Функционал стилларни таснифлашда ижтимоий хосланиш тамойилларининг ўрни - Лингвистика - Рефераты

Функционал стилларни таснифлашда ижтимоий хосланиш тамойилларининг ўрни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Функционал стилларни таснифлашда ижтимоий хосланиш тамойилларининг ўрни

Таянч сўз ва иборалар: тил, адабий тил, вазифавий стил, вазифавий стилларни тасниф қилишнинг лисоний омиллари, вазифавий стилларни тасниф қилишнинг экстралингвистик омиллари, расмий-иш вазифавий стили, илмий вазифавий стил, публицистик стил, бадиий адабиётга хос матнлар, оддий сўзлашув стили, вазифавий стил ва ижтимоий фаолият доираси, вазифавий стилларнинг ёзма ва оғзаки шакллари. Тилшуносликда адабий тилнинг вазифавий стиллари тил ҳодисасими ёки нутқ ҳодисасими, бадиий адабиётга мансуб матнлар ҳамда оддий сўзлашувга хос матнлар тилнинг вазифавий стиллари қаторига кирадими, умуман, у ёки бу тилда қандай вазифавий стиллар мавжуд, уларни тасниф қилишнинг қандай ижтимоий хосланиш тамойиллари бор, деган масалалар узоқ йиллардан буён турли хил мунозараларra сабаб бўлиб келмоқда. Рус тилшунослигида бу соҳада бир қанча ишлар амалга оширилган. Бу ишларда тилнинг вазифавий стилларини аниқлаш мезонлари, бунда тил бирликларининг ижтимоий хосланиши тамойилининг ўрни ҳақида турлича фикр-мулоҳазалар билдирилган. Ўзбек тилшунослигида ўзбек адабий тилининг вазифавий стилларга бўлиниши тўғрисида ҳам ҳозирги кунга қадар бир хилликка эришилганича йўқ. Тил бирликлари нутқ жараёнида, ижтимоий жиҳатдан хосланган матнлар таркибида моддийлашар экан, мана шу моддийлашиш ижтимоий фаолият доирасида юз беради. Ушбу жараёнда тил системасидаги воситалар ҳар хил ижтимоий фаолият доирасида бирдай қўлланилмайди. Шунинг учун ҳам тилнинг вазифавий стилларини белгилашда нутқнинг у ёки бу ижтимоий фаолият доирасидаги экстралингвистик омиллар таъсирида келиб чиқадиган функцияси, айниқса, муҳим аҳамият касб этади. Чунки тил воситалари ижтимоий фаолиятнинг бирор доирасида қўлланар экан, фақат мана шу доира учун зарур бўлган шаклга солинади. Маълум бир йўналишдаги нутқ жараёнида тил воситаларининг бир қисми фақат у ёки бу ижтимоий фаолият

доирасида фаол ёки нофаол тарзда қўлланиши билан бирга бошқа бир қисми умуман қўлланмаслиги ҳам мумкин. Маълум бир вазифавий стилга хос бўлган нутқ ёки матн мана шу вазифавий стиль талабидан келиб чиқиб, тил воситалари чегаралаб олиниб, қатъий бир меъёр (норма)га, шаклга солиниб тузилади. Нутқдаги (матндаги) луғавий бирликлар, грамматик қурилмалар у ёки бу вазифавий стиль учун зарур бўлган вазифани бажаришга хизмат қилади. Албатта, бу ерда адабий тилнинг ҳар бир вазифавий стили доирасида қўлланувчи тил воситалари фақатгина ўша вазифавий стил доирасига хосдир, деб айтиш унчалик тўғри эмас. Чунки вазифавий стиллар ўзлари алоҳида-алоҳида системаларни ташкил қила олмайди. Вазифавий стиллар маълум тил системаси доирасида ташкил топади ва ривожланади. Ҳар бир вазифавий стилнинг луғавий таркиби, ундаги грамматик қурилмаларда маълум фарқ бўлиши билан бирга, уларнинг умумий, яхлит томони ҳам бўлади. Бундан ташқари, доимо бирон бир вазифавий стилда қўлланиб келадиган сўзлар, сўз бирикмалари, фразеологик бирликлар ва бошқа тил воситалари ўша вазифавий стилга оид услубий бўёқдорликка эга бўлади. Улар бошқа бир вазифавий стилда қўлланганда, уларнинг бегоналиги, ўз ўрнида қўлланмаганлиги дарҳол сезилади. Масалан, расмий иш стилига тааллуқли бўлган «Берилди ушбу маълумотнома шу ҳақдаким...» қурилмаси илмий ва публицистик стилларга хос матнларда умуман қўлланмайди. Агар бундай қурилмалар юқоридаги вазифавий стилларга хос матнларда қўлланса, кулгили, юмористик ҳолат юз беради (Абдулла Қаҳҳорнинг “Нутқ” ҳажвий ҳикоясини эсланг). Шундай қилиб, адабий тилнинг вазифавий стилларини белгилашда уларнинг экстралингвистик ва соф лисоний хусусиятлари, уларнинг таркибида тил бирликларининг қўлланишида ижтимоий хосланиш тамойиллари ҳисобга олиниши лозим. Ҳар бир вазифавий стил доирасида фақат ўша нисбатан тор доирага хос бўлган лисоний омилларни аниқлаб,

уларни матн таркибида бир-бирига таққослаш билангина уларнинг ўзига хос, ижтимоий хосланган тил воситалари аниқланади. Демак, адабий тилнинг вазифавий стилларидаги барча тил воситалари, албатта, ижтимоий фаолиятнинг у ёки бу томони билан боғлиқ равишда юзага келади ва мулоқотга киришади. Ҳар бир вазифавий стил ижтимоий фаолиятнинг қуйидаги доираларидан бирига хизмат қилади: а) илм-фан доираси - илмий стил; б) идора-ҳуқуқий доира - расмий-иш стили; в) ижтимоий-сиёсий доира - публицистик стил кабилар. Адабий тилнинг вазифавий стилларни белгилашда ва уларни ижтимоий хосланиш нуқтаи назаридан чегаралашдаги муҳим омиллардан яна бири вазифавий стилларга хосланган матнларнинг мавзусидир. Мавзу оддий сўзлашув, бадиий матнлар билан нутқнинг вазифавий стиллари орасидаги фарқни белгиловчи муҳим омиллардан бири саналади. Муайян бир ижтимоий соҳага хосланган оғзаки нутқда ҳам, ёзма нутқда ҳам тил воситалари мавзунинг талаби билан чегараланади, муайян тор доирага солинади. Олдиндан режали равишда тилдаги луғавий бирликлар, грамматик қурилмаларнинг фақат мўлжалланган ўша мавзу учун зарурлари танлаб олинади. Нутқ ёки матн эгасининг характери, нутқий мулоқот жараёнидаги ҳолати, ёши ва шу каби омиллар ҳам тил воситаларининг ижтимоий хосланишига ва танланишига ўз таъсирини кўрсатади. Аммо бу хусусиятлар фақат алоҳида-алоҳида сўзловчилар нутқидаги услубий хусусиятларни белгилай олади, холос. Улар вазифавий-услубий бўлинишга, умуман, тил системасига таъсир кўрсата олмайди. Чунки вазифавий-услубий бўлиниш айрим тил эгаларининг ўзига хос хусусиятларидан, хоҳиш-иродасидан келиб чиқмайди. Аксинча, сўзловчи қаерда, кимга ва қайси мавзуда гапиришига қараб, у ёки бу вазифавий стилга мурожаат қилади. Нутқ ёки матннинг вазифавий стилларига тааллуқли бўлган матнлардан фарқли ўлароқ, бадиий адабиётга оид матнларда тил воситалари жуда кенг кўламда қўлланади. Ёзувчи образ характерини очиш учун тил

системасида мавжуд бўлган барча воситалардан унумли ва мақсадга мувофиқ ҳолда ўринли фойдаланишга ҳаракат қилади. Бадиий матн ларда экспрессив-эмоционал сўзлар, турли хил архаик ва диалектал лексемалар, иборалар кўп қўлланилади. Тарихий воқеаларни акс эттирувчи бадиий матн ларда эса тарихий воқеликни ёрит и ш учун муаллиф (ёзувчи) тарихий лексикадан ташқари, ўша давр учун хос бўлган грамматик шакллардан ҳам фойдаланади . Шу билан бирга, бундай матнларда асар қаҳрамонлари тили, иложи борича, оддий сўзлашув стили га яқинлаштирил ади ва бу ндай матнлар сўзлашув услуб и га жуда ўхшаш хусусиятга эга бўлади. Шу билан бирга бадиий асарлар қаҳрамонлари тили ҳаётдаги оддий сўзлашувдан тубдан фарқ қилади. Бу ндай матн ларда баъзан ёзувчи қаламига хос бўлган индивидуал ясалган ва ҳали тилда учрамаган ҳамда меъёр га кирмаган окказионализмлар ҳам бўлиши мумкин. Бундан ташқари, муаллиф (ёзувчи)нинг шахси, билими, табиати, тил воситаларини қай даражада қўллай билиш хусусиятлари бадиий матнларда айниқса равшан кўзга ташланади. Бадиий матнларнинг адабий тилнинг вазифавий стилларига хос матнлардан фарқи тил воситаларидан фойдаланиш кўламининг жуда кенглигида кўринади. Бадиий матнларнинг экспрессив- эмоционаллиги уларни вазифавий стилларга хос бошқа турдаги матнлар билан қиёсий-услубий метод асосида текширганда ҳам очиқ намоён бўлади 1 . Бадиий матнларнинг ушбу хусусиятлари унинг эстетик таъсир қилиш вазифаси билан ҳам боғлиқдир. Демак, бу ндай матн ларда тил воситалари нинг қўлланиш доираси чегараланмаган, маълум тор шаклга солинмаган. Шунинг учун ҳам ҳар бир муаллиф (ёзувчи ёки шоир) қаламига мансуб бадиий асарларнинг, гоҳида бир муаллифнинг ҳар бир асари тили ўзи алоҳида системани ташкил этиши ҳам мумкин. Қундалик ҳаётдаги оддий сўзлашувда эса сўзловчи ҳеч қандай тайёргарлик кўрмайди, олдин ўзи сўзлаши керак бўлган мавзуни мўлжалламайди. Бу сўзлашув кундалик турмушнинг турли кўринишларига 1 Береснев С.Д., Крилова О. А., Фих И.М. Субъязыки, стили и художественная литература // Субъязыки и функциональные стили. - Ульяновск, 1980.

оид бўлгани учун ҳам уларнинг таркибида турли-туман тил воситалари қўлланади. Шу билан бирга, оддий сўзлашувда тўлиқсиз гап қурилмалари, биргина сўздан иборат сўз-гап шакллари қўлланилади. Бунда ифодаланаётган маъно (мазмун) эса ўша сўзлашув жараёни кечаётган шароитдан, бутун бир суҳбатнинг мазмунидан келиб чиқиши мумкин. Демак, адабий тилнинг вазифавий стиллари бадиий адабиётга оид матнлар ва оддий сўзлашув матнларидан қуйидаги хусусиятлари билан ажралиб туради: а) вазифавий стиллар нинг аксарият и ёзма шаклда ташкил топади ва ривожланади; б) вазифавий стилларга хосланган нутқ кўринишлари (матнлар) ўша нутқ субъектининг хоҳиш-иродасига бўйсунмайди, бадиий матнларда ва оддий сўзлашувга хосланган матнларда эса субъект, нутқ эгасининг хоҳиш- иродаси, қалами сеҳри билиниб туради; в) вазифавий стилда тил воситалари ижтимоий фаолият доирасида чегараланиб, маълум мавзуга йўналтирилади, оддий сўзлашувга хосланган матнларда эса суҳбат эркин тарзда, тайёрланмасдан, махсус ижтимоий фаолият доирасидаги мавзуга йўналмаган ҳолда кечади ва бошқалар. Умуман олганда, адабий тилнинг вазифавий стилларини, ўз навбатида, қуйидаги стилларга ажратиб таснифлаш ва ўрганиш мумкин: 1. Расмий-иш функционал стил и. Бунинг таркибига: а) расмий- ҳужжатлар услуби. Бунга қарорлар, қонунлар каби ҳужжатлар киради; б) расмий-иш услуби. Бу н га ташкилотлар ва шахслар ўртасидаги расмий ишга тааллуқли бўлган турли хил хатлар, ёзишмалар киради. 2. Илмий функционал стилга илмий-техника, илмий-оммабоп, илмий- публицистик ҳамда илмий-ўқувга тааллуқли турли хил матнларни киритиш мумкин. 3. Публицистик стилга асосан газета , журнал, умуман, оммавий ахборот воситалари (ОАВ) матн лари кириб, уларнинг мавзуий доираси жуда кенг ва хилма-хил дир. Бу вазифавий стил: а) мамлакат сиёсий ва ижтимоий

ҳаёти (бош мақолалар, ички сиёсат, маъруза, н утқ матнлари ва бошқалар); б) чет эл хабарлари (сиёсий ва иқтисодий мавзуга оид матнлар ); в) иқтисод (саноат, қишлоқ хўжалиги, қурилиш, транспорт, уй-жой , коммунал хўжалиги ва бошқалар га оид матнлар ); г) фан ва техника (илмий янгиликлар, ҳар хил соҳалардаги техника ютуқлари ва ҳоказо ларга оид матнлар ); д) м ада ният ва санъат (театр, кино хабарлари, музика ва рассомчилик асарларига тақризлар ва бошқалар га оид матнлар ); е) репортаж, памфлет, очерк ва ҳоказо ларнинг матнлари ; ж) физкультура ва спорт хабарлари га оид матнлар дан иборат дир. Бундай матнларнинг барчасида тил воситаларининг қўлланишида уларнинг ижтимоий хосланиш тамойили етакчи ўрин тутади.

адабиётлар: 1. Абдусаидов А. Газета жанрларининг тили ва услуби. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2001. – 192 б. 2. Аристотель. Поэтика (поэзия санъати ҳақида). – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. – 152 б. 3. Шарль Балли. Француз стилистикаси (сўзлашув тил ва бетакаллуф нутқ). – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2009. – 74 б. Таржимон проф.И.Мирзаев. 4. Бушуй Т., Сафаров Ш. Тил қурилиши: таҳлил методлари ва методологияси. – Тошкент: Фан, 2007. – 274 б. 5. Боймирзаева С. Матн модаллиги. Монография. – Тошкент: Фан, 2010. – 152 б. 6. Боймирзаева С. Матн мазмунида темпораллик семантикаси. Монография. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти, 2009. – 189 б. 7. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. – М.: Просвешение, 1987. – 160 с. 8. Винокур Г.О. О языке художественной литературы. – М.: Высшая школа, 1991. – 448 с. 9. Григорьев В.П. Поэтика слова. – М.: Наука, 1979. – 344 с. 10. Дониёров Х., Йўлдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль. – Тошкент: Фан, 1988. – 209 б. 11. Иброҳимов А. Тил – тақдир демак.–Тошкент: Фан, 1990. – 86 б. 12. Имомова Г. Миллийлик ва бадиий нутқ. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2004. – 120 б. 13. Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – 256 б. 14. Йўлдошев Б. “Тилнинг ижтимоий моҳияти (бадиий ва публицистик матнларда тил бирликларининг ижтимоий хосланиши)” ихтисослик фанидан услубий қўлланма. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2012. – 164 б. 15. Йўлдошев Б., Қурбонов Т. Бадиий асар тили ва услуби масалалари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2007. – 164 б. 16. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – 160 б. 17. Йўлдошев М. Чўлпон сўзининг сирлари. – Тошкент: Маънавият, 2002. – 80 б.

Похожие

Адабий тилнинг функционал стиллари ва уларни ўрганиш муаммолари

Феълнинг функционал формалари

Тилнинг функционал типологияси

Типология методлари

Функционал-типологик белгилар ва тилларнинг генеалогик таснифи