Гап бўлаклари. Бош булаклар. Гапнинг иккинчи даражали булаклари - Лингвистика - Рефераты

Гап бўлаклари. Бош булаклар. Гапнинг иккинчи даражали булаклари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

112 KB

Гап бўлаклари. Бош булаклар. Гапнинг иккинчи даражали булаклари Режа: 1. Гап бўлакларининг белгиси. 2. Бош бўлаклар ва уларнинг ифодаланиши. 3. Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари.

Гапда бирор сўроққа жавоб бўлган ва ўзаро тобе боғланган сўз ёки сўз бирикмаси гап бўлаги дейилади. Гап бўлакларини белгилашда асосий хусусият улар орасидаги синтактик алоқадир. Сўзларга сўроқ бериш, уларнинг қайси туркумга мансублиги, гап ичида жойлашиши тартиби, қандай қўшимчалар олиши том маънода уларнинг турларини белгилашда асос бўла олмайди. Гап бўлакларининг тури одатда бир-бирига нисбатан аниқланади: эга кесимга нисбатан, аниқловчи аниқланмишга нисбатан, ҳол ҳолланмишга нисбатан, тўлдирувчи тўлдирилмишга нисбатан аниқланади. Нисбат билдирувчи бўлак бўлмас экан, у ёки бу гап бўлаги ҳақида гапириш мумкин эмас. Гап бўлаклари икки турли бўлади: бош бўлаклар ва иккинчи даражали бўлаклар. Эга ва кесим гапнинг бош бўлакларидир. Улар ўзаро фақат тобе боғланади. Бош бўлаклар гапнинг грамматик асосини ташкил этади. Гап бўлакларини тузилишига кўра ҳам икки турга бўлишади: 1. Оддий бўлаклар якка сўз билан ифодаланади (қўшма, жуфт сўзлар билан ифодаланса ҳам, оддий бўлак ҳисобланади): Дарс бошланди. 2. Мураккаб бўлаклар турғун боғланмалар (турғун маъноли ва кўчма маъноли), эркин боғланмалар билан ифодаланган бўлаклардир: Аравани қуруқ олиб қочиш сизга ярашмайди (турғун боғланма). Уч оғайни ширин суҳбат қуришяпти (эркин боғланма). БОШ БЎЛАКЛАР Эга ва унинг ифодаланиши. Гапнинг ким ёки нима ҳақида эканлигини билдириб, бошқа бўлакларга тобе бўлмаган бўлак эга дейилади. Эга ким? нима? қаер? сўроқларига жавоб бўлади: Кишилар ( кимлар? ) Ҳакимани ва бошқа қизларни мақташди (О.). Ўтлоқда бедана (нима?) кўп. Атроф (қаер?) жимжит. Эга бош келишикда бўлиб, одатда, қуйидагича ифодаланади:

1. От билан: Ёқимли шамол гул ҳидларини атрофга таратди. 2. Олмош билан: Улар тўгарак машғулотларига мунтазам қатнашадилар. 3. Отлашган (сифат, сон, сифатдош, тақлид сўз) сўзлар билан: Яхшилар кўпайсин, ёмон қолмасин. Икковимиз дала айландик. Билган билганин ишлар, билмаган бармоғин тишлар. 4. Ибора билан: Унинг юзига оёқ қўйиш бизнинг ахлоқимизга зид. 5. Синтактик бирликлар билан: Отларни отларга олиб ўтилмагани Зиёдиллани таажублантирди. Айрим пайтларда тенг алоқадаги бир неча сўз ҳам бутунича ёки бўлак- бўлак равишда эга бўлиб келиши мумкин: Отам билан акам бозорга кетишди. Баъзан эга чиқиш келишигидаги сўзлар билан ҳам ифодаланиши мумкин. Бундай пайтларда ҳақиқий эга туширилган бўлиб, ундан олдин келаётган чиқиш келишигидаги сўз эга вазифасини ифодалайдиган бўлиб қолади: Унда ҳам бу китоблардан бор. Бу гапдаги ҳақиқий эгани тиклаш мумкин: Унда ҳам бу китоблардан бири бор. Кесим ва унинг ифодаланиши, турлари. Эга ҳақидаги хабар(ҳукм)ни билдириб, унга грамматик тобе бўлган бўлак кесим деб аталади. Кесим нима қилди?нима қилади? нима қилар? қандайдир? (у) ким? (у)нима? (у)нечта? сингари сўроқларга жавоб бўлади: Сафаров айтган гапларни ҳаммамиз тушундик. Ҳаво майин , осмон тип- тиниқ . Кесим ифодалаган ҳукм икки хил ( тасдиқ ва инкор) бўлганлиги учун кесим ҳам т а с д и қ кесим ва и н к о р кесимга ажралади: Мен бордим. Мен бормадим. Агар гап таркибида сира, асло, ҳеч, зинҳор, бирорта ҳам сўзлари иштирок этган бўлса, кесим ҳам инкор шаклида бўлади. Кесим, одатда, қуйидагича ифодаланади:

1. Феъл билан : Ҳалол меҳнат инсонни улуғлайди . 2. Сифат билан : Шаҳар гўзал . 3. От, сон, олмош, равиш билан : Ўзбекистонинг пойтахти— Тошкент . Икки ўн беш— бир ўттиз . Дангасанинг важи кўп . Тикан заҳри учида . Бу нарса ўз-ўзимники . 4. Ибора билан : Собир сўзининг устидан чиқди. Кесимлар қайси сўз туркуми билан ифодаланишига қараб икки хил бўлади: 1. Феъл кесим феъл ёки унинг сифатдош, равишдош шакллари билан ифодаланади. Феъл-кесим тузилишига кўра 2 хил бўлади: 1) содда феъл кесим бир сўз билан ифодаланади: Мен келдим. 2) мураккаб феъл-кесим қуйидагича тузилади: а) кўмакчи феъли сўз қўшилмасидан иборат бўлади: Одамлар тарқала бошлади. б) сифатдош ва тўлиқсиз феълдан иборат бўлади. Машғулот ҳафтада бир марта ўтадиган бўлди. 2. От-кесим от, сифат, сон, олмош, равиш, ҳаракат номи, модал сўз билан ифодаланади. От-кесим тузилишига кўра икки хил бўлади: 1) содда от кесим бир сўз билан ифодаланади: Уят ўлимдан қаттиқ. 2) мураккаб от-кесим куйидагича тузилади: а) от, сифат, сон, олмош, равиш ҳамда «бўлмоқ» феъли ёки тўлиқсиз феълдан иборат бўлади: Меҳнат қанча қийин бўлса , нони ҳам шунча ширин бўлади. б) йўқ, бор, оз, кўп, зарур, лозим, керак каби сўзлар ҳамда бўлмоқ феъли ёки тўлиқсиз феълдан иборат бўлади: Узоқда кўринган шарпа бир зумда йўқ бўлди. в) ҳаракат номи ҳамда керак, лозим каби сўзлардан иборат бўлади: Чойхона янги солинган қишки бинога кўчиб кириши ва байрамда очилиши керак эди. ГАПНИНГ ИККИНЧИ ДАРАЖАЛИ БЎЛАКЛАРИ

Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари бош бўлакларга тобе бўлиб, уларни тўлдириб, аниқлаб, изоҳлаб келади. Иккинчи даражали бўлаклар 3 хил: тўлдирувчи, аниқловчи ва ҳол. Тўлдирувчи, унинг турлари ва ифодаланиши Гапдаги бирор бўлакни тўлдириб, унга бошқарув йўли билан тобе ҳолатда боғланган бўлак тўлдирувчи дейилади. Тўлдирувчи асосан феъл-кесимга боғланади: Меҳмон отангдан улуғ. Тўлдирувчи икки хил бўлади: 1. Воситасиз тўлдирувчи ҳаракатни ўзига қабул қилган, ҳаракат бевосита ўзига ўтган предметни билдиради ва кимни?, нимани?, қаерни? сўроқларига жавоб бўлади. Бу тўлдирувчи кўпинча тушум келишиги шаклидаги сўз билан ифодаланади, бунда у ҳаракатни бутунлай ўзига қабул қилган предметни ифодалайди: 1. От ва олмош билан: Ёш ҳаваскорлар ашулани завқ билан айтдилар. 2. Отлашган сўзлар билан: Бўлинганни бўри ер. 3. Ибора билан: У ўзига бировнинг оз-моз тил тегизишини кўтармас эди. Воситасиз тўлдирувчи тушум келишик қўшимчасиз ҳам қўлланади: Ўқувчилар ҳозир китоб ўқишяпти. Воситасиз тўлдирувчи баъзан чиқиш келишигидаги сўз билан ҳам ифодаланади, бунда у ҳаракатни қисман ўзига қабул қилган предметни ифодалайди: Қани ошдан олинг. 2. Воситали тўлдирувчи кимга?, нимага?, кимда?, нимада?, кимдан?, нимадан?, ким билан?, нима билан?, ким ҳақида? каби сўроқларга жавоб бўлади ва қуйидагича ифодаланади: 1) от ёки олмош билан: Равшан сен билан боради. 2) отлашган сўз билан: Яхшига ёндаш, ёмондан қоч. 3) ибора билан: Оғзи бўшга ишониб бўлмайди.

Кўмакчилар ёрдамида шаклланган воситали тўлдирувчилар билан ҳудди шу кўринишда шаклланган вазият ҳоллари саволларига қараб фарқланади: Пахта машина билан терилди ( нима билан ? – тўлд.). Пахта завқ билан терилди ( қандай? - ҳол). Жўналиш, ўрин-пайт ва чиқиш келишигидаги сўзлар доимо тўлдирувчи бўлиб келавермайди, улар ҳол вазифасини ҳам бажаради, бунда ҳам улар саволга қараб фарқланади: У ёлғондан ҳайрон бўлди (қандай? – ҳол). У акасидан эшитди (кимдан? – тўлд.). У мактабга борди (қаерга? – ҳол). Менга гапирди (кимга? – тўлд.) Аниқловчи Гапдаги бирор бўлакнинг белгисини ёки бир нарса-буюмнинг бошқасига қарашли эканлигини билдирган бўлак аниқловчи дейилади: Қаттиқ совуқ, майда қор ёғяпти. Аниқловчи гап ичида эгага ҳам, кесимга ҳам, тўлдирувчига ҳам, ҳолга ҳам тобе бўла олади: Оппоқ машина кенг кўчада навбатдаги чорраҳани есиб ўтмоқда. Тошкент жуда чиройли шаҳар. Аниқловчи икки ҳил бўлади: Сифатловчи – аниқловчи предметнинг белгисини, миқдорини, тартибини билдиради ва қандай?, қанақа?, қайси?, қанча?, нечанчи? неча? каби сўроқларга жавоб бўлади. Сифатловчи – аниқловчи томонидан аниқланган бўлак сифатланмиш деб юритилади. Сифатловчи ва сифатланмиш битишув йўли билан боғланади: Нотаниш киши унга қаради. Сифатловчи – аниқловчи қуйидагича ифодаланади: 1. Сифат, сон, олмош, сифатдош, равиш, тақлид сўз билан: Биз сержун ва сергўшт қўйларни кўпайтиряпмиз. 2. От билан: Асфальт йўлдан машиналар ғиз-ғиз ўтиб турибди. Бундай аниқловчилар баъзан мажозий (кўчма) маънони ифодалаши мумкин: Кумуш чойшаб ёпиб далалар. 3. Ибора билан: Унда оғзининг таноби қочадиган одат бор.

4. Сўз бирикмаси билан (сифатловчи ва сифаиланмиш, қаратқувчи ва қаралмиш, тўлдирувчи ва тўлдирилмиш, ҳол ва ҳолланмиш бирикмалари сифатловчи-аниқловчи бўлиб келади): У биринчи кунги ишни якунлади. Укамнинг уйидаги молларни ҳам олиб кетишибди. Менга тегишли бўлакни қолдиринг. Эртага бўладиган мажлис қолдирилди. Баъзан сифатловчи аниқловчилар сўз бирикмалари билан ифодаланиб, ёйиқ ҳолда келиши мумкин: Мисдек қизариб турган юзини икки кафти орасига олиб, пешонасига юзини босди. Қаратқич-аниқловчи бирор нарсага тегишли, қарашли бўлган шахс ёки предметни билдиради ва кимнинг?, ниманинг?, қаернинг? сўроқларига жавоб бўлади. Қаратқич-аниқловчи томонидан аниқланган бўлак қаралмиш деб юритилади. Қаратқич ва қаралмиш мослашув орқали бирикиб, шахс ва сонда албатта мослашган бўлади: Одамнинг қўли гул. Қаратқич-аниқловчи, одатда қуйидагича ифодаланади: 1. Қаратқич келишигидаги от, олмош, билан: Гулнор йигитнинг сўзларини диққат билан тинглади. 2. Қаратқич келишигидаги отлашган сўзлар билан: Ўннинг ярми – беш. 3. Ибора билан: Оғзи бўшнинг ичида гап ётмас. Қаратқич-аниқловчи –нинг қўшимчасисиз ҳам қўлланади: Болалар хонаси озода эди. Изоҳловчи Изоҳловчи аниқловчининг алоҳида бир кўриниши бўлиб, бунда изоҳловчи от бошқа бир отни изоҳлайди. Изоҳловчи изоҳлаган от изоҳланмиш бўлади: Генерал Собир Раҳимов. Изоҳловчи ва изоҳланмиш умумий ва аниқ маънони билдирувчи турдош отдан иборат бўлса, аниқ маънони билдирувчи от изоҳловчи, умумий маънони билдирувчи от изоҳланмиш бўлади. Ёзувда улар орасига чизиқча қўйилади: механик – ҳайдовчи. Изоҳловчилар унвон, касб, лақаб, қариндошлик, жинс, ўхшатиш, тахаллус кабиларни ифодалаш учун хизмат

қилади. Ўхшатиш билдирган изоҳловчи билан изоҳланмиш орасига чизиқча қўйилади: она-Ватан. Газета, журнал, корхона, муассаса ва ҳокозаларнинг номини билдирган атоқли отлар ҳам изоҳловчининг бир тури ҳисобланади: «Ёшлик» журнали, «Туркистон» газетаси . Бундай изоҳловчилар шахс номи билан ифодаланса, қўштирноққа олинмай номли, номидаги сўзлари билан бирга қўлланди: Ойбек номли мактаб. Ҳол Кўпинча феъл-кесимга боғланиб, унинг белгисини билдирган бўлак ҳ о л деб аталади: Минбарга нотиқлар бирин-кетин чиқа бошладилар. Ҳол баъзан феълдан бошқа туркумга ҳам боғланади: Кўчада одам кўп. Ҳол маъносига кўра қуйидаги турларга бўлинади: 1) ўрин ҳоллари қаерга?, қаердан?, қаёққа?, қаердан? каби сўроқларга жавоб бўлади ва кўпинча ўрин равиши, от, олмошлар билан ифодаланади: Болалар кўчага чиқиб кетишди. У орқадан қочди. 2) пайт ҳоли қачон?, қачонгача?, қачондан бери? каби сўроқларга жавоб бўлади ва кўпинча от, пайт равиши, олмош, пайт равишдоши, сифатдош, ҳаракат номи, сон, сифат билан ифодаланади: Имтиҳонлар ёзда бўлади. Бугун мактабим ёнидан ўтдим. Шунда мен бир сапчиб тушганман. Нафасимни ростлагач , тикилиброқ қарадим. Буни ўқиётганимда сезиб қолдим. Қайтишда сизникига кириб ўтамиз. Қўлим бўшида кириб ўтаман. Йиғилиш учда бўлади. 3) миқдор ҳоли қанча?, қанчалаб?, нечалаб?, неча марта? каби сўроқларга жавоб бўлади ва кўпинча миқдор-даража равишлари, сон, сифат ва миқдор-даража маъносини билдирган сўз бирикмалари билан ифодаланади: Ўн марта эшитгандан, бир марта кўрган афзал. Бир онда ўз кучининг ўлчовсиз даражада ўсганини сезди. Сиз қанча тердингиз? Буларни қоп-қоп териб қўйишди. Мен ўйлаган даражада қилишармикан? 4) вазият (равиш, тарз) ҳоли қандай?, қай тарзда?, қай ҳолда? каби сўроқларга жавоб бўлади. Вазият ҳоллари равиш, равишдошлар, от, сифат

олмош, тақлидий сўзлар, иборалар билан ифодаланади: У шошмасдан жўнади . Раис билан иккиси дўстларча ҳайрлашди. У қоровул бўлиб турди. Дарахт барглари дув тўкилди. Буни қандай бажарасиз? Бошини эгган ҳолда келарди. Равишдош билан ифодаланган вазият ҳоли ўзига тобе бўлган бўлаклар билан сўз бирикмасини ҳосил қилиши мумкин: Эшикни секин очиб , ичкарига қаради. Бу ёйиқ вазият ҳоли дейилади. 5) сабаб ҳоли нима сабабдан?, нима сабабли?, нима учун?, нимага?, нега? каби сўроқларга жавоб бўлади ва қуйидагича ифодаланади: а) –лик, -сиз+лик, -ган+лик қўшимчали чиқиш келишигидаги отлар, сифатдошдан кейин –дан қўшимчасини келтириш билан: Шодлигидан қул Тарлон, тўхтамади йиғидан. б) –гани, -ганлиги қўшимчали сўзлардан кейин сабабли , туфайли , учун сўзларидан бирини келтириш билан: У ўқимагани учун билмади. 6) мақсад ҳоли нима мақсадда?, нима учун?, нима қилгали?, нега? сўроқларига жавоб бўлади ва қуйидагича ифодаланади: а) жўналиш келишигидаги ҳаракат номи ёки ҳаракат номидан кейин учун кўмакчисини келтириш билан: У ўқиш учун келди. б) мақсад равишдоши билан: У ўқигани келди. в) феълдан сўнг учун , деб сўзларини келтириш билан: Ўқийман деб келди. г) ҳаракат номидан кейин мақсадида , мақсадда , мақсади билан сўзларини келтириш ёрдамида: Гулнор опа бафуржа гаплашиш мақсадида эди. 7) шарт ҳоли нима қилса (-м, -нг, -к, -нгиз) сўроғига жавоб бўлади ва бир ҳаракатнинг бажарилиши учун шарт бўлган иш-ҳаракатни билдиради: Эксанг ўрасан. Қайтариш шарти билан олди. 8) тўсиқсизлик ҳоли нима қилса (-м, -нг, -к, -нгиз) ҳам, -да? сўроқларига жавоб бўлиб, бир иш-ҳаракатнинг бажарилиши учун тўсиқ бўла олмайдиган иш-ҳаракатни билдиради ва шарт феъли + ҳам (-да), равишдош, сифатдош+ билан кўмакчиси, қарамай, қарамасдан сўзлари қатнашган

қурилма орқали ифодаланади: Чақирилмаса ҳам қатнашди. Кичик бўлгани билан анча оғир эди. Шошганига қарамай кутиб турди.

Адабиётла r : 1. F . Абдураҳмонов, А. Сулаймонов, Х.Халиёров, Ж.Омонтурдиев. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Ўқитувчи. Т., 1979 Синтаксис. 2. Э. Бегматов, А.Бобоева, М. Асомиддинова, Б. Умиркулов. Ўзбек нутқ маданияти очерклари. Т., «Фан» нашриёти, 1988. 3. Ш.Раҳматуллаев. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати» Т., Ўқитувчи. 1978 й 4. У. Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев. Хозирги узбек адабий тили. Ўқитувчи. Т., 1979. 5. Ш.Шоабдураҳмонов. М.Аскарова, А.Хожиев. И.Расулов, Х.Дониёров. Ҳозирги ўзбек адабий тили, 1 – қисм, Ўқитувчи. Т., 1980. 6. А.Шомақсудов, И.Расулов, Р.Қўнғиров, Х.Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси Ўқитувчи. Т., 1980. 7. Ўзбек тилининг имло луғати. Т., «Фан» нашриёти, 1976 й. 8. www . ziyonet . uz

Похожие

Гап бўлаклари. Гапнинг бош бўлаклари

Гапнинг иккинчи даражали бўлаклари. Аниқловчи

Гапнинг ажратилган бўлаклари

Гапнинг уюшиқ бўлаклари

Гап бўлаклари саналмайдиган сўз ва бирикмалар