Гапнинг ажратилган бўлаклари - Лингвистика - Рефераты

Гапнинг ажратилган бўлаклари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50.5 KB

Гапнинг ажратилган бўлаклари Режа: 1. Ажратилган бўлаклар ҳақида умумий маълумот. 2. Ажратилган бўлакларнинг турлари: а) ажратилган аниқловчилар; б) ажратилган изоҳловчилар; г) ажратилган ҳоллар; д) ажратилган тґлдирувчилар. 3. Ажратилган бўлакларга тиниш белгиларининг ишлатилиши.

1. Содда гап таркибида айрим ҳолларда ажратилган бўлаклар ҳам қатнашиши мумкин. Ажратилган бўлаклар одатда ўзлари алоқадор бўлган сўзларнинг маъносини изоҳлаб, бўрттириб, аниқлаштириб келади ва бошқа бўлаклардан махсус тўхтам (пауза) билан ажратилиб, мантиқий урғу олади. Масалан: Саида, қўш ёнғоқнинг тагида, оппоқ қорга кўмилиб узоқ турди. (О.Ёқубов.) Иш қанчалик қийин бўлмасин, биз айниқса ёшлар иштиёқ билан, ғайрат ва шижоат билан ишлардик. Биринчи гапда "қуёш ёнғоқнинг тагида" ўзидан олдин келган "Саида" сўзининг маъносини, иккинчи гапда "ёшлар" ўзидан олдин келган "биз" сўзининг маъносини изоҳлаб, асосий гап бўлакларидан тўхтам (пауза) билан ажратилган. Ажратилган бўлакларнинг ҳар иккиси ҳам оддий гап бўлаги қўлланган. Ажратилган бўлаклар оборот шаклида ҳам бўлиши мумкин. Масалан: Воҳид Миробидов-ку унинг аччиқ кинояларини кулгига олиб, қулоғининг ёнидан ўтказиб юборди. (О.Ёқубов.) Келтирилган гапда "унинг аччиқ кинояларини кулгига олиб" равишдош обороти кесимдан англашилган иш-ҳаракатнинг қандай бажарилаётганини таъкидлаб, алоҳида оҳанг ёрдамида ажратилган. Демак, ажратилган бўлаклар икки хил шаклда: 1) оддий гап бўлаги шалида; 2) оборот шаклида бўлиши мумкин. Ажратилган бўлаклар қайси гап бўлагига оид эканлигига кўра қуйидаги турларга бўлинади: 1. Ажратилган аниқловчилар. 2. Ажратилган изоҳловчилар. 3. Ажратилган тўлдирувчилар. 4. Ажратилган ҳоллар. Ажратилган аниқловчилар. Ажратилган аниқловчилар икки хил: ажратилган сифатловчи, ажратилган қаратувчи.

Ажратилган сифатловчи предметнинг белгисини бўрттириб кўрсатиш учун ажратилади. Масалан: Мухтор, ялангбош, мажнун толлар тагида айланиб, хаёл суриб юрарди. (С.Солиев.) гапида "ялангбош" сифатловчиси шахснинг "Мухтор" белгисини бўрттириб бериш учун сифатланмишдан кейин келтирилган. Ажратилган қаратувчи. Бунда қаратувчи ўзидан олдин келган бошқа бир қаратувчини изоҳлаш, аниқлаштириш йўли билан ажратилади. Масалан: Тўғри, унинг ёзганлари, аниқроғи, машинисткага айтиб туриб, қоғозга туширганларининг аксари мазмунан саёз бўлар, олдингиларини такрорларди. (Т.Пўлат.) Бу гапда "аниқроғи" машинисткага айтиб туриб, қоғозга туширганларининг" аниқловчиси, ўзидан олдин келган қаратувчининг ёзганлари сўзининг маъносини изоҳлаб, бўрттириб келган. Ажратилган изоҳловчилар. Изоҳловчилар қўпинча ажратилган бўлади, Бунда улар изоҳланмишдан кейин келиб, махсус интонация билан талаффуз қилинади. Масалан: Сиз, Суннатилло, ўзингиз жуда ақлли, ўзи узоқни кўрадиган одамсиз. (С.Солиев.) Кўримсизгина жангчи – Али тажанг келиб ўзбекча чўккайди. (Ойбек.) Ажратилган ҳоллар. Ажратилган ҳоллар шакллари жиҳатдан икки хил бўлади: 1. Оборот шаклдаги ажратилган ҳоллар. 2. Оддий гап бўлаги шаклидаги ажратилган ҳоллар Оборот шаклидаги ажратилган ҳоллар ўз навбатида учга бўлинади: 1. Равишдош обороти шаклидаги ажратилган ҳоллар. 2. Ўхшатиш обороти шаклидаги ажратилган ҳоллар. 3. Кўмакчили қурилма обороти шаклидаги ажратилган ҳоллар. Равишдош обороти шаклидаги ажратилган ҳоллар. Равишдош ўзига оид сўзлар билан кенгайиб келади ва бундай қурилма равишдош обороти деб юритилади. Равишдош обороти, одатда, ажратилган бўлади. Масалан:

Одамлар, қопдан тўкилган ёнғоқдай гурр этиб, ҳамма вагонлардан бараварига перронга ёпирилишди. (Т.Пўлат.) Равишдош обороти шаклидаги ажратилган ҳоллар иш-ҳаракатнинг бажарилиш ҳолатини, пайтини, шартини, сабабини ва шу каби маъноларни ифода этади. Ўхшатиш обороти шаклидаги ажратилган ҳоллар. –дай, -дек қўшимчаларини олиб келган сўзлар ҳам кенгайиб ажратилиши мумкин. Масалан: Бу заводда, ҳамма заводлардагидек, ошхона илғорлар столи алоҳида. (А.Қаҳҳор.) Кўмакчили қурилма обороти шаклидаги ажратилган ҳоллар. Кўмакчили қурилма шаклидаги ҳоллар кесимдан узоқда келиб, ўзларига оид сўзлар билан кенгайиб, гапнинг бошқа бўлакларидан ажратилиши мумкин. Бунда қурилма қарши, сингари, каби, туфайли, яраша, ҳолда каби кўмакчилар билан шаклланади. Масалан: Нозик, оппоқ билагини дарахтга чўзган ҳолда, қорайиб пишган шотутдан оғзига ташлар экан, тебранди. (¥.Ғулом.) Кўмакчили қурилма обороти шаклидаги ажратилган ҳоллар турли ҳолатни, ўхшатишни ифодалайди. Оддий гап бўлаги шаклидаги ажратилган ҳоллар ўзидан олдин келган ҳолнинг маъносини изоҳлайди. Унинг сўроғи, вазифаси изоҳланаётган ҳолнинг сўроғи ва вазифасига тенг бўлади. Бунда кўпинча пайт ва ўрин ҳоллари ажратилади. Ажратилган ўрин ҳоли: Қишлоқдан бир қир нарида – беҳисоб қизғалдоқлар далани қизартириб, хиёл чайқалиб турган жойда – Хулкар ўт ўрарди. (П.Қодиров.) Ажратилган пайт ҳоли: Эртага, йигит, сени кузатганим заҳоти орқамга қайтаман. (Г.Марков.) Ажратилган тўлдирувчилар. Ажратилган тўлдирувчилар шаклланишига кўра икки хил бўлади: 1. Кўмакчили қурилма обороти шаклидаги ажратилган тўлдирувчилар. 2. Оддий гап бўлаги обороти шаклидаги ажратилган тўлдирувчилар.

Кўмакчили қурилма обороти шаклидаги ажратилган тўлдирувчилар кесимдан узоқда келиб, қараганда, устига, сингари, билан бирга ва иш каби кўмакчилар ёрдамида шаклланади. Оддий гап бўлаги шаклидаги тўлдирувчилар, ўзидан олдин келган тўлдирувчининг маъносини изоҳлайди, унга аниқлик киритади. Бунда воситасиз тўлдирувчи ҳам, воситали тўлдирувчи ҳам ажратилиши мумкин. Масалан: Сизга, ўрта бўйли қизга, атлас кўйлак жуда ярашибди. (Ё.Шукуров.) Ажратилган бўлакларда тиниш белгиларининг ишлатилиши. Ажратилган бўлакларда тиниш белгилари қуйидагича ишлатилади: 1. Ажратилган бўлаклар, одатда, вергул билан ажратилади. Масалан: Биз, тиббиёт ходимлари, халққа жон-дилдан хизмат қиламиз. (С.Солиев.) 2. Ажратилган бўлакларнинг таркиби кенг бўлса ёки унинг ичида вергули бўлса, бундай ажратилган бўлаклар тире билан ажратилади: Масалан: Котиба қиз – Улфати ўрта бўйли, оқ юзли, ёноқлари лоладай, қоп-қора қош-кўзли аёл чойнакда чой кўтариб кирди...(С.Солиев.)

Похожие

Гап бўлаклари. Гапнинг бош бўлаклари

Гапнинг уюшиқ бўлаклари

Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари. Аниқловчи

Гап бўлаклари. Бош булаклар. Гапнинг иккинчи даражали булаклари

Гапнинг кириш ва киритма кенгайтирувчилари