Адабий тилнинг функционал стиллари ва уларни ўрганиш муаммолари - Лингвистика - Рефераты

Адабий тилнинг функционал стиллари ва уларни ўрганиш муаммолари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58 KB

Адабий тилнинг функционал стиллари ва уларни ўрганиш муаммолари

Таянч сўз ва иборалар: стиль, услуб, функционал стиль, функционал услуб, стилистика, адабий тилнинг функционал стиллари, функционал стиллар таснифи, нутқий доира (сфера), функционал стиллар таснифининг мезонлари, ўзбек адабий тилининг функционал стиллари, илмий стиль, бадиий стиль, расмий иш қоғозлари стили, публицистик стиль, оғзаки сўзлашув стили, газета тили, оммавий-ахборот воситалари (ОАВ) тили. Маълумки, стилистика фанининг марказий тушунчаси стиль (услуб)дир. Стилистика (услубшунослик) термининг ўзи ҳам французча stylistique – сўзидан олинган бўлиб, биринчи марта 1840 йилда қўлланган. “Стиль” (услуб) сўзи илмий терминдир. Зеро, терминлар оддий сўзларга нисбатан ўзларининг моносемантик хусусияти билан фарқланиши керак. Лекин “стиль” термини бошқача характерга эга, яъни “стиль” фақат лингвистик терминология доирасига эмас, балки адабиётшунослик ва санъатшунослик доирасига ҳам киради. Шунингдек, “стиль” оддий сўз сифатида ҳам тилда кенг қўлланилади. Масалан: “иш стили // иш услуби”, “бошқарув стили”, “тарбиялаш стили”, “эркин стилда // услубда // усулда сузиш”, “барс стили // услуби // усулида сузиш” (сузиш спортида), “комбинацион стиль // услуб // усул” (шахмат спортида) ва бошқалар. Бу сўз энг қадимги замонларда ёзиш манераси (усули), ифодалаш усули маъноларини билдирган. Дарҳақиқат, стилда ижодкор шахснинг хусусиятларии ифодалангани учун бу сўз кенг, метафорик маъноларда қўлланиладиган бўлди. Стиль тушунчаси тасвирий воситалар системасининг, санъатнинг ўзига хос ўйналиши, усули деган маънода санъатшунослик фани томонидан ҳам кенг қўлланилмоқда. Стилни адабиётшунослик нуқтаи назардан тушуниш бадиий асарга ёки конкрет ёзувчига қаратилгандир. Лингвистик стилистика эса икки асосий объектга эга: а) стиль (услуб) тил ёки нутқнинг бир кўриниши сифатида; б) бадиий асар ёки ёзувчи стили.

Лингвостилистиканинг кейинги объекти бадиий нутқ стили тадқиқ этилаётганда майдонга чиқади. Шунга кўра лингвостилистиканинг асосий объекти стилни тил ёки нутқнинг кўриниши сифатида ўрганишдир, деган хулосага келиш мумкин. Олимлар, нотиқлар, ёзувчилар антик даврлардаёқ у ёки бу тил воситасини қўллаш алоқа жараёнининг характери, шароити, мавзуси ва мақсади билан боғлиқ эканлигига алоҳида эътибор берган эдилар. Ўша пайтларда нутқнинг уч типи (стили) ўзаро фарқланган: а) паст стиль, б) ўрта стиль, в) юқори стиль 1 . Тил стилларига оид бундай назариялар кейинчалик Европада нотиқлик ва стилистиканинг тараққиётига сезиларли твъсир кўрсатди. Жумладан, француз академияси ХУШ асрда стилларнинг қуйидаги таснифини таклиф этди: юқори стиль – классик трагедиялар, одалар, ораториялар стили; замонавий стиль – роман, повестлар стили; фольклор стили ёки содда стиль – комедия, фарс ва масаллар стили 2 . Шундан буён миллий тилларнинг услубий тизимида сезиларли ўзгаришлар юз берди, лекин антик олимлар бошлаб берган стиллар таснифи тил воситаларининг қўлланиш доирасини аниқлашда, уларни гуруҳлашда муҳим аҳамиятга эга бўлди. Функционал стиллар тилнинг функциялашуви билан боғлиқ, яъни реал нутқда, матнда ўзига хос “композицион системалар” (акад.В.В.Виноградов термини) сифатида намоён бўладилар. Ёки бошқача қилиб айтганда, тилнинг турли яруслари (фонетик, лексик, фразеологик, морфологик, синтактик яруслари кабилар)га тааллуқли бўлган бирликлар хилма-хил стилистик бўёқда бўлишларидан қатъий назар алоқа қилишнинг маълум доирасига хизмат қилиш учун бўйсундирилади. Худди шунингдек, инверсиянинг деярли бўлмаслиги, матннинг дарак- ҳикоя шаклида ифодаланиши, таъсирлилик – бадиий тасвир элементларининг 1 Бу ҳақда қаранг: Брандес М. С тилистический анализ. – М.: Высшая школа, 1971. – С. 14; Скребнев Ю.М. Очерк теории стилистики. – Горький, 1975. 2 Қаранг: Потоцкая Н.П. Стилистика современного французского языка. – М., 1974. – С. 18 .

учрамаслиги, маънонинг икки хил бўлишига йўл қўймаслик, қўшма гап шаклларини қўллашга кўпроқ мойиллик каби хусусиятлар эса расмий нутқ учун хосдир: “...Ватанимиз мустақиллигини мустаҳкамлаш, миллий ғояни ривожлантириш, маънавиятимизни тиклаш, ўзлигимизни англаш йўлида катта ҳисса қўшган, ёрқин истеъдоди ва ижоди, илмий фаолияти, ҳалол хизмати, ёшларни она юртга муҳаббат, истиқлол ғояларига садоқат руҳида соғлом ва баркамол этиб тарбиялаш ҳамда жамоат ишларидаги фаол иштироки учун қуйидагилар фахрий унвонлар ва орденлар билан тақдирлансин... “Ўзбекистон Республикаси халқ ёзувчиси” . Мусажонов Фарҳод – Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмаси аъзоси....” (ЎзАС, 2011, 26 август). Умуман олганда, функционал стилларнинг таснифига қуйидаги икки гуруҳ омиллар асос бўлиб хизмат қилади: а) экстралингвистик омиллар (алоқа қилиш доираси ёки сфераси ҳамда вазифалари), б) соф лингвистик омиллар (тил бирликларининг услубий хосланиши). Шунга мувофиқ, тилнинг функционал стилларига тавсиф бераётганда экстралингвистик омилларни ҳам, соф лингвистик омилларни ҳам тўла ҳисобга олиш зарур. Тилшунослик тарихида, жумладан, рус ва ўзбек тилшунослигида ҳам жуда кўп олимлар тилнинг функционал стилларини тасниф қилишга, уларни ўзаро бир-биридан фарқлашга интилганлар. Лекин бу олимларнинг бир гуруҳи функционал стилларни белгилашда экстралингвистик омилларни биринчи планга қўйган бўлсалар, бошқа бир гуруҳ олимлар соф лингвистик омилларга таяниб иш кўрганлар. Масалан, рус тилшунослигида функционал стилларни тил функциялари асосида ажратишга дастлабки уриниш проф.А.М.Пешковский қаламига мансуб 3 . Кейинчалик функционал стилларни тилнинг жамиятда бажарган функцияларига кўра тасниф қилишнинг академик В.В.Виноградов томонидан таклиф этилган тамойили катта шуҳрат қозонди. Лекин олимнинг қайд қилишича, баъзан стиллар (яъни тил функциялари) билан алоқа қилиш 3 Пешковский А.М. Роль грамматики при обучении стилю // Пешковский А.М. Избранные труды. – М.: Просвещение, 1959. – С. 148.

доиралари бир-бирига мос келмаслиги ҳам мумкин, яъни тил функцияларига нисбатан стиллар кўпчиликни ташкил этади. Кўринадики, тилнинг асосий функцияларини бундай гуруҳлаш ва тасниф қилиш жуда умумий характерга эга. Р.А.Будагов оғзаки ва ёзма стилларни тилнинг бош стиллари, деб ҳисоблайди. Бу стиллар ичида яна илмий ва бадиий стиллар ажратилади. Қолган стиллар эса нутқий муносабатлар билан узвий боғлиқ бўлиб, нутқ стиллари деб юритилади. Нутқий стилларнинг сони ва ички бўлиниши алоқа муносабатларининг ўзи сингари чексиз ва хилма-хил формаларга эгадир 4 . Кўринадики, Р.А.Будаговнинг функционал стиллар таснифида гарчи оғзаки ва ёзма, илмий ва бадиий стиллар орасидаги фарқлар тарихий ва умумтил нуқтаи назаридан анча чуқур ёритилган бўлса ҳам, бу таснифда терминологик изчиллик, нутқий стиллар доирасини аниқ чегаралаш етишмайди. Иккинчи гуруҳ олимлар “нутқий сфера” тушунчасини тилнинг функциялашуви учун ҳал қилувчи роль ўйнайдиган омиллар билан чегаралаш асосида стилларни тасниф қиладилар. Масалан, проф.М.Н.Кожина чехословакиялик олимларнинг ишларига таяниб, стил ҳосил қилувчи объектив ва субъектив омилларнинг ўзаро уйғунлашуви ғоясини олға сурди ҳамда бундай омилларнинг уч гуруҳини ажратиб кўрсатади 5 . М.Н.Кожина ўз асарларида экстралингвистик омилларни биринчи навбатда ҳисобга олади, чунки бу омиллар тилнинг моҳияти билан, ижтимоий онг формалари ва уларга мос келувчи инсон фаолияти турлари (фан, санъат, ҳуқуқ, адабиёт, маданият ва ҳоказолар) билан узвий боғлиқдир. Бу ижтимоий онг формаларининг ҳар бирига умумий ёки конкрет фикрлаш типи ҳамда уларнинг инъикос формаси (илмий тушунча, бадиий образ, ҳуқуқий норма кабилар) нутқий муносабат доирасини ҳам белгилаб беради. 4 Қаранг: Будагов Р.А. Литературные языки и языковые стили. – М.: Просвещение, 1967. – С. 77-92; Будагов Р.А. Обоснование языковых стилей // Будагов Р.А. Филология и культура. – М.: Изд-во МГУ, 1980. – С. 136- 153. 5 Кожина М.Н. К основаниям функциональной стилистики. – Пермь, 1968. – С. 142-154; Кожина М.Н. О системности научного стиля в сравнении некоторыми другими. – Пермь, 1972. – С. 46-83; Кожина М.Н. Стилистика русского языка. – М.: Просвещение, 1977. – С. 48-54.

Учинчи тип омилларга ситуатив-ижтимоий омиллар киради. Улар нутқ тони (юқори, тантанавор, тушкун), тингловчини, аудиторияни ҳисобга олиш; нутқий акт типи (икки томонлама нутқ, бир томонлама нутқ, нутқ предметининг нутқ жараёнидаги бевосита иштироки ёки “яширингани”) кабиларни ўз ичига олади. Бу омилларнинг ҳаммаси нутқ характерига бевосита таъсир этади, лекин уларнинг функционал стил ҳосил қилишдаги иштирок этиш даражаси бир хил эмас. Проф.М.Н.Кожинанинг таъкидлашича, нутқда тил элементларининг функциялашуви икки қонуниятга амал қилади, яъни улар тил стилистикасига ҳам, нутқ стилистикасига ҳам таянади. Бир томондан, тил стилистикасида муайян функционал стилга мос келувчи воситалар (сўзлар, грамматик формалар) мавжуд, иккинчи томондан стиль ҳосил қилувчи омиллар таъсири туфайли функционал стиллар таркибида бу тил воситаларининг ўзига хос нутқий трансформациялари вужудга келади. Шунга мувофиқ, тил воситалари қайси функционал стилда қўллананилаётганига қараб ўзига хос функционал-нутқий, окказионал маънолар касб этади. Масалан, бадиий нутқ стилининг мақсади ўқувчи ёки тингловчига эстетик таъсир этишдир. Шунинг учун бадиий нутқ стилида тил воситаларидан индивидуал-ижодий фойдаланиш, окказионал неологизмлар ҳосил қилиш учун катта имкониятлар мавжуд. Бу имкониятлардан сўз санъаткорлари – моҳир ёзувчи ва шоирлар ўринли фойдаланмоқдалар. Мисол учун, ўзбек тилида “девор урмоқ” конкрет ҳодисани ифодаловчи эркин сўз бирикмаси мавжуд. Саид Аҳмад “Уфқ” трилогиясида худди шу бирикмани мавҳум (абстракт) тушунчани ифодаловчи сўзлар қуршовида келтириб, бирикманинг қўлланиш имкониятини кенгайтирган ва фразеологик неологизм вужудга келтирган: “- Ҳукуматдан қарзим йўқ, - деб дўнғиллади Аъзамжон. – Ҳукумат деб қон тўкиб келганман. Ҳукуматни девори йиқилган бўлса, ўзи урсин ” (“Уфқ”, 630).

Ёки Ҳамид Ғуломнинг “Мангулик” романида “қавс очмоқ” деган конкрет лингвистик термин маъносини билдирувчи бирикма янги, ўзгача стилистик қуршовда қўлланиб, фразеологизмга айлантирилган: “...Маъсуд Мардонхўжанинг ўйчан ҳолатини кузатиб, мақсадининг қавсларини оча бошлади. ..” (“Мангулик”, 282); “Маъсуд навбатдаги қавсини очишга киришади ” (“Мангулик”, 283) ва бошқалар. Ўзбек тилшунослигида функционал стилларни ва улар таркибидаги подстилларни ўрганиш 60-йиллардан бошланди. А.Сулаймоновнинг “Тил стиллари ҳақида” номли мақоласи эълон қилинган эди. “Стилистиканинг вазифаси, дейилади мазкур мақолада, - у ёки бу стилда ёки нутқ формасида, яъни оғзаки ва ёзма нутқда қандай тил ҳодисалари кўпроқ қўлланилишини аниқлашдан иборатдир” 6 . А.Сулаймоновнинг бу иши функционал стилларга доир дастлабки илмий мақола эканлиги билан алоҳида аҳамият касб этади. 1969 йил 27-29 май кунлари Тошкентда ўзбек тили нутқ маданиятига бағишланган 1-республика тилшунослик конференцияси бўлиб ўтди. Ғ.Абдураҳмонов бу конференция минбаридан туриб “...вазифа стилистик қатламлар (яъни функционал стиллар) таснифини назарий жиҳатдан асослаш, ҳар бир стилистик қатламнинг объектини, материалини, воситаларини аниқлаш ва улар устида текшириш ишлари олиб боришдан иборатдир”, деб алоҳида таъкидлади. И.Қўчқортоев ҳам ўзбек адабий тилининг стилистик ихтисослашуви, унинг функционал услублари илмда ҳали қатъий чегаралаб берилмаганлигини уқдиради. Шу билан бирга олим ўзбек адабий тили доирасида бадиий, илмий, ижтимоий-сиёсий услуб (стил)ларнинг ўзига хос хусусиятлари, уларни бир-биридан фарқлайдиган белгилар маълум даражада аниқ сезилиб туришини конкрет мисоллар асосида кўрсатишга интилади. А.Шомақсудовнинг қатор илмий ишларида ўзбек тилининг функционал стиллари масаласи анча чуқур ва асосли ёритилди. Б.Ўринбоевнинг илмий ишлари эса оғзаки сўзлашув стилининг синтактик қурилишини тадқиқ этишга бағишланган. 6 Сулаймонов А. Тил стиллари ҳақида // Сов.мактаби, 1964. № 6. – Б. 21-23.

Ашхабодда (1966), Олмаотада (1976) ва Тошкентда (1980) ўтказилган бутуниттифоқ туркийшунослик конференциялари миллий тиллардаги, жумладан, туркий тиллардаги функционал стилларнинг ривожланиши, тараққиёти масалаларини ўрганишда муҳим воқеа бўлди. М.Мукаррамов ўзбек тилининг илмий стилини кенг планда ўрганиб, докторлик ишини ҳимоя қилди 7 . Т.Қурбонов ўзбек адабий тилида публицистик стилнинг шаклланиши ва тараққиёти муаммоси юзасидан кузатиш ишлари олиб борди ва номзодлик ишини ҳимоя қилди 8 . Д.Бобохонова эса ўзбек тилининг расмий иш қоғозларини стилини махсус тадқиқ этди. А.Абдусаидов кейинги ўттиз йилдан буён матбуот тили муаммоларини изчил тадқиқ этиб келмоқда. С.Каримов ўзбек тилининг бадиий услуби муаммолари билан жиддий шуғулланди ва шу мавзуда докторлик ишини ҳимоя қилди. Стилистикага доир илмий тадқиқотларини давом эттириб, у 2010 йилда “Ўзбек тили функционал стилистикаси” номли монографиясини нашр эттирди. Юқоридаги қисқача таҳлиллардан маълум бўладики, ўзбек тилининг функционал стилларини ўрганиш соҳасида тилшунослигимиз лзми-кўпми ютуқларни қўлга киритган. Лекин бу соҳада жиддий илмий тадқиқотлар яратиш, функционал стиллардан ҳар бирининг шаклланиши ва тараққиёт этапларини, лексик, фразеологик, морфологик, синтактик хусусиятларини махсус монографик планда ўрганиш, функционал стилларнинг ўзаро муносабати ва бошқа қардош тилларнинг функционал стиллари билан алоқаси муаммосини тадқиқ қилишга киришиш фурсати аллақачон етган, деб ҳисоблаймиз. Шундай қилиб, ўзбек адабий тилининг функционал стилларини стилистика фанининг энг сўнгги ютуқларига таянган ҳолда ўрганиш, уларда қўлланилган тил воситаларининг ўзига хос белгиларини аниқлаш ўзбек тилшунослигининг энг муҳим вазифаларидан биридир. 7 Мукаррамов М. Научн ы й стиль современного узбекского литературного яз ы ка в семантико- функциональном аспекте. Автореф. дис... доктора филол. наук. – Ташкент, 1985. – 44 с. 8 Курбанов Т.И. Публицистический стиль современного узбекского литературного яз ы ка. Автореф. дис... канд. филол. наук. – Ташкент, 1987. – 22 с.

адабиётлар: 1. Абдусаидов А. Газета жанрларининг тили ва услуби. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2001. – 192 б. 2. Аристотель. Поэтика (поэзия санъати ҳақида). – Тошкент: Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриёти, 1980. – 152 б. 3. Шарль Балли. Француз стилистикаси (сўзлашув тил ва бетакаллуф нутқ). – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2009. – 74 б. Таржимон проф.И.Мирзаев. 4. Бушуй Т., Сафаров Ш. Тил қурилиши: таҳлил методлари ва методологияси. – Тошкент: Фан, 2007. – 274 б. 5. Боймирзаева С. Матн модаллиги. Монография. – Тошкент: Фан, 2010. – 152 б. 6. Боймирзаева С. Матн мазмунида темпораллик семантикаси. Монография. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” давлат илмий нашриёти, 2009. – 189 б. 7. Бондалетов В.Д. Социальная лингвистика. – М.: Просвешение, 1987. – 160 с. 8. Винокур Г.О. О языке художественной литературы. – М.: Высшая школа, 1991. – 448 с. 9. Григорьев В.П. Поэтика слова. – М.: Наука, 1979. – 344 с. 10. Дониёров Х., Йўлдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль. – Тошкент: Фан, 1988. – 209 б. 11. Иброҳимов А. Тил – тақдир демак.–Тошкент: Фан, 1990. – 86 б. 12. Имомова Г. Миллийлик ва бадиий нутқ. – Тошкент: Янги аср авлоди, 2004. – 120 б. 13. Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Тошкент: Ўқитувчи, 1992. – 256 б. 14. Йўлдошев Б. “Тилнинг ижтимоий моҳияти (бадиий ва публицистик матнларда тил бирликларининг ижтимоий хосланиши)” ихтисослик фанидан услубий қўлланма. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2012. – 164 б. 15. Йўлдошев Б., Қурбонов Т. Бадиий асар тили ва услуби масалалари. – Самарқанд: СамДУ нашри, 2007. – 164 б. 16. Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси. – Тошкент: Фан, 2008. – 160 б. 17. Йўлдошев М. Чўлпон сўзининг сирлари. – Тошкент: Маънавият, 2002. – 80 б.

Похожие

Тилнинг функционал типологияси

Ўзбек тили стилистикасини, жумладан грамматик стилистикасини ўрганишнинг ҳозирги босқичдаги муаммолари

Нутқ маданиятива адабий тил. Адабий тилнинг икки шакли

Функционал стилларни таснифлашда ижтимоий хосланиш тамойилларининг ўрни

Бадиий услуб