Феълнинг функционал формалари

Феълнинг функционал формалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

54 KB

www.arxiv.uz Феълнинг функционал формалари Режа: 1. Феълнинг синтактик вазифа бажариш билан бо²лиқ хусусиятлари. 2. Феълнинг функционал формалари; - соф феъл; - равишдош; - сифатдош; - ҳаракатнинг номи.

www.arxiv.uz Феълнинг тусланган формада қўлланиб, кесим вазифасини бажарган шакли соф феъл дейилади. Шунинг учун ҳам у ҳар уч замон шаклида қўлланган аниқлик майли формасидаги феълларни , шунингдек, буйруқ - истак ва шарт майли формасидаги феълларни ўз ичига олади. Масалан: Ишчи дастгоҳни бошқаряпти. Ақлни беақлдан ўрган (Мақол). Очилмайди гуллар (Ҳ.О). Гапда ҳол ёки эргаш гапнинг кесими вазифасини бажаришаг мос бўлган феъл шакли равишдош дейилади. У, бу одатда ҳаракатнинг белгисини англатади. Равишдош соф феъл сингари ўтимли-ўтимсизлик, нисбат, бўлишли-бўлишсизлик, замон тушунчаларини ифодалаш хусусиятига эга. 1. Тер тўкиб меҳнат қилсанг, роҳатланиб яшайсан. 2. Ҳайдар чиқиб кетгач, Навоий китоб устида ишлашга ўтирди. Бу мисолларнинг биринчисида тер тўкиб, роҳатланиб равишдошлари ҳол вазифасини, иккинчи мисолдаги чиқиб кетгач равишдоши эргаш гапнинг кесими вазифасини бажарган. Равишдошнинг замони нисбий замон саналади. Ўтган замон равишдошлари феъл ўзак-негизига –б(-иб), -гач (-кач, - қач), қўшимчаларини қўшиш билан аффиксация усулида ҳосил қилинади: бориб, ўқиб, ўқигач, боргач каби... (бўлишли шакли), бормай, бормасдан, бормагач, ўқимагач...( бўлишсиз шакли). Ҳозирги замон равишдош феъл ўзак-негизига –е, -а қўшимчаларини қўшиш билан ҳосил қилинади, улар нутқда одатда, такрорий сўз шаклида қўлланади: айта-айта, айтмай-айтмай, ёза-ёза, ишлай-ишлай (ишламай-ишламай)... каби. Шунингдек, улар қўшма (мураккаб) феълларнинг етакчи қисми сифатида қўлланади: кета-бошлади, ишлай бошлади каби. Келаси замон равишдошлари феъл ўзак- негизига -гани (-кани, - қани); -гунча (-кунча, -қунча) қўшимчаларини қўшиш билан ҳосил қилинади: ўқигани, чиққани, эккунча каби.

www.arxiv.uz Равишдошларнинг –гани (-кани, -қани) аффиксли шакли -ма аффиксини олмайди – бундай феъл формаларининг бўлишсиз шакли йўқ, эмас сўзлари воситасида берилади. Равишдошлар тусловчи қўшимчаларни олиш – олмаслик хусусиятига кўра 2 га бўўлинади: 1) тусланадиган равишдошлар; 2) тусланмайдиган равишдошлар. Тусланадиган равишдошларга –б, (-иб), -а (-й) қўшимчаларини қўшиши билан шаклланган равишдошлар киради. Тусланган равишдошлар аниқлик майли формаси саналиб, гапда кесим вазифасини бажаради (соф феълга айланади), қиёсланг: ўйлаб гапирди – ўйлабман, ўйлабсан... яшай олади – яшаймиз, яшайсан,... Демак, тусланадиган равишдошлар нутқда тусланмаган ва тусланган ҳолда қўллана олади. Равишдошларнинг –гач (-кач, -қач), -гани ( - кани, -қани; -гали, -кали, -қали); -гунча (-кунча, -қунча) аффикслари ёрдамида шаклланган формалари тусланмайдиган равишдошлар саналади. Тусланмайдиган равишдошларнинг айримлари (-гани, -кани, -қани аффикслари билан ясалган формалари) феълнинг лексик маъносига мақсад тушунчаси маъноси қўшилганлигини; бошқа бир гуруҳини ташкил этувчилар эса (-гач, -кач..., -гунча, -кунча... аффикслари билан шаклланган формалари) пайт тушунчаси маъноси қўшилганини ифодалайди. Предметнинг белгисини ифодалайдиган феъл шакли сифатдош дейилади: Айтар сўзни айт, айтмас сўздан қайт (Мақол.) Бу гапдаги айтар бўлишли формадаги, айтмас бўлишсиз формадаги сифатдош бўлиб, уларнинг ҳар иккаласи сўз отига боғланиб, унинг сифатловчиси (аниқловчининг бир тури) вазифасини бажарган. Сифатдошларни ҳосил қилувчи махсус грамматик кўрсаткичлар (аффикслар) мавжуд. Бундай қўшимчалар бир томондан, феълнинг сифатдош шаклини ҳосил қилади, иккинчи томондан эса уларнинг нисбий замон кўрсаткичи ҳам саналади.

www.arxiv.uz Ўтган замон сифатдоши феъл ўзак негизига –ган (-кан, -қан) аффиксини қўшиш билан шаклланади: сепилган уруғ, қўрққан киши. Ҳозирги замон сифатдоши феъл ўзак-негизига - ётган, -вчи(-увчи) қўшимчаларини қўшиш билан ҳосил қилинади: кулаётган бола, йиғувчи аппарат,... Келаси замон сифатдоши феъл ўзак-негизига –р (-ар), -диган аффиксларини қўшиш билан; баъзан эса –жак(-ажак), қўшимчаларини қўшиш билан ясалади: қайнар (булоқ), суғорилган (ер). Сифатдошларнинг нисбатан қадимий шакллари –миш, -дик (ґтган замон); -гучи(-ғучи) (ҳозирги замон); -гай(-кай,-қай, -ғай; -гуси, -ғуси, -аси (келаси замон) аффиксларини қўшиш билан шаклланган. Сифатдошлар нутқда тусланган ва тусланмаган; отлашган ва отлашмаган ҳолда қўллана олиш хусусиятига эга. Сифатдошлар тусланганда аниқлик майлининг маълум бир замонига хос бўлган феълни ҳосил қилади ва улар гапда кесим вазифасини бажаради. Масалан: Мен Чимёндан қайтаётган эдим. Биз саёҳатга кетадиганмиз. Тилагингга албатта эришажаксан. Сифатдошлар тусланмаган ва отлашмаган ҳолда қўлланиб, гапда аниқловчи (сифатловчи) вазифасини бажаради: Масалан: Бешик ёнида куйлаётган онанинг алласи эшитилди. Бундай ҳолда улар, тўлиқ турланмайди, аммо улар ўрин келишиклари аффиксини олиши мумкин: Ўрин келишиклари формасидаги сифатдошлар, асосан, эргаш гапнинг кесими вазифасини бажаради. Масалан: Жаҳл чиққанда, ақл кетади (Мақол.). Сифатдошлар отлашиш хусусиятига эга. Улар отлашганда сўз ўзгартувчи (турловчи) қўшимчаларни олиши ва от сингари синтактик вазифа бажариши мумкин. Масалан: 1. Қўрққанга қўш кўринар (Мақол.). 2. Бетга айтганнинг заҳри йўк (Мақол.). 3. Ишлаган ерни яшнатар (Мақол.).

www.arxiv.uz Бу мақолларнинг 1-сида қўрққанга сифатдоши воситали тўлдирувчи, 2-сида айтганнинг сифатдоши қаратқич аниқловчи; 3-сида ишлаган сифатдоши эга вазифасини бажарган. Иш-ҳаракатнинг атамаси бўлиб, гапда отга хос вазифаларни бажаришга мос бўлган феъл шакли ҳаракат номи дейилади. Феълнинг бу шакли феъл ўзак-негизига -ш(-иш), -моқ (баъзан –мак), -в(-ув) қўшимчаларини қўшиш билан ҳосил қилинади. Масалан: бор-борми, чақирмоқ, чақирув. Феълнинг ҳаракат номи формаси, бир томондан, феълга хос ўтимли- ўтимсизлик, нисбат категорияларини сақласа, унда ҳозирги-келаси замон тушунчаси ифодаланса, бошқа феъл формалари сингари бошқариш хусусиятига эга бўлса; иккинчи томондан, отга хос бўлган сон, эгалик, келишик аффиксларини олиб, гапда эга тўлдирувчи, қаратқич вазифасини, кўмакчилар билан бирга ҳол вазифасини бажаради. Масалан: 1. Ёқимли таронани қайта тинглашга жазм этди. 2. Ўқимоқ - улғаймоқдир (Мақол.). 3. Олмоқнинг бермоғи бор (Мақол.). 4. Ўз оргусига эришиш учун магистратурага кирди. Бу мисолларнинг биринчисида тинглашга ҳаракат номи формаси воситали тўлдирувчи, иккинчисида ўқимоқ, улғаймоқ феъл шакллари эга, кесим вазифаларини; учинчисида олмоқнинг қаратқич аниқловчи, бермоғи эга вазифасини; тўртинчисида эришиш ҳаракат номи формаси учун кўмакчиси билан бирга ҳол вазифасини бажарган. Юқоридаги мисоллар таркибидаги ҳаракат номи формалари жўналиш (1), бош (2,3,4), қаратқич келишиклари формасида қўлланган.

Похожие

Феълнинг функционал формалари (Эски узбек тилида ҳаракат номи формалари, Равишдош, Сифатдош

Феълнинг таснифловчи грамматик категориялари

Суз ясаш тизимида феълнинг урни

Тилнинг функционал типологияси

Араб ва ўзбек тилларида феълларнинг қиёсий таснифи