Суз ясаш тизимида феълнинг урни - Лингвистика - Рефераты

Суз ясаш тизимида феълнинг урни

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Сўз ясаш тизимида феълнинг ўрни Режа: 1. Ҳозирги-келаси замон феъли ўрта ҳарфи ҳаракатининг аҳамияти нимада? 2. Ф еъ л нинг ички ва ташқи деревацияларининг фарқи нимада? 3. С емантика нуқтаи назаридан феъл бобларининг таснифи. 4. И ш-ҳаракат номи. Феъл ҳосила бобларининг моделлари.

1. Феъл бобларининг семантикаси Араб феъллари ўзига хос тизимни ташкил этади. Бу хусусияти унинг морфологик категорияси ва маъноларининг ўзига ҳослигида кўринади. Со д да уч ҳарфли феълларнинг ( I боб) семантикаси унинг ўтган замон шакл идаги ўрта ҳар ф нинг ҳаракати билан б оғ лиқдир. Шунга кўра ўрта ҳарфнинг ҳаракати фатҳа “а” б ў лса, ташқи иш - ҳаракатни, “ برض ” – урмоқ , “ بهذ ” – бормоқ, маъноларини англатиши , ўтимли ёки ўтимсиз бўлиши мумкин. Агар “и” касра унлиси билан келган б ў лса, бундай феъллар ўтимли, вақтинчалик ёҳуд тасодифий ҳолат ҳамда сифатини англатади. “ ضرم ” – касал бўлмоқ, оғримоқ, “ مهف ” – тушунмоқ феъллари каби ўтимли ёки ўтимсиз бўлиши мумкин. Ва ниҳоят, “у” дамма унлиси билан келган феъллар доимийлик ёки узоқ ҳолатни ва доим ўтимсизликни англатади: “ ربك ” – катта бўлмоқ, “ نسح ” - яхши бўлмоқ. Араб тилидаги сифатларнинг кўпи шундай шаклдаги феьллардан ясалади. Агар феълдан ясалган сўзлар ҳақида гап кетадиган бўлса, бу ерда феъллардан ички деревация (феъллардан феъл ясаш) ёки феълдан ташқари деревация йўли (феъл бўлмаган сўзлардан феъл ясаш) бунда неологизм (янги сўз ) феъллар орасида деноменативлар (отдан феъл ясаш) катта аҳамиятга эгадир. Феълнинг ўзагидан феъл ясалганда, яъни ҳосила бобларида I, II, IV боблар ўтимлиликни, V боб II бобга нисбатан мажҳулликни, ўзликни VII, VIII, IX боб мажҳулликни, III, VI боб ўзаро муносабат маъноларини англатади. Янги феълларни амалда вазнлар асосида ясаш ихтиёрий эмас, луғатларда ҳар бир бобнинг асосий ва иккиламчи маънолари мавжуд. Араб тилидаги феъллардан сўз ясаш тизимида иккита бир - бирига қарама – қарши томон мавжуд бўлиб, улардан бири иш - ҳаракатни ўзи учун бажариш (ўзлик) ва бирор объектга қаратиш ёки иш - ҳаракатни ўша объектнинг ўзи бажаришини (мажҳуллик) маъноларини билдиради. Ўзликнинг морфологик кўрсаткичи “ ت ” элементидир. Феъл асосларини ташкил этувчи интенсив ва экстенсив томонлари бўлиб, улар иш- ҳаракатни кучайтириш ҳамда такроран содир бўлишини, иш – ҳаракатни ўзаро бажариш маъноларини англатади.

Иш-ҳаракатни кучайтириш, такроран бажариш ёки узоқ давом этиш хусусияти иккинчи бобга тегишли. V боб II бобдан ясалиб, худди II боб хусусиятини тўлиқ қабул қилган, лекин бу хусусиятлар ўзи учун бажариши, амалга ошириши маъноларини англатади. Конативлик (ўзаро муносабат) хусусияти III бобга хосдир. “ دراط ” – изма- из қувмоқ (“ درط ” – “ ҳайдамоқ”дан). Шунингдек , мазкур бобга суб ъ ектнинг об ъ ектга муносабатида об ъ ектнинг қандайдир хусусияти н а моён бўлади. М: “ فطلا ” – яхши муносабатда бўлмоқ (ким биланд и р). Агар феъл боблари таркибида “ ـت/ـنإ/ـتسإ ” префикслари бўлмаса, улар мажҳулликни англатмайди ва тўғри феъллар дейилади. Агар феъл боблари юқоридаги префикслар ёрдамида ясалган бўлса, бундай феъллар мажҳул (ўзлик) феъллар дейилади. Тўғри َل َعََف َ ل َّعَف َ ل َعا َف َ ل َعْفَأَ Мажҳул (ўзлик) َ ل َّعَف َت َ ل َعاَف َت َ ل َعَف ْن"إِ َ ل َعَتْف"إِ َّ ل َعْف"إِ َ ل َعْف َتْس "إِ Каузативлик (мажбурлаш ) маъноларини IV ва II боблар англатади. Нокаузативлик субъектнинг обьектни бирор иш-ҳаракатини бажаришга ундаш ёки уни феъл англатган ҳолатга киришида кўринади: “ سلج أَ ” – ўтқазмоқ (“ سلج ” – “ ўтирмоқ”дан), “ تكس أَ ” – жим қилмоқ (“ تكس ” – “ жим бўлмоқ”дан). II бобнинг мажбурлаш маъноси унча кўп бўлмасада бор: “ م َّلع ” – ўқитмоқ (кимнидир), “ َ م"لع ” – билмоқ (ниманидир). Ўзлик мажҳуллик маъноларини англатган феъллар ташқаридан қилинган таъсирдан эмас, балки иш-ҳаракатни предметнинг ўзи бажараётганини

англатади. (ўзбек тилидаги “эшик очилди” каби). “ حتفنإِ ” – очилмоқ. Қайтувчи ўтимсизлик маъноларини бирданига, ташқаридан бировнинг таъсирисиз бўладиган иш-ҳаракатни англатади. “ لعفن إِ ” VII боб, V боб “ ل َّعفت ” , VI боб “ لعافت ” , ва Х боб “ لعفتس إِ ” . Ўтимсиз қайтувчи (ўзига) феълларда иш – ҳаракатни субьектнинг ўзи учун амалга оширади. М: “ حتتف إِ ” – очмоқ, “ عطتق إِ ” – ўзи учун бўлиб олмоқ. Бу хусусият V , VI , VIII , Х бобларга х осдир. Отлардан феъл ясаш хусусияти II, IV , Х бобларга тегишли. М: “ ب َّرع ” – арабл а штирмоқ (“ برعل أَ ” – “ араблар” дан), “ رحب أَ ” – денгиз томонга бормоқ (“ رحب ” – “ денгиз” сўзидан), “ رصم أَ ” – мисрга бормоқ (“ رصم ” – “ Миср” сўзидан) , رجحتس إِ ( رجح - “тош” сўзидан ) тошга айланмоқ. 7. Грамматик феълий дереватлар . Масдар . Феъллар билан бир қаторда грамматик хусусиятга эга дереватлар ҳам бор. Масдар, сифатдошнинг аниқ ва мажҳул даражаси, сифатлар, бир марталикни англатувчи отлар, жой ва пайт номлари, қурол номлари. Масдар - ҳаракат номи, бу иш – ҳаракатнинг абстракт номи ёки иш – ҳаракатнинг ўзини ёки иш – ҳаракатнинг ҳолатини англатади. Аслини олганда, феълнинг бу исмий эквиваленти феъл каби бошқариш хусусиятини қабул қилиб олган, лекин у исмдан сифат ва сон категориясининг йўқлиги билан фарқланади. Масдарлар ясалиши қатъий морфологик аналогия ҳодисасига бориб тақалади. Ҳаракатни англатувчи “ لعف ” қолипига тушувчи феъллардан “ لوخد ” кириш " لوعف " вазни бўйича масдар ясалади. Овозни, шовқинни англатувчи феъллардан “ ريفص ” - чинқириш, шувуллаш сўзлари “ ليعف ” вазнига асосан масдар ясалади. Иш-ҳаракатнинг такрорланиб турилишини англатувчи феъллардан “ نلاعف“ – ”ناريط ” учиш каби сўз ясалади. Араб масдарлари муайян иш-ҳаракатни бажарилганлиги ва унинг натижасини англатади. Масдар семантикасининг кенгайишига қуйидаги мисолларни кўрсатиш мумкин: “ عمج ” – тўпланиш, йиғилиш, “ نحش ” – юклаш, юк, “ ةحارج ” – жарроҳликни амалга ошириш, операция қилиш.

Шунга ўхшаш ҳолатлар кенгайтирилган асослардан ҳосил бўлган масдарларда ҳам кузатиш мумкин. Проект – лойиҳа –“ ميمصت ” , портлаш – “ راجفنإِ ” . Феълдан от ясалишининг кўрсаткичи қуйидагилар: Морфологияда - кўплик сон шаклларининг ясалиши, синтаксисда бундай формаларнинг эркин қўлланиши, феълий бошқарувнинг йўқлиги, обьект субьект муносабатлари ўзгариши билан характерланади. Юқоридаги мисолларда абстракт маънолардан конкрет (аниқ) маъноларга ўтиш ҳодисаси ҳеч қандай ташқи морфологик ўзгаришсиз пайдо бўляпти. Масдар англатга н бир марталик отларда ( ةرملا مس إِ ) ўзига хос морфологик шаклнинг мавжудлиги умумийлик (мавҳумлик) дан конкрет маънога ўтишига олиб келади. Қоидага кўра унинг ясалиши аниқ маъноларни англатувчи бир қатор масдарлар билан чегараланган: “ ةصقر ” – рақс, “ ةزفق ” – сакраш, “ ةبيذعت ” – азоблаш, қийнаш, “ ةرهاظت ” – намойиш ва бошқалар. Бундай шакллар масдарга “ ة ” – “ та”марбута суффиксини қўшиш билан ясалади. Адабиётлар: 1. Белкин Б.М – Арабская ле ксик ология . М, 1975, 98-108. 2. Крачковский И.Ю - Избранные сочинения. Т, 1 Из-во АН СССР, 1955. 3. Ковалёв А.А, Шарбатов П.Ш. Учебник арабского языка, М,1998. 4. ةرهاقل أَ“رهزمل أَ ىف مولع ةغللا و اهئاون أَ”دبع نامحرلا ىطويسلا 5. Н.Д. Фи нкельберг “ Курс теори и перевода” М, Восток-Западь 200 7 .

Похожие

Суз таркиби ва суз ясаш йулларини ургатиш

Узбек тилида суз ясалиши ва суз ясаш усуллари

Суз ва унинг тил структурасида тутган урни

Феълнинг функционал формалари

Суз ясаш жараёни ва унинг араб адабий тилининг лугат таркибини шакллантиришдаги роли