Тилнинг функционал типологияси - Лингвистика - Рефераты

Тилнинг функционал типологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48 KB

www.arxiv.uz Тилнинг функционал типологияси Режа: 1. Функционаллик ва унинг моҳияти. 2. Функционаллик тилнинг ижтимоий шаклланишидаги асосий манба сифатида.

www.arxiv.uz Тилнинг функционал асосларини ўрганамиз ва унинг ижтимоий- тарихий, социум хусусиятларини билиб олишга интиламиз. Гап тилларнинг функционал хусусиятлари ҳақида борар экан, унинг генеологик, типологик (морфо-синтактик) ва ареал таснифи бутун дунё тилларини таснифлаш асосида, қолаверса, тиллар алоқаси билан боғлиқ ҳолда типологик жараённи юзага келтиради. Тил алоқа-аралашувдаги муҳим восита саналиб, унинг асосий вазифавий ўрни коммуникатив функцияни бажаришидир. Kommunikatio-lat-тил ҳодисаларининг мақсадга мувофиқ тарқалишидир. Тилнинг бундай функция бажариши ҳозирги ўзбек ва жаҳон тилшунослари томонидан эътироф этилиб келинмоқда ҳамда унинг экспрессив функцияни бажаришига эътибор қаратилмоқда. Exspressia-маъно кучайтириш демакдир. В.А Аврорин тилнинг функциясини қуйидагича бўлакларга ажратиб ўрганади: 1. Коммуникатив функция умуман алоқа аралашув билан боғлиқ; 2. Экспрессивлик маънонинг кучайтирилиши ва нутқда таъсирчанликни ошириши; 3. Шакл ва мазмуний маъно касб этиш; 4. Ижтимоий билим ва муаммоларни ҳал этиш даражасида эканлиги. Тилнинг функционал вазифаси дейилганда, ижтимоий ҳамда хусусий ном билан ифодаланиш тушунилади. Тилнинг ижтимоий функцияси умумтил муносабатларидан келиб чиқиладиган фикрлар, хулосалар мажмуаси билан шаклланган ҳолда аниқ, тўлақонли маъно касб этади, умуман ижтимоий функция талабларига жавоб беради. Тилнинг ижтимоий функцияни ўташи ҳақида кўпгина фикрларни рус тилшунос олими Ю.Д. Дешериев айтиб ўтади. Жумладан, олим шундай дейди: Тилнинг вазифавий функцияси унинг бошқа функцияларидан фарқли равишда инсониятнинг ижтимоий ҳаёт муносабатларига хизмат қилишини

www.arxiv.uz тил факторлари орқали акс эттиришидадир деб таъкидлайди. Чунки, тилнинг вазифавий жиҳатлари, экспрессивлик, эстетик, гносеологик хусусиятларга эга бўлиб, тилнинг бойишига асос бўлиши мумкин. Тилнинг функционал типологияси мантиқан юзага келади. Агарда унинг шаклланиши хусусида фикр юритилса, маълум яруслар асосида вужудга келишини тушуниш мумкин бўлади. Унинг фикрича, юқори яруси коммуникатив вазифада мантиқий схема асосида юзага келади. Иккинчи, ўрта ярус бўлак функция-ижтимоий, экспрессив хусусиятга эга бўлади, учинчи қўйи ярус ҳар бир қисмнинг, ижтимоий функция бажаришини, холбуки, тиллар ўртасидаги функциявий ифодаланиш билан боғлиқ. Шу ўринда тилнинг функционал таснифи хусусида ҳам маълум бир масалалар борки, улар тилнинг функционал асосда пайдо бўлиши, тўлақонли, мақсадли тарзда ҳосил қилиниши, тилнинг таснифий бўлинишидир. Бу тарзда функционал ҳосил қилиниш тилларнинг умумий типологик қонуниятларини ўрганишда ва функционал тараққиёт босқичларини ҳис этишда ёрдам беради. Тилнинг функционал босқичлари қуйидаги группаларга бўлинади. 1. Эски ёзувли тиллар. Милоддан олдинги ёзувли тиллар, ёзувсиз тиллар. Ўзбек тили ва унинг функционал тараққиёти ҳам шу группаланиш асосида қурилиши мумкин. 1. Ўзбек тили миллатлараро муносабатда ишлатилувчи тил сифатида. 2. Ўзбек адабий тилининг мамлакатлараро муносабатларни тиклашда ўрни. 3. Ўзбек адабий тилининг Ўзбекистон Республикаси ҳудудлари ва автоном областларда ишлатилиши. 4. Ўзбек ёзма адабий тилининг ижтимоий функцияни бажаришдаги чегараланиши (диалектлар, лаҳжалар, касб-ҳунарга оид сўзлар). 5. Тилларнинг типологик функцияси умумтил доирасида мумкин қадар кенг жорий этилади ҳамда қуйидаги асосда ўрганилади.

www.arxiv.uz 1. Макро сфера асосидаги тиллар. Бундай тиллар халқлар ўртасидаги тилнинг функционал вазифасини кучайтиради. Халқлар ўртасидаги муносабатларда барча халқларга хизмат қилади. Кўпгина тилларнинг ҳукмронлик доираси кенгайиб боради. Масалан, гарбий Европада инглиз, немис, француз тиллари ва бошқалар. 2. Ҳудудий тил-бу тил ёки унинг шундай жонли шаклда бўлиши бошқа тилларга хос эмас, шу мамлакат халқлари тилига хосдир. Ҳудудий тилда, умумхалқ тили доирасида сўзлар адабий тил учун тааллуқли бўлса-да, этник гуруҳлар тили бундан мустасно. 3. Ўзбек тили-бу тил бир мамлакатда яшовчи бир неча миллат учун хизмат қилади, унда шаҳардаги оддий сўзлашув тили, ҳудудий диалектлар, ўзбек тилининг асосий хусусиятларига унинг оғзаки ва ёзма шаклига таъсир этиб боради. 4. Профессионал тил-бу тил социал диалектлар, профессионал тил (лексик хусусиятлари), унинг асосий мақсади этник гуруҳ тиллари доирасидаги нутққа асосланишдир. Масалан, Ўзбекистонда этикдўз, чилангар, мисгар, кулолчилик билан қадимдан шуғулланиб келганлар нутқи бунга яққол мисолдир. 5. Диний тиллар-бу тил дин ва шариатга дахлдор бўлиб, уларнинг нутқ хусусиятлари асосида юзага келади. Ўзбек тилини тасниф этганда тилнинг функционал характерини қуйидагича тасниф қилиш мумкин: Ўзбек тили хусусияти ва диалектлари. Ҳудудий тил, профессионал тил, арго, жаргон ва койне. Унинг типологик жиҳатларини эса қуйидагича аниқласа бўлади: Авваламбор, ўзбек тили сайқалланган ва тушунарли тил, ҳозирги пайтда ўзбек тили-Ўзбекистон Республикасининг давлат тилидир. Асосий тиллар доирасида, ижтимоий тилшунослик масаласига тўлиқ жавоб бера олади. Коммуникатив функцияни бажара олади ва шу кабилар. Кўринадики, бу каби таърифлар ўзбек тилининг типологик жиҳатларини тўлиқ аниқлаб олишга имконият яратади.

www.arxiv.uz Хулоса қилиб айтганда, ижтимоий лингвистик тасниф, шунингдек, бошқа функционал типологик муаммолар ўзбек тили ва унинг тасниф доирасини, умуман, ўзбек тилининг типологик қонуниятларини билишга, ўрганишга асос бўлади

www.arxiv.uz АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. -Т: Ўзбекистон, 1998. 2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. -М: Наука, 1966. 3. Аврорин В.А. Проблемў изучения функциональнўй сторонў язўка. // Вопросў определить социалингвистики. -М.: Наука, 1975. 4. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. –М: Просвеҳение, 1987. 5. Бодуэн де Куртене. Избраннўе трудў по обҳему язўкознания. М.:Наука, 1957. 6. Баскаков А.Н. Социально-экономические и этнолингвистические- русского двуязўчие и Азербайджане. «Социологические проблемў развиваюҳихся стран». –М: 1975, 273-274б 7. Виноградов В.В. Литературнўй язўк. -М: Наука, 1978. 8. Головин Б.Н. Обҳее язўкознание. -М.1979. 9. Дешериев.Ю.Д. Социальная лингвистика: К основам обҳей теории. - М.: Наука. 1977. .

Похожие

Адабий тилнинг функционал стиллари ва уларни ўрганиш муаммолари

Тилнинг лугавий бирликлари

Тарихий-ижтимоий тилнинг босқичлари

Феълнинг функционал формалари

Эски туркий тилнинг таянч диалекти