Бадиий услуб - Лингвистика - Рефераты

Бадиий услуб

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79 KB

Бадиий услуб Режа: 1. Бадиий услубнинг ўзи учун характерли бўлган томонлари: лисоний, нолисоний белгилари. 2. Бадиий нутқнинг кўринишлари: насрий нутқ, поэтик нутқ, грамматик нутқ.

Мавзуга оид таянч тушунчалар ва иборалар: Бадиий услуб. Бадиий нутқ. Сўз санъати. Тимсоллар тизими. Бадиий тўқима. Ёзувчи фантазияси. Проза, поэзия, драма, жанрлар. Тасвирийлик, таъсирчанлик. Умумхалқ тили. Тасаввур уйғотиш. Мавзуга оид асосий муаммолар: 1.Бадиий услубда адабий тил ва умухалқ тили воситалари ва уларга хос бор имкониятларнинг нисбатан кенг ва тўлиқ намоён бўлишиҳақида яна қандай фикр айта оласиз? 2.Бадиий тўқима ва ёзувчи фантазиясининг иштироки бадиий асарда бўлиши шартми? 3.Бадиий нутқ услубияти бой тарихи ва анъаналари билан ўзбек тили услубиятнинг пойдеворини яратганлиги ҳақидаги фикрга қандай қарайсиз? 1-савол бўйича ўқитувчининг асосий мақсади: 1.Бадиий услубнинг лисоний ва нолисоний белгиларини тушунтириш. 2.Бадиий услубнинг эстетик таъсир этиш вазифасини бажариши тўғрисида тушунча бериш. 3.Проза, поэзия,драматургия ва ранг-баранг жанрлардан иборат эканлиги. 4.Бадиий услубда луғавий бирликлар, грамматик кўрсаткичлар чекланмаганлигини тушунтириш. 5.Бадиий услубда гап турларини қўллаш ҳақида талабаларга тушунча бериш. 6.Бадиий услубда бадиий тасвир воситалари асосий омил ҳисобланишини тушунтириш. Идентив ўқув мақсадлари:

 Бадиий услубнинг ўзи учун характерли бўлган томонларини тасаввур қилади ва тушунтира олади.  Функционал жиҳатдан биқиқ чегараланган эмаслигини изоҳлайди.  Бадиий нутқнинг сўз санъати эканлигини тушунтира олади.  Бадиий нутқда умумхалқ тили ва адабий тилнинг барча қатламларига мансуб сўз ва ибораларнинг, турли услуб унсурларининг, ҳатто бутун-бутун парчаларнинг кенг ва фаол ишлатилиши мумкинлигини тушунтира олади.  Бадиий услубда луғавий бирликлар, грамматик кўрсаткичлар ва гап турларининг қўлланишини тасаввур қилади ва тушунтира олади.  Бадиий услубнинг ўзига хос хусусиятларини изоҳлай олади. 1-асосий саволнинг баёни: Хосланган услубларнинг ҳар бир тури ижтимоий ҳаётнинг у ёки бу соҳаси учун хизмат қилиши ва инсон амалий фаолиятининг муайян доирасига мансублиги билан фарқланади. Шу сабабли улар нутқ фаолиятнинг маълум соҳасига тааллуқли бўлади. Бадиий нутқ услуби жуда хилма-хил кўринишларда намоён бўлади. Бадиий нутқ услуби муаллифларга асарнинг эстетик таъсирини кучайтириш учун тилнинг барча лексик ва грамматик воситаларидан усталик Билан фойдаланиш, танлаш, шунингдек, янгидан-янги ифода воситалари яратиш имконини беради. Бадиий нутқ услубида тил образ, характер ва манзаралар яратиш воситаси бўлиб хизмат қилади. Бадиий нутқ ўзининг образлилиги Билан адабий тилнинг бошқа функционал услубларидан ажралиб туради. Бадиий адабиётда сўзларни образли ишлатиш бадиий образ яратиш ва ҳаётни тасвир йўли б илан таҳлил этиш воситасидир. Бадиий нутқ услубида Айниқса, индивидуал образли сўз ва иборалар жуда ката таъсир кучига эга . Аабий асарларда индивидуал хусусиятлар асарнинг бадиийлик қимматини белгиловчи асосий ўлчовлардан биридир. Агар асар услубида индивидуаллик сезилмаса, бундай асар трафарет, бадиий саёз асар сифатида тасаввур қилинади.

Ёзувчининг адабий асарда воқеликни бадиий идрок этиши, образ яратиши, асар композицияси б илан боғлиқ бўлган индивидуал хусусиятларнинг ҳаммасини асар тилида ёрқин намоён этади. Ёзувчи қандай воқеа ва ходисаларни тасвирлашга ҳаракат қилса, унинг асарларда ҳам худи анна шу воқеа ва ҳодисаларни ифодаловчи сўзлар, тил элементларининг кўпроқ қўлланиши табиийдир. Л у ғавий бирликлар: сўз ва ибораларнинг бадиий нутқда ишлатилиши. Сўз ёзувчининг қуролидир. Сўз ўлдириши ҳам, даволаши ҳам мумкин. Ёзувчи нутқи ва тилининг бой ёки қашшоқлигини ёзувчининг сўз қўллаш маҳоратига қараб белгилаймиз. Айниқса, иборалар ёзувчи асарларини ўқимишли, жозибали ва халқчиллигини таъминлайди Бадиий нутқ сўз санъатига, тимсолий фикрлаш соҳасига оид бўлади. Функционал жихатидан чегараланган эмас. Мазмун доираси нихоятда кенг. Бадиий услубда адабий тил ва умумхалқ тили воситалари ва уларга хос бор имкониятлар нисбатан кенг ва тўлиқ намоён бўлади. Проза, поэзия, драматургия ва ранг баранг жанрлардан иборат,мажозий фикрлар манзаралар асосий ўрин тутади. Бадиий тўқима ва ёзуувчилар фантазияси иштирок этади. Бадиий нутқда умумхалқ тили ва адабий тилнинг барча қатламларига мансуб сўз ва ибораларнинг, турли нутқ услубларининг унсурларини хатто бутун бутун парчаларнинг кенг ва фаол ишлатилиши. Мухими сўзнинг турли тимсоллар ифодалаши тасаввурлар ўйғотишга йўналтирилганлиги. Бутун бир тасвирий-таъсирчан воситаларнинг силсиласига, услубий санъатлар мажмуига эгалиги. Баддий услубнинг нутқ нафосатига дахлдорлиги. Бадиий нутқ услубияти бой тарихи ва анъаналари билан ўзбек тили стилистикасининг пойдевори яратилганли ўзига хос хусусиятларидир. Муҳокама учун саволлар: 1.1. Бадиий услубда ёзувчи тилда мавжуд бўлган қайси воситалардан фойдаланмайди? 1.2. Бадиий услубга хос гап тузинг.

1.3. Шевага хос сўзлар услубларнинг қайси бирида ишлатиши мумкин? 1.4. қайси услуб китобхон (тингловчи)га маълумот беришдан ташқари таъсир кўрсатиш вазифасини ҳам бажаради? 1.5. Берилган матн қайси услубда ёзилган? Оҳ, олтин зум, ширин дақиқа, Яна келдим соҳилларингга. 1.6. Назмий, насрий асарлар, роман, новелла қайси услубда ёзилади? 1.7. Сўзнинг ўз маъносидан кўчиши қайси услубда учрайди? 1.8. Бадиий услубга хос гап тузинг. 1.9.Ранг билдирган сўзлардан бадиий услубга тегишлисини топинг. 1.10.Бадиий услубга хос боғловчиларга мисоллар айтинг. 2-савол бўйича ўқитувчининг асосий мақсади:  Насрий нутқ ҳақида талабаларга тушунча бериш.  Поэтик нутқ тилнинг бадиий тасвир воситаларидан фойдаланишнинг энг юксак намунаси ҳисобланишини тушунтириш.  Драматик нутқни тушунтириш. Идентив ўқув мақсадлари:  Бадиий нутқнинг кучи, қудратини тасаввур қилади ва тушунтира олади.  Тил бирликлари имкониятлари: бадиий тасвир воситаларини изоҳлай олади.  Проза, поэзия, драматургия ва ранг-баранг жанрлардан иборат эканлиги. 2-асосий саволнинг баёни: Бадиий услуб ҳар бир ижодкорнинг мустақиллиги белгисидир. Бу белги замирида санъаткор лик, воқеликка муносабат,поэзи я мужассамлашади. Тил воситалари ана шу ўзига хосликни намоён этувчи муҳим омил ҳисобланади. Бунда тил воситалари фақат тасвирловчи унсурлар бўлиб қолмасдан, балки воқеликка муносасбат кўламини кўрсатувчи, бадиий тадқиқ этилаётган воқеа – ҳодисаларни бош ғоя атрофига уюштириб, асарга яхлитлик бахш этувчи омил ҳам хисобланади. Бадиий услубнинг ўзига хос хусусиятлари ҳамиша давр б илан, қаҳрамо н ларнинг савияси балин боғлиқ ҳолда намоён бўлади.

Иккинчи томондан, бадиий асарда сўз қўллаш ижоднинг жанр хусусиятлари б илан чамбарчас боғлиқдир. Демак бошқа хосланган услублардаги каби бадиий услубда сўз қўллаш ҳам лисоний ва нолисоний қонуниятнинг узвий боғлиқлигини тақозо этади. Айни чоғда мана шу ҳолатларнинг замирида санъаткорнинг ижодий поэзияси мужассамлашади. Бу жиҳатдан икки ижодкорнинг бадиий асарда сўз қўллаш ҳақидаги фикрини келтириш жуда ўринли . Буюк бобомиз З.М.Бобур ёзади: Ашъорингким, шеър оти то бўлғай, Таъб аҳли анга волау шайдо бўлғай. Ҳар сўзки, баҳри маони анда, Ким кўрди дуреким, дарё бўлғай. Ҳар сўзки, мен дермен, лоф ўлмағуси, Бемаънию харзау газоф ўлмағуси. Яъни: сен битган тизмаларингни шеър деб атар экансан ва унга юксак дидли, нозик фаҳмли кишиларнинг шайдо, муҳлис бўлиб қолишини истар экансан, қўллайдиган ҳар бит т а сўзингда ҳаёт тўлқинлари денгиздай мавжланиб турсин, ишлатадиган ҳар бит т а сўзинг лоф бўлмасин, аҳмоқона- бема ъ ни бўлмасин. Бошқача айтганда, ҳаётнинг ўзидагидай табиий, гўзал бўлсин, халққа наф келтирсин, дейди Бобур. Буюк замондошимиз Ойбек дейди: Тасвирида сўз бомба каби Портлагувчи салмоқдор бўлса, Ё кўз ёши, ё гул сингари Нафис, нозик маънодор бўлса. Бу фикр фақат шеъриятга тегишли бўлиб қолмасдан, умуман бадиий ижодда сўз қўллашга даҳлдордир. Бадиий тасвир ҳаётнинг ҳамма соҳасини қамрайди.Шунинг учун бунда умумий лексика ҳам, чегараланган сўзлар ҳам кенг равишда қўлланади. Бу жиҳатдан бадиий адабиёт тили рўзнома тилига ўхшаб кетади. Чунки

рўзномада ҳам ҳаётнинг ниҳоятда кенг кўлами ифода қилинганидан турли соҳага оид сўзлар қўлланади. Аммо рўзнома материали асос эътибори б илан публицистик услубга мансуб бўлса, бадиий адабиёт тили бадиий услубга хосдир. Бадиий услуб эса тимсоллилик билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, унинг замирида тимсоллилик зуҳур этади. Тўғри, рўзномада ҳам тимсоллилик ишлатилади. Аммо бадиий ижоддаги тимсол муҳокамага ундайди, воқеликни янада чуқурроқ, янада кенгроқ билиб олишга имкон яратади. Бадиий услубнинг ўзига хос хусусиятларидан я на бири шундаки, унда эскирган сўзлар ҳам, лаҳжа сўзлари ҳам, атамалар ҳам я нги сўзлар ҳам кенг равишда қўлланади. Демак, бадиий услуб воқеликни таъсирли, жозибали ифодалаб ижодко р нинг тафаккур қудрати, билими ўзига хослигини англатувчи омил ҳисобланади. Му ҳ окама учун саволлар : 2.1. Бадиий асар тилини қайси фан текширади? 2.2. Айни куз вақти. Майин шабада эсади. Япроқлар олтин рангда. Дала ва боғларда иш қизғин. Деҳқон боғда анор кўмяпти. У кучли қадоқ қўллари билан анорнинг тиканли танасини, ҳурпайган новдаларини боғлаяпти. Анор тупини похолга ўраб, тупроқ билан кўмяпти. Юқоридаги бадиий тасвирдан асосий фикр ифодаланган гапни топинг. 2.3. Асосан бадиий услубга хос бўлган изн (изн бермоқ) сўзининг синонимини топинг. 2.4. Қ уйидаги матн қайси услубга тегишли? Жўякларда сув бир ҳовуч кўз ёшидай милтираб оқиб турибди. Қ уёш қаймоқ суртилган ширмон нондек уфққа қизариб бота бошлади Мавзу бўйича ечимини кутаётган илмий муаммолар:  Бадиий услуб ҳар бир ижодкорнинг мустақиллиги белгиси деган фикрга қандай қарайсиз?  Бадиий тасвир воситаларидан тўлақонли фойдаланиш асар қимматини оширадими?

БАДИИЙ УСЛУБ Дарс мақсади: 1.Бадиий услубнинг лисоний ва нолисоний белгиларини тушунтириш. 2.Бадиий услубнинг эстетик таъсир этиш вазифасини бажариши тўғрисида тушунча бериш. 3.Проза, поэзия,драматургия ва ранг-баранг жанрлардан иборат эканлиги. 4.Бадиий услубда луғавий бирликлар, грамматик кўрсаткичлар чекланмаганлигини тушунтириш. 5.Бадиий услубда гап турларини қўллаш ҳақида талабаларга тушунча бериш. 6.Бадиий услубда бадиий тасвир воситалари асосий омил ҳисобланишини тушунтириш . Идентив ўқув мақсадлари:  Бадиий услубнинг ўзи учун характерли бўлган томонларини тасаввур қилади ва тушунтира олади.  Функционал жиҳатдан биқиқ , чегараланган эмаслигини изоҳлайди.  Бадиий нутқнинг сўз санъати эканлигини тушунтира олади.  Бадиий нутқда умумхалқ тили ва адабий тилнинг барча қатламларига мансуб сўз ва ибораларнинг, турли услуб унсурларининг, ҳатто бутун-бутун парчаларнинг кенг ва фаол ишлатилиши мумкинлигини тушунтира олади.  Бадиий услубда луғавий бирликлар, грамматик кўрсаткичлар ва гап турларининг қўлланишини тасаввур қилади ва тушунтира олади.  Бадиий услубнинг ўзига хос хусусиятларини изоҳлай олади. Ишни бажариш тартиби: 1.Бадиий адабиётлардан бадиий услубга хос ўринларни белгилаш. 2.Уларнинг қўлланилишидаги ўзига хослик. Керакли адабиётлар: 1. А. Қ одирий. Ўткан кунлар. Тошкент. 1974. 2. А. Қ одирий. Меҳробдан чаён. Тошкент, 1974. Мустақил иш топшириқлари:

Қ уйидаги асарларни ўқиб, ундаги бадиий услубга оил ўринларни ажратиш. Ёзувчи ва шоирларнинг сўз қўллаш санъатини ўрганиш ва реферат ёзиш. 1-топшириқ: 1.А. Қ одирийнинг «Ўтган кунлар» ва «Мехробдан чаён» романларидан баддий услубга оид сўзларни ажратиб чиқиш. 2.Шу мавзуда реферат тайёрлаш. 2-Топшириқ: 1.Муҳаммад Юсуфнинг шеърларидан бадиий тасвир воситаларига мисоллар топиш. 2.Шу мавзуда реферат тайёрлаш. Ушбу топшириқларни қуйидаги асарларга мурожаат қилиш ёрдамида аниқлаш мумкин: 1. А. Қ одирий. Ўткан кунлар. Тошкент. 1974. 2. А. Қ одирий. Меҳробдан чаён. Тошкент, 1974. 3. Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами, 20 жилдлик. 1,2,5,6,7,8-жилдлар. 4.Ғ.Ғ улом. Асарлар. 10 жилдлик, 1-4-жилдлар. 5. Ҳ. Олимжон. Мукаммал асарлар тўплами, 10 жилдлик. 1-2-жилдлар. 6.М.Юсуф.Танланган асарлар. Маъруза бўйича мустақил таълим материаллари: 1. А. Қ одирий. Ўткан кунлар. Тошкент. 1974. 2. А. Қ одирий. Меҳробдан чаён. Тошкент, 1974. 3. Ойбек. Мукаммал асарлар тўплами, 20 жилдлик. 1,2,5,6,7,8-жилдлар. 4.Ғ . Ғ улом. Асарлар. 10 жилдлик, 1-4-жилдлар. 5. Ҳ. Олимжон. Мукаммал асарлар тўплами, 10 жилдлик. 1-2-жилдлар. Юқоридаги асарларни ўқиб, ундаги бадиий услубга ои д ўринларни ажратиш. Ёзувчи ва шоирларнинг сўз қўллаш санъатини ўрганиш ва реферат ёзиш. Назорат савол лари:

1. Бадиий услубда ёзувчи тилда мавжуд бўлган қайси воситалардан фойдаланмайди? 2. Бадиий услубга хос гап тузинг. 3. Шевага хос сўзлар услубларнинг қайси бирида ишлатиши мумкин? 4. қайси услуб китобхон (тингловчи)га маълумот беришдан ташқари таъсир кўрсатиш вазифасини ҳам бажаради? 5. Берилган матн қайси услубда ёзилган? Оҳ, олтин зум, ширин дақиқа, Яна келдим соҳилларингга. 6. Назмий, насрий асарлар, роман, новелла қайси услубда ёзилади? 7. Сўзнинг ўз маъносидан кўчиши қайси услубда учрайди? 8. Бадиий услубга хос гап тузинг. 9.Ранг билдирган сўзлардан бадиий услубга тегишлисини топинг. 10.Бадиий услубга хос боғловчиларга мисоллар айтиннг. 11. Бадиий асар тилини қайси фан текширади? 12. Айни куз вақти. Майин шабада эсади. Япроқлар олтин рангда. Дала ва боғларда иш қизғин. Деҳқон боғда анор кўмяпти. У кучли қадоқ қўллари билан анорнинг тиканли танасини, ҳурпайган новдаларини боғлаяпти. Анор тупини похолга ўраб, тупроқ билан кўмяпти. Юқоридаги бадиий тасвирдан асосий фикр ифодаланган гапни топинг. 13. Асосан бадиий услубга хос бўлган изн (изн бермоқ) сўзининг синонимини топинг. 14. Қ уйидаги матн қайси услубга тегишли? Жўякларда сув бир ҳовуч кўз ёшидай милтираб оқиб турибди. Қ уёш қаймоқ суртилган ширмон нондек уфққа қизариб бота бошлади “ Ўзбек тили услубияти ” фанидан 6-мавзу бўйича қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: Хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, бадиий услуб инсон ҳаётининг барча томонларини қамраб олади. Бу услуб барчага баробарлиги, ўқувчига, тингловчига эмоционал таъсир этиши билан бошқа услублардан фарқ қилиб

туради. Услубда муаллиф тилининг барча лексик, грамматик воситаларидан фойдаланиш, турли ифодавий воситаларни қўллаш мумкин. Бошқа услубларнинг материалларидан бадиий услубда бемалол фойдаланиш мумкин. Шунга кўра, бадиий нутқ услуби кенг имкониятга эга. Санъат ва адабиёт асарлари шу услубда яратилади .

Тавсия этилган адабиётлар: 1. А. Шомақсудов, И. Расулов, Р. Қўнғуров, Х. Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси. Т.: Ўқитувчи, 1983. 2. А. Рустамов. Навоийнинг бадиий маҳорати. Т.: Ғ. Ғулом нашриёти, 1979. 3. Б. Йўлдошев. Бадиий нутқ стилистикаси (ўқув қўлланма). С.: СамДУ нашри, 1982. 4. Ё. Тожиев, Н. Ҳасанова, Ҳ. Тожиматов, О. Йўлдошева. Ўзбек нутқи маданияти ва услубият асослари (оммабоп қўлланма). Т., 1994. 5. И. Қ ўчқортоев. Бадиий нутқ стилистикаси. Т., 1975. 6. Р. Қ ўнғуров. Ўзбек тилининг тасвирий воситалари. Т.: Фан, 1977. 7. Р. Қ ўнғуров, С. Каримов, Т. Қ урбонов. Ўзбек тили функционал стиллари. С.: СамДУ нашри, 1984 . 8. Р. Қ ўнғуров, Б. Ўринбоев, Ж. Лапасов. Бадиий матннинг лингвистик таҳлили. Т., 1990. 9. Х. Дониёров, Б. Йўлдошев. Адабий тил ва бадиий стиль. Т.:Фан, 1988. 10. Қ. Самадов. Ўзбек тили услубияти. Бадиий услуб. Т., 1991. 11. Қ. Самадов. Ўзбек тили услубияти. Т., 1992.

Похожие

Расмий услуб

Илмий услуб.

Публицистик услуб

Хадисларнинг бадиий талкини

Бадиий адабиётда типиклаштириш