Гапнинг уюшиқ бўлаклари - Лингвистика - Рефераты

Гапнинг уюшиқ бўлаклари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42 KB

Гапнинг уюшиқ бўлаклари Режа: 1. Гапнинг уюшиқ бўлаклари ҳақида маълумот. 2. Гап бўлакларининг уюшиб келиши.(гапнинг бош бўлакларини уюшиб келиши, иккинчи даражали бўлакларнинг уюшиб келиши) 3. Уюшувчи бўлакларни ўзаро боғловчи воситалар. 4. Уюшиқ бўлакли гапларда умумлаштирувчи бирликларнинг қўлланиши. 5. Уюшиқ бўлакли гапларда тиниш белгиларининг қўлланилиши.

1. Гапнинг уюшиқ бўлаклари ҳақида маълумот. Гапда бир сўроққа жавоб бўлиб, бир хил синтактик вазифани бажариб, санаш оҳанги ёки тенг боғловчилар ёрдамида бириккан гап бўлаклари гапнинг уюшиқ бўлаклари дейилади. Уюшиқ бўлак компонентлари ўзаро тенг алоқада бўлиб, бир бутунликни ҳосил қилиб, яхлит ҳолда бир умумий бўлакка боғланиб келади. Масалан: Бу юмшоқ, мулоҳазали одамга ётоқхонадагиларнинг меҳри ошиб қолган эди. (Ас.М.) Бу гапда юмшоқ, мулоҳазали уюшувчи компонентлари ўзаро тенг алоқада, қандай? деган сўроққа жавоб бўлиб, одамга сўзига боғланиб келган. 2. Гап бўлакларининг уюшиб келиши. Ҳар бир гап бўлаги уюшиб келиши мумкин, чунончи: Эга: Туманлик қўйнида жимгина мудраган тонглар, илк совуқ оғушида жунжиккан оқшомлар бошланди. (Ў.Ҳ.) Кесим: У бошқа бригадаларга бош бўлганларни кўрди, кузатди. (Ж.Абдуллахонов.) Воситасиз ва воситали тўлдирувчи: Қор совуғи қўлларимни ва ёноқларимни, пешонамни ва бурун учини ялаб турса-да, менга жуда ёқимли туюлади. (О.) Сифатловчи ва қаратувчи: Ойдин, осуда бир тун эди. (О.Ё.) Ёшлар ва кексалар дилига ором ва қувонч бағишлаган лола сайили яқиндагина бўлган эди. (Ш.Р.) Баъзан сифатловчилар уюшмаган ҳолда ҳам қўлланади. Масалан: ...Уфққача чўзилган қирмизи лолазор ранг-баранг товланмоқда. (Ж.Абдуллахонов.) Бу мисолда уфққача чўзилган ва қирмизи сифатловчилари уюшмаган, чунки улар предмет белгисини турли томондан аниқлаган. Ҳоллар: Одамлар орасида Юнус Ражабий ҳам бор, одамлар унинг мақомини жим, қилт этмай тинглашарди.(Мирм.) Заҳматли чоғларда, оғир йўлларда

Асти онасини унутмади у. Зиндонда, сургунда, ўзга элларда Волида меҳрини тарк этмади у.(М.Ш.) Турли грамматик формантлар (келишик, эгалик, кўплик аффикслари, кўмакчилар, тўлиқсиз ва кўмакчи феъллар каби), бириўнчидан, уюшувчи компонентларнинг ҳар бирига қўшилиб келиши, иккинчидан, фақат охиргисига қўшилиб, олдингилари учун ҳам тааллуқли бўлиши мумкин. Гапнинг уюшиқ бўлаклари ўзаро тенг боғловчилар, шу вазифадаги баъзи бир юклама ва кўмакчилар орқали боғланиши мумкин. Масалан: Алдаш ҳамда ёлворишнинг кераги йўқ. (С.Аҳм.) Тоғлар гоҳ чап томонингда, гоҳ ўнг томонингда пайдо бўлиб қолади. (Ў.Ҳ.) Шу пайт ҳовлига Даврон ака билан Искандаров кириб келишди. (Ё.Ш.) Уюшиқ бўлакли гапларда баъзан умумлаштирувчи бирликлар µам қатнашади. Уюшиқ қисмларни жамлаб, яхлитлаб кўрсатадиган сўз ва сўз бирикмалари умумлаштирувчи бирликлар дейилади. Масалан: Ўтовда уч киши: Абубакир, Садабек ва мен қолдим. (Ч.Айт.) Бу гапда умумлаштирувчи бирлик сўз бирикмаси (уч киши) билан ифодаланган. Умумлаштирувчи бирликлар уюшиқ бўлакларидан кейин ёки олдин келиши мумкин. Уюшиқ бўлаклардан кейин келган умумлаштирувчи бирликлар якунлаш, хулосалаш каби маънони англатади, уюшиқ бўлакдан олдин қўлланганда эса умумлаштирувчи бирликлар маъноси уюшиқ бўлакдан олдин қўлланганда эса умумлаштирувчи бирликлар маъноси уюшиқ бўлаклар томонидан изоҳланиши англашилиб туради. Уюшиқ бўлаклар ўзаро боғловчисиз (фақат санаш оҳанги билан); зидловчи, шунингдек, такрорланувчи боғловчилар, -у, (-ю), -да юкламалари ёрдамида бирикканда, улар орасига вергул қўйилади. Масалан: Бу кўркам шаҳарча, бу қурилишлар, кенг кўламдаги бу ишлар осонликча бунёд бўлгани йўқ. (О.Ё.)

Уюшувчилар ўзаро ва, ҳамда, билан, орқали, шунингдек, якка, айирувчи боғловчилар ёрдамида бирикканда, улар орасига вергул қўйилмайди. Масалан: Очилмаган қўриқни биринчи очиш ва савобли иш, ўғлим.(И.Р.) Умумлаштирувчи бирлик уюшувчилардан олдин келса, шу бирликдан сўнг икки нуқта қўйилади: Ҳамма ерда: уйларда, кўчаларда ивирсиб ётган хазон юзи эрталаб қировдан... оппоқ бўлиб қолади. (Ойбек.) Умумлаштирувчи бирлик уюшувчилардан кейин келганда, ундан олдин тире қўйилади: Осмонда, дарахтларда, тошларда, бўғотларда - ҳамма ерда чумчуқлар чирқиллашади. (М.Исм.)

Похожие

Гап бўлаклари. Гапнинг бош бўлаклари

Гапнинг ажратилган бўлаклари

Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари. Аниқловчи

Гап бўлаклари. Бош булаклар. Гапнинг иккинчи даражали булаклари

Суз кенгайтирувчилари ва гап кенгайтирувчиларининг мувофиклашуви ва фаркланиши