Хозирги замон араб адабий тилининг лугавий таркиби - Лингвистика - Рефераты

Хозирги замон араб адабий тилининг лугавий таркиби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

50 KB

www.arxiv.uz Ҳозирги замон араб адабий тилининг луғавий таркиби Режа: 1. Замонавий араб сўзлигининг шаклланиш босқичлари; 2. Араб сўзлигининг х усуси я тлари; 3. Қадимий лексика х усусиятлари.

www.arxiv.uz 1 Замонавий араб сўзлигининг шаклланиш босқичлари . Маълумки, бир ярим минг йилдан буён оғзаки ва ёзма манбааларда сақланган араб тили, гарчи ўз нормаларини сақлаб қолган бўлсада, бироқ у лексик ўзгаришларга учрамай қолмади. Бу албатта инсон ҳаётидаги ўзгаришлар ўзида акс эттирган реалликнинг тилда номоён бўлиши табиий ҳолдир, зероки, иқтисодий, сиёсий, маданий тараққиёт биринчи ўринда, албатта, тилда акс этади, яъни бир хил қадриятлар қадрсизланиб йўқ бўлади ва уларни англатган сўзлар ҳам бир четга сурилиб архаиклашади, унинг ўрнини янгича қадриятлар олади. Бу ҳодисалар, албатта, ўз даврида яратилган луғатларда ўз аксини топган. Бунда олимлар 4 даврни белгилашган, улар қуйидагилар: 1. Исломгача бўлган давр; 2. Ислом ц ивилиза ц ияси даври XII асргача боради; 3. Турғунлик даври бўлиб , у XIII – XVIII асрларни ўз ичига олади; 4. Тўртинчи давр эса ҳ озирги даврнинг бошланиши бўлиб , у техник револю ц ия билан боғлиқ давр деб эътироф этилади. 2 Араб с ўзлигининг шаклланиш босқичлари. Араб сўзлигининг энг қадимги (эски) ва асосий қисми бу сўз ясовчи м о рфемалардан ҳоли ўзак сўзлар бўлиб , кейинчалик инсон ҳаёти тараққиёти билан боғлиқ ҳолда ривожланган лексик таркиб учун асос бўлган сўзлар мажмуаси киради. Бу сўзлар , албатта , ҳаёт учун энг зарур сўзлар бўлиб , инсонни ўраб турган ташқи муҳит конкрет шароитга оид сўзлар қатламини ташкил этади. Улар кўпинча умуминсоний характерга ҳам эга бўлади. Масалан: “ер” – ضرأ ; “осмон” – ٌءامَس ; “қуёш” – ٌ س ْم َش ; “сув”- ٌءام ; “зайтун ёғи” - ٌ نوت ْيَز ; “узум” - ٌ ب َنِع ; буғдой” – ٌ حْمَق ; “сармсоқпиёз” – ٌ مْوَث ; “бодринг” – ٌءا َّنِق ; “тарвуз” – ٌ خي ِّطَب ; “туя” – ٌ ل َمَج ; “ э шак” - ٌ رام ِح ; “ит, кучук” – ٌ ب ْلَك ; “бўри” – ٌ ب ْئِْذ ; “чўчқа” – ٌ ريز ْنَخ ; “ҳўкиз” – ٌ رْوَث ; “бургут” – ٌ رْس َن ; “туялар” – ٌ لْبإ ; “пашшалар” – ٌ باب ُذ ; “айиқ” – ٌّ ب ُد ; “чаён” – ٌ ب َرْق َع ёки қариндошликни англатувчи қатламлардан қуйидагилар: “ота , падар” -

www.arxiv.uz ٌبأ ; “она” - ٌّ مأ ; “ўғил , фарзанд” - ٌ نْبإ ; “қиз” - ٌ ت ْنِب ; “ака, ука” - ٌ خأ ; “опа, сингил” - ٌ ت ْخأ кабилар ёҳуд жисмнинг аъзоларига тааллуқли сўзлар, масалан: “ бош” - ٌ س ْأَر ; “кўз” – ٌ نْيَع ; “қулоқ” - ٌ نْذأ ; “бурун” – ٌ ف ْنأ ; “оғиз” – ٌ مَف ; “лаб” - ٌ ةَنَش ; “тил” – ٌ ناس ْل ; “тиш” – ٌّ ن ِس ; “қўл” – ٌ دَي ; “оёқ” – ٌ ل ْجِر ; “кафт” - ٌ تْف ِك ; “жигар” - ٌ دْبَك ; “буйрак” - ٌ ةَيْلُك ; “қон” - ٌ مَد ; “кўнгул” – ٌ سْف َن ; “шох” - ٌ ن ْرَق ; “дум” - ٌ ب ْنَذ кабилар , ё ки х ўжаликка оид сўзлар, масалан: “челак” – ٌ وْلَد ; “тарелка” - ٌ ن ْحَص ; “тегирмон тоши” - ى ًحَر . Шунингдек уларнинг қаторига қуйида ги кенг қўлланилувчи сўзлар ҳам киради: “ҳудо, тангри” – ٌ هَلإ ; “жаноб” - ٌّ ب َر ; “уруш” - ٌ ب ْرَح ; “олтин, тилла” - ٌ ب َهَذ ; “шаҳар” - ٌ ةَنيد َم ; “йил” – ٌ ةَنَس ; “китоб” - ٌ بات ِك ; “уй” - ٌ ت ْيَب ; “ўқувчи” - ٌ ذيم ْلِت ; “подишоҳ” - ٌ ك ِلَم ва бошқа турли соҳаларга кирувчи сўзлар , ҳамда сонлар , олмошлар , предлоглар (яъни олд кўмакчилар) ва бошқалар. Ушбу сўзлар араб адабий тилинининг асосини ташкил этади, чунки улар адабий араб тилига хос бўлиб, бошқа сомий тилларда бўлмаслиги мумкин , зероки бундай сўзлар араблар учунгина хос бўлган ҳаёт тар з и билан боғлиқ бўлганлиги сабабидан бўлса эҳтимол. Тил нуқтаи назаридан бундай сўзлар одатда кўп бўғинли ва феъл тоифасидаги сўзлар 4 ўзаклидир; улар қадимги шеъриятда учрайди. Масалан: “орқада қолмоқ” - َ س َس ْنَعْقإ ; “тушмоқ” – ىَق ْنَلْسإ ; “тўпланмоқ” – َ مَجْنَرْحإ ; “гердаймоқ” – َّ مَخَلْتإ ; “қаердадир бўлмоқ” - َ م َس ْنَرْجإ , шунингдек Имрул Қайснинг “Муаллақот”ларида қўлланилган сифатдошлар: “лиқ тўлган овқат” – ٌ رَجْنَعْس ُم ; “ўта кескир, кесувчи” - ٌ رِفْنَحْس ُم шулар жумласидандир. Араб тилининг қадимги луғатини шаклланишида сомий тиллар,хусусан оромий тили ва қисман эфиопия ҳамда қадимги яҳуд тиллари муайян рол ўйнайди. Мазкур тиллардан ўзлаштирилган сўзлар қадимги араб адабий асарларида учрайди. Жумладан, Қуръонда бошқа тиллардан ўзлаштирилган қуйидаги сўзлар қўлланилган: “қалам” - ٌ مَلَق ; “бир вароқ қоғоз” – ٌ ساط ْرِق ; “ўроғлик қоғоз” - ٌ رْف ِس ; “рўйхат” – ٌّ ت ِق ; “сиёҳдон” – ٌ ةاو َد ; “сатр” - ٌ رْط َس ; “сиёҳ” - ٌ رْبِح ; “кодекс” –

www.arxiv.uz ٌةٌّلَجَم ; “кирим-чиқим дафтари” – ٌ ك َدْنُف ; “нусха” – ٌ ةَخْس ُن ; “даста (ёзув қоғозининг ўлчов бирлиги ( ” – ٌ ةَسا َّرُك . 3 Классик сўзликлар. Классик сўзликлар қадимги луғатларда акс эттирилган бўлиб, гарчи битта сўзнинг варианти бўлсада, улар мураккаб ва кўпинча бир-бирига зиддир. Унинг натижасида классик луғатларнинг сўзлари каби кўп маънолини,хусусан омонимияни вужудга келишига сабаб бўлган. Худди шунингдек бир маънони англатувчи, аммо ҳар хил талаффуз қилинувчи жуда кўп синонимларни вужудга келтирган. Қадимий лексикада инсонни қойил қолдирадиган нарса шундан иборатки, унда баъзи бир ҳаётий нарсалар ва лаҳзалар жуда ёрқин тарзда ўз ифодасини топган: кундуз ва туннинг ҳар бири 12 тадан номга эга бўлиб, улардан ҳар бири муайян пайтнигина англатган. Жумладан, бир сутканинг кундузги қисмини ифодаловчи сўзлар қуйидагилардир: ٌةَوْدُغ ٌةَريه َظ ٌرْص َق ٌبور ُغ ٌروك ُب ٌةَزِجا َه ٌرْص َع ٌّي ِش َع ٌقو ُرُش ى ًحُض ٌةا َوَر ٌلي ِسأ Шунингдек сутканинг қоронғи қисмини эса 12 та ном билан акс эттирилган, улар қуйидагилар: ٌةَرْهُب ، ٌق َس َغ ، ٌةَفْدُس ، ٌةَّلُظ ، ٌرْجَف ، ٌحاب َص ، ٌقَف َش ، ٌةَمَتَع ، ٌةَمْحَف ، ٌةَف ْلَز ، ٌرَحَس ، ٌحْبُص Шунингдек қадимги араб кўчманчилари уйларининг нимадан қилинган ёки тўқилганига қараб уларнинг ҳар бирига алоҳида ном берилган. Масалан: агар уй лойдан ясалган бўлса – ٌ ةَّبُق , агар уй қилдан ясалган бўлса – ٌ ةَّلَظ ِم , агар уй қўй жунидан ясалган бўлса – ٌءاب ِح , агар туя жунидан ясалган бўлса – ٌ داج ِب , агар ёғочдан бўлса - ٌ ةَمْيَخ , ва агар уй тошдан ясалган бўлса - ٌ ةَنْقأ . Бу борада туяга оид лексикалар диққатга сазовордир. Унга кўра ҳар бир туянинг ёши, ранги, туси ва юриши (яъни йўрғалаши, лўкиллаши ёки чопиши) ҳисобга олинган. Масалан: янги туғилган туяни - ٌ ليل َس , сўнгра у - ٌ بْق َس деб аталган. У бир ёшида онасидан айрилганини - ٌ ليص َف ; 2 ёшида эса – ْداح ُم نبإ; 3 ёшида эса – نوب َلُنْبإ ; 4 ёшида - ٌّ ق ِح ; 5 ёшида - ٌ عَذَح ; 6 ёшида – ٌّي ِنَث ( ) ٌةَّيِنَث ;7 ёшида - ٌ عاب َر ; 8 ёшида - ^ ٌسيد َس ; 9 ёшида - ٌ لِذاب ; 10 ёшида - ٌ ف ِلْخُم ; 11

www.arxiv.uz ёшида – ٌما َع ٌف ِلْخُم ; 12 ёшида – ِنْيَماع ٌف ِلْخُم . Куч-қувватдан қолиб қартайган туяни - ٌ دْوَع ; ўта қариган туяни - ٌ رْحَق ; энг қари туя - ٌ خِلْخِك деб номланган. Ўша давр араб луғатида, умумий маънога эга бўлган сўзлар билан бир қаторда қисман махсус маъноларни англатувчи сўзлар ҳам мавжуд бўлган. Жумладан, “оқ” маъносини умумий бир ُ ض َيْبأ сўзи билан берилган. Одамга нисбатан эса - ُ رَهْزأ ; отга нисбатан - ُ ب َهْشأ ; қўйга нисбатан - ُ حَلْمأ дейилган сўзларни билиш, албатта, сўзшунослик яъни лексикология фани доирасига кирсада, уни бошқа сўзлар билан ҳамроҳликда ишлатиш, баён, балоғат, фасоҳат каби фанлар лаёқатига бориб тақалади. Шунингдек баъзи сўз турлари борки, иқтисодий формациялар алмашинуви, ижтимоий- сиёсий-маданий ўзгаришлар билан боғлиқ ҳолда амалда қолади ёки кучга киради. Демак, уларни англатувчи сўзлар ҳам буларни акс эттиради. Масалан, исломгача бўлган ширк ва будпарастлик билан боғлиқ бўлган ойларнинг номлари ва кунлар каби атамалар ана шундай сўзлар сирасидандир. Янги яратилган сўзлар жумласига масалан, “ ٌةَّيِلِمُس ْأَر“ ,” ٌ ةَّيِكار ِتْشإ“ ,” ٌةَّيِعوي َش“ ,” ٌ ةَّيِعْجَر“ ,” ٌ ةَّيِعوض ْوَم“ ,” ٌ ةَّيِتاَذ“ ,” ٌ ةَراض َح,” ٌةَّيِقلا ْحأ кабилар “капитализм”, “социлаизм”, “коммунизм”, “реакция”, “объективлик”, “субъективлик”, “цивилизация”, “ахлоқ” каби сўзлар билдирган тушунчаларнинг ифодаси ўлароқ юзага келди. “Пароход” ٌ ةَرِخاب - , “герб” - ٌ راع ِش , “модемуазел” - ٌ ةَس ِنآ , “ресторан” - ٌ مَعْط َم , “конгресс” – ٌ رَمَتْؤُْم , “фожеа” – ٌ ةَمَس ْأَْم каби сўзлар ҳам юқоридаги турлардандир. Шунингдек техник революция сабабли кириб келган янги тушунчаларни калка қилиш орқали, таржима қилиш ёки қилмасдан ёки иқтибос қилиш учун 1892-йилдан буён фаолият кўрсатаётган Қоҳира Академияси бу борада сезиларли натижага эришмади. Ҳаёт эса ўз оқимида давом этмоқда .

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Белкин Б.М – Арабская лесикология . М, 1975, 34-44 б. 2. Белкин Б.М - Формирование словарного состава в современном арабском литературно м язык е М, 1965 й. 3. Крачковский И.Ю - Избранные сочинения. Т, 1 Из-во А Н СССР, 1955, 48-50 б.

Похожие

Хозирги узбек адабий тилининг тарихий илдизлари ва диалектал асослари

Араб тилининг терминологик (атамашунослик) масалалари

Узбек тилининг лугат таркиби

Суз ясаш жараёни ва унинг араб адабий тилининг лугат таркибини шакллантиришдаги роли

Хозирги узбек адабий тили вокализми