Гап бўлаклари. Гапнинг бош бўлаклари - Лингвистика - Рефераты

Гап бўлаклари. Гапнинг бош бўлаклари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

63.5 KB

Гап бўлаклари. Гапнинг бош бўлаклари Режа: 1. Гап бўлаклари ҳақида умумий маълумот. 2. Эга ва унинг ифодаланиши. 3. Кесим ва унинг ифодаланиши. 4. Эга билан кесим орасида тиренинг ишлатилиши. 5. Кесимнинг эга билан мослашуви.

1. Гап бўлаклари ҳақида умумий маълумот . Гап бўлаклари, дастлаб, бош ва иккинчи даражали бўлакларга бўлинади. Бош бўлаклар гапнинг грамматик асосини ташкил қилади. Фикр, асосан, гапнинг грамматик асоси орқали ифодаланади. Иккинчи даражали бўлаклар эса бош бўлакларни аниқлаб, тўлдириб келади. Бош бўлаклар эга ва кесимдан иборат. Иккинчи даражали бўлаклар тўлдирувчи, аниқловчи ва ҳоллардир. 2. Эга ва унинг ифодаланиши . Кесим орқали изоҳланадиган предметни англатувчи, гапда мутлоқ ҳоким вазият эгаллайдиган бош бўлак эга дейилади. Эга кенга маънода предмет тушунчасини билдириб, кесимдан англашилган белги, ҳаракат, ҳолатнинг кимга ёки нимага қарашли эканини кўрсатади. Эга бош келишик шаклидаги сўзлар билан ифодаланади: Эганинг отлашган сон билан ифодаланиши. Беш – ўннинг ярми. Иккови ҳам бир-бирига жуда ўхшаш. (П.Қодиров) Иккови ҳиринг-ҳиринг кулади. (П.Қодиров.) Эганинг отлашган сифат билан ифодаланиши . Сифатлар отлашиб, гапда эга вазифасини бажаради. Бунда сифат аниқлаб келаётган сўз туширилади, ўша сўздаги ҳамма белги-хусусиятлар сифатга ўтади. Масалан: Илмли минг яшар, илмсиз бир яшар. (Мақол.) Яхши қанд едирар, ёмон панд едирар. (Мақол.) Билимли ўзар, билимсиз тўзар. (Мақол.) Эганинг отлашган сифатдош билан ифодаланиши . Сифатдош ҳам отлашиб, гапда эга вазифасида келади. Масалан: Ўтганлар Азизга баттар ажабланиб қарашди. (Ў.Усмонов.) Эганинг отлашган равиш билан ифодаланиши.

Равишнинг айрим турлари отлашиб, гапда эга вазифасини бажаради: Ўқишнинг эрта-кечи бўлмас. (Мақол.) Эганинг ҳаракат номи билан ифодаланиши. Феълнинг ҳаракат номи шакли бош келишикда келиб, эга вазифасини бажаради. Масалан: Бошлиқ бўлиш осон, бошламоқ қийин. (Мақол.) Энди унинг ўрнини ҳам турли-туман маърузалар эгаллаган. (П.Қодиров.) Эганинг отлашган тақлид сўз билан ифодаланиши . Тақлид сўз отлашиб, гапнинг эгаси вазифасида келиши мумкин. Масалан: Отнинг дукур-дукури рельсларнинг туташган жойига урилаётган ғилдирак товуши билан уйғунлашиб кетарди. (Ч.Айтматов.) Эганинг фразеологик ибора билан ифодаланиши. Бир бутун ҳолда қўлланадиган фразеологик иборалар ҳам гапда эга бўлиб келади: Бировнинг кўнглини олиш қийин, кўнглини чўктириш эса осон. Беморнинг кўнглини кўтариб қўйиш унга ярим соғлиқ бахш этишдир. (Мақол.) Эганинг сўз бирикмаси билан ифодаланиши . Ҳар хил қолипда тузилган сўз бирикмаси ҳам, тузилишига кўра содда ёки мураккаб бўлишдан қатъий назар, гап таркибида келиб эга вазифасини бажаради: Рақибидан қарздор бўлиш ва буни узишнинг иложини тополмаслик ҳам Холбекнинг ориятига тегди. (П.Қодиров.) Эганинг гапда тенг предикатив бирлик билан ифодаланиши. Эга-кесим муносабати акс этган гапга тенг қурилма, яъни предикативлик бирлик ҳам гапда эга бўлиб келади: Нафси ёмон ҳайитда ўлар. (Мақол.) 3. Кесим ва унинг ифодаланиши. Эга англатган предметнинг предикатив белгисини ифодалайдиган ёки эга ҳақидаги ҳукмни билдирадиган бош бўлак кесим дейилади.

Кесим эгага нисбатан тобе бўлиб, ўзига боғланиб келган иккинчи даражали бўлакларга нисбатан ҳокимдир. Кесим қайси сўз туркуми билан ифодаланишига кўра икки хил бўлади: феъл кесим ва от кесим. Турли феъл формалари орқали ифодаланган кесим феъл кесим дейилади. Масалан: Унинг қўл остида янги шаҳарнинг кўчаларига сув тарайдиган йигирмадан ортиқ одам ишларди. (П.Қ.) Феълдан бошқа сўз туркумлари билан, шунингдек, феълнинг ҳаракат номи шакли билан ифодаланган кесим от кесим дейилади. От кесимнинг олмош билан ифодаланиши: Авазнинг акаси Ортиқ шу эди . (П.Қодиров.) Сен унинг кими бўласан, ҳеч кими?! (П.Қодиров.) От кесимнинг ҳаракат номи билан ифодалниши: Унинг зўр истаги – отасини зиндондан қутқаришу Ҳамидани яна кўриш . (П.Қодиров.) От кесимнинг равиш билан ифодаланиши: Айниқса архитектура соҳасида янгиликлар кўп . (О.Ёқубов.) От кесимнинг модал сўз билан ифодаланиши: ... илгари Бодомзордаги колхознинг катта бир боғи бор эди . (П.Қодиров.) Ҳозир "ошиҳалол" айтиб тўрва кўтариб юрадиган подачилар йўқ. (П.Қодиров.) От кесимнинг ундов сўз билан ифодаланиши: Ҳа, тил деган мисоли той, тиёлмасанг олингга вой ! (С.Жалил.)

Кесим якка сўзлар билан ифодаланибгина қолмасдан, баъзан фразеологик ибора билан ҳам ифода этилади. Масалан: ...Фарида кечикканига афсус еди . (С.Анорбоев.) Булутлар ҳамон қайсарлик билан қуёш юзини тўсиб, нур йўлига ²ов солиб турарди . (С.Кароматов.) Кесим баъзан содда ёки мураккаб сўз бирикмалари билан ифода этилади. Масалан: Энг тўрдаги хилват чодир – мурод уйи . (П.Қодиров.) Сойлар соҳилларга чалқиганида, Дала – гўё қишда қирчиллама қор . (Миртемир.). Биринчи гапда кесим икки мустақил сўздан ташкил топган содда бирикма билан ифодаланган. Иккинчи гапнинг кесими вазифасидаги сўз бирикмаси тузилишига кўра мураккаб бўлиб, уч мустақил сўздан тузилган. Содда ва таркибили кесимлар. Кесим тузилишига кўра икки хил бўлади: 1) содда кесим; 2) таркибли (составли) кесим. Якка бир негизли сўзлар билан ифодаланган кесим содда кесим бўлади. Содда кесим, қайси сўз туркуми билан ифодаланишига кўра икки хил: содда феъл кесим ва содда от кесим. Содда феъл кесим феълнинг тусланган шакллари билан ёки тусланмаган шакллари билан ёки тусланмаган равишдош билан ифодаланади. Масалан: От йиқилаётганда Ҳумоюн оёқларини узангидан чиқариб, эгардан қумга сакради . (П.Қодиров.) Кўкда оқ булут карвонлари ялқов сузса-да, қуёш ҳамомат билан чақнаб кўтарилди . (Ойбек.) Содда от кесим от, сифат, сон, олмош, равиш ва феълнинг ҳаракат номи шакли билан ифодаланади. Масалан: Бу, эҳтимол, она сути билан кирган ғайришуурий бир туйғудир . (П.Қодиров.) Ўрмон ичи серсоя, салқин . (П.Қодиров.) Энди навбат сизники . (П.Қодиров.) Таркибли (составли) кесим мустақил сўз билан ёрдамчи сўзнинг бирикишидан тузилади. Таркибли кесим, одатда сўзнинг аналитик шакли билан ифодаланади.

Масалан: Аваз чопиб келди-ю, линейкани акасининг қўлидан юлиб олиб, синдириб ташлади . Таркибли кесимлар ҳам ифодаланишига кўра содда кесимлар сингари икки хил бўлади: таркибли феъл кесим, таркибли от кесим. Таркибли феъл кесим икки ёки ундан ортиқ негиздан тузилган феъллар билан ифодаланади. Бунда ўзининг маъносини сақлаган феъл етакчи феъл ҳисобланади. Қолганлари эса кўмакчи феъл бўлиб, етакчи феълдан англашилган ҳаракат, ҳолатга қўшимча маъно орттирилади. Бунда етакчи феъл асосан равишдош шаклида бўлади, баъзан эса сифат сифатдош шаклида хам бўлиши мумкин. Масалан: Мактабдагиларни қолдириб, кичкиналарингни етаклаб келавер, оғайни. (А.Мухтор.) ...эски ҳаётини эслагиси ҳам кемасди... (А.Қаҳҳор.) Таркибли от кесим феълдан бошқа сўзларнинг боғлама вазифасида келган кўмакчи феъл билан ёки тўлиқсиз феъл билан бирикишидан ҳосил бўлади. Таркибли от кесимда асосий маъно биринчи қисмда бўлади, иккинчи қисм, яъни боғлама эса қушимча етакчи қисми сифатида от, сифат, сон, олмош, равиш, феълнинг ҳаракат номи шакли, модал сўз келиши мумкин. Масалан: Ишрбоз қўзининг тандир кабоби жуда яхши бўлади-да. (П.Қодиров.) Қайиқ каттагина, эшкаги тўртта эди. (П.Қодиров.) Подшони куёв қилишга ҳавасмандлар кўп эди. (П.Қодиров.) Тенгдошларининг ичида ундан тез чопадигани, чиллак очишида ундан устаси йўқ эди. (П.Қодиров.) Таркибли от кесим ҳаракат номи керак, зарур, лозим шаклида ҳам бўлиши мумкин. Масалан: Бу Ватанни ташлаб кетмоқчи бўлганларга қатъий зарба берилмоғи лозим. (П.Қодиров.) Энди жиян паноҳ истаб борса қаноти тагига олиши мумкин. (П.Қодиров.) 4. Эга билан кесим орасида тиренинг ишлатилиши.

1. Кесим от, олмош ва сон билан ифодаланиб, кесимлик қўшимчасини олмаганда, эга билан кесим орасига тире қўйилади: Ташқаридан гап – кир ўрадаги мағзава. (Шуҳрат.) Беш карра бе – йигирма беш. 2. Гапнинг эгаси ё кесими ҳаракат номи билан ифодаланганда, улар орасига тире қўйилади: Бир кўрган – билиш, икки кўрган – таниш. (Мақол.) 3. Эга кўрсатиш олмоши билан ифодаланганда, эга билан кесим орасига тире қўйилади (бунда, албатта кесимлик қўшимчаси бўлмаслиги керак.): Бу – насос станциясининг улкан қувурларини пайвандлаганда чақнаган зангори шуълалар. (Ж.Абдуллахонов.) Булар – кўм-кўк дов-дарахтлар. (К.Яшин.) 5. Кесимнинг эга билан мослиги. Кесим эга билан шахс ва сонда мослашади: Улар кулимсираб аскияга қулоқ солишди. (П.Қодиров.) Ўзбек тилида кесимнинг эга билан сон жиҳатидан мос бўлиши III шахсининг кўплигида шарт эмас; эга III шахснинг бирлик шаклида ҳам келади: Тоғ этагида Ойкўл қишлоғининг мирзатераклари элас-элса кўзга ташланади. (П.Қодиров.) Кесим, сон каби сўз туркумлари билан ифодаланганда, эга кўплик шаклда бўлса ҳам, кесим бирликда ишлатилади: Ўрмон ичидан қушларнинг сайрашлари эшитилиб туради. (П.Қодиров.)

Похожие

Гап бўлаклари. Бош булаклар. Гапнинг иккинчи даражали булаклари

Гапнинг ажратилган бўлаклари

Гапнинг уюшиқ бўлаклари

Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари. Аниқловчи

Гап бўлаклари саналмайдиган сўз ва бирикмалар