Тилнинг лугавий бирликлари - Лингвистика - Рефераты

Тилнинг лугавий бирликлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79 KB

www.arxiv.uz Тилнинг луғавий бирликлари Режа: 1. Иборалар 2. Тасвирий ифода 3. Лексикологияга хос атамалар; 4. Лексикография 5. Адабий тил ва услубият

www.arxiv.uz Тилнинг луғавий бирликлари турли - туман хусусиятларга эга бўлиб , муайян хусусиятларига кўра турлича тасниф қилинади . Нутқда кўп ёки кам қўлланилишига кўра сўзлар икки хил: фаол ва нофаол . Кундалик турмушда доимий қўлланиладиган сўзлар фаол сўзлар дейилади. Масалан, бор, кел, юр, тур, мен, сен, ким, нима, қанча, қандай, одам, дарахт ва б. Бундай сўзлар нутқнинг ҳамма турида, шунингдек барча тоифадаги кишилар нутқида қўлланилади. Шунинг учун бу сўзлар қўлланиш доираси чегараланмаган ёки умумистеъмол сўзлари ҳам деб юритилади. Кундалик турмушда кам ишлатиладиган ёки нутқнинг бирор тури учун хос бўлган сўзлар нофаол сўзлар дейилади. Масалан, само, башар, туғ, подшоҳ, қул, тахт . Бу турдаги сўзлар нутқнинг барча турларида ва ҳамма кишилар нутқида ишлатилмайди. Шунинг учун улар қўлланиш доираси чегараланган ёки услубий сўзлар ҳам деб юритилади. Нофаол сўзларга қуйидагилар киради. Эскириб қолган сўзлар, шевага хос сўзлар, атамалар, касб-ҳунарга оид сўзлар, неологизмлар (янги сўзлар). Эскириб қолган сўзлар . Кенг истеъмолда қўлланилмайди, бадиий асарларда, луғатларда учрайдиган сўзлар эскирган сўзлар дейилади. Эскирган сўзлар икки хил: а) архаик сўзлар; б) тарихий сўзлар; Тилда синоними мавжуд бўлиб, ўзи эскириб қолган сўзлар архаик сўзлар дейилади. Архаик сўзлар бугунги кунда ҳам мавжуд бўлган нарсани англатади: ёноқ (юз), ол (қизил), чечак (гул), само (осмон), битмоқ (ёзмоқ). Архаик сўзлар бадиий асарларда ўтмишга хосликни ифодалаш учун қўлланилади ва нутққа кўтаринки руҳ беради. Ўтмишдаги нарса ва тушунчаларнинг номи бўлиб, ҳозирги кунда эскириб қолган сўзлар яқин ўтмишга хос бўлади: тахт, каниз, қози, ясовул, қаландар, доруға, қалқон, булбулға, ёрғучоқ, чарх каби.

www.arxiv.uz Тарихий сўзлар ҳам бадиий асарларда тарихиий воқеа-ҳодисаларни аниқ ёритиб бериш учун қўлланилади. Шевага хос сўзлар (диалектизмлар). Қўлланиш доираси чегараланган, яъни айрим маҳаллий шеваларда ишлатиладиган сўзлар шевага хос сўзлардир. Шевага хос сўзлар тилнинг маҳаллий кўринишидир. Масалан, ул (ўғил), ҳўжак , гўсала (бузоқ), мўрча (чумоли, ҳаммом), занги, шоти (норвон), такия (ёстиқ), довучча (ғўра, ўрик), сапча (пишмаган қовун). Шевага хос сўзларни шевашунослик ўрганади. Ўзбек тили шевалари 3 га бўлинади. 1. Қорлуқ-чигил-уйғур шевалари. Бу гуруҳга шаҳар шевалари (Тошкент, Фарғона, Андижон, Наманган) киради. 2. Ўғиз шевалари. Хоразм, Қорақалпоғистон ва Туркманистон ўзбеклари шу гуруҳга мансуб. 3. Қипчоқ шевалари. Бу шевага мансублар й товушини ж тарзида айтишади. Шунинг учун ж ловчилар деб юритилади. Ҳозирги ўзбек адабий тили Тошкент, Фарғона шеваларига асосланган. Шевага хос сўзлар бадиий асарларда маълум жойга хосликни ифодалаш, асар персонажларининг ўзига хос нутқини бериш мақсадида қўлланилади. Улар бадиий асарлар орқали адабий тилга ўтиб, кенг истеъмол сўзига айланиши мумкин. Ўзлашма сўзлар . Сўзлар тилнинг ўзига хослиги ва бошқа тиллардан кирганлигига кўра иккига бўлинади: а) ўз қатлам; б) ўзлашма қатлам. Асли шу тилнинг сўзи бўлган сўзлар ўз қатлам сўзларидир: бош, қош, кўз, ол, бер, қўй, кел, кет, бек каби. Ўз қатлам сўзлари қуйидаги хусусиятларга эга: кўп маънолилик ўз қатламга хос бўлади, мавҳум тушунчаларни билдирмайди, бир, икки, қисман уч бўғинли сўзлардан иборат бўлади, икки ва ундан ортиқ унли ва ундош ёнма-ён келмайди, сўз ўзаги талаффуз қилинганда товуш ўзгариши юз бермайди. Масалан, Самарқанд , ғишт сўзлари талаффуз қилинганда товуш тушади, мактаб сўзи талаффуз

www.arxiv.uz қилинганда б товуши п га айланади. Демак булар ўзлашма сўзлардир. Тилдаги феъллар, сонлар, тақлид сўзлар ўз қатламга хос бўлади. Бошқа тиллардан кирган сўзлар ўзлашма сўзлар дейилади. Масалан, парта, перо, бокс, солдат-рус тилидан, каптар, гўшт, ғишт, гул , пешона - форс-тожик тилидан, кимё, таълим, муаллим, китоб-араб тилидан ўзлашган сўзлардир. Иборалар Иборалар (турғун бирикма) тилда бир қолипга тушиб, қотиб қолган луғавий бирликлардир. Иборалар камида иккита мустақил сўзнинг бирикувидан ташкил топади. Масалан, оғзи қулоғида, дўпписи яримта, жаҳли чиқди, тепа сочи тикка бўлди каби. Иборалар таркибидаги сўзларни алмаштириш, тушириб қолдириш мумкин эмас. Иборалар таркибидаги сўзлар ўз мустақил маъносини йўқотиб, бир бутун ҳолда кўчма маъно ифодалайди. Масалан, тепа сочи тикка бўлди (аччиқланди), капалаги учди (қўрқди), оғзининг таноби қочди (хурсанд). Иборалар оддий бирикмадаги сўзларга шаклан ўхшаб қолиши юмумкин. Масалан, оёғини тиради -ўз маъносида эркин бирикма, оёғини тиради «кўнмади» маъносида турғун бирикма. Шунингдек, қўли очиқ «сахий» (турғун бирикма) қўли очиқ «панжалари ёйилган» (эркин бирикма), тарвузи қўлтиғидан тушди бирикмаси ҳам турғун ва эркин бирикма маъноларини ифода этади. Иборалар сўз бирикмаси шаклида: бўзчиннг мокисидай, қўл кўтармоқ, ўзига келмоқ . Гап шаклида: кўнгли ёришди, иши ўнгидан келди каби ифодаланади. Иборалар қуйидаги хусусиятларга эга. 1. Иборалар тилда тайёр ҳолда мавжуд бўлган луғавий бирликлардир. 2. Иборалар гапда бир гап бўлаги бўлади. 3. Иборалар кўчма маъно ифодалагани учун образлиликка бой. Шу сабабдан нутқни ифодалаш ва таъсирчан қилади.

www.arxiv.uz 4. Иборалар бадиий ва сўзлашув услубларида қўлланилади. Тилда худди иборалардек тайёр ҳолда қўлланиладиган, бир қолипга тушиб қолган бошқа бирликлар ҳам мавжуд. Улар мақолалар ва маталлар. Иборалар, мақол ва маталлар бирикма ҳолида бўлиб, ўзгартириш мумкин бўлмаганлиги учун барқарор бирикмалар дейилади. Тасвирий ифода Предмет, нарса-ҳодисанинг муҳим хусусиятлари орқали ифодаланиши тасвирий ифода дейилади. Масалан, оқ олтин-пахта, дала маликаси- маккажўхори, бунёдкор-қурувчи. Тасвирий ифода нарса-ҳодисани образли ифодалаш асосида вужудга келади. Бундай ифодалар нутқий таъсирчанликни таъминлаш, нутқ жараёнида сўзларни такрорламаслик имконини яратади. Тасвирий ифода асосан от ва сифат туркумидаги сўзлардан ташкил топади. Лексикологияга хос атамалар; Сўз, ибора, сўз маъноси, синоним, омоним, антоним, пароним , маъно, кўчма маъно, метафора, метонимия, синекдоха, вазифадошлик, атама, неологизм, диалектизм, фаол сўз, ўзлашма сўз, барқарор бирикма (ибора), тасвирий ифода ва бошқалар. Лексикография Луғат тузиш билан шуғулланадиган соҳа лексикография дейилади. Луғат сўзларни алфавит тартибида жойлаштириш демакдир. Луғатлар икки хил бўлади: 1. Энциклопедик луғатлар 2. Лингвистик (филологик) луғатлар. Энциклопедик луғатларда бирор шахс, жой ёки бирор давр ҳақида, атрофлича маълумот берилади. Масалан, «Ўзбек энциклопедияси»да

www.arxiv.uz Амударё ҳақида қуйидагича маълумот берилган. Ўрта Осиёдаги энг серсув, катта дарё. Амударёни юнон ва римликлар Окус ёки Оксос, араблар Жайҳун, ерли халқлар дастлаб Укус, Вахш сўнгра Омул деб атаганлар (327-бет). Шундан кейин Амударёнинг қаердан бошланиши, узунлиги, ҳавзаси ҳақида тўлиқ маълумот берилган. Лингвистик луғатлар бир тилли ёки икки тилли луғатларга бўлинади. Бир тилли луғатларда бирор муайян тилнинг сўз бойлиги акс эттирилади. Ўзбек тилининг қуйидаги лингвистик луғатлари мавжуд: 1. Ўзбек тилининг имло луғати. Бу луғат 60000 дан ортиқ сўз ва сўз шаклларидан иборат бўлиб, унда сўзларнинг тўғри ёзилиши берилган. 2. Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Бу луғатда 80000 дан ортиқ сўзларнинг маънолари берилган. Шунингдек, ўзбек тилининг синонимлар, антонимлар, омонимлар, паронимлар луғати, фразеологик луғат, морфем луғат, киши исмлари, жой номлари луғати, терс луғат, этимологик луғат, Алишер Навоий асарларини луғати каби. Кўплаб лингвистик луғатлар тузилган. Икки тиллик луғатларда икки тил сўзларининг таржимаси берилади. Масалан, русча-ўзбекча, ўзбекча-русча луғат. Бу луғатларнинг ҳар бирида 80000 дан ортиқ сўзлар жамланган ва таржималари берилган. Луғатлар жуда муҳим маданий бойликдир. Уларнинг амалий аҳамияти қуйидагича: 1. Сўзларни тўғри ёзишга ўргатади (имло луғати). 2. Сўз маъноларини тушунтиради (изоҳли луғат). 3. Сўзларни бир-бирига солиштириб, тил ўрганишда фойдаланилади (икки тилли луғат). Адабий тил ва услубият

www.arxiv.uz Адабий тил умумхалқ тилининг товушлари, сўзлари ва грамматик шакллари жиҳатидан маълум меъёрга келтирилган кўринишидир. Шунга кўра адабий тил сўз санъаткорлари томонидан ишланган тил ҳисобланади. Адабий тилни маълум меъёрга келтирувчи сўз санъаткорлари: ёзувчилар ва олимлардир. Адабий тилни вужудга келтиришдан мақсад умумхалқ оммавий алоқа воситасини яратишдир. Адабий тилни икки шакли: ёзма ва оғзаки шакли мавжуд. Ёзма адабий тил-китобий тил бўлиб, адабий тилнинг асосий шакли ҳисобланади. Ёзма адабий тил учун хос бўлган меъёр-орфография ва пунктуация (тиниш белгилар). Оғзаки адабий тил учун меъёр-талаффуздир. Адабий тилнинг маълум соҳаларда қўлланиладиган кўриниши адабий тил услублари дейилади. Тилнинг маълум нутқ шаклларида қўлланилиши асосида нутқ услублари вужудга келади. Нутқ услубларини ўрганадиган соҳа услубиятдир. Услубият қуйидагиларни ўрганади. 1. Тил ҳодисаларининг мақсадга мос қўлланилиши. 2. Ёзма ва оғзаки нутқнинг хусусиятларини. 3. Бадиий асар ҳамда ёзувчилар тили ва услубини. Ўзбек тилининг нутқ услублари 5 та: сўзлашув услуби, илмий услуб, расмий-идоравий услуб, оммабоп (публицистик) услуб, бадиий услуб. Сўзлашув услуби-оғзаки нутқ услуби, қолган услублар-ёзма нутқ услубларидир. Сўзлашув услуби . Сўзлашув услуби вазиятга кўра, ҳозиржавоблик асосида вужудга келиб, оҳанг, мимика ёрдамида шаклланади. Вазифа жиҳатидан бу услуб адабий тилга мос: алоқа-аралашув вазифасини бажаради. Сўзлашув услуби кенг қўлланиладиган услуб бўлиб, унда нутқ диалог шаклида бўлади. Сўзлашув услуби эркин муомила асосида қурилади. Шунинг учун қисқа, содда бўлиб, товуш тушиб қолиши: гўшт-гўш, тўрт-тўр, ғишт-ғиш, бўлса- бўса , товуш орттирилши; ечмоқ-чечмоқ, шкаф-ишкаф, отпуск-отпуска асосан шу услубга хосдир.

www.arxiv.uz Сўзлашув услубининг луғавий-грамматик хусусиятлари қуйидагилар. 1. Сўзлашув услубида китобий услубга хос: имзо чекмоқ, таваллуд топмоқ, ташриф буюрмоқ каби луғавий воситалар қўлланилмайди. 2. Сўзлашув услуби умумистеъмол : ота, она, қўл, оёқ, тез, бормоқ, емоқ, яхши, ой, юлдуз каби барча учун бир хил қўлланиладиган сўзлар асосида шаклланади. 3. Сўзлашув услуби услубий бўёқдор бўлган: дўндирмоқ, қойиллатмоқ (ишни) , гуппилаяпти (қор) , боласи тушмагур, шўр пешона, барака топкур, садағанг кетай, елим, хира пашша, тулки каби образли сўзларга, ибораларга, халқ мақоллари ва ҳикматли сўзларга бой. Бундай воситалар сўзлашув услубининг образлилигини таъминлайди. Сўзлашув услубида гаплар асосан содда гап шаклида тузилади ва унда сўзларнинг жойлашиш тартиби анча эркин бўлади. Илмий услуб . Фан ва техникага оид асарлар, дарслик ва қўлланмалар илмий услуб намуналаридир. Илмий услуб аниқ маълумотлар, умумлашмалар, таърифлар, тушунчалар билан иш кўради. Илмий услубнинг таянч сўзлари ҳар бир фаннинг ўзига хос бўлган атамаларидир. Масалан, товуш, урғу, бўғин, гап (тилшунослик) учбурчак, параллел, синус, косинус (математика) атамаларидир. Илмий услуб формулаларга, таблица ва схемаларга, шартли белгиларга (Н-водород, Н 2 О-сув, Х-икс,) таянади. Илмий услубда умумистеъмол сўзларидан, кўмакчилар (учун, каби, сингари), боғловчилар (ва, аммо), кириш сўзлар кўп қўлланилади. Бу услубда сўзлар кўчма маъноларда ишлатилмайди. Илмий услубнинг грамматик қурилиши изчил, мантиқан боғланган, фикр аниқ ифодаланган бўлади.

www.arxiv.uz Қуйидаги матн илмий услуб намунасидир. Тоғ ва адирларда тўппигул деган ўсимлик бўлади. Май, июнь ойларида гуллаб етилади: ҳиди йўқ, гули тўқ ҳаворанг бўлиб, устки қатлами жигаранг. Расмий-идоравий услуб. Бу услубнинг қўлланиш доираси кенг ва хилма-хилдир. Қарорлар, давлат идоралари, суд-прократура ҳужжатлари, шартномалар, расмий эълонлар, шуниндек иш қоғозлари (ариза, тилхат, маълумотнома) расмий услуб намуналаридир. Расмий услуб ҳужжатларга таянувчи услуб. Расмий услуб нутқнинг қисқа ва аниқ тузилиши билан фарқланади. Бу услубнинг асосий хусусияти жумлаларнинг белгиланган тартибдаги бир хилликда бўлишидир. Расмий услубда жумлалар маълум қолипда ва изчил бўлади. Масалан, ариза ёзиш лозим бўлса, биринчи қаерга, кимга, ариза ёзувчининг адреси, лавозими, кимлиги кўрсатилиб, матн берилади. Бу тартиб барча ариза ёзувчилар учун бир хил. Расмий услуб тез-тез такрорланиб турувчи бир хилдаги жумлаларга бой. Бу услубда синонимлар, кўчма ва кўп маъноли сўзлар, образли воситалар қўлланилмайди. Кўпинча, дарак, буйруқ гаплардан фойдаланилади, гап бўлакларининг одатдаги тартибига амал қилинади. Оммабоп услуб . Бу услуб кундалик ҳаёт кўзгуси ҳисобланади. Публицистика «халқ» сўзидан келиб чиққан бўлиб, халқчил деган маънони беради. Матбуот (газета, журнал), радио-телевидение, нотиқлар нутқи оммабоп услубни ташкил этади. Бу услуб кундалик расмий ва долзарб воқеаларни ҳаётдаги ижтимоий масалаларни акс эттиради. Оммабоп услубда фикр изчил ифодаланади, луғавий жиҳатдан ижтимоий-сиёсий: сиёсий вазият, иқтисодий аҳвол, ҳукумат, давлатлараро муносабат каби сўзлар газета расмий хабарларига хос: хабар, долзарб, мухбир, лавҳа, очерк, репортаж каби сўзларга таянилади.

www.arxiv.uz Оммабоп услуб бадиий услубга яқин бўлганлиги, бадиий матнларга алоҳида эътибор берилганлиги учун унда образли воситалар, таъсирчан сўзлардан (заршунос, дала маликаси, оқ олтин, зангори экран) кенг фойдаланилади. Бадиий услуб . Бадиий асарлар бадиий услубни ташкил қилади. Бадиий услуб адабий тилнинг ривожланиши учун муҳимдир. Бадиий услуб тилнинг тасвирий воситалари (метафора, ўхшатиш, сифатлаш, жонлантириш) ёрдамида бадиий-образлилик ҳосил қилади ва кишига эстетик таъсир этади. Шу боисдан бадиий услубнинг асосий вазифаси бадиий (эстетик) таъсир этишдир. Бадиий услубнинг асоси бадиий асарлар бўлиб, бадиий асар тилини тилшунослик фани ўрганади. Бадиий услуб луғавий жиҳатдан кўпмаънолилик ва кўчма маънолиликка таянади. Бадиий услубнинг таянч сўзлари: борлиқ, беғубор, эзгу, мангу, мунис, мусаффо, диёр, ёрқин, сукунат, ҳазин, маюс каби бадиий-китобий сўзлардир. Бу услубда гардун, очун, кишвар, забун, ялов, ағёр, ғаним, сарбаст, дудоқ каби архаик; ясовул, доруға, миршаб каби тарихий сўзлар ҳам кўп қўлланилади. Бадиий услуб кўпинча адабий тил нормаларига бўйсунмайди. Бу услубда гапда сўзларнинг ўрин алмашиши (инверсия) кўп учрайди. Масалан, Сўйлаб берай, Зайнаб ва Омон, Севгисидан бир янги достон (Ҳ.О). Қуйидаги матн бадиий матндир. Сокин тун. Осмон тўла юлдуз лекин ёруғи йўқ. Йўл бошидаги дарахтлар ҳурпайган товуққа ўхшаб кўринади, қоп- қора (Шуҳрат). Нутқ маданияти Нутқнинг тўғрилиги, аниқ ва мазмундорлиги, ихчам ва қисқалиги, таъсирчанлигини ўрганадиган соҳа нутқ маданиятидир. Нутқ маданияти адабий тилга хос бўлиб, адабий тил нормаларига (меъёрларига) таянади.

www.arxiv.uz Нутқ маданияти сўзнинг маъноси ва маъно бўёқдорлигини тушунган ҳолда қўллаш, ортиқча сўз такрорига йўл қўймаслик, гапни грамматик жиҳатдан тўғри тузиш, фикрда мантиқий изчилликка эришиш натижасида вужудга келади. Шунга кўра нутқ маданияти «нутқнинг тўғрилиги» ҳақидаги таълимотдир. Нутқ маданияти нутқий нуқсонларни аниқлайди ва уни тузатади. Гапларда ноўрин ишлатиладиган сўзлар, диалект ва шевага хос сўзлар нутқ маданиятини бузади.

Похожие

Тилнинг функционал типологияси

Тарихий-ижтимоий тилнинг босқичлари

Хозирги замон араб адабий тилининг лугавий таркиби

Эски туркий тилнинг таянч диалекти

Диглоссия. Тилнинг ҳолати ва вазияти