Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари. Аниқловчи - Лингвистика - Рефераты

Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари. Аниқловчи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари. Аниқловчи Режа: 1. Аниқловчи ва унинг турлари: а)сифатловчи. б)қаратувчи. 2. Аниқловчи ва унинг ифодаланиши. 3. Изоҳловчи аниқловчининг бир тури сифатида.

Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари гап мундарижаси , структураси билан боғлиқ бўлиб , ўзига хос семантик ва лексик - грамматик белгиларга асосланади : бўлакнинг морфологик хусусиятлари , ўз ҳоким сўзига қандай синтактик алоқа ва қандай восита орқали боғланиши , бошқа сўзлар билан бирикиш имкониятлари – синтактик валентлик , қўшилманинг семантик хусусиятлари каби . Англашиладики, гапни бўлакларга ажратиш ва ҳар бир турнинг яна ички бўлиниши, уларнинг фарқланиши бир қанча белгилар комплексига асосланади. Гапнинг йиғиқ ва ёйиқ гаплар деб иккига ажратилиши гап таркибида иккинчи даражали бўлакларнинг иштирок этиш-этмаслиги билан боғлиқ. Иккинчи даражали бўлакларнинг иштироки йиғиқ гапларни кенгайтиради ва бу кенгайтириш грамматик томонни ҳам, семантик томонни ҳам кўзда тутади. Бунда, ҳар бир иккинчи даражали бўлак маълум бўлакни кенгайтиради. Ана шундай предмет белгисини англатадиган ёки нарсанинг кимгадир қараганлилигини ифодалайдиган иккинчи даражали бўлак аниқловчи деб аталади. Бунда белги предикатив йўл билан эмас, балки атрибутив йўл билан аниқланади. Аниқловчининг белги англатиши дейилганда, предметнинг бирор сифатини, хусусиятини, миқдорини ёки қарашлилигини,билдириши назарда тутилади. М ИСОЛ : ТИНИҚ сув, тоза ҳаво, айтарлар танга даво. У ўнта дафтар олди. Ватаним чексиз осмони доим мусаффо бўлсин. Аниқловчининг предмет белгисини англатишидан унинг отга боғланиши келиб чиқади. Бу от гапнинг ҳар қандай бўлаги бўлиб кела олади. Бу ҳолат унинг аниқловчисига таъсир этмайди. Аниқловчи бўлак аниқланмиш билан зич боғланган бўлади. Улар иккаласи биргаликда аниқловчили бирикма саналади. Аниқловчи гапда белги англатиши ёки қарашлилик маъносига кўра 2 турга ажратилади: 1. Сифатловчи. 2.Қаратувчи. 1. Сифатловчили бирикмада сифатловчи сифатланмишнинг бирор хусусиятини аниқлаб келади. Бу материал жиҳатидан асосан шундай: от бўлмаган сўз от. Сифатловчи отни аниқлаб, одатда, шу от билан

ифодаланган предметни ажратишга, конкретлаштиришга, унинг маъно доирасини торайтиришга хизмат қилади: ипак (умумий) -оқ ипак (хусусий). Бу тур сифатида ажратиш учун эмас, балки тасвир учун қўлланган бўлади. Маънонинг, тушунчанинг ҳажми тораймайди. Грамматикада сифатлаш терминини бир қанча белгиларни ифодалаш учун қўллаймиз: предметнинг қандайлиги (оппоқ қор, ширин қовун), миқдор белгиси (унта китоб, учбоғ сабзи), ўринга муносабат белгиси (осмондаги юлдузлар) пайтга муносабатни билдирувчи белги (кечаги бола, кўкламдаги учрашув), кўрсатиб аниқлаш белгиси (бу бино, анави кўл) ва бошқалар. Кўринадики, сифатловчининг маъноси шу вазифада келган сўзнинг тури, семантикаси билан зич боғлик: сифат аниқловчи, олмош аниқловчи, сон аниқловчи, сифатдош аниқловчи ва ҳ.зо турдаги сифатловчилар бўлиши мумкин. Маънони торайтириш сифатловчида эмас, қаратувчида ҳам бор: стол(умумий)-бизнинг стол (хусусийлашган). Демак, сифатлаш, қаратиш ва изоҳлашнинг мазмуни аниқланмишнинг маъносини торайтиришдан, конкретлаштиришдан, умуман, предмет белгисини аниқлашдан иборат: аниқловчи, сифатловчи, қаратувчи, белги каби атамалар жуда кенг маънода ишлатилади. Сифатловчили бирикманинг бўлаклари битишув йўли билан боғланади: Айвон устуни оқ мармардан ишланган. Сифатловчи такрор сўздан бўлганда, аниқланмиш отдан предметнинг кўплиги ифодаланади. Бунда аниқланмиш кўплик, баъзан -бирлик шаклда келади: Жангга кирди не-не йигитлар. ГУГ. Пешонасидан мунчоқ-мунчоқ тер қуйиларди. Сифат билан ифодаланган аниқловчи сифатдош билан ифодаланган аниқловчидан айрим жиҳатлари билан ажратиб туради I .Сифат аниқловчи предметнинг турғун пассив белгисини билдиради, сифатдош аниқловчи эса предметнинг иш-ҳаракатга оид актив белгисини ифодалайди. 2.Сифатдош аникловчи предикатлик элементига эга, чунки у аслида феълдир (тасдиқ, инкор, замонга муносабат билдириши мумкин). Сифат аниқловчида эса бундай хусусият йўқ. Икки турдаги бу сифатловчиларнинг юқоридаги фарқларига кўра

академик А.А.Шахматов биринчисини атрибутив аниқловчи, иккинчисини эса предикатив-атрибутив аниқловчи деб атайди. Аммо баъзи предикатив- атрибутив аниқловчилар атрибутив аниқловчи ўрнига кўча олиш хусусиятидан ҳоли эмас: кўрар кўз, эшитар қулоқ кабилар. 3. Сифатдош аниқловчи ўзига махсус тўлдирувчи, ҳол қабул қила олади, бу билан ёйиқ тусга киради. Масалан: Кеча шаҳардан келган бола шаҳардан келган, кеча келган. Қаратувчиди бирикма олдида келган сифатловчининг қаратувчи- нинг ўзига ёки бутун бирикмага хослиги қуйидагича аниқланади: 1.Қаратувчи "белгили" бўлса, сифатловчи қаратувчининг ўзига гина хос бўлади. Бундай пайтда сифатловчи билан қаратувчи зич бирикиб, бир бутунича қаралмишга бирикади: севимли шоирнинг уйи, илғор колхознинг боги каби. 2. Қаратувчи "белгисиз" бўлса, сифатловчи бутун бирикмага тегишли бўлади. Бу вақтда қаратувчи билан қаралмиш яна ҳам кучли бирикиб, бир бутун ҳолда айтилади, сифатловчининг 2) умуман хослик: чинорнинг барги. 3) бутуннинг бўлаги: қовуннинг уруғи, пиёзнинг пўсти 4) тўдадан ажратилган қисм маъноси: талабаларнинг бири. Қаратқич ва тушум келишиклари маъноси яқинлашади:талабалар- дан бири. 5) ўринга, вақтга муносабат маъноси: Ёзёвоннинг боғлари, кишнинг изғирини. 6) ҳаракатнинг -субьект билан муносабати: Фариданинг куйлаши. 7) ҳаракат билан обьект муносабати билдирилади: мусиқанинг ижроси.булардан айримлиги яққол кўриниб туради: Улуғ Ватан уруши. Баъзан сифатловчи "белгисиз" қаратқич келишигидаги сизга хос бўлган вақтда товушда ўзгариш рўй бериб сифатловчи билан қаратувчи орасидаги ажралиш йўқолиб, улар зич бирикади: (катта болалар сайили)- катта болалар сайили сифатловчи ёйиқ ҳолда бўлиши ҳам мумкин. Бу ҳодиса бир сифатловчи ва сифатланмишнинг бирикиб, бир бутунлигича борор

отга сифатловчи бўлиб келиши орқали пайдо бўлади. Булар кейинги отга нисбатан яхлитлигича аниқловчи бўлса ҳам, ўз ичида ҳам аниқловчилик ҳолатини сақлайди. Сифатловчиларнинг бир-бирига боғланиб бориши, одатда, сифатланмишга қўшимча қўшилиб, сифатловчили бирикманинг бошқа бир отга аниқловчи бўлиб келишидан ҳосил бўлади. Масалан: ўткир кўз-ўткир кўзли бола, қизил гул-қизил гулли пиёла. Бундай бирикмаларда пауза ўрнининг ўзгариши маъно ва грамматик ҳолатнинг бошқалигини кўрсатади. Масалан: ўткир овозли фильм бирикмасини: а) ўткир сўзидан кейин пауза қилсак, "мазмуни ўткир фильм" маъноси англашилади. б)товуш узилиши овозли сўзидан кейинга кўчирилса "овози ўткир фильм" маъноси келиб чиқади. Сифатловчининг ёйиқ тусда бўлиши ҳар хил: 1) сифатловчининг таркибида нумеративнинг бўлиши (уч тегирон сув, бир боғ беда); 2)сифатдошнинг ўз тобе элементлари борлиги (тез чопаётган от) ва бошқалар. Сифатловчидан кейин бир неча от қатор келганда, унинг биринчи отгагина ёки ҳаммасига боғлиқ эканлиги умумий маънодан, грамматик ҳолатдан, интонациядан билиниб туради. Бу сифатловчи билан ифодаланган белги ўша отлар англатган предметларнинг ҳаммасида топиладиган бўлса, сифатловчи ўша отларнинг ҳаммаси учун умумий бўлади, дастлабкисида топилса биринчи отгагина хос булади (буни аниқлашда интонациянинг ҳам муҳим роли бор). Ақлли болалар, қизлар тартибни яхши сақлайдилар. Айрим ҳолларда аниқловчили бирикмаларнинг тожикча формалари ҳам учраб туради. Булар ўзбек тилига бир вақтлар кириб қолган архаик формалардир. Бу формалар ўзбек тилидаги каби аниқловчи- аниқланмиш тартибида эмас, аниқланмиш-аниқловчи тартибида бўлади. Аниқловчиларнинг тожикча формаларини қўллаш эски давр тилида учрайди, ҳозирги тилда учрамайди: Шул эрур айбим, Муқимий, мардуми Фаргонаман. Хулласи калом: яхшилардан яхшилар....Сифатловчили бирикма учун:

Деди: Кайдин сен, эй мажнуни гумрах? мисолларини келтириш мумкин. Ҳозирги янги мактаб дарсликларида эса тере сифатловчи аниқловчи атамаси остида ҳам таҳлиллар ўрганилмоқдаки, кези келганда бунинг маъносини ҳам тушуниб олиш муҳимдир. Белги-хусусиятни алоҳида бўрттириш, таъкидлаш, унга қандай- дир нисбий мустақиллик бериш мақсадида аниқловчи аниқланмишда кейинга кўчирилади ва талаффузда алоҳида тўхтам, ёзувда вергул ё тире билан ажратиладиган тўлдирувчилар терс сифатловчи-аниқловчилар деб юритилади. Шеърий нутқ учун бу меъёрий ҳолат ҳисобланади; Булутчалар - оппоқ ва енгил, Паға-паға сузар осмонда. 2. Каратувчи. Каратувчили бирикмада бир предметнинг иккинчи предметга қарашлилиги, хослиги англашилади. Бу асосан, отнинг от билан аникловчилик алоқасидир: ўрикнинг гули, узум шираси каби. Бунда қаратувчи қаратқич келишиги, қаралмиш эгалик шакли қўшимчаларини қабул қилади. Қараткич келишиги шакли қўлланмаган ҳолатларда белгисиз караткич келишигида атамасидан фойдаланилади. Уларнинг "белгили" ва "белгисиз" ишлатилиши мазмун ва грамматик жиҳатидан фарқланиб туради. Масалан: колхоз боги-Умуман қарашлилик, белги) - колхознииг боғи - Таъкид, конкрет қарашлилик маънолари билдиради. Қаратувчининг хослик маъносини белгилашда шу вазифадаги сўзнинг лексик маъноси, лексик-семантик хусусияти ҳам катта роль ўйнайди. Менинг дафтарим, сенинг дафтаринг, унинг дафтари каби бирикмаларда грамматик алоқа икки томонлама ифодаланади: қаратувчи билан қаралмиш шахс-сон жиҳатидан мослашади, шунингдек бу алоқада келишик аффикси ҳам иштирок этади. Демак, бундаги муносабатнинг асосий воситаси- мослашув, баъзан бошқарув ҳам учрайди. Бундай уринларда грамматик алоқа аралаш комбинацияли бўлади. Иш план бирикмаси қаратувчили бирикмага ўхшаса ҳам, айрим хусусиятлари билар сифатловчили бирикмага яқин туради. Масалан, бундаги бўлаклар битишув йўли билан боғланган. Аниқловчи қаратқич келишиги қўшимчасини олганда қуйидаги маънолар

ифодаланиши мумкин:1) қаралмиш билан ифодаланган предметнинг маълум, конкрет предметга хослиги: Анварнинг дафтари, сенинг уканг. Қараткич келишиги қўшимчасини олган аниқловчи билан ифодаланган бу маънолар каратувчи вазифасида келадиган сўзларнинг лексик хусусиятига ҳам боғлиқдир. Ўрин ёки пайтга муносабат билдириш учун каратувчи одатда, жой ёки пайт отларидан тузилади. Икки нарсанинг бир-бирига ўхшашлиги: кўнгил кўши, бахт булоги, зафар нури, анор юз каби конструкцияларнинг фаркли жиҳатлари ҳам бор. Улар кўпинча тургун бирикмалар, қўшма сўзлар ҳосил қилишда учрайди. Ўз асл маъносидан чиқиб, кўчма маънода қўлланганда одатдагидек сифатловчили бирикма бўлади. Масалан, олтин япроқ, анор пўчоқ, анор ёз. Ўхшатиш билдирадиган бундай конструкцияларда биринчи от белги англатиб келади. Ўхшатиш билдиришдан ташқари бирор предметнинг нимадан ишланганлигини, материалини ҳам билдириб келади: а) предметнинг асосан шу материалдан қилинганини ифодалайди тахта кўприк, атлас кўйлак каби;б) предмет таркибида шу материалнинг кисман борлигини англатади ганч девор, тухум (ли) шўрва, сут(ли) чой каби. Аниқловчили бирикманинг бу типида баъзан хослик маъноси ҳам ифодаланади. Қаралмишдаги эгалик аффикси қаратувчининг қайси шахс эканини кўрсатиб туради, шунга кўра баъзи ўринларда қаратувчи айрим сўз билан ифодаланмаслиги ҳам мумкин. Бироқ қаратувчининг сақланиши ё қўлланмаслиги ўз айрим фарқларига эга: қаратувчи мазмунан биринчи ўринда турганда, уни қўллаш шарт, бошқа ҳолларда қаратувчини қўлламаслик мумкин. Умуман қаратувчининг қўлланмаслиги қуйидаги ўринларда воқе бўлади: I . Қаратувчи кишилик олмоши билан ифодаланганда: дафтарим, ручканг. 2. Қаратувчи вазифасида келиши лозим бўлган сўзнинг маъноси, ўша сўз билан ифодаланадиган предмет матндан англашилиб турганда. 3. Умумий мазмун эркалаш, севиш каби маънолар билан боғланган ҳолда ифода

этилганда. 4. Қаратувчи ўз олмоши билан ифодаланганда. Масалан: У ўртоқларига хат ёзди. (ўртоқлари-қаралмиш, ўз ёки ўзининг -каратувчи) Ифодаланмаган қаратувчининг уз елмоши ёки бошқа сўз эканлиги гапнинг конструкциясидан, бўлакларнинг, алоқасидан, умумий мазмундан билиниб туради: эгадан англашилган шахс қаралмиш билан ифо- даланган предметнинг "эгасини" билдирса, бундай вақтда қаратувчи ўз сўзи бўлади: Мен неварамни ўйнатиб келдим. (ўз неварамни). 5. Иккинчи шахс эгалик аффикси билан ифодаланиши лозим бўлган мазмун III шахс эгалик қўшимчаси билан берилганда: Дафтарларини келтирай. 6. Топишмоқларда қаратувчи билан ифодаланиши лозим бўлган мазмун предмет номи сифатидаги нарсани билдирганда: Пак-пакана бўйи бор, етти қават тўни бор. (ниманинг бўйи-унинг-пиёзнинг. Аниқловчиларнинг ифодаланиши ҳар хил. Аниқлашдаги семантик ва грамматик хусусиятига кўра бу вазифадаги сўзлар ҳам шарқ қилади. Сифатловчи ҳам, қаратувчи ҳам турли сўз туркумлари оркали ифодалана олади. Масалан: 1. Сифат билан: улуғ-диёр, кенг дала. 2. Сифатдош, билан: оқар сув, ўқиган бола. 3. Равиш билан: анча китоб, шунча дафтар. 4. Сон билан: ўтизта китоб, ун беш талаба. 5. Адъектив ҳарактердаги олмош билан: қайси китоб, ўша бола. 6. Белги англатувчи от: олтин куз, шиша осмон. 7. Ундов ва мимема: гир-гир шамол, пак-пак ўрик. Қаратувчи: 1. 0т ва от урнидаги олмош билан: китобнинг вараги, унинг расми. 2. 0тлашган сўз билан: а)сифат: илғорларнинг ютуғи. б) отлашган сон: уннинг ярми в)отлашган феъл: ўқиганнинг тили. г) отлашган олмош билан: қайсингизнинг болангиз? ва х.зо.

Аниқловчи ҳақида гапирганда унинг бошқа иккинчи даражали бўлаклардан фарқлаб турувчи муҳим белгиси у предикатнинг аргументи сифатида муносабатга киришмаслигини таъкидлаш жоиздир. Шунинг учун уни бўлакларга ажратишнинг учинчи даражасини ташкил этади дейиш мумкин. Систем нуқтаи назардан кенгайтирувчининг кенгайтирувчиси сифатида таълиф берилади. Изоҳловчи ҳам муайян жиҳатлари билан аниқловчига ўхшайди, аммо у предметни бошқача ном бериш йўли билан аниқлайди. Шу сабали уни аниқловчининг алоҳида бир тури сифатида баҳо- лаш ҳам мумкин. У жинс ва тур билдирувчи сўзларнинг муносаба тини ифодалайди. Изохловчи изохланмишга нисбатан мустақил бўлади: Биз-талабалар ўқишда намуна кўрсатдик. Бироқ баъзи изоҳловчилар ўзи изоҳлаган от билан жуда зич боғланади. Изоҳловчилар шу хусусиятига кўра 2 га бўлинади: мустақил Изоҳлочилар ва мустақил бўлмаган изоҳловчилар. Мустақил изоҳловчилар изоҳланмиш отдан кейин келиб маълум пауза билан ажралиб туради: Собир, укам, мактабга кетди. У формал жиҳатдан изохланмиш сўз билан мослашган ҳолда ўзгара олади: Мен, отанг... ёки Мени, отангни каби. Мустақил бўлмаган изоҳловчиларда эса бу бошқача бўлади: Карима опани, Карима опага каби, лекин бу турни ўрни билан биринчи турга айлантириш ҳам мумкин. Каримани, опамни.... Бу билан изоҳловчининг аҳамияти кучаяди: изоҳланмишдан англашилган шахс, предмет ана ҳам ажратиб кўрсатилади. Мустақил бўлмаган изоҳловчилар товуш жиҳатидан ҳам унчалик айрим бўла олмайди. Баъзан улар жуда бирикиб, бир бош урғу билан айтилади: Президент Каримов нутқи. Бу хусусият мустақил бўлмаган изоҳловчиларни сифатловчига яқинлаштиради: улар вазифа, тартиб, урғу жиҳатидан сифатловчига ўхшаш бўлиб қолади. Изоҳловчилик, йўли билан кўпинча атоқли от билан турдош от боғланиб,

келади, бунда турдош от изоҳловчи саналади. Масалан: Фотомухбир Азизов келди. Профессор А.Нумонов маъруза қилди. Изоҳловчиларнинг бир неча маъно турлари бор: 1. Изоҳланмишдан англашилган предмет ҳолатини кўрсатади: Тошмат чол мусобақада ютиб чиқди. 2. Амал, унвон маъносини: Мажлисда директор Ботиров қатнашди. З. Машғулот, касб, мутахассислик: Аҳмаджон шофёр бизнинг кўчадан. 4. Миллатни кўрсатади: Бу бола-корейс-яхши баскетболчи. 5. Қариндошлик муносабатини: Обид амаким келди. б. Хосланишни билдиради, предметни яна ҳам аниқлаб беради: Анави бино-мактаб-бу йил қурилган. 7. Ўхшашликни билдиради: Болалар-қўзичоқлар-ўйнамоқда. 8. Лақаб, тахаллусни: Тоҳир тойлоқ жим ўтир. Зокиржон-Фурқат Қуқонда таваллуд топган. Изоҳловни ажратилганда, махсус сифатловчи билан келганда, предикативлик элементига эга бўлади: Акам берган китоб, роман, уйда қолибди. Акам берган китоб, кечаги роман, уйда қолибди каби.

Адабиётлар: 1. А.Гуломов, М.Асқарова. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. Тошкент. Ўқитувчи. 1987. 2. М.Мирзаев. С.Усмонов. И.Расулов. Ўзбек тили. Тошкент. Ўқитувчи. 1978 йил. 3. А.Нурмонов. Н.Маҳмудов ва бошқалар. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. Тошкент. Фан. 1992 йил. 4. Х.Неъматов. Н.Маҳмудов Р. Сайфуллаева ва бошқалдр. Она тили. 8-синф. Тошкент. Ижод дунёси. 2001.ва ҳаказо 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Гап бўлаклари. Бош булаклар. Гапнинг иккинчи даражали булаклари

Гап бўлаклари. Гапнинг бош бўлаклари

Гапнинг ажратилган бўлаклари

Гапнинг уюшиқ бўлаклари

Синтаксис 2