Эргаш гапнинг бош гапга бирикиш усуллари - Лингвистика - Рефераты

Эргаш гапнинг бош гапга бирикиш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

www.arxiv.uz Эргаш гапнинг бош гапга бирикиш усуллари Режа: 1. Эргашган қўшма гап щақида умумий маълумот. 2. Эргаш гапни бош гапга бириктирувчи воситалар.

www.arxiv.uz Эргашган қўшма гап щақида умумий маълумот. Эргашган қўшма гап таркибидаги қисмларнинг бири иккинчисига мазмунан, грамматик ва интонация жищатидан тобе бўлиб, уни аниқлаш, тўлдириш каби вазифаларини бажаради. Шунинг учун щам қисмлардан бири щоким, иккинчиси тобе саналади. Бунда эргашган қўшма гап таркибидаги щоким қисм бош гап, тобеланиб келган қисм эса эргаш гап деб юритилади. Эргаш гап бош гапни ёки унинг бирор бўлагини изощлаш, аниқлаш, тўлдириш учун хизмат қилади. Масалан: Гар киши олмаса щаётдан таълим, Унга ўргатолмас щеч бир муаллим. (Рудакий.) Бу гапда Унга ўргатолмас щеч бир муаллим бош гап, Гар киши олмаса щайтдан таълим эргашган гап. Эргаш гап бош гапни шарт муносабатига кўра изощлаган. Эргашган қўшма гапда бош гапнинг кесими кўпинча тўлиқ шаклланган бўлади, лекин эргаш гапнинг кесими кўп щолларда тўлиқ шаклланмайди, шу туфайли эргаш гапни бош гапга бириктирувчи воситалар, асосан, эргаш гапнинг кесими таркибида келади ёки ундан сўнг қўшилади. Масалан: Ўз даражангга муносиб ўринга билиб ўтирсанг, бу ўриндан сени щеч ким қўзғатолмайди. (Оз-оз ўрганиб доно бўлур.) гапида эргаш гапни бош гапга бириктирувчи восита (-са) эргаш гапнинг кесими таркибида келган. Эргаш гапни бош гапга бириктирувчи воситалар. Эргашган қўшма гап таркибидаги эргаш гап бош гапга қуйидаги воситалар орқали бирикади: 1.Эргаштирувчи боғловчилар (шунинг учун, шу сабабли, шу туфайли, чунки, негаки, токи, гўё, -ки) ёрдамида: Шундай одамлар бўладики, уларни мансаб щам, даража щам, шон-шущрат щам ўзгартирмайди. (¥.Ғулом.) Нафас олмай қулоқ тутган киши муттасил шовиллаган товуш эшитади, гўё олисда шивалаб ёмғир ёғаётгандек. (С.Ащмад.)

www.arxiv.uz 2. Кўмакчилар (феъл формаларидан сўнг келган) ёрдамида: Тоштемир шащарга кетгандан кейин Содиқ ота қизига щеч нарса демади. (¥.Ғулом.) Эшик ортиқча тор бўлгани учун, от сиқилибгина ўтди...(А.Қодирий.) 3. Юкламалар ёрдамида: Осмонда булутлар пайдо бўлганиданми, денгиз мотам тутаётган аёлга ўхшарди. (Ў.Умарбеков.) 4. Нисбий сўзлар ёрдамида: Одамлар учун хотирада сақлаш қанчалик зарур бўлса, баъзан унутиш щам шунчалик зарур. (Оз-оз ўрганиб доно бўлур.) 5. Сифатдош шакли щамда келишик аффикси ёрдамида: Ота-оналаримиз қариб қолганда, уларга мещр-мущаббат туйғуларимизни бахш этмоғимиз лозим. (Оз-оз ўрганиб доно бўлур.) 6. Феълнинг равишдош шакли ёрдамида: Насиба чиқиб кетгач, Бувсара опа секин косага назар ташлади. (Санъат Мащмудова.) Қалин қорлар эриб, ўтлар кўкариб қолди. (Ч.Айтматов.) 7. Феълнинг шарт майли формаси ёрдамида: Диққат билан қулоқ солсангиз, унинг булбулга тақлид қилаётганини сезасиз. (¥.Ғулом.) Оилада щамжищатлик бўлмаса, уни бахт ташлаб кетар. (Мақол.) 8. Феълнинг буйруқ-истак майли формаси ёрдамида: Она ишдан қандай ўй, қандай ташвиш билан қайтмасин, шу кўзларни кўрибоқ, кўнгли ёзиларди. (А.Мухтор.) 9. –дай(-дек) ўхшатиш маъносини билдирувччи қўшимча ёрдамида: Тўйнинг бўлди-бўлдиси қизиқ туюлгандай, янги ишнинг бошланиш арафаси қизиқ бўлади. Эргаш гап бош гапдан олдин щам, кейин щам келиши мумкин. Масалан: Даъвогар суст келса, қози муттащам... (¥.Ғулом.) Қўрқоқ дўст душмандан хавфлидир, чунки душмандан эщтиёт бўласан. Аммо дўстга ишонасан. (Л.Н.Толстой.) Айрим щолларда эргаш гап бош гап ичида щам келиши мумкин. Масалан: Ўзи..., бўғоз совлиқлар қийналмасин дея, уларни ўз юришига қараб бамайилхотир щайдаб кетди. (Ч.Айтматов.) Эшик очиларкан, ўрмонларнинг шовқини билан оқиб кириб, йигитни бир оз щушёрлантирарди. (Ойбек.)

www.arxiv.uz Текшириш саволлари: 1. Эргашган қўшма гап нима? 2. У боғланган қўшма гапдан қандай фарқ қилади? 3. Эргашган қўшма гап қисмларини боғловчи воситалар қайсилар? 4. Эргашган қўшма гап қисмлари нима учун бош ва эргаш гапларга бўлинади? 5.Улар қандай хусусиятга эга? 1. Боғловчиларнинг қайси турлари эргаш гапни бош гапга бириктиради? 2. Феълнинг қайси функционал шаклларини ясовчилар эргашган қўшма гапни шакллантиради? 3. Кўмакчилар ёки юкламалар воситасида эргаш гап бош гапга боғланади? 4. Феълнинг қандай тусланишли шакллари эргаш гапни бош гапга боғлаш учун хизмат қилади? 5. Феълга хос бўлмаган қандай аффикс эргаш гапни бош гапга боғловчи восита сифатида қатнашади? Маълумки, эргаш гап бош гапни ёки унинг бирор бўлагини изощлаш, аниқлаш, тўлдириш учун хизмат қилади. Шунга кўра эргаш гап икки катта гурухга бўлинади: 1) бош гапнинг бирор қисми (бўлаги)ни изощловчи эргаш гаплар; 2) бутун бир бош гапни изощловчи эргаш гап. Масалан: Дунёда шундай одамлар бўладики, уларнинг щаёти, қилган ишлари, бомиб ўтган йўллари биз учун ...юксак намуна бўлиб хизмат қилади. (О.Ёқубов.) Кечаси шудринг тушмаган бўлса щам, оёқ остидаги майсалар, дарахт япроқлари нам ва муздек эди. (О.Ёқубов.) Биринчи гап таркибидаги эргаш гап ( уларнинг щаёти, қилган ишлари, босиб ўтган йўллари биз учун... юксак намуна бўлиб хизмат қилади) бош гапдаги аниқловчи (шундай)ни изощлаган бўлса, иккинчи гап таркибидаги (кечаси шудринг тушмаган бўлса щам) эргаш гапи бош гапни тўсиқсизлик муносабати орқали бутун щолда изощлаган.

www.arxiv.uz Бош гапнинг бирор бўлагини изощлайдиган эргаш гапларга эга, кесим, аниқловчи, тўлдирувчи эргаш гаплар; бош гапни бутун холда изощловчи эргаш гапларга пайт, ўрин, сабаб, мақсад, шарт, тўсиқсиз, равиш, миқдор даража, ўхшатиш, натижа эргаш гаплар киради. Эга эргаш гап бош гапнинг олмош билан ифодаланган эга бўлагини изощлаб, ким? Нима? Сўроқларидан бирига жавоб бўлади. Эга эргаш гап бош гапга қуйидагича бирикади. 1. Эргаш гапнинг кесими шарт майли шаклида бўлади. Бунда бош гапнинг эгаси у, ўша, ўзи каби олмошлари билан ифодаланади. Масалан: Кимки бировнинг пайини қирқса, ўзиники щам қирқилади.("Ажойиб насищатлар") Кимки ўтмишни яхши билса, у щозирги замон қадрига етади. 2. Эргаш гапнинг кесими аниқлик майлида бўлади. Масалан: Ким ўзини щурмат қилар экан, у бошқаларни щам щурмат қилади. 3. Эга эргаш гап бош гапдан кейин келиб, бош гапга – ки, аниқлов боғловчиси орқали бирикади: Шу нарса равшанки, ўтмишни билмасдан туриб, щозирги замон қадрига етиб бўлмайди. Баъзан эга эргаш гап бош гапдаги шаклланмаган эгани изощлаши мумкин. Масалан: Бизга аёнки, халқ ўз тақдирини ўзи яратади. Кесим эргаш гап бош гапнинг олмош билан ифодаланган кесимини изощлайди. Бунда бош гапнинг кесими вазифасида шу, шундай, шу бўлди, шундан иборат сўзлари келиб, эргаш гап шу сўзларни изощлагани щолда, бош гапга – ки боғловчиси ёрдамида бирикади. Масалан: Фарқи фақат шуки, мен маданий навларни чатиштирардим... Щатто географик узоқ навларнинг щам маданийсини танлаб чатиштирганман... (Ў.Усмонов.) Энг ёмони шундаки, у ... одамларни йил сайин ўткирроқ дориларни ишлатишга мажбур қиляпти... (Ў.Усмонов.) Дўстликнинг қудрати шундан иборатки, бу қудратли куч щар қандай тўсиқни енга олади.

www.arxiv.uz Тўлдирувчи эргаш гап бош гапдаги олмош билан ифодаланган тўлдирувчини (ёки бош гапда қўлланмаган тўлдирувчини изощлайди ва бош гапга қуйидагича бирикади. 1. Эргаш гапнинг кесими шарт майлида бўлди. Масалан: Кимда гумон бўлса, уни кўздан қочирма. Гапи таркибидаги эргаш гап (кимда гумон бўлса) бош гапда уни тўлдирувчисини изощлаган. 2. Тўлдирувчи эргаш гап бош гапга –ки боғловчиси орқали бирикади. Масалан: Мен щеч бир вақт инкор қилмайманким, ёлғиз ўз ғарази йўлида иш қилувчи панд кишилар... бизда щам йўқ эмас. (А.Қодирий.) гапи таркибидаги ёлғиз ўз ғарази йўлида иш қилувчи панд кишилар бизда щам йўқ эмас эргаш гапи бош гапда қўлланмаган шуни тўлдирувчисини изощлаб унга –ки боғловчиси ёрдамида бириккан. Аниқловчи эргаш гап бош гапдаги аниқловчи вазифасида қўлланган ёки қўлланмаган сўзнинг маъносини изощлайди. Аниқловчи эргаш гап бош гапга қуйидагича бирикади: 1. Эргаш гап таркибида ким, кимки, кимнинг каби олмошлар қатнашиб, кесим шарт майли шаклида бўлади. Масалан: Кимнинг кўнгли тўғри бўлса, унинг йўли щам тўғри бўлади. 2. Эргаш гап бош гапга –ки боғловчиси ёрдамида бирикади. Бунда бош гап таркибида шундай, шунақа сўзлари келади, эргаш гап таркибида эса бундай, бунақа сўзлари қатнашади. Масалан: Шундай одамлар бўладики, уларни мансаб щам, даража щам, шон-шущрат щам ўзгартирмайди. (Ґ.Ғулом.) Қалб шундай уммонки, унинг бағрида Дащшатли долғалар силсиласи бор. (Э.Вощидов.) Айрим щолларда олмошлар эргаш гапда щам, бош гапда щам туширилган бўлади. Масалан: Шоирлар бўладики, уларни бир киши ёлғиз ўзи кечаси ўқийди. (Э.Вощидов.)

www.arxiv.uz Адабиётлар руйхати: 1. А.Абдуазизов. Узбек тили фонолггияси ва морфологияси, Тош.1992 й. 2.Узбек тилининг асосий имло коидалари «Укитувчи», Тош.1995 й. 3. У.Турсунов, Ж.Мухторов. Ш.Рахматуллаев. «Щозирги узбек адабий тили. «»Узбекистон» Тош. 1992 й. 4. Х.Жамохонов. Щозирги узбек адабий тилидан маъруза матнлари. (кириш.фонетика ва фонология.графика ва орфография) Тош.2006 й. 5. Рахимов С., Умуркулов Б. «Щозирги узбек адабий тили» Т. «Молия» 2003 й.

Похожие

Гап бўлаклари. Гапнинг бош бўлаклари

Эргаш гапли кушма гаплар

Бир неча эргаш гапли қўшма гаплар

Синтаксис (Суз бирикмаси , Мослашув, битишув, бошкарув, хол)

Гап бўлаклари. Бош булаклар. Гапнинг иккинчи даражали булаклари