлар, малака ва кўникмаларни текшириш методлари ташкил этади. Уларга кундалик кузатишлар, оғзаки ва ёзма сўров, текширув характеридаги

амалий вазифалар, касбга доир синов ишларини бажариш ва таҳлил қилиш кабилар киради. Касб-ҳунар коллежларида назарий ва ишлаб чиқариш таълимини қўшиб олиб бориш, ўқувчиларнинг ишлаб чиқаришдаги иштироки, ишчи жамоалари билан доимий алоқаси, ўзига хос таълим ва тарбия методини тақозо этади. Касб-ҳунар коллежларида хилма - хил таълим усуллари қўлланилади. Улардан баъзилари умумий бўлиб, исталган касбдаги кичик мутахассисларни тайёрлашда, бошқалари эса фақат муайян касбларга ўқитишда фойдаланилади. Бундай методлар хусусий методлар деб аталади. Ишлаб чиқариш таълимининг умумий методларини қараб чиқамиз. 2. Оғзаки методлар Оғзаки методларга: ўқув материалини ўқитувчи ёки ишлаб чиқариш таълими устаси томонидан оғзаки баён қилинишига - ҳикоя тушунтириш, маъруза, сухбат; ўқувчиларнинг техника адабиёти билан мустақил ишлаши, ёзма йўриқнома бериш, овоз ёзуви, телевидение кабилар киради. Материални оғзаки баён қилиш . Ишлаб чиқариш таълимида ҳикоя қилиш, тушунтириш, маъруза, суҳбат ўқув материалини оғзаки баён қилишнинг асосий методлари ҳисобланади. Ҳикоя ишлаб чиқариш таълими устаси томонидан ўқув материалини тартибли, мантиқан изчил, нисбатан кенгроқ баён қилишда фойдаланилади. У пухта ўйланган режа асосида тузилиши материални баён қилишда ноаниқликка йўл қўймаслик учун барча деталлари билан тайёрланиши лозим. Йўриқнома пайтида одатда ҳикоя плакат, диаграмма ишлаб чиқиш материалларида намуналар, мослама кабиларни намойиш қилиш орқали олиб борилади. Тушунтириш - бу муҳокама ўқувчилар билан савол-жавоб қилиш орқали ўқув материалини баён қилишдир. Тушунтириш ҳикояга яқин бўлган таълим

методи ҳисобланади. Ишлаб чиқариш таълимида ҳикоя ва тушунтиришдан алоҳида ҳолда кам фойдаланилади. Масалаларни баён қилишда, масалан: узел ва агрегатларни тузилиши ёки технология жараёнларнинг боришини баён қилишда кўпинча ҳикоя ва тушунтириш бирга қўшиб олиб борилади. Ҳикоя ва тушунтириш ишлаб чиқариш таълими устаси нутқига қўйиладиган умумпедагогик талабларига жавоб бера олиш керак, яъни гаплар тўғри, аниқ қурилиши, талаффуз ва ифодалилик бўлиши лозим (паузалардан фойдаланиш, логик урғу ва интонациялар, овознинг турлича баландлиги, хамда нутқ тезлиги). Ҳикоя-тушунтириш муваффақиятли ўтказилиши учун ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчиларнинг ҳақиқий тайёргарлигини ҳисобга олган ҳолда етказиладиган материални қабул қила олишларини аниқ тасаввур қилиши керак. Бунинг учун ўқувчилар махсус технология, металлар технологияси курсида аввалги ишлаб чиқариш дарсларининг мавзулари бўйича қайси материалини ўтганликларини билиш муҳимдир. Бундан ташқари, ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчиларни йўриқнома вақтида саволлар ёрдамида, нималарни эслашларини текширади ва зарур билимларни уларнинг хотирасида қайта тиклайди. Ҳикоя-тушунтириш одатда мавзу ҳақида тасаввур берадиган ва ўзаро боғлиқ масалалар қўйиладиган қисқача кириш сўзи билан бошланади. Шундай қилинганда ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш таълими устаси баён қиладиган ўқув материалининг идрокли бўлишини ташкил этиш ва йўналтириш мумкин бўлади. Баён мантиқан тўғри ва тугалланган бўлиши лозим. Бунинг учун материални тўғри гуруҳлаш, тартиблаш керакки, кўриб чиқиладиган масаллар изчил жойлашган бўлсин. Ана шунда уларнинг ички боғлиқлиги сақланади ва бу боғлиқлик ўқувчиларга тушунарли бўлиб, кейинги материални ўрганишга замин тайёрлайди. Баён қилиш тартиби аввало ёритиладиган ҳодиса ва ҳаракатнинг изчиллиги билан белгиланади. Аммо, ишлаб чиқариш таълими устаси материални баён қила туриб, тадрижий

равишда маълумдан номаълумга, мақсаддан воситаларга ўтишга алоҳида эътибор бериш лозим. Бирор агрегат ёки узелнинг тузилиши ва ҳаракатини кўриб чиқаётиб, аввал унинг нимага ишлатилишини тушунтириш, сўнг уни тузилишини кўриб чиқиш керак. Бу ўқувчилар диққатини узел ёки агрегатнинг алоҳида қисмлари ва яхлит ҳолда батафсил ўрганишга йўналтиради. Механизмнинг алоҳида қисмларини тахлил қилгандан сўнг, унинг умумий тузилишига қайтиш тавсия этилади, бу эса материални чуқурроқ ва тўлароқ тушунишга ёрдам беради. Йўриқнома ўтказишда вақти-вақти билан жавоби ичида бўлган саволларни қўйиш (яъни, уларга ишлаб чиқариш таълими устаси жавоб беради), шунингдек ўқувчилар тафаккурини фаоллаштирадиган усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчилар бериш мумкин бўлган саволлар, билдириладиган шубҳа ва эътирозлани пайқаши бундай саволларни ўзи ҳам қўя билиш ва ҳал қила олиши керак. Ишлаб чиқиш таълимидаги ҳикоя-тушунтириш ўзининг конкретлилиги билан ажралиб туради. Ишлаб чиқариш таълими устаси умумий ва чалғитувчи мулоҳазалардан қочади, масалаларни ўқувчиларнинг келгуси ишларига мос равишда баён қилади, турли хил қўлланмалардан фойдаланади. Ишлаб чиқариш таълими устаси ҳикоя тушунтиришни тугатаётиб, баён қилинган материалнинг муҳим жиҳатларини таъкидлаб ўтади. Маъруза - дастуридаги далилий материал сифатида хулоса ва умумлашмани ўз ичига олган бирор масаланинг мазмунини изчил баён қилишдир. Материални баён қилишнинг маъруза методидан фойдаланиш ўқув жараённинг такомиллашишига имкон яратади. Маъруза ҳикоянинг янада ривожланган тури бўлиб, ҳар иккала ҳолда ҳам тушунтиришдан кенг фойдаланилади. Дидактик мақсадларга кўра маъруза кириш, шарҳловчи, умумлаштирувчи турлари мавжуд. Улар ўз тузилиши, материални баён қилиниш усуллари, умумлаштириш ва хулосалашнинг характерига кўра бир-

биридан фарқ қилади. Тажрибалар шуни кўрсатадики, маърузада ўрганиладиган мавзу материалини тўла ёритмаслик ўқувчиларнинг кейинги дарслардаги юқори фаоллигини таъминлайди. Янги материални маъруза тарзида баён қилишнинг самарадорлиги шундаки, бунда ўқитувчи (ишлаб чиқариш таълими устаси) ўқувчиларнинг илгари ўзлаштирган билимларига суянади. Бундай ҳолларда фан ичидаги ва фанлараро боғлиқлик катта аҳамиятга эга. Баённинг маъруза усули ўқувчиларнинг билиш имкониятларини ҳисобга олади. У ҳолда ўқув фаолиятини фаоллаштиришдан ташқари ёшларни ўқишни давом эттиришга ва тизимли равишда мустақил билим олишга яхшироқ тайёрланишга имкон беради. Чунки маърузалар у ҳолда ҳам, бу ҳолда ҳам билимнинг муҳим манбаи ҳисобланади. Суҳбат, ҳикоя-тушунтиришдан шу билан фарқ қиладики, унда ишлаб чиқариш таълими устаси фақат ўзи гапирибгина қолмай ўқувчиларни ҳам фаол иштирок этишга жалб этади. Суҳбат таълим методи сифатида ўзининг асосий хусусиятлари- ўқувчиларнинг мавзуни ривожлантиришдаги бевосита иштирокидан келиб чиқадиган фазилатлари ва камчиликларига эга. Суҳбатда ҳикоя методига қараганда ўқувчилар диққатини кучайтириш, уларнинг тажрибаси ва билимини сафарбар қилиш осонроқ. Суҳбат ўқув материалини ўзлаштириш даражасини назорат қилиш, айрим ўқувчиларга якка ҳолда ёндашиш имконини беради, билимларни мустаҳкамлашни енгиллаштиради. Бошқа томондан эса ўқувчилар билдирадиган фикрлар мавзуни изчил ривожлантиришни қийинлаштиради, асосий масаладан чалғитади. Бундан ташқари суҳбат ҳикоя қилишга қараганда кўп вақт талаб қилади. Суҳбатни мутлақо янги материал ўтилаётганда шунинг билан бирга ўқувчилар тасаввурга эга бўлган иккинчи даражали енгил материални ўрганилаётганда ўтказган маъқул. Педагогика амалиётида суҳбатнинг турли кўринишларидан фойдаланилади ва уларнинг аксарияти ишлаб чиқариш таълимида учрайди.

Ишлаб чиқариш таълими устаси суҳбатнинг исталган турини пухта тайёрлайди ва моҳирлик билан йўналтиради. У аввал суҳбатни босқичларга бўлган ҳолда унинг режасини бутун деталлариганча ўйлаб тузади, алоҳида босқичларда ўзи ва ўқувчилар ролини белгилайди (ўзининг нима ҳақда гапириши, ўқувчилардан нималарни сўраши). Суҳбат жараёнида саволларни усталик билан танлаш ва ўқувчилар жавобларига методик жиҳатдан тўғри муносабатда бўлиш ҳал қилувчи роль ўйнайди. Саволларнинг характери ва изчиллиги суҳбатнинг белгиланган режасига асосан мос келиши муҳимдир. Саволлар ўқувчиларни ўйлашга, қиёслашга, ишни фикран режалаштиришга, хулосалар чиқаришга мажбур этиш лозим. Ишлаб чиқариш таълими устаси суҳбат вақтида қуйидаги характердаги саволларни беради:  такрорлаш учун саволлар (кириш суҳбатининг бош назарий дарсларга олинган ва келгусида ишларни онгли равишда бажариш учун зарур бўлган билимларни ишлаб чиқариш таълими устаси томонидан текшириб кўриш ва ўқувчилар хотирасида тиклаш мақсадида қўлланилади);  текширув саволлари (ўқувчиларнинг онгли равишда тиклаш мақсадида қўлланилади);  ўқувчиларнинг шахсий тажрибаларини намоён қилувчи саволлар фақат ўқувчилар тажриба оттирганларидан кейин фойдаланилади, кундалик ва якунловчи йўриқнома ўтказиш пайтида эсга солувчи (ёрдамчи саволлар тарзида қўллаш мақсадга мувофиқдир);  билимларни қўллаш билан боғлиқ саволлар (якунловчи йўриқнома ўтказиш пайтида у ёки бу ҳодисани, масалан, ишлов беришнинг ноаниқлик сабалари, иш режимини асослаш, ишлов бериш технологияси самарадорлигини белгилаш кабиларни тушунтиришда фойдаланилади;  у ёки бу фарқини баҳолашга хизмат қилувчи саволлар (ўқувчилардан ҳодисани асослай олиш маҳоратида талаб қилинади, масалан: «Сверло тўғри чархланганми?», «Агрегатларга техник хизмат кўрсатиш сифатини ва носозликларнинг сабабини аниқланг» ва бошқалар).

Ишлаб чиқариш таълими устаси мўлжалланган мақсадидан чалғимаслик ва суҳбатни ўзи бошқариб бориш учун ўқувчилар жавобларининг характерига қараб саволларни турлаши мумкин. Ишлаб чиқариш таълими устаси суҳбат жараёнида бутун гуруҳга савол беради; у суҳбат давомида саволлар қўйишни ўқувчиларга таклиф қилиши мумкин. Саволларни шундай тузиш керакки, улар ўрганиладиган мавзунинг моҳиятини акс эттириши, аниқ ва бевосита ўқувчиларнинг иши билан боғлиқ бўлсин. Жуда қийин саволларни бўлиб-бўлиб бериш мақсадга мувофиқдир. Нотўғри мулоҳазали «чигал», шунингдек жавоб ёхуд очиқ ёки яширин кўринишдаги тайёр саволларни бериш ярамайди. Ишлаб чиқариш таълими устаси суҳбатда бутун гуруҳнинг иштирок этишини таъминлашга мажбурдир. Суҳбатда ҳар хил унча фаол бўлмаган ва кучли ўқувчиларнинг иштирок этиши лозим (улар учун бир неча қийин ва қизиқарли саволларга жавоб тайёрлаб қўйган бўлиши керак). Ўқувчи жавоб бераётган пайтда муайян масала бўйича нима дегани аниқланмагунча уни шошириш ёки сўзини бўлмаслик керак. Агар ўқувчи ноаниқ жавоб бераётган бўлса, бундай ҳолларда худди шу саволни бошқачароқ кўринишида ёки қўшимча савол бериб ўқувчиларнинг онгли жавобига эришиш зарур. Ўқувчиларнинг техника адабиётлари билан мустақил ишлаши . Ўқувчиларнинг билим ва ишлаб чиқаришдаги кўникмалари уларнинг техник абадиётлари билан мустақил ишлаш жараёнида тўлдирилиб, такомиллашиб, мустаҳкамланиб боради. Бундай иш ўз ичига қуйидагиларни олади:  бажарилаётган ишлар билан боғлиқ бўлган уй вазифаларни бажаришда дарслик ва ўқув қўлланмаларини мустақил ўқиш;  ишлаб чиқариш вазифаларини ҳал этишда қўлланмалар, техникавий ҳужжатлар, давлат стандартлари – меъёрий хужжатлар билан ишлаш;  хавфсизлик техникаси, автомобил узел ва агрегатларга қараш ва ҳоказолар бўйича қоида ҳамда йўриқномаларни ўрганиш;

 ишлаб чиқариш илғорлари тажрибаси ҳақидаги китоблар, журнал мақолалари, ахборот варақаларни ўқиш. Ишлаб чиқариш таълими устаси китоб, мақола устида ишлаш билан боғлиқ бўлган уй вазифасини топшираётиб, ўқувчилар ҳал этадиган вазифасининг мақсадини аниқ шарҳлаши, унинг моҳиятини очиб бериши лозим. Техникавий адабиётлар билан ишлашда ўқувчилар муайян саволларга жавоб беришлари, тегишли қайдлар қилишлари, айрим эскиз, чизмаларнинг ҳисобларини бажаришлари керак. Ўқувчиларда мустақилликни тарбиялашда, тафаккурни ривожлантиришда ишлаб чиқариш таълими бўйича бериладиган уй вазифалари муҳим аҳамиятга эга. Ўқувчилар у ёки бу фан бўйича уй вазифасини бажаришда ўз билимларини мустаҳкамлаб, мустақил ишлаш малакаларини эгаллаб ўз олдиларида турган вазифаларни ҳал этишда ижодий ташаббус кўрсатадилар. Уй вазифаларини бажаришда кўпчилик ҳолларда малакали ишчи ҳосил қилиши лозим бўлган жуда муҳим машқлар катта аҳамиятга эга. Масалан ўқувчиларда ишлаб чиқариш ҳисоб-китобларини хатосиз ўтказиш кўникмасини ҳосил қилиш учун уларга тегишли шакллар ҳақида маълумот бериш ва ҳатто ҳисоблаш намунасини ҳам бериш керак. Улар бу ҳисоблар билан мустақил машқ қилишлари лозим. Баъзи ўқитувчилар ўз фанлари бўйича ўқитишни иложи борича яхшироқ ташкил этишга интилиб, турли машқларни ўз ичига олувчи махсус технологияга оид уй вазифаларини қўллаб кўрадилар. Бу жуда фойдали тадбидир. Ўқувчиларни ўқув устахоналаридаги ишни яхшироқ тайёрлаши учун уй вазифаларига ишлаб чиқариш таълимини ҳам киритиш мақсадга мувофиқдир. Касб-ҳунар коллежларида ўқув-тарбия ишлари фаолиятида ишлаб чиқариш таълими усталарини ишлаб чиқариш таълимига оид уй вазифаларига турлича муносабатлари кузатилмоқда. Баъзилари гоҳ-гоҳида вазифа беришса, бошқалари эса мунтазам равишда бериб бормоқлар. Уй

вазифаларининг мазмуни, методикаси улардан ишлаб чиқариш таълимида фойдаланиш баъзида етарлича ўйланмаган бўлади. Илғор касб-ҳунар коллежларида ўқувчиларни уй вазифалари рўйҳати ва мазмуни билан таништириш учун ўқув устахоналарида уларни топшириш ва бажариш муддати, баҳолар акс этган махсус жадваллар осиб қўйилади. Ишлаб чиқариш таълими усталари ишлаб чиқариш таълими бўйича уй вазифаларини методик ҳайъат раиси раҳбарлигида ишлаб чиқишлари мумкин. Бу ҳолда ҳар бир ишлаб чиқариш таълими устасига икки-уч мавзу бўйича вазифа тузиш топширилади. Вазифалар шундай тузилиши керакки, улар дастурдаги маълум бир бўлим материалини қамраб олсин. Ишлаб чиқариш таълим бўйича вазифалар методик ҳайъат томонидан кўриб чиқилади ва тасдиқланади. Бундай тартиб икки мақсада, биринчидан бу ишга мазкур ихтисосдаги барча ишлаб чиқариш таълими усталари жалб этилади, иккинчи томондан эса-уй вазифаларининг мазмуни синчиклаб ўйлаб кўрилади. Вазифалар миқдори ва ҳажми мавзуга боғлиқ. Ўқувчиларга ҳафтада икки-уч масаладан иборат битта вазифа бериш мақсадга мувофиқдир. Ўқув дастурларидаги кўпгина мавзулардан биттагина вазифа эмас, балки турли мазмундаги икки-уч вазифа ташкил этишни эътиборга олиш зарур. Бу ишлаб чиқариш таълими устасига вазифаларни ишлаб чиқариш шароити, гуруҳ ўқувчиларининг индивидул хусусиятлари, уларнинг умумтаълим савиялари, қобилиятлари, ўқув режадаги асосий фанларини ўзлаштиришларига боғлиқ равишда фарқлаш имконини беради. Вазифаларга графика ишлари киритилади (ишлов бериладиган деталларнинг эскизлари ва чизмалари), қирқиш, иш қуролларини созлаш режимини белгилаш билан боғлиқ бўлган ва айрим ҳисоблар киритилади. Ишлаб чиқариш таълими устаси уй вазифаларини беришда ўқувчига уларнинг моҳияти, амалий аҳамияти ва бажаришнинг мақсадга мувофиқ йўлларини тушунтиради. Ўқувчилар вазифаларни дафтарда, эскиз ва

технологик карталарни эса алоҳида варақларда бажарадилар, кейинчалик улардан иш пайтида фойдаланадилар. Ўқувчилар ишлаб чиқариш таълими дарсларида бажарилган уй вазифаларидан ишлаб чиқариш таълими устаси текшириб бўлганидан сўнг фойдаланишлари мумкин. Ёзма йўриқнома бериш. Ишлаб чиқариш таълими устасининг кириш ва кундалик йўриқнома ўтказиши амалда ўзини оқлаган ёзма йўриқномалар ҳисобланади. Ишлаб чиқариш таълими мақсадларига жавоб берадиган ёзма йўриқномаларни ишлаб чиқиш ва фойдаланиш, ўқувчиларда замонавий технологиянинг назарий таълим билан алоқаси ҳақида тўғри тасаввур ҳосил қилади ҳамда уларни илғор методлар билан ишлашга ўргатади. Ишлаб чиқариш таълими устасини ўқув ишлаб чиқариш жараёнида айниқса таълимнинг бошланғич даврида инструкцион карталардан фойдаланиши унинг раҳбарлигини енгиллаштиради. Ўқувчилар бу пайтда, иш тажрибасига эга бўлмасдан, вазифаларни бажаришда ишлаб чиқариш таълими устаси кўрсатмаларига эҳтиёж сезадилар. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўртача 25-30 кишилик ўқув гуруҳида ҳар бир ўқувчига машғулот давомида якка тартибда тушунтириш учун 10-12 минут вақт ажрата олади. Бундай шароитда ишнинг ҳар бир усули батафсил ёритилган, безалган ва унинг мақсадга мувофиқ изчиллиги баён қилинган инструкцион карталар ўқувчиларга ўз ишларини маълум даражада мустақил бажаришларига ёрдам беради. Лекин, бу карталар ишлаб чиқариш таълими устаси ўрнини боса олмайди. Ёзма йўриқномалар ишлаб чиқариш таълими устаси қўлида фақат мадад бўлиб, ўқув жараёнини ташкил қилишда фойдаланиладиган воситаларни биридир. Инструкцион карталарни қўллашни уч варианти бор: - ўқувчиларга тайёр инструкцион карталар берилади; - ўқувчилар инструкцион карталарни ишлаб чиқариш таълими устаси рахбарлигида тузадилар;

- ўқувчилар ўқув инструкцион карталарини мустақил тузадилар. Таълимнинг бошланғич қисмида ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчиларга инструкцион карталар мазмунини батафсил таҳлил қилиб келгуси ишни бажариш тартибини кўрсатганидан сўнг беради. Тажрибалар кўрсатишича, ўқувчилар олдиндан бўладиган тушунтиришларсиз ишнинг бутун жараёнини карталар ёрдамида тушуниб ололмайдилар. Ўқувчилар ўқиш давомида инструкцион карталарни технологик ва операцион карталар билан алмаштирадилар. Илғор ишлаб чиқариш таълими усталари тажрибасининг гувоҳлик беришича, ёзма йўриқнома бериш ўқувчиларга мавзулар бўйича уй вазифаларини тайёрлашда самара бермоқда. Кириш йўриқномасида ўқувчилар ишлаб чиқариш таълими устаси назоратида картадан чизмаларни ўқиб ишлов бериш тартибини берилган талабларга мувофиқлигини аниқлайдилар, тегишли ҳисобларни бажарадилар. Бунда ишлаб чиқариш таълими устаси фақат картани тўлдиришгина эмас, балки қайси маълумотлар ва уларни қандай олиш ҳақида батафсил айтиб беришни талаб қилади. Ишлаб чиқариш таълими устаси операцияни бажараётганида ўқувчилар унинг ҳаракатларини изоҳлаб картадаги белгиларни овоз чиқариб ўқиш билан вазифани тўғри бажарилиш аҳамиятини ҳам тушунтириб берадилар. Кўрсатилган иш усулларини синов мақсадида бажариш учун чиқарилган ўқувчилар ҳам картага амал қилиб ўз ҳаракатларини шарҳлайди. Овоз ёзуви ва телевидение. Радио ва телевидение дастурларига касб- ҳунар коллежларининг ўқувчилари учун эшиттириш ва кўрсатувлар кенг киритилмоқда. Айниқса олимлар, ишлаб чиқариш илғорларининг касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларига бағишланган чиқишлари қимматлидир. Машғулотлар овоз ёзиб олиш яна ҳам кенгроқ қўлланилиши мумкин. 3.Кўргазмали методлар

Кўргазмали методлар - бу кўрсатмали қуролларни намойиш қилиш (кўрсатиш); меҳнат усулларини кўрсатиш; ўқувчиларнинг мустақил кузатишлари; ўқув-ишлаб чиқариш экскурсиялари (2-расм). Кўрсатмали қуролларни намойиш қилиш (кўрсатиш) методи ёрдамида ўқувчиларда меҳнат ҳаракатларининг муайян ва аниқ образи шаклланади. Улар унга тақлид қиладилар ва ўз ҳаракатларини қиёслайдилар. Мазкур методни қўлланилиши ишлаб чиқариш таълимида кўргазмалилик тамойилини яққол намунаси бўлиб ҳисобланади. Ишлаб чиқариш таълими дарсларида кўрсатмали қуролларнинг турли хил ва шаклларидан фойдаланиш, ишлаб чиқариш таълими устасининг тушунтиришларини яхши идрок қилиш ҳамда ўзлаштиришларга, малакаларнинг мустаҳкам шаклланишига ёрдам беради. Плакатлар, схемалар, моделлар, макетларни намойиш қилиш билан бир қаторда ҳаракатдаги иш қуроли, асбоблар, механизмлар, мосламаларнинг намуналари ва ҳоказоларни кўрсатиш ҳам катта аҳамиятга эга.

Намойиш қилиш Кўрсатмали қуроллар Иш усулларини Ҳақиқий намуналар Тасвирий қўлланма- лар Иш ҳолати Асбобдан фойдала- ниш Иш ҳаракатла- рини тавсифи Иш қуроллари Плакатлар Макетлар Тезлик Механизм- лар (узел ва агрегат- ларнинг деталлари) Жадвал- лар Моделлар Куч Асбоблар, мосламалар Чизмалар Кинофильм- лар Суръат ва ритм Материал- лар Схемалар Диопози- тивлар Координа- циялашган- лик Диаграм- малар Аниқлик 2-расм. Таълимнинг кўргазмали методлари. Нафислик ва эпчиллик

Ишлаб чиқариш таълимида кўпинча кўрсатиш учун натурал объектлар қўлланилади. Тасвирий қўлланмалардан операциялар, асбоблар ёки техник қурилмаларнинг энг муҳим элементларини йирик режада кўрсатиш зарур бўлганда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Бир вақтда фойдаланиладиган кўргазмали қуроллар миқдорини қатъий чегаралаш керак, акс ҳолда уларнинг ҳар бирини идрок қилиш сифати пасайиб кетади. Натурал намуналар бу ўқувчиларни буюмлар, технологик материаллар, асбоблар, иш қуроллари, механизмлар мосламаларининг тайёрланиши билан таништиришда фойдаланиладиган намуналардир. Намойиш қилинадиган предметлар кўргазмали бўлиши учун деталлар, узелларнинг кесимини қўллаш, ички тузилишларни кўрсатиш учун ташқи қисмларни рангдор қилиб бўяш тавсия қилинади. Бу турдаги қўлланмаларни кўриш, томоша қилиш ва қиёслаш қулай бўлиши учун одатда коллекция тўпланади. Масалан қўлланиладиган материалларнинг барча турлари, деталларда учрайдиган асосий нуқсонларнинг асосий кўринишлари ва бошқалардан намуналар тўпланади. Тасвирий қўлланма, бу ишлаб чиқариш объектларининг турли тасвирларидир. Ясси ва ҳажмли қўлланмалар қўлланилади. Ясси қўлланмаларга рангдор чизмали плакатлар, шунингдек жадваллар, чизмалар, схемалар, диаграммалар киради. Дастгоҳларда узел ва агрегатларни таъмирлашда асбоблар билан ишлашнинг алоҳида усулларини тасвирловчи қўргазма-йўриқномалар, шунингдек иш ўрнини ташкил этувчи хавфсизлик техникаси қоидаларини бажаришни кўрсатувчи плакатлар яхши қўлланмалар ҳисобланади. Ясси қўлланмаларнинг қулайлиги шундаки, улар катта ёки кичик объектни ўқувчиларга шарҳлаб бериш қулай бўлган масштабда тасвирлай олади. Бу қўлланмалар объектни схематик кўринишда тасвирлай олиши сабабли уни яхши тахлил қилиш имконини беради.

Ҳажмли қўлланмаларга турли дастгоҳлар, машиналар, узел ва агрегатларнинг макет ҳамда моделлари киради. Макет ва моделларни кўримлироқ бўлиши учун уларга рангдор бўёқлар билан бўялган кесим берилади. Кўпинча моделлар ишга яроқли қилиб ясалади. Илмий - техника ва ўқув кинофильмлари у ёки бу мураккаб ишлаб чиқариш ҳодисасини ёки операцияни ўзгариш ҳамда ривожланишларини кўргазмали намойиш қилишга имкон беради. Қўлланманинг бу туридан ишлаб чиқариш таълимидаги кириш йўриқномасини ўтказишда, айниқса узоқ вақт мобайнида табиий ҳолда кечадиган жараёнларни кўрсатиш талаб қилинганда фойдаланиш мумкин. Намойиш методи шундан иборатки, унда ишлаб чиқариш таълими устаси кўрсатади, ўқувчилар эса фанлар, ҳодисалар ва жараёнларни натурал ёки шартли тасвирда кузатадилар. Бу янги материални яхши идрок қилиш, ўзлаштириш ва мустаҳкамлашга ёрдам бериб қолмай, балки мустаҳкам малака ва кўникмаларни шаклланишига таъсир этади. Кўрсатмали қуроллардан фойдаланишда ишлаб чиқариш таълими устаси кўрсатиш самарадорлигини оширувчи қуйидаги талаблага риоя қилади: ўқувчилар нимани қандай мақсадда кузатишлари ҳақида олдиндан хабардор қилинадилар; намойиш этиладиган кўрсатмали қурол барчага яхши кўринадиган бўлиши керак; кўрсатмали қуролларни идрок қилишда сезги органларининг (кўриш, эшитиш, сезиш, зарур ҳолларда эса маза ва ҳид билишлар) барчаси иштирок этиши лозим; иш қуроли ва моделларни ҳаракатда намойиш қилиш зарур. Иш бажаришнинг меҳнат усулларини ва йўлларини намойиш қилиш муайян касбдаги ишчиларнинг ишлаб чиқариш фаолиятини ташкил этувчи меҳнат усулларини тўғри бажаришни ўргатишга ёрдам беради. Меҳнат усулларини кўрсатиш йўриқноманинг жуда муҳим методи ҳисобланади; уларни намойиш этиш таълимий характерга эга бўлиши лозим. Маълумки, ўқувчилар одатдаги суръатда бажариладиган ўзлари учун янги бўлган ишни кузатишда жуда кам нарса эслаб қоладилар.

Ишлаб чиқариш таълими устаси кўрсатиш жараёнида ўқувчиларга нимани кўрсатишини маълум қилади; ўзининг ҳар бир хатти ҳаракатини тушунтиради; ҳар бир ҳаракатнинг вазифасини қайд қилади; кўрсатишни тегишли плакатлар ва бошқа кўрсатмали қуроллар намойиш қилиб кўрсатиб боради. Кўрсатиладиган кўпчилик усуллар аввал ишлаб чиқариш таълими устаси томонидан секинлаштирилган суръатда бажарилиши керак. Бу ўқувчиларга усулларнинг қайси меҳнат ҳаракатларидан иборат экалигини англашига, уларни бажариш йўлларини эслаб қолишига ёрдам беради. Шу мақсадда меҳнат жараёнини паузалар ёрдамида алоҳида усул ва бажариш босқичларига бўлиш мақсадга мувофиқ. Усул деталларини кўрсатиш учун баъзан фақат қандайдир тугалланган босқичлардагина эмас, балки алоҳида ўринларда ҳам тўхталиш муҳим. Бу ўқувчиларга намойиш этиладиган жараённи англаш ва фикр юритиш имконини беради. Меҳнат жараёнининг намойиши одатдаги ишлаб чиқариш суръатини кўрсатиш билан бошланиши ва якунланиши керак. Секинлаштириш, тўхталишлар, изоляция қилинган кўрсатувлар таълимнинг ёрдамчи усуллари сифатида кўрсатиш борасида ўрин олиши мумкин. Ўқувчилар иш бажариш усуллари ва йўллари намойишидан кейин машқ бажаришга киришадилар. Меҳнат жараёнини кўрсатиш методикасининг тахминий схемаси қуйидагича бўлиши мумкин:  меҳнат жараёнини иш суръатида кўрсатиш;  уни секинлаштирилган ҳар бир усулдан кейин тўхталган ҳолда кўрсатиш;  усулнинг муҳим элементлари ва мураккаб ҳаракатларни изоляция қилган (бўлакларга бўлинган) ҳолда кўрсатиш;  меҳнат жараёнини иш суръатининг якунида кўрсатиш;  ўқувчиларга кўрсатилган меҳнат усуллари ёки жараёнларнинг ўзлаштирилишини текшириш (синов бажариш).

Иш усуллари ва йўлларини кўрсатишда ҳар бир ҳаракат ва унинг элементларини тушунтриш зарур, бу кузатилаётган материални фикирлаш ҳамда эслаб қолинишини енгиллаштиради. Баъзан ишлаб чиқариш таълими усталари намойиш самарадорлигини пасайтирувчи хатоларга йўл қўядилар. Улардан баъзиларини келтирамиз. 1. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчилар диққатини бирданига бир неча моментга жалб этади. Бунинг натижасида улар ўз диққатларини биржойга йиғолмай қоладилар, кўрсатилган нарсани аниқ ва тўла идрок қилишга қурблари етмайди. Ўқувчилар диққатини бир моментдан бошқасига муайян мантиқий изчилликда кўчириш зарур. 2. Ишлаб чиқариш таълими устасининг тушунтиришлари айни шу пайтда кўрсатаётган иш усулига мос келмайди. Масалан, ишлаб чиқариш таълими устаси ўз тушунтиришга ўқувчилар диққатини кўрсатилаётган иш турларидан чалғитувчи назарий материалларни киритади, бошқа усулларга ўхшатади, ўтилган машқлар ҳақида гапиради ва ҳоказо. Меҳнат усулларини кўрсатишда ҳар қандай тушунтириш кўрсатилаётган нарсани бевосита идрок қилиш имконини бергандагина ўринли бўлади. Мабодо намойиш қилинаётган нарса билан боғлиқ бўлмаган бирор нарсани тушунтиришга эҳтиёж туғилса, кўрсатишни тўхтатган маъқул. 3. Кўрсатиш вақтида ишлаб чиқариш таълими устасининг нутқи узоқ бўлмаслиги керак, чунки намойиш жараёнидаги ҳар қандай тушунтириш ёрдамчи аҳамиятга эга бўлади. Ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш таълимидаги мустақил кузатишлар ишлаб чиқариш методи сифатида ҳодиса ва жараёнларни табиий шароитда узоқ ўрганиш учун қўлланилади. Бу метод технологик жараённинг боришини, иш режимларини, узел ва агрегатлар ҳаракатини ва шу кабиларни ўрганишда қўлланилиши мумкин. Кузатишнинг бу тури автомобилларнинг бирор узел ёки агрегатига хизмат кўрсатиш жараёнларини ўргатишда кенг қўлланилади.

Кузатишдан талаб қилинадиган натижаларни олиш учун, унга тегишли тайёргарлик кўриш керак: ўқувчиларни кузатишга ўргатиш, уларда режалаштириш, кузатишни англаш ва қайд этиб бориш, кузатилганларини техник материаллар билан солиштиришнинг маълум кўникмаларини ривожлантириш керак ва шу кабилар. Кузатишларни ўқувчилар ишлаб чиқариш таълими устасининг махсус топшириқлари асосида олиб борадилар. Ўқувучиларнинг бундай кузатишлари бир соат, иш вақтининг бир қисми ёки бутун иш куни давомида корхонадаги бутун ишлаб чиқариш таълими даврига ҳам чўзилиши мумкин. Кейинги ҳол вазифалар бажарилишини алоҳида текшириш имконияти бўлган тугал қисмларга бўлинади. Кузатишлар табиий (автокорхона цехларида) ёки тажриба шароитида, яъни тўғри ташкил қилинган шароитларда олиб борилиши мумкин. Касб-ҳунар коллежлари кузатишларни кўпинча табиий ишлаб чиқариш шароитларида амалга оширадилар. Улар қуйидаги тартибда ташкил қилинади ва ўтказилади:  ишлаб чиқариш таълими устаси томонидан таърифланган ва қўйиш лозим бўлган масалаларни кузатишларда ҳал этиш;  кузатишлар тартиби ҳақида кўрсатмалар;  кузатишларни ўтказиш ва уларнинг натижаларини расмийлаштириш;  ишлаб чиқариш таълими устасининг ўқувчилар мустақил кузатишига раҳбарлик қилиш фаолиятининг асосий элементлари қуйидагилардан иборат: кузатишнинг мақсад ва тартибини маълум қилиш; ўқувчилар ўзлаштириши керак бўлган асосий ўринларни танлаш; ўқувчилар кузатиш якунлари чиқарилаётганда жавоб беришлари лозим бўлган саволларни санаб ўтиш; ўқувчилар диққатини кузатиш пайтида юзага келадиган қийинчиликларга жалб қилиб уларни бартараф этиш йўллари билан танишиш; ўқувчиларга ёрдам бериш (хулоса чиқаришда, қиёсланаётганда), иш якунини чиқариш.

Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчиларга мустақил кузатиш учун бериладиган вазифаларни махсус технология ўқитувчиси билан ҳамкорликда тузади. Ўқувчиларнинг мустақил кузатишларини тўғри ташкил этишда ишлаб чиқариш таълими устасининг топшириқ бўйича берадиган йўриқномаси муҳим аҳамият касб этади. Ўқувчилар вазифанинг мақсадини, жавоб беришлари керак бўлган саволларни кузатишни ўтказиш тартибини, кузатиш жараёнида юз берадиган қийинчаликлар ва уларни бартараф қилиш йўлларини аниқ тасаввур этиб, кузатиш натижаларини расмийлаштира олишлари ва якуний хулосалар чиқара билишлари керак. Ўқувчилар вазифаларни бажарганларидан кейин ишлаб чиқариш таълими устаси ишни гуруҳ билан якунловчи суҳбатда охирига етказади. Айниқса кузатиш узоқ муддатга чўзилганда якунловчи машғулотларда иложи борича махсус технология ўқитувчиси қатнашгани маъқул. Ишлаб чиқариш таълими устаси суҳбат пайтида ўқувчилардан ҳодиса ва жараёнларни тушунтириб бериш муайян хулосаларни таърифлашни талаб қилади, уларнинг саволларига жавоб беради. Суҳбат охирида ўқувчилар ишлаб чиқариш таълими устаси ёрдамида хулосаларни қисқача ифодасини дафтарларига ёзиб оладилар. Ўқув-ишлаб чиқариш экскурсиялари ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш таълими устаси раҳбарлигида автокорхона устахоналарида, лабораторияда, ишлаб чиқариш илғорларнинг иш жойида, яъни табиий шароитларда ишлаб чиқариш жараёнини кузатишнинг уюшган шаклларидан биридир. Экскурсияларнинг педагогик таъсири айниқса, таълимнинг бошланғич даврида кучли бўлади, чунки улар ўқувчиларда касбга, ишлаб чиқаришда хавфсизлик техникаси ташкил этишга, қизиқишнинг ривожланишига ёрдам беради. Ўқув-ишлаб чиқариш экскурсияларини ташкил этиш ва ўтказишга қўйиладиган талаблар турли хил мақсадга йўналтирилган бўлади.

Ўқувчилар бундай экскурсиялар пайтида автотранспорт ёки автомобилларни таъмирлаш корхоналаридаги ишлаб чиқариш жараёни билан яқиндан танишадилар. Бошқа мақсадга йўналтирилган экскурсияларда ўқувчиларни ишлаб чиқаришнинг мураккаб жараёнларидан замонавий техника воситаларини ўрганишгача тайёрлаш вазифаси қўйилади. Бунга такомиллаштирилган иш қуроллари ёки илғор иш методларини ўрганиш учун ишлаб чиқаришга уюштириладиган экскурсиялар мисол бўла олади. Ташкил этишнинг қулай бўлиши учун ўқувчилар гуруҳи звеноларга бўлиниб, алоҳида кузатиш объектлари чегарасида ҳаракат графиги тузилади. Ўқувчилар кузатиш пайтида муҳим элементларни қайд этишлари ва кузатиладиган объектларнинг муҳим элементларини акс эттирувчи эскизлар чизишлари мумкин. Ўқув ишлаб чиқариш экскурсияларини муваффақиятли ўтказиш пухта тайёргарликни талаб қилади. У қуйидаги босқичлардан иборат: ишлаб чиқариш таълими устасининг экскурсияга тайёрланиши; ишлаб чиқариш таълими устаси томонидан ўқувчиларнинг экскурсияга тайёрланиши; экскурсияни ўтказиш ва уни якунлаш. Ишлаб чиқариш таълими устасининг экскурсияга тайёрланишига қуйидагилар киради: мавзуни аниқлаш, экскурсиянинг мақсади ва жойини белгилаш; экскурсия уюштириладиган корхонага шахсан бориш ва кузатиш объектини белгилаш; босиб ўтиладиган йўл, экскурсиялар режасини корхона маъмурияти билан келишиш. Экскурсиялар турли йўналишга эга, шунинг учун ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчиларнинг экскурсия пайтида ўзлаштириши керак бўлган ўқув материалининг вазифасини аниқлаб, мазмунини белгилаши лозим. Экскурсия режасида ўқувчилар борадиган ҳар бир участкадаги объектнинг рўйҳати ва уларнинг биридан иккинчисига ўтишини, ўқувчиларга бериладиган вазифаларнинг бажарилиш йўлларини, ишлаб чиқариш таълими

устаси билан корхона ходимлари ўртасида тақсимланишини тазарда тутиш зарур. Ўқувчиларни экскурсияларга тайёрлашда асосан экскурсия пайтида эътиборни нимага қаратишни, нималарни ёзиб ва чизиб олишларини тушунтиришдан иборатдир. Экскурсия пайтида хавфсизлик техникаси талабларини бажариш ва юриш-туриш қоидаларига риоя қилиш ҳақида ўқувчиларга пухта кўрсатма бериш керак. Экскурсиядан мақсад иш қуроллари, механизмлар, мосламалар, асбоблар, ишлаб-чиқариш технологиясини ўрганишдан иборат бўлган ўринларда ўқувчилар билан илгаридан суҳбат ўтказиб, уларни объектлар конструкциясининг технологияси билан таништириш лозим. Экскурсия вазифасига ҳамда ўқувчиларнинг тайёргарлик даражасига қараб турли хил вазифалар бериш мақсадга мувофиқдир, масалан: муайян иш жараёнини кузатиб бориш; у ёки бу мослама ва асбобнинг эскизини чизиш; иш ўрнини ташкил қилиш тартиби ва ишлаб чиқариш илғорларининг иш усулларини ёзма баён қилиш. Одатда экскурсиялар бутун гуруҳ билан (фронтал) ишлаб чиқариш таълими устаси раҳбарлигида ўтказилади. Агар ишлаб чиқариш шароитида имконият бўлмаса, гуруҳ бригадаларга бўлинади ва уларга махсус технология ўқитувчилари ёки корхона ходимлари бошлиқ қилиб тайинланади. Экскурсияни ўтказишда ўқувчилар ишлаб чиқариш таълими устасининг кўз олдида бўлиши, улар корхона ёки қурилиш бўйлаб тарқалиб кетмасликлари лозим. Ишлаб чиқариш таълими устаси ва корхона ходимлари ўқувчилар диққатини янги иш қуролларига механизациялаш жараёнлари меҳнат унумдорлигига, меҳнат бригадалари ва илғорларининг ишидаги самарали имкониятларидан тўла фойдаланишга интилишлари зарур. Ҳар бир экскурсиянинг охирида якуни чиқарилиб, унинг материалини умумлаштириш ва тизимга солиш; ўтказилган кузатишларни қайта ишлаш учун уйга вазифа бериш; экскурсия материалларидан кўргазма ташкил

қилиш; ўқувчилар ҳисоботини (ёзма ёки оғзаки) муҳокама қилиш ва уларни баҳолаш. Экскурсиядан ўқувчиларда ишлаб чиқариш таълими жараёнида улар танишган илғор иш методлари натижасида мослама ва асбобларни қўллашга оид таклифлар юзага келиши мумкин. 4.Амалий методлар Амалий методларга иш усуллари, меҳнат операциялари, комплекс ишларни ва вазифаларни бажаришдаги мустақилликни ривожлантиришга, тренажёрларга оид машқлар тажриба амалий ишларга технологик жараёнларни бошқариш машқлари киради. Машқлар бу кўникма ва малакаларни шакллантириш ва мустаҳкамлаш мақсадда муайян ҳаракатларни кўп маротаба такрорлашдир. Ишлаб чиқариш машқларининг муваффақиятли бўлиши учун улар асосан қуйидаги талабларга жавоб бериши лозим:  машқларни ўқувчилар томонидан онгли ва мақсадга мувофиқ бажарилиши;  машқларнинг методикага асосланган тизимлилиги, изчиллиги, давомийлиги ва такрорланиши;  ўқувчилар ишидаги мустақиллилик даражасининг мунтазам ўсиб бориши. Онглилик ва мақсадга йўналганлик бу машқларни бажаришдаги биринчи ва энг муҳим талабдир. Ўқувчилар мазкур машқнинг нима учун кераклигини аниқ тасаввур қилишлари ва қўйилган мақсадга эришишга фаоллик билан интилишлари лозим. Ўрганиладиган меҳнат жараёнларининг илмий-техник асосларини бажариш йўллари, ишда йўл қўйилиши мумкин бўлган хатоларни билиш, ўқувчиларга ўрганилаётган ҳаракатлар борасида ўзлаштириб олиш имконини беради. Онглилик ва мақсадга йўналганлик кўникмалари шаклланишининг дастлабки пайтларида айниқса катта аҳамиятга эга бўлади. Ўқувчилар машқ

натижаларидан довдираб қолмасликлари учун ишлаб чиқариш таълими устаси олдида турган қийинчиликлар ва уларни бартараф этиш йўллари ҳақида огоҳлантиради. Машқлар муваффақиятли бўлиши учун ўқувчилар кучини йўналтирилиши ҳамда талаб этиладиган натижаларга эришиш йўлидаги интилишларини қўллаб-қувватлаш керак. Машқлар тизимлилиги икки талабга асосланади: 1)ҳар бир янги малака аввал ўзлаштирилган билимлар ва кўникмалар тизимига киради; 2)машқ пайтида малакаларни тўхтовсиз такомиллаштириш, ўрганиладиган ҳаракатларни бажаришдаги аниқлик ва тезкорликка бўлган талабларни изчиллик билан амалга ошириш. Машқларни ўтказиш шароитини борган сари қийинлаштириб бориш зарур. Машқларни вақтга нисбатан тўғри тақсимланиши учун қуйидаги икки омилни ҳисобга олиш муҳимдир. Узоқ давом этадиган бир хил машқлар ўқувчиларни толиқтиради ва малакасининг ўсишига ёрдам бермайди. Машқлардаги танаффус пайтларида малаканинг яширин такомиллашуви кечади. Ўқувчилар кўпинча машқларга танаффусдан сўнг киришаётиб, ҳаракатларини танаффусдан илгаригига нисбатан яхшироқ бажаришларига ишонч ҳосил қиладилар. Машқларнинг давомийлиги ва танаффусларда ўрганиладиган ҳаракатнинг хусусиятларига қараб алмашинади. Малака эгаллашдаги дастлабки қадамлар катта асабий куч сарфлашни талаб қилади. Лекин кейинги машқларда ўқувчиларнинг толиқиши иш усулларини бажариш йўлларини ўзлаштириш билан боғлиқ равишда камаяди. Ишнинг янги усули ёки йўллари бўйича машқлар дастлаб узоқ давом этмаслиги, аммо тез-тез қайтарилиши амалиётда аниқланган, улар малака эгаллаш ҳажмига қараб узоқроқ давом этиши, лекин кам фойдаланиши мумкин. Машқ пайтида ишлаб чиқариш таълими устаси имкони борича, ўқув аҳамиятга эга бўлмаган иш ва операцияларни бартараф этади. У асосий эътиборини ўқувчиларнинг тўғри иш ҳолатини қабул қила олиши, асбобдан

фойдалана билиши, бажариладиган ишлар ва бошқа ҳаракатларни туза олишига қаратади. Машқларни ўтказиш пайтида хатолар ўз вақтида огоҳлантирилиб тузатилгандагина малака ва кўникмалар тўғри ва тез-тез ўзлаштиришни таъминлайди. Хатоларнинг олдини олиш учун қуйидагиларга амал қилиш зарур:  меҳнат усулларини ёрқин, тушунарли кўрсатишини таъминлаш ҳамда уларнинг ўқувчилар томонидан тўғри ва онгли идрок қилинишини текшириш;  ўқувчиларнинг энг характерли хатолардан огоҳ қилиш;  дастлаб кўрсатилган иш усулини иложи борича тўғрироқ бажаришга эътиборни қаратиш;  машқлар олидидан ўқувчилар иш ўрнининг белгиланган талабларга мувофиқлигини текшириш;  ўқувчиларга вазифаларнинг тўғри бажарилишини назорат қилиш ҳақида кўрсатма бериш;  ўқувчиларнинг машқлар пайтидаги заруратига қараб, уларнинг ҳаракатларини қиёслаш учун тўғри усуллар ижроси намойиш этилади;  бутун машқлар давомида ўқувчиларни эътибор билан кузатиб бориш, мавзудан четга чиққанда ёки хатога йўл қўйганда дарров тузатиш;  ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятлари ва малакаларига қараб машқларнинг мазмуни, ташкил қилиниши ва кўлами ўзгаради. Бу талабларни бажариш ўқувчиларнинг машқ бажаришдаги мустақиллигининг ўсишини таъминлайди. Иш усулларини бажаришга оид машқлар таълимнинг дастлабки даврида ўтилади. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчиларга машқ бажариш усулларини тушунтиради ва кўрсатади, ўқувчилар уни кузатиш билан тушуниб оладилар. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчилар хотирасида ёрқин ва аниқ образни мустаҳкамлаш учун усулларнинг хусусиятларини тушунишларига ёрдам бериши билан меҳнат ҳаракатларини фикран қайта

такрорлашга ундайди. Дастлабки урунишда ўқувчиларнинг усулларни қайта тиклаши муваффақиятсиз чиқиши мумкин. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчилар кўрсатаётган усулларни қанчалик тўла, тўғри ва онгли равишда бажаришларини назорат қилиш билан бирга қўшимча тушунтиришлар беради. Таълимнинг бу босқичида тўғри иш ҳолати, иш қуролини ушлай олиш ҳаракатларини координациялаш ва ҳоказолар ҳосил қилишга оид тайёргарлик машқлари қўлланилиши мумкин. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчилар машқларни бажаришда шошқалоқликка йўл қўймасликлари учун уларнинг ҳаракатларини қунт билан кузатади. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўзи кўрсатган ҳаракатларни ўқувчилар онгли равишда бажаришларини талаб қилади. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчилар ишини кузатаётиб, уларга вазифаларни бажаришда ўз вақтида ортиқча ғамхўрликсиз ёрдам бериши керак. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчига иш усулларини унинг иш ўрнида кўрсатиши мумкин, лекин унинг ишини бажариши керак эмас. Тажрибалар кўрсатадики, меҳнат усулларини кичик хатолар билан ўзлаштирганда ҳам турли мураккаб бўлмаган мосламалар маълум даражада фойда келтиради (масалан, деталларни тискиларда оптимал қисиш ёки гайкаларнинг буралишини аниқлайдиган динамометрик қурилмалар; сатҳга ишлов беришдаги аниқликни текшириш учун ишлатиладиган контактли ва тензометрик асбоблар ва ҳоказолар). Машинали усулларни бажаришга оид машқлар шундай изчилликда ўтказилиши керакки, унда оддий усулларни ўзлаштиришдан аста-секинлик билан мураккаброғига ўтиш таъминлансин. Шу мақсадда усулларни қатор оддий ҳаракатларга бўлиш зарур. Меҳнат операцияларни бажаришга доир машқлар ўқувчиларга технологик жараённинг муайян тугалланган қисмини ўзлаштиришга ёрдам беради. Меҳнат операцияларини бажаришда хилма-хил усуллардан фойдаланилади. Улар бажариладиган иш хусусиятларига қараб белгиланади.

Операцияларни бажариш учун уларни турли шароитларга боғлиқ ҳолда амалга оширишнинг мумкин бўлган йўллари ва изчиллиги ҳақида катта ҳажмдаги махсус билимларга эга бўлиш зарур (деталга қўйиладиган техник талаб, ишлов бериладиган материалнинг хусусияти, қўлланиладиган дастгоҳ ҳамда асбобнинг конструкцияси ва ҳоказо). Операцияни мустақил ва муваффақиятли бажариш учун ишнинг боришини тинмай кузатиш ва таҳлил қилиш, барча оғишларни ўз вақтида қайд этиб бориш кўникмаси зарур. Шунингдек, асбоб ва механизмлар ишидаги ҳисобдан адашилган жойларни ўз вақтида топиш ҳамда уларни бартараф қилиш учун чоралар қўллаш ҳам муҳимдир. Бундай кўникмаларни шакллантириш операцияларини бажаришга оид бўлган машқларнинг вазифалардан бири ҳисобланади. Операцияларни бажаришга оид машқлар ўқувчиларнинг ҳолига яраша бўлиши керак. Бу даврда ўқувчилардан ишининг жадал бажарилишини талаб қилиши мумкин эмас, чунки ортиқча шошилиш операцияларни бажаришда ҳаракатларнинг тўғрилигини назорат қилишга халақит беради. Ўқувчилар операцияни бажараётганларида уларда аниқ тасаввур ҳосил бўлиши учун, ишлаб чиқариш таълими устаси уларга иш чизмаларини, инструкцион-технологик карталарни беради. Машинада бажариладиган операцияларни ўзлаштириш учун машқларнинг мураккаб тизими талаб этилади. Бундай ҳолда барча ҳаракатларнинг изчил бажарилиши кўрсатилган инструкцион карталардан фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Комплекс ишларни бажаришга оид машқлар – муайян касбдаги ўзига хос бўлган ишларни бажариш учун зарур бўладиган мураккаб малака ва кўникмаларнинг шаклланишидир. Ўқувчилар операция ва мураккаб усулларнинг характерли бирикувларини ўзлаштирадилар. Эгалланган малака ва кўникмаларнинг аниқлик суръатини такомиллаштирадилар, ҳали номаълум бўлган қўшимча операциларни ўрганадилар.

Комплекс ишларни бажаришда ўқувчилар амалий билим, малака ва кўникмалар билан қуролланишлари, техник талабларни билишлари, техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш технологик жараёнини режалаштира олишлари, ўрганилган операциялардан фойдаланган ҳолда номаълум бўлган турли хил мураккаб усул ва операцияларни қўллай олишлари зарур. Ишнинг янги турини бажаришга амалий ўргатишда ишнинг характери ва ўқувчилар тажрибасига қараб турлича ташкил этилади. Ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш ишларини тўғри танлашлари катта аҳамиятга эга. Ишлаб чиқариш ишлари мазмунининг мураккаблиги ва аниқликлари бўйича ўқув вазифаларига қатъий амал қилиниб, ўқув-ишлаб чиқариш аҳамиятга эга бўлмаган усул ва операцияларни ўз ичларига олмаган бўлишлари керак. Ишлар шундай изчилликда бажариладики, унда ўқувчилар олдига қўйиладиган вазифаларнинг борган сари мураккаблашуви («осондан қийинга», «маълумдан номаълумга» ўтиш) методидан фойдаланилиши ўқувчиларнинг индивидуал хусусиятларини ҳисобга олишни таъминлайди. Ишлаб чиқариш таълими устаси бундай ҳолда комплекс ишларни бажаришга ўргатишда ўқув ишининг аввалги элементларини қўлланилишига қарамасдан ўқув-тарбиявий вазифаларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олади (кириш йўриқнома, кундалик йўриқнома ҳамкорлигида мустақил иш ва якуний йўриқнома). Хусусан ишлаб чиқариш таълими устаси кириш йўриқномасида ўқувчиларни ўқув-ишлаб чиқариш топшириғи билан таништиришда асосий эътиборини турли хил узел ва агрегатларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш операцияси билан биргаликда олиб боришга қаратади. Ишлаб чиқариш таълими устаси кириш йўриқномасида ўқувчилар ишлаши учун керак бўлган барча буюмларни қараш имконияти бўлмагани сабабли улардан икки-учтасини олади. Бу ўқувчиларга қолган буюмларни мустақил ўрганиб олишига ёрдам беради. Иш нинг янги турини амалий бажаришга ўргатиш ишининг характери ўқувчилар тажрибасига қараб (янги усуллар миқдори, уларнинг мураккаблиги) турлича ташкил этилади. Кўпинча барча ўқувчиларнинг махсус асбоблар ва мосламалар билан бир вақтда

таъминлаш имконияти бўлмагани сабабли ўқув гуруҳини бригадаларга бўлиш мумкин. Ҳар бир бригадага муайян йўриқнома икки босқичда олиб борилади. Биринчи босқичда бутун гуруҳга илгаридан тушунтирилиши лозим бўлган саволлар қараб чиқилади. Иккинчи босқичда йўриқнома ҳар бир бригадада айниқса энг мураккаб ва масъулиятли топшириқни бажарадиган бригадада алоҳида ўтказилади. Мазкур босқичдаги йўриқноманинг асосий мазмуни бўлғуси ишларни бажариш йўлларини таҳлил қилиш ҳисобланади. Йўриқнома бериш ўқувчилар тайёргарлигини савиясига қараб турлича ўтказилиши мумкин. Дастлаб ўқувчиларда мустақил технологик режалаштириш тажрибаси бўлмаганлиги сабабли ишлаб чиқариш таълими устаси ҳикоя ёки тушунтиришдан фойдаланади, бунда материалларни ўзлаштиришни текширишга оид саволлар билан қўшиб олиб борилади. Ўқувчилар маълум даражада тажриба эгаллагач, топшириқни бажариш йўллари таҳлилини кенгайтирилган суҳбат методи асосида ўтказилади. Комплек ишларга ўргатиш якунида ўқувчиларга илгаридан уй вазифаси, буюмлар тайёрлашни технологик жараённи, чизмаларни ишлаб чиқиш тарзида олдиндан бериш фойдалидир. Бундай ҳолларда ишлаб чиқариш таълими устаси суҳбат пайтида ўқувчилар томонидан тузилган технологик жараёнларга оид тузатишлар киритади. Комплекс ишларга ўргатишда ўқувчилар асосий операция ва усулларни ўзлаштириб олган бўладилар. Ўзлаштириб олмаган бўлсалар ишлаб чиқариш таълими устаси уларни тушунтиради, агар янги иш усуллари ёки операцияларнинг турли хил кўринишлари учраганда кўрсатилганларни синов тарзида бажаради. Бунда технологик жараённи бажариш режими ва изчиллиги бирламчи аҳамиятга эга. Агар ўқувчиларга янги ва умумий бўлган иш усулларини бажаришни ўргатиш зарур бўлса, бунда бутун гуруҳ учун машқларни қўллаш зарур. Шу билан бирга технологик режалаштиришнинг алоҳида элементлари бўйича

машқлар ўтказиш зарур. Бу ўқувчиларда ишни мустақил режалаштириш кўникмасини тарбиялашга ёрдам беради. Ўқувчиларга технологик жараёнларни ўргатишга доир машқларни икки босқичда ўтказишни режалаштириш мақсадга мувофиқдир. Биринчи босқичда ўқувчиларга технологик жараёнларни чизмалар бўйича тузишга, деталларни эса, улар асосида ясашга ўргатилади. Бунгача ўқувчилар деталлар чизмасини батафсил ўрганишлари, ишлаб чиқариш таълими устаси ёрдамида ўтишлар, операциялар изчиллигини белгилашлари ҳамда автомобилларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш учун зарур бўладиган мослама ва асбобларни танлашлари керак. Иккинчи босқичда ўқувчилар узел ва агрегатларга техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш технологик жараёнини мустақил ишлаб чиқадилар (иложи борича ташкилотлар ва корхоналар буюртмаси асосида). Бунда машқларни қуйидаги тартибда ўтказиш тавсия этилади: 1) ўқувчилар томонидан автомобилларнинг узел ва агрегатларига техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш технологик жараёнини чизмалар асосида мустақил ишлаб чиқиш; 2) иш ўринлари ва тузилган технологик жараён асосида техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашни ташкил этиш; 3) технологик жараённи техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашда бажариладиган ишларнинг таҳлили асосида такомиллаштириш; 4) мақсадга мувофиқ технолгик жараёнлар асосида техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш технологиясининг инструкцион-технологик картасини тузиш. Топшириқларни бажаришда мустақилликни ривожлантиришга оид машқлар. Ўқувчиларга таълим беришда техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш сифатини юқори бўлишида уларнинг малакаларини шаклланиши учун зарур бўлган талаблар тобора ортади, механизм ёки автомобиллар ишининг диогностикаси; асбоб-ускуна ҳамда аппаратлар иши ва меҳнатни ташкил қилиш ёки режалаштириш кабилар устидан назорат қилиш ва ҳоказо.

Бу янги талабларни (меҳнат ҳаракатлари (сенсор) ҳамда ақлий кўникма ва малакаларни бир вақтда эгаллаш) ўқувчилар томонидан фақатгина ижрочилик функциялари, яъни ишнинг бажарилишини ишлаб чиқариш таълими устаси намуна тайёр йўриқнома бўйича кўрсатадиган ҳаракатларни такрорлаш ёрдамида ўзлаштириш мумкин эмас. Бундай ўқитишда ўқувчилар фаолияти суст бўлади, чунки ўқув топшириқларни бажаришда, билим ортириш вазифаларини ҳал этишда мустақил бўла олмайдилар. Ўқувчиларнинг онгли фаолияти фаоллаштирилмаган, эгалланган билимлар эса чегараланган бўлади. Ўқувчиларнинг иш хусусияти ва ишлаб чиқариш фаолияти ўзгарганда қийин аҳволга тушиб қоладилар; улар ўз билимларини янги талабларга мослай олмайдилар, ўзгарган шароитга малака ва кўникмаларини қўллай олмайдилар ва натижада қўшимча ўрганишга мажбур бўладилар. Ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш таълим жараёнидаги фаоллигини ривожлантириш билан янги талабларни ўзлаштиришда касбий мустақилликни ҳосил қилиш зарур. Ўқувчиларда топшириқларни бажаришдаги мустақилликни тарбиялаш йўллари ва воситаларига қуйидагилар киради: ўқувчиларга техник хизмат кўрсатиш ёки таъмирлаш пайтида ўз-ўзини назорат қилишдан фойдаланиш имконини берувчи турли техник қурилмалар, инструкцион карталар ҳамда эталонларни қўллаш; ўқувчиларни топшириқни таҳлил қилишга, чизмаларни ўқишга, ишда мустақилликка жалб қилиш; иш режимларини танлаш; мақсадга мувофиқ технологияни тузиш; назорат ўлчов асбоблари ва жиҳозларидан мустақил фойдаланиш, таъмирланган узел ёки агрегатни синаш; ёзма кўрсатмалар (ўқув карталар)дан фақат таълим бошланишида қўллаш (келажда улар мустақил бўлишнинг ривожига халақит беради). Автомобилнинг узел ва агрегатларига техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш технологик жараёнларини ишлаб чиқишда ўқувчиларни мустақил фикрлашига имкон бериш уларнинг меҳнат фаолиятини фаоллаштиради,

уларда топширилган иш учун масъулият ҳиссини оширади. Бу ишлаб чиқариш жараёнларини такомилллаштиришнинг ижтимоий заруратини англаб етишга сабаб бўлади. Ўқувчиларда ишлаб чиқариш илғорларининг ютуқларини ўрганишга хавас уйғотади. Ўқувчиларнинг мустақиллигини ривожлантиришда ишлаб чиқариш таълими устаси томонидан ҳар бир ўқувчига иш берилиши ва уни қабул қилиш жараёнида ўтказиладиган йўриқнома муҳим аҳамиятга эга. Ишлаб чиқариш таълими устаси дастлаб ўқувчиларга зарур кўрсатмалар беради, сўнг чизмаларни ўрганишда, технологик жараён ҳақида ўйлашни уларнинг ўзига таклиф қилади. Ишлаб чиқариш таълими устаси ишни қабул қилишда вақт меъёрини бажарилишини техникавий талабга мувофиқ баҳолайди. Ўқувчилар билан биргаликда у белгиланган технологиянинг режаси ва унинг бажарилишини таққослайди, иш пайтида дуч келган қийинчиликларни ҳал қилади. Ўқувчиларда техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашдаги мустақилликни ишлаб чиқариш таълими устаси томонидан кўрсатиладиган ёрдамсиз ривожлантириш муҳимдир. Бундай ҳолда ишлаб чиқариш таълими устаси асосан оғзаки кўрсатмалар беради ва ўқувчилар ишида жиддий камчилик кўзга ташланган пайтида тузатишлар киритади. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчиларда ишлаб чиқариш топшириқларини бажаришдаги мустақилликни ривожлантиришда айниқса ташаббус, дадиллик, ишга ижодий ёндашишга эътиборини қаратиш лозим. Ишларни мустақил бажариш усуллари ўқув устахоналардаги таълимда кенг қўлланилади. Ишда мустақилликни янада ривожлантириш ва мустаҳкамлаш ишлаб чиқариш устахоналарида амалга ошрилади. Тренажёрлардаги машқлар ишлаб чиқариш таълимидаги бошланғич малакаларни кўпроқ ҳаракатлантиришни шакллантиришга хизмат қилади. Тренажёрлар ўқувчиларни бошқаришга ўргатадиган у ёки бу иш объекти

(дастгоҳда, автомобил кабинасида ва бошқалар)нинг хусусияти ва иш фаолиятини сунъий равишда қайта тикловчи танқидий стенд ва жиҳозлардир. Тренажёрлардан автомобилларнинг электр жиҳозлари, ички ёнув двигателлари, металл қирқиш дастгоҳлари ва шу кабиларнинг бузилган жойларини топишга ўргатишда ёрдамчи ўқув техникасининг воситаси сифатида фойдаланилади. Тренажёрлар иш қуролларидаги бузилиш, узел ва агрегатларни носозлик сабабларини аниқлаш, шунингдек, мавжуд назарий ва амалий билимлар асосида камчиликларни йўқотишнинг энг муносиб йўллари ва воситаларини белгилашга ёрдам беради. Тренажёрларни ўқув жараёнида қўллашнинг қатор афзалликлари бўлиб, улардан асосийлари қуйидагилардир:  ўқув биноларидаги мураккаб иш қуролларида ишлаш учун олдиндан тайёргарлик ўтказиш имконияти;  ўқувчилар тренажёрлардаги ишларда ишлаб чиқаришдагига ўхшаш шароитларда бўладилар, айни пайта мураккаб ҳаракат қилувчи иш қуроллари билан ишлаганда тайёргарликсиз туғиладиган хавф-хатарга дуч келмайдилар;  тренажёрларда ҳам ҳаракатда бўлган иш қуролларидаги сингари турли бурилишлар туфайли юзага келган ҳодиса ва жараёнларни, автомотик- дастгоҳлар радио электрон аппаратларидаги бузиқликларини тўхтатиб тузатиш (имтация) мумкин;  ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчилар фаолиятини мунтазам равишда самарали назорат қилиб боришни, хатоларни кўрсатиш, тўғри усулларни намойиш қилиш, ўқув мақсадида авария вазиятларни яратиш имкониятига эга бўлади;  тренажёрлар баъзи қисмларга ўргатишда тайёргарликни қўлланиши мумкин бўлган ягона самарали восита бўлиб ҳисобланади. Тренажёрлардаги машқларни кўпинча тегишли малака ва кўникмалар шаклланишининг бошланғич даврларида қўллаш керак. Тренажёрлар ишлаб

чиқариш шароитида методик асосланган машқларни мунтазам амалга ошириш қийин бўлган аппарат меҳнати касбларига ўргатишда кўпроқ фойдаланиши мумкин. Касб-ҳунар коллежларида турли хилдаги тренажёрлар конструкция қилинган масалан, бошланғич малакалар шаклланадиган ҳайдовчилик касблари (шофёрлар, трамвай ҳайдовчилари, локоматив машинистлари, учувчилар), радио механикликка ўргатиш учун, токарлик дастгоҳидаги қирқиш режимини белгилаш учун. 5. Тажриба ва амалий ишлар Тажриба ва амалий ишлар таълим методи сифатида ўқувчилар томонидан муайян касбга оид меҳнат фаолиятига зарур бўлган малака ҳамда кўникмаларнинг эгалланишини ва унга кирадиган тадқиқот элементларининг таҳлили ва бошқаларни кўзда тутади. Уларнинг назарий ва ишлаб чиқариш таълими ўртасидаги алоқасини ўрнатишда мустақил кузатиш ҳамда таҳлил қилиш асосида технологик жараённинг турли боғланишлари ҳамда қонуниятларини ўзлаштиришда муҳим роль ўйнайди. Ишлаб чиқариш таълимининг қатор касбларга оид дастурларида тажриба ишларини ўтказиш кўзда тутилади. Шунинг учун ҳажми катта бўлмаган ишнинг бу тури бошқа касблардаги ишлаб чиқариш таълимида ҳам қўлланилади. Тажриба ишлари ўқувчиларни ҳодисаларни кузатиш, таҳлил қилиш ва улардан тегишли хулосалар чиқаришга, назарияни амалиёт билан боғлашга, технологик жараённинг турли боғланиш қонуниятларини ўзлаштиришга ўргатади. Тажриба ишлари қуйидагиларни ўз ичига олади: ўқувчиларга тажриба ишининг мавзуси ва мақсади ҳақида кўрсатма берувчи кириш қисми, ишни бажариш тартиби билан таништиради; гуруҳнинг бригада (звено)ларга бўлиниши; асбоблар, мосламалардан фойдаланиш қоидаларини тушунтириш;

ишни бажариш усулини кўрсатиш; ишдаги хавфсизлик қоидалари билан танишиш. Суҳбат сўнгида ишлаб чиқариш таълими устаси савол-жавоб йўли билан ўқувчиларнинг бўлажак ишни бажаришга тайёргарлик даражасини текширади. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчиларнинг тажриба ишларини бажариш пайтида кузатади, ўқувчиларга маслаҳатлар беради, йўл қўйилиши мумкин бўлган хатоларни тузатади ва огоҳлантиради. Бажарилган ишлар ишлаб чиқариш таълими устаси томонидан қабул қилиниб баҳоланади. Ишлаб чиқариш таълими устаси тажриба ишини ўтказишда: асбоб- ускуналар, механизмлар, жиҳозлар ва ҳоказоларнинг олдиндан ҳозирланган ўқув-моддий базасига алоҳида эътибор беради. Касб-ҳунар коллежларининг иш тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки кўпгина касб-ҳунар коллежлари мураккаб жиҳозлар ва механизмларнинг зарур миқдорига эга эмас. Шунинг учун ишнинг катта қисми фронтал ҳолда бўлмасдан, аксинча бригада ёки 2-3 кишилик звенолар билан ўтказилмоқда. Бундай пайтда ишлаб чиқариш таълими устаси уларни жойлаштириш графигини шундай тузиши керакки, ҳар бир ўқувчи дастурда белгиланган ишни бажара олсин. Машғулотнинг охирги қисмида бригада (звенолар) ишига якун ясалади. Ишнинг ютуқ ва камчиликлари таҳлил қилиниб, бажарилган ишларнинг сифат таҳлили ўтказилиб, баҳоси эълон қилинади. Айрим ўқувчилар топшириқнинг бажарилиши хусусида оғзаки ахборот беришади, ишлаб чиқариш таълими устаси эса ёзма ҳисобот тузиш ҳақида кўрсатма беради. Ҳисоботларни қуйидаги тахминий схема асосида тузиш мумкин: 1) тажриба ишларининг мавзуси ва мақсади; 2) фойдаланиладиган асбоб- ускуна, мослама ва жиҳозларни санаб ўтиш; 3) ишнинг бориши ва ўтказилган кузатишнинг қисқача баёни; 4) ишлаб чиқаришнинг ҳисоб ва ўлчамларини ёзиш; 5) схема ва эскизлар тузиш; 6) иш натижалари бўйича хулоса ясаш.

Бригадаларнинг тажриба-амалий ишларини ўтказишда зарур бўлган моддий-техника воситалари ҳамда ёзма топшириқ-йўриқномалар ва бошқа ҳужжатлар билан таъминлаш учун ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчилардан звено бошлиқлари (навбатчилар, жамоатчилар, лаборатлар ёки бригадирлар) тайинлайди. Технологик жараёнларни бошқаришга оид машқлар. Ўқувчилар технологик жараёнларни бошқара олишлари учун техник тартибларни билишлари, технологик жараённи режалаштири олишлари, ўзлаштирилган меҳнат усулларини моҳирлик билан қўшиб олиб боришлари учун зарур амалий билим, малака ва кўникмалар билан қуролланган бўлишлари керак. Ишлаб чиқариш таълими устаси ўқувчиларни машқларга тайёрлаш пайтида маҳсулот тайёрлашга қўйиладиган талаблар ва ишни бажариш тартиби билан таништиради. Технологик режалаштиришнинг умумий асослари, махсус технология дарсларида ўқувчилар билан қатор ишлаб чиқариш вазифаларини ҳал этишга оид машқларни ўтказиш йўли орқали ўрганилади. Кўриб ўтилган машқ методлари турли хил ва меҳнат ишчилари учун ҳар хил ишлаб чиқариш жараёнларини назорат қилиш ва созлаш функцияси улар меҳнат фаолиятининг катта қисмини ташкил этса, ўқувчиларни бу фаолиятни бажаришга ўргатиш катта қийинчиликлар туғдиради, чунки амалий таълим учун ўқув устахоналарини яратиш жуда мураккабдир. Шу билан бирга назорат-созлаш функцияларини малакали равишда бажариш, ишлаб чиқариш жараёнини характерловчи белгиларини ўз вақтида аниқ идрок этиш учун зарур бўлган сезувчи ақлий-ҳис этувчи малакаларни, олинган маълумотларни таҳлил қилиш билан зарур қарорга кела олишни; қабул қилинган қарорни тез ва тўғри амалга ошириш имконини берувчи ҳаракатлантирувчи малакаларни эгаллашни талаб қилади. Шунинг учун ўқувчиларни касблар бўйича амалий тайёрлашда қуйидаги методлардан фойдаланиш тавсия этилади:

 схема ва технологик жараёнлар режимини, иш қуроллари ҳамда узел ва агрегатларнинг тузилиш хусусиятларини, иш ўрнини ташкил этишни, хавфсизлик техникаси қоидаларини бевосита иш ўрнида ўрганиш;  технологик жараённи бошқаришнинг асосий масалалари билан танишиш (узел ва агрегатларни синаш, носозликларни бартараф этиш); технологик жараённинг қайд қилиш;  режим бузилишини кўрсатган ҳолда кузатиш натижалари графигини тузиш, назорат асбобларининг автомотика билан қандай боғланганлигини, режим бузилганда сигнализация жараёни қандай кетишни аниқлаш;  ўқувчилар томонидан жараённинг ҳарорат режимидаги ўзгаришларини ва назорат асбобларининг кўрсаткичига оид ҳолатларни белгилаш; бирон-бир оғишларда жараённи созлаш; ҳолатларни таҳлил қилиш натижалари бўйича схемалар тайёрлаш;  аппаратчига аппаратдаги иш билан банд бўлишнинг изчиллиги ва меъёрини белгилашда, аппаратчи операция давомида муҳокама қиладиган белгиларни аниқлашда ёрдам кўрсатиш;  аппаратчини айрим топшириқларни бажариш (аппаратни юргизиш, асбобларни танлаш, оддий кузатишларни оддий бошқариш ёзуви). Ишлаб чиқариш таълими устаси аппаратчи иштирокида ўқувчилардан диққат, кузатиш маҳорати, тез чамалай олишни ҳосил қилиш имконини берувчи оғзаки топшириқ (машқларни) тизимини ишлаб чиқади. Ўқувчилар ишлаб чиқариш таълими устасига ишнинг бажарилиши ҳақида ҳисобот беришлари керак. 6. Таълим методларини танлаш Ишлаб чиқариш таълими методлари тизими ва ҳар бир метод алоҳида фан техника, ишлаб чиқариш технологиясининг ривожланиши билан ўзгариб боради. Ҳозирги пайтда методлар ўзгаришининг ҳаққоний замини ишлаб чиқариш жараёнларидаги кўпгина касбдаги ишчилар меҳнатининг мазмуни

ва характерининг комплекс механизациялаш ва автоматлаштириш суръатининг ошиши билан боғлиқ. Шу муносабат билан ўқув жараёнини жадаллаштириш (ўқувчилар таълимининг мураккаблашган мазмунини эгаллай олмайдилар), кўникмаларни мақсадга йўналган ҳолда шакллантириш, фаоллик, ташаббус кўрсатиш имконини берувчи методлар ва методик усулларни қўллаш зарурати юзага келади. Ишлаб чиқариш методларини танлаш турли шароитларга боғлиқ. У таълим ва тарбия масалалари, ўқувчилар томонидан ўзлаштирилган ўқув материалининг мазмуни, уларнинг ёши ва ўзига хос хусусиятлари, моддий- техника базаси сингарилар билан изоҳланади. Ишлаб чиқариш таълимида турли методлардан фойдаланиш зарур, лекин уларнинг мақсадга йўналганлигини ҳисобга олиш керак. Ҳеч қандай метод асосий ва универсал бўлиши мумкин эмас. Шу билан бирга амалиётда етарли синовдан ўтмаган методларни қўллаш ўринсиздир. Ишлаб чиқариш таълими методларини танлашда қуйидаги ҳолатларни ҳисобга олиш мақсадга мувофиқдир:  ишлаб чиқариш таълимининг методлари бўлажак кичик мутахассисларга юксак касбий маҳорат, юксак ишлаб чиқаришда меҳнат унумдорлиги малакаси ва маданиятини эгаллаш; уларда меҳнатга бўлган ижобий ва ижодий муносабатларни тарбиялашга ёрдам бериши керак;  ўқув жараёнини ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш меҳнати асосига қурилиши зарур;  ишлаб чиқариш методларининг вазифаси ўқувчиларнинг фаоллиги, ақлий ва ижодий қобилиятларини ривожлантиришдан, уларда ишлаб чиқариш илғорлари фазилатларини таркиб топтиришдан иборатдир;  ишлаб чиқариш таълими методлари шу даражада ранг-баранг бўлиши керакки, уларни қўшиб олиб борганда ўқувчиларни технологик жараённи режалаштиришга, ўз ишини назорат қилишга ўргатиш мумкин бўлсин;

 ишлаб чиқариш методларининг операцион-комплекс тизимига мос бўлиши ва ўқувчилар томонидан алоҳида усул ҳамда операцияларни муваффақиятли ўзлаштириш, шунингдек бу усул ва операцияларни комплекс ишларда қўшиб олиб борилишини таъминлаш муҳимдир;  методлар ўқувчиларда муайян касб учун характерли бўлган барча ишларни мустақил ҳамда юқори унумда бажаришнинг малака ва кўникмаларини ривожлантиришга ёрдам беради;  методлар ишлаб чиқариш таълими билан ишлаб чиқаришнинг илмий асосларини ўрганиш ўртасидаги ҳаётий алоқани доимо амалга ошириши; ўқув жараёнида ишлаб чиқариш таълими ва дидактиканинг умумий тамойилларини амалга ошириши керак.

АДАБИЁТЛАР: 1. Мирсаидов К. «Махсус фанларни ўқитиш ва ишлаб чиқариш таълими». Т.: «Ўқитувчи», 1996. 2. Мирсаидов К., Хидиров Ў., Чориев Р. «Ишлаб чиқариш таълими». Т.:, «Ўқитувчи», 2002. 3. Олимов Қ.Т., Узоқова Л.П., Ҳалимов Э.З., Рустамов Р.М., Ашурова С.Й. Махсус фанларни ўқитиш методикаси. Т.: «Фан», 2004, -120 б. 4. Москвин М. «Организация и методика производственного обучения трактористов-машинистов». М.: 1991, 144-стр. 5. Лошаков К.А. Автомобилнинг тузилиши. -Т.: «Ўқитувчи», 1992. 264 б. 6. Мирсаидов К. «Машина-трактор агрегатларини ишга тайёрлаш юзасидан машғулотлар ўтказиш методикаси». Т.: «Ўқитувчи», 1990. 7. Скакун В.А. Ишлаб чиқариш таълими устози учун қўлланма. Т. «Ўқитувчи», 1992. 208 б.

Похожие

Ишлаб чиқариш таълими жараёни

Ўқувчиларга ишлаб чиқариш таълими бериш

Ўқувчиларнинг ишлаб чиқариш корхоналаридаги ўқишлари

Ўқув ишлаб чиқариш ишларини меъёрлаш

АТК Бош тарҳи(режаси)ни ва ишлаб чиқариш биносини режалаштириш.