Синтаксис (Суз бирикмаси , Мослашув, битишув, бошкарув, хол) - Лингвистика - Рефераты

Синтаксис (Суз бирикмаси , Мослашув, битишув, бошкарув, хол)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

177.5 KB

www.arxiv.uz Синтаксис Режа : 1. Сўз бирикмаси 2. Мослашув 3. Битишув 4. Бошқарув 5. Ҳол

Синтаксис ҳақида тушунча Синтаксис юнонча сњз бњлиб, «тузиш» деган маънони билдиради. У тилшуносликнинг мустақил бўлими эмас, балки грамматиканинг бир бўлагидир. Синтаксисда асосан қуйидаги масалалар ўрганилади: 1. Гап бўлаклари ва улар билан грамматик алоқага киришмайдиган қисмлар. 2. Сўз бирикмаси ва унинг турлари. 3. Гап ва унинг турлари. Синтаксисда гапни ташкил этувчи қисмлар ўртасидаги синтактик алоқалар ва синтактик муносабатлар ҳам ўрганилади. Гап бўлаклари: 1. Эга. 2. Кесим. 3. Тўлдирувчи. 4. Аниқловчи. 5. Ҳол. Улар ўртасида синтактик алоқа мавжуд. Ундалмалар ва кириш бўлаклар (кириш сўз, кириш бирикма, кириш гап) гап бўлаклари билан синтактик алоқага киришмайди. Улар билан гап бўлаклари орасида синтактик муносабат мавжуд. СЎЗ БИРИКМАСИ Сўзлар ўзаро бир-бири билан 2 хил йўл билан боғланиши мумкин: I. Тенг боғланиш. II. Тобе боғланиш. Сўзларнинг тенг боғланишидан тенг боғланишли сўз қўшилмаси ҳосил бўлади. У гапда уюшиқ бњлак бњлиб келади. Сўзларнинг тобе боғланишидан сўз бирикмаси , эга ва кесимдан иборат бўлган гап ва кўмакчи феълли сўз қўшилмаси ҳосил бўлади. Масалан: оқ пахта (1-сўз тобе, 2-си ҳоким), қуш сайради (кесим

эгага тобе), ўқиб чиқдим (кўмакчи феъл етакчи феълга тобе), гўзаллик ва яхшилик (иккаласи тенг), китоб, дафтар ва қалам (ҳаммаси ўзаро тенг боғланган). Ўзаро бир-бири билан тобе боғланган, бири иккинчисини изоҳлайдиган, нисбий тугал фикрни билдирмай, предмет-ҳодиса, белги, миқдор ёки иш-ҳаракатни изоҳи билан биргаликда номлайдиган, икки ёки ундан ортиқ мустақил сўздан ташкил топадиган сўзлар қўшилмаси сўз бирикмаси деб аталади. Сўз бирикмасини қуйидаги ҳодисалардан фарқлаш керак: 1) гапдан; 2) иборадан; 3) қўшма сўздан; 4) тенг боғланишли сўз қўшилмасидан; 5) кўмакчи феълли сўз қњшилмасидан; 6) ёрдамчи сўз билан келган мустақил сўздан; 7) ёнма-ён келган, бир-бирини изоҳламайдиган 2 мустақил сўздан. I . Гап нисбий тугал фикрни билдиради, яъни предикатив функцияни бажаради. Сўз бирикмаси аташ хусусиятига эга, яъни номинатив функцияни бажаради. Масалан: оқ девор, қизил гул, генерал Раҳимов, темир эшик (сўз бирикмаси); девор оқ, гул қизил, Раҳимов – генерал, эшик – темир (гап). II. Иборалар сўз бирикмасига шаклан ўхшаши мумкин, лекин улар, биринчидан, турғун бирикма ҳисобланади. Улардаги сўз ва қўшимчаларни синонимлари билан алмаштириш мумкин эмас. Сўз бирикмаси эса эркин бирикма ҳисобланади. Иккинчидан, ибора одатда 1 та мустақил тушунчани билдиради, сўз бирикмасида эса камида иккита мустақил тушунча бўлади. Масалан: ҳолдан тоймоқ – чарчамоқ; оёғини қўлига олиб – тез; тепа сочи тикка бўлмоқ – ғазабланмоқ; тарвузи қўлтиғидан тушмоқ – умидсизланмоқ. III. Қўшма сўз 1 та тушунчани ифодалайди. Масалан: гултожихўроз – 1 та ўсимлик; Ўрта Осиё – 1 та регион, АҚШ – 1 та мамлакат; гўзал Франция – сўз бирикмаси, 2 та тушунча. IV. Тенг боғланишли сўз қўшилмасидаги сўзлар тобе боғланмаганлиги билан сўз бирикмасидан фарқ қилади. Масалан: гњзаллик ва яхшилик; Карим, салим ва

Ҳалим. V. Кўмакчи феълли сўз қўшилмасида 1 та мустақил тушунча мавжуд. Масалан: ёзиб тур, исиб кетди, тњхтаб қолди. VI. Ёрдамчи сњз билан келган мустақил сўзда 1 та мустақил тушунча мавжуд, шунинг учун у сўз бирикмаси бўла олмайди. Масалан: соҳил бўйлаб, қобилиятига яраша, сен учун, биз каби, атиги 3 та, фақат сен, қалам билан, шунинг учун барвакт, чунки келмади. VII. Ёнма-ён келган 2 мустақил сўз бир-бирини изоҳламаслиги, ўзаро тобе боғланмаган бўлиши мумкин. Уларни сўз бирикмаси деб ҳисоблай олмаймиз, чунки сўз бирикмасида сўзлар тобе боғланади ва бир-бирини изоҳлайди. Масалан: бугун мактабда, мен китобни, сен кеча – булар сўз бирикмаси эмас, балки шунчаки ёнма-ён келган икки мустақил сўз. СЎЗ БИРИКМАЛАРИНИНГ БИРИКИШ УСУЛИГА КЎРА ТУРЛАРИ Сњз бирикмалари бирикиш усулларига књра 3 хил бњлади: 1. Мослашув – қаратқич келишиги қўшимчаси ва эгалик қўшимчалари орқали: тобе сўз+нинг + бош сўз+эгалик қўшимчалари. 2. Битишув – фақат тартиб ва оҳанг орқали: тобе сўз + ҳоким сўз (бош сўз). 3. Бошқарув – тушум, жўналиш, ўрин–пайт ва чиқиш келишиклари қўшимчалари ёки кўмакчилар орқали: тобе (эргаш) сўз+ -ни, -га, -да, -дан, -гача, орқали, ҳақида, томон +бош сўз. Уюшиқ бўлакли бирикмалар сони уюшиқ бўлаклар сонига боғлиқ. Масалан: оқ, қизил ва сариқ гуллар – 3 та бирикма: оқ гул, қизил гул, сариқ гул. СЎЗ БИРИКМАЛАРИНИНГ ТУЗИЛИШИГА КЎРА ТУРЛАРИ Сњз бирикмалари тузилишига књра 2 хил бњлади: 1. Содда сўз бирикмалари. Улар 2 мустақил тушунчадан ташкил топади. Масалан: оқ гул, унинг қалами, ручка билан ёзмоқ, қобилиятига яраша баҳоламоқ,

тез юрмоқ. 2. Мураккаб сўз бирикмалари . Улар 3 ва ундан ортиқ мустақил тушунчадан ташкил топади. Масалан: сочи ўрилган қиз, туз сепилган помидор, бир неча қаватли уй. СЎЗ БИРИКМАЛАРИНИНГ БОШ СЎЗНИНГ ҚАЙСИ СЎЗ ТУРКУМИ БИЛАН ИФОДАЛАНГАНЛИГИГА КЎРА ТУРЛАРИ Сњз бирикмалари бош сњзнинг қайси сњз туркуми билан ифодаланишига књра 3 хил бњлади: 1. Отли бирикмалар: бош сўз от, сифат, сон, олмош, ҳаракат номи, тақлид, модал ва ундов сўзлар билан ифодаланади. Масалан: катта бино, ҳаммадан яхши, ўқувчиларнинг барчаси, ишнинг ярми(си), интизомда биринчи, эрталаб югуриш, қушларнинг чуғур-чуғури, соғлиқнинг бори, беморнинг оҳ-воҳи. 2. Феълли бирикмалар: феълнинг тусланишли шакллари ҳамда ҳаракат номи, сифатдош, равишдош шакллари буларда бош сўз бўлиб келади. Масалан: мактабда ўқиган, романни ўқиб, кўчада кўрдим, Бухорода яшаймиз. 3. Равишли бирикмалар: бунда равиш бош сњз бњлиб келади. Масалан: шамолдан тез, ҳар кунгидек барвақт, сочдан ҳам кўп. NB : Ҳаракат номининг отли бирикма ёки феълли бирикма ҳосил қилиши унинг сњроғидан аниқланиши мумкин. СЎЗ БИРИКМАЛАРИНИНГ МОРФОЛОГИК СТРУКТУРАСИ МОСЛАШУВ: 1. От + от: дарахтнинг барги. 2. От вазифасидаги олмош + от: менинг китобим. 3. Ҳаракат номи + от: тортишувнинг охири. 4. От + от вазифасидаги олмош: ўқувчининг ўзи.

5. От + ҳаракат номи: машинанинг тўхташи. 6. От вазифасидаги олмош + от вазифасидаги олмош: унинг ўзи. 7. Ҳаракат номи + ҳаракат номи: хайрлашувнинг бошланиши. 8. От ёки от вазифасидаги сўзлар + отлашган сўзлар: отнинг яхшиси, унинг ўқигани, болалардан бири, қушларнинг чуғур-чуғури, соғлиқнинг бори, шакарнинг ози, китобнинг энг кераги, беморнинг оҳ-воҳи. БИТИШУВ: 1. Сифат + от (ёки от вазифасидаги сўз): қизил гул, оқ бино. 2. Сифат вазифасидаги олмош + от: шу иш, бу китоб. 3. Сифат вазифасидаги равиш + от: анча одам, кам китоб. 4. Сифатдош + от: югурган киши, оқар сув. 5. Равиш + феъл: тез югурмоқ, бирдан тўхтамоқ. 6. Равиш вазифасидаги сифат + феъл: яхши куйламоқ, дардли хўрсинди. 7. Равишдош + феъл: иккиланиб сўради. 8. Равиш вазифасидаги олмош + феъл: қачон келди? 9. Белгини билдирадиган, кўмакчили ёки функционал шакллардаги отлар + от ёки от вазифасидаги сўзлар: нур каби пок, уйдаги китоб, тоғдай юрак. 10. Белгини билдирадиган, кўмакчили ёки функционал шаклдаги отлар ёки от вазифасидаги сўзлар + феъл: ҳамма каби ўйламоқ, ҳаммадай ўйламоқ. БОШҚАРУВ: 1. От + феъл: ишдан қайтган, уйга келган, кўчада юрган. 2. От вазифасидаги олмош + феъл: ундан сўрамоқ, кимга айтай. 3. Ҳаракат номи + феъл: жаврамоқдан чарчади. 4. Отлашган сўзлар + феъл: яхшига ёндаш. 5. От ёки от вазифасидаги сўз + от ёки от вазифасидаги сўз: паранжига ҳужум, сендан эсдалик.

6. От ёки от вазифасидаги сўз + сифат: болдан ширин. 7. От ёки от вазифасидаги сўз + сон: улардан бири. 8. От ёки от вазифасидаги сўз + равиш: ҳаммадан олдин, кетишга барвақт. 9. От ёки от вазифасидаги сўз + модал сўз: ишда йўқ, арралашга керак. Предмет маъносини билдирувчи сўзлар предмет маъносини билдирувчи сўзлар билан мослашув йўли орқали осонгина бирикади. Белги ва микдорни билдирувчи сўзлар предметни ёки иш-ҳаракатни билдирувчи сўзлар билан битишув йўли орқали бирикади. От ва от вазифасидаги сўзлар феъллар билан одатда бошқарув йўли орқали бирикади. От, сифат, сон, равиш, олмош, ҳаракат номи, ундов, тақлид ва модал сўзлар бошқаруви ҳам оз бўлса-да учраб туради. Лекин бошқарувда тобе муча (қисм) вазифасида ҳар доим от ёки от вазифасидаги сўзлар келади. Ҳоким муча феъл бўлиши ҳам мумкин, от ва от вазифасидаги сўзлар бўлиши ҳам мумкин. ГАП БЎЛАКЛАРИ Гап аслида 7 та қисмдан иборат бўлиши мумкин. Шулардан 5 таси гап бўлаклари деб юритилади. Қолган 2 таси гап бўлаклари билан грамматик алоқага киришмайдиган қисмлар дейилади. Эга бош бўлаклар Кесим Тўлдирувчи 2-даражали бўлакларАниқловчи Ҳол

Ундалма гап бўлаклари билан грамматик алоқага киришмайдиган бўлакларКириш бўлаклар Эслатма: Кириш бўлаклар 3 хил бўлади: 1. Кириш сўз – Майли , бораман. 2. Кириш бирикма – Врачнинг таъбирича, у 3 кунда тузалади. 3. Кириш гап – Ўйлаб қарасам, ҳали ҳам ишни бошлаш мумкин экан. Сўз туркумлари билан гап бўлакларини аралаштириб юбормаслик керак. Сўз туркумлари кишининг ихтисослигига, гап бўлаклари эса унинг эгаллаган лавозимига ўхшайди. Масалан, физика ўқитувчиси оддий ўқитувчи, илмий бўлим мудири, мактаб директори каби лавозимларда ишлаши мумкин. Худди шунча ўхшаб от гапда эга, кесим, тўлдирувчи, аниқловчи, ҳол ва ундалма каби «лавозим»ларни эгаллаши мумкин. ЭГА ВА УНИНГ ИФОДАЛАНИШИ Гапда ким, нима, қаер ҳақида фикр юритилаётган бўлса, шуларни ифодалайдиган бўлак эга ҳисобланади. Масалан: Солдат полни ювди – гап солдат ҳақида кетяпти, демак, солдат – эга. Пол солдат томонидан ювилди – гап пол ҳақида кетяпти, пол – эга. От, от ўрнида қўлланувчи олмошлар, ҳаракат номи тўғридан-тўғри эга бўлиб кела олади. Масалан: Карим келди. Сиз навбатчисиз. Ҳамма йиғилди. Югуриш фойдали. Сифат, сон, улар ўрнида қўлланувчи олмошлар, сифатдош, ундов ва тақлид сўзлар осонгина отлашиб эга вазифасида келади. Масалан: Тўғри ўзади, эгри тўзади. Икковимиз келдик. Шулар ҳозирча бизга номаълум. Беморнинг оҳ-воҳи эшитилди. Сукунатни болаларнинг қий-чуви бузарди. Ўрни билан равиш ҳам, тусланган феъл ҳам, ёрдамчи сўзлар ҳам отлашиб эга бўлиб келади. Масалан: Тез – ҳолат равиши. Келди – аниқ ўтган замон феъли. Ва

– бириктирув боғловчиси. От шаклидаги, ҳаракат номи шаклидаги иборалар ҳам эга вазифасини бажаради. Масалан: Унинг оёқ олиши бизга ёқмади. Эга асосан бош келишикдаги сўз билан, баъзан чиқиш келишигидаги сўз билан ифодаланади. Масалан: Бизда бу китоблардан бор. КЕСИМ ВА УНИНГ ТУРЛАРИ Кесимлар қайси сўз туркуми билан ифодаланишига кўра икки хил бўлади: 1. Феъл-кесим. 2. От-кесим. Феъл-кесим феълнинг асосий шакллари ва сифатдош, равишдош шакллари билан ифодаланади. Феъл-кесим тузилишига кўра 2 хил бўлади: 1. Содда. 2. Мураккаб. Масалан: У ўқийди . Мард майдонда билинар – содда феъл-кесим. У китобни ўқиб чиқди ; У қизариб кетди – мураккаб феъл-кесим. От-кесим от, сифат, сон, олмош, равиш, модал ва тақлид сњзлар ҳамда ҳаракат номи билан ифодаланади. У ҳам содда ва мураккаб шаклларда бўлади. Масалан: Уят ўлимдан қаттиқ . Бола болдан ширин – содда от-кесим. Унинг кўзи ожиз эди . Бола болдан ширин бўлади – мураккаб от-кесим. БОҒЛАМА ҲАҚИДА ТУШУНЧА Тилда от-кесимнинг кесим эканлигини кўрсатиб турувчи грамматик воситалар мавжуд. Синтаксисда улар боғлама деб юритилади. Боғламалар қўшимчалар ёки ёрдамчи сўзлар ҳолида бўлади. Мустақил маъноли сўз боғлама бўлиб келса, у

мустақил маъносини йўқотиб ёрдамчи маъно англатади. Қуйидаги сўз ва қўшимчалар боғлама бўлиб келади: I . Кесимлик кўрсаткичлари Масалан: Мен ишчи ман , у ишчи дир , биз ишчи миз , улар ишчи лар . II . Экан, эди, эмиш, эрур, эмас каби тўлиқсиз феъллар. Масалан: Бу ерлар янтоқзор эди . Карим инженер экан. III . Бўлмоқ, этмоқ, қилмоқ каби ёрдамчи вазифада келадиган феъллар. Масалан: У юрист бўлмоқчи . Ўзингни ўзинг нотавон қилма . IV . Ҳисобланмоқ, саналмоқ, дейилмоқ, деб аталмоқ каби феъллар ҳам боғлама вазифасида келади. Масалан: Фард энг кичик лирик жанр ҳисобланади . P . S : От-кесим фақат бош келишикдаги сўзлар билан эмас, балки жўналиш, ўрин- пайт ва чиқиш келишикларидаги сўзлар билан ҳам ифодаланиши мумкин. Бу хат сенга(дир). Умидимиз сизлардан . Калит Салимда . Демак, от-кесим кимда? нимада? қаерда? кимга? нимага? қаерга? кимдан? нимадан? қаердан? каби сўроқларга ҳам жавоб бњлади. ГАПНИНГ ИККИНЧИ ДАРАЖАЛИ БЎЛАКЛАРИ АНИҚЛОВЧИ 1-§. Таърифи: Гапдаги предметлик маъносига эга бўлган сўзларнинг белгиси ва миқдорини, шунингдек, ким, нима, қаерга қарашли эканлигини билдирадиган гап бўлаги аниқловчи дейилади. 2-§. Турлари. Аниқловчи 3 хил бўлади:

1) сифатловчи-аниқловчи; 2) қаратқич-аниқловчи; 3) изоҳловчи-аниқловчи. 3-§. Сифатловчи-аниқловчининг сўроқлари ва қайси сўз туркуми билан ифодаланиши. Сифатловчи-аниқловчи қандай? қанақа? қайси? нечта? нечанчи? нечтача? қанча? каби сўроқларга жавоб бўлади. У қуйидаги сўз туркумлари билан ифодаланади: I . Сифат: Гўзал баҳор келди. II . Сифатдош: Айтар гапни айт, айтмас гапдан қайт. III. Сифат вазифасидаги равиш: Оз илмнинг ҳам кўп ҳикмати бор. IV . Сифат, равиш ва сон ўрнида қўлланувчи олмошлар: Бу китобни ўқиганмиз. Шаҳарда шунақа гаплар юрибди. Жорж Сименон шунча роман яратган. V . Сон билан: 31 -мактабда ўқиганман. 2 та укам бор. VI . Сифат вазифасидаги (сифатлашган) отлар билан: Темир эшик ўрнатдик. Сопол кўзада сув муздай сақланади. Адрас тўнга бўз ямоқ. VII . Ўрин белгиси ва ўхшатиш формаларидаги от билан: Уйдаги китобни олиб кел. Ойдай юзингни кўргони келдик. 4-§. Қаратқич-аниқловчининг сўроқлари ва ифодаланиши. Қаратқич- аниқловчи кимнинг? ниманинг? қаернинг? нечанинг? нечанчининг? қайсининг? қачоннинг? каби сўроқларга жавоб бўлади. Қаратқич-аниқловчи отлар, от вазифасидаги олмошлар, ҳаракат номи ва барча отлашган сўзлар билан ифодаланади. Маълумки, сифат ва сон, сифат ва сон вазифасидаги олмошлар, сифатдош, равиш, ундов, тақлид ва модал сўзлар осонгина отлашади. Фақат

қаратқич-аниқловчини кўмакчи билан келган бошқа гап бўлакларидан фарқлаш керак. Масалан: Бўр столнинг устида . Бўр полнинг устида турибди. 1. Каримнинг акаси – инженер. 2. Ўз уйинг – ўлан тўшагинг. 3. Тўртнинг ярми 2 бўлади. 4. Сахийнинг эҳсонига хасиснинг боши оғрир. 5-§. Изоҳловчи-аниқловчининг сўроқлари ва ифодаланиши. Изоҳловчи- аниқловчи қайси? сўроғига жавоб бўлади ва асосан от билан ифодаланади. Масалан: Генерал Собир Раҳимов Тошкентда туғилган. Академик Иброҳим Мўминов Шофиркон туманидан. Она – Ватан барчамиз учун азиз. 6-§. Аниқловчининг қайси гап бўлакларига боғланиши. Аниқловчи 5 та гап бўлагига ҳам боғланиб кела олади. Қаратқич-аниқловчи мослашув йўли билан, сифатловчи-аниқловчи ва изоҳловчи-аниқловчи битишув йўли билан аниқланмишга бирикади. 1. Оқ пахталар очилди (эганинг аниқловчиси). 2. Тошкент – катта шаҳар (кесимнинг аниқловчиси). 3. Қодирий романларини севиб ўқиймиз (тўлдирувчининг аниқловчиси). 4. Қадим Бухорога лайлаклар келди (ҳолнинг аниқловчиси). 5. Бу гапларнинг ярми ёлғон, ярми чин (аниқловчининг аниқловчиси). P.S. I. Аниқловчилар маъноси, сўроқлари, қайси сўз туркуми билан ифодаланишига кўра юқоридаги 3 турга бўлинади. Масалан: қаратқич-аниқловчи қарашлиликни билдиради, сўроқлари қаратқич келишигидаги сўзлар бўлади, от ва от вазифасидаги сўзлар билан ифодаланади. Сифатловчи-аниқловчи белги ва миқдорни билдиради, сифат ва сон билан ҳамда сифат ва сон вазифасидаги сўзлар билан ифодаланади ва сўроқлари ҳам сифат ва сон характеридаги сўроқ олмошлари бўлади. Изоҳловчи-аниқловчи даража-унвон, лавозим, миллат, касб-

кор кабиларни билдиради, асосан от билан ифодаланади, одатда қайси? сўроғига жавоб бўлади. II. Ҳар қандай гап бўлаги каби аниқловчи ҳам ибора билан ифодаланиши мумкин. Масалан: Арқонни узун ташлаган одам ютқизмайди. Мирзакаримбой – илоннинг ёғини ялаган одам. ТЎЛДИРУВЧИ I. Таърифи: Гапдаги бирор бўлакни тўлдириб, унга бошқарув йўли балан боғланган гап бўлаги тўлдирувчи дейилади. Тўлдирувчи асосан феъл-кесимга боғланиб келади. Лекин у бешала гап бўлагига ҳам боғланиб келиши мумкин. Масалан: 1 . Ф еъл-кесимга боғланган: Карим китобни ўқиди. Акам сизга салом айтди. 2. От-кесимга боғланган: Мақсадимиз – аълочиларга етиб олиш. Бу – сизга эсдалик. 3. Эгага боғланган: Дўстларимдан бири келди. Паранжига ҳужум бошланди. 4. Тњлдирувчига боғланган: Кечаги гапни эсладим. 5. Аниқловчига боғланган: Катта акамнинг уйларига бордик. 6. Ҳолга боғланган: Биринчиликни олганидан қувониб чапак чалиб юборди. II. Тўлдирувчининг турлари. Тўлдирувчи 2 турга ажралади: 1. Воситасиз тўлдирувчи. 2. Воситали тўлдирувчи. Воситасиз тўлдирувчи тушум келишигидаги сўз билан ифодаланади ва ўтимли феъл билан ифодаланган гап бўлагига боғланади. Воситали тўлдирувчи ўрин-пайт, жўналиш, чиқиш келишикларидаги сўзлар билан ёки кўмакчи билан келган сўзлар билан ифодаланади. Лекин ўрин келишикларидаги ҳамма сўз ҳам тўлдирувчи бўлавермайди. Кўмакчи билан келган сўзлар ҳам доимо тўлдирувчи бўлмайди. Тўлдирувчини ҳол ва аниқловчидан фарқлаш учун гап бўлагининг маъноси ва сўроқларидан келиб

чиқиш керак. Масалан: Хатни қалам билан ёздим (тњлдирувчи). Хонанда завқ билан куйлади (ҳол). III. Тўлдирувчининг сўроқлари. Воситасиз ва воситали тўлдирувчининг сўроқлари бир-биридан фарқ қилади. Воситасиз тўлдирувчининг сўроклари: кимни?, нимани?, қаерни?, нечани?, нечанчини?, қайсини?, қачонни?… Воситали тўлдирувчининг сўроқлари: кимга?, нимага? (чему), кимда?, нимада?, кимдан?, нимадан?, ким билан?, нима билан?, ким учун?, нима учун?, нима ҳақида?, ким ҳақида?, қаер учун?, қаер билан?, ким орқали?, нима орқали?, қаер орқали?, нима бўйича?… IV. Тўлдирувчининг ифодаланиши. Барча тўлдирувчилар от ва от вазифасидаги сўзлар билан ифодаланади. Демак, от, от вазифасидаги олмошлар, ҳаракат номи тўғридан-тўғри, сифат, сон, равиш, сон, сифат ва равиш вазифасидаги олмошлар, сифатдош, ундов, тақлид ва модал сўзлар отлашиб тўлдирувчи вазифасида кела олади. Масалан: Пахта қорга ўхшайди (от билан ифодаланган). Сизни таниймиз (от вазифасидаги олмош билан ифодаланган). Ўқишни бошладик (ҳаракат номи билан ифодаланган). Яхшидан адашма, ёмонга ёндашма (отлашган сифат билан). Тоқ сонни иккига кўпайтирсак, жуфт сон ҳосил бўлади (отлашган сон билан). Шуни билмаймизми? (отлашган олмош билан). Кўпдан қуён қутулмас (отлашган равиш билан). Интилганга толе ёр (отлашган сифатдош билан). Оҳ-вох билан иш битмайди (отлашган ундов сўз билан). Тақир- туқурни эшитмадим. (отлашган тақлид сўз билан). Йўқни йўндириб бўймайди (отлашган модал сўз билан). ҲОЛ

I. Таърифи: Иш-ҳаракатнинг белгисини – бажарилиш тарзи, ўрни, пайти, сабаби, мақсади, миқдори, шарти ва ўша иш-ҳаракатнинг бажарилишига тўсиқ бўлолмайдиган жиҳатларни билдирадиган гап бўлаги ҳол деб аталади. II. Ҳол одатда кесимга боғланиб келади. III. Ҳолнинг маънога кўра турлари: 1. Тарз (вазият, равиш) ҳоли: У пиёда келди. 2. Ўрин ҳоли: Биз шаҳарда яшаймиз. 3. Пайт ҳоли: Эрталаб ёмғир ёғди. 4. Сабаб ҳоли: Йўлчи ноилож тоғасиникига йўл олди. 5. Мақсад ҳоли: Билимимизни синаб кўриш учун «Зиё» марказига бордик. 6. Даража-миқдор ҳоли: Озгина сурилинг. 7. Шарт ҳоли: Улгурсам бораман. 8. Тўсиқсизлик ҳоли: Кечиккан бўлса ҳам дарсга кирди. IV. Ҳолнинг сўроқлари. Ҳолнинг ҳар бир тури сўроқларига кўра бир-биридан фарқ қилади. 1. Вазият ҳоли: қандай?, қай ҳолатда?, қай тарзда?, қай вазиятда?, қандай қилиб? 2. Пайт ҳоли: қачон?, қай пайтда?, қачонгача?, қачондан бери?, қачондан буён?, қанча вақт ичида? 3. Ўрин ҳоли: қаерда?, қаердан?, каерга?, қаёққа?, қаёқдан?, қаёқда?, қайдан? 4. Сабаб ҳоли: нега?, нима учун?, нечун?, нима сабабдан?, не боис? 5. Мақсад ҳоли: нима мақсадда?, нима учун?, нега? 6. Даража-миқдор ҳоли: қанча?, қанчалаб?, нечанчи?, қай даражада? 7. Шарт ҳоли: нима бўлса?, нима бўлмаса?, қандай шарт билан? 8. Тўсиқсизлик ҳоли: нима бўлса ҳам?, нима бўлмаса ҳам?, нима бўлмаса- да?, нима бўлганига қарамай?

V. Ҳолнинг ифодаланиши. Ҳол қуйидаги сўз туркумлари билан ифодаланади: 1. Равиш: Машина бирдан тўхтади. 2. Равишдош: У ҳаяжонланиб гапирди. Ўйнагани стадионга кетди. 3. Сифат: У масалани тўғри ечди. 4. Якка ҳолда ёки ҳисоб сўзи билан келган сон: У маррага биринчи етиб келди. Юз қадамча юрдик. 5. Шарт майлидаги феъл: (шарт ва тўлиқсизлик ҳоллари): Билсам айтаман- да. 6. Равиш, сифат ва сон вазифасидаги олмошлар: Карим нега келмади? Сизни шунча кутдик. Мен ҳам шундай ўйлайман. 7. Тақлид сўзлар: Олмалар дув-дув тўкилди. Юраги дук-дук ура бошлади. 8. От ва отлашган сўзлар, от вазифасидаги сўзлар ўрин келишиклари қўшимчалари, уларга яқин турадиган кўмакчилар билан келиб, ҳол вазифасини бажариши мумкин. Кеча Тошкентдан келдик. У завқ билан куйлади. Мактаб томон йўл олдик. VI. Ҳолнинг бошқа гап бўлакларига бирикиш усуллари. Равиш, равишдош, сифат, сон; сифат, сон, равиш вазифасидаги олмошлар билан ифодаланган ҳол ҳоким гап бўлагига битишув йўли билан бирикади. Масалан: У севиниб гапирди. От ва от вазифасидаги сўзлар билан ифодаланган ҳол ҳоким бўлакка одатда бошқарув йўли билан бирикади. Масалан: Мен мактаб да ўқиганман. УНДАЛМА ВА УНИНГ ИФОДАЛАНИШИ Сўзловчининг нутқи қаратилган шахс ёки предметни билдирган бўлак ундалма деб аталади: У қуйидагича ифодаланади: 1. От билан: Болалар, бу ёққа қаранглар. Карим, машинани тўхтат.

2. Отлашган сифат, отлашган сон ва отлашган сифатдош билан. Азизим, дунёга бевақт келибмиз. Биринчи, биринчи , эшитяпсанми? Барака топгур , пахтамни кўтаришиб юборинг. 3. Мурожаат ундовлари билан. Ҳой, қаёққа кетяпсан? Эй, тўхта. Ҳай , отингиз нима эди? Ундалмалар қаерда келишидан қатъи назар гап бўлакларидан вергул билан ажратилади: гап бошида келса, ундан кейин, гап ўртасида келса, икки томонидан, гап охирида келса, ундан олдин. Баъзан мурожаатни кучайтириш учун ундалма билан келган ундов сўзлардан кейин вергул қўйилади. Масалан: Эй, дўстим , бу ёққа кел. Эй, болалар , коптокни олиб келинглар. КИРИШ БЎЛАКЛАРНИНГ ИФОДАЛАНИШИ Кириш бирикма ва кириш гапларнинг қатъий морфологик структураси йўқ. Улардаги сўзлар мустақил ёки нисбий мустақил маънога эга бўлган исталган сўз туркуми билан ифодаланиши мумкин. Кириш сўзлар эса қуйидаги сўз туркумлари билан ифодаланади: 1. Модал сўзлар билан: Очиғи, бу китобни ўқиганим йўқ. Эҳтимол, эртага борарман. Ҳақиқатан ҳам, Машраб – оташнафас шоир. 2. Ундов сўзлар билан: Эҳ, менга телефон қилмабсиз-да. Ура, қўнғироқ чалинди. 3. Модал сўзга томон силжиган феъллар ёки сонлар билан: Келинг, сиз айтганча бўлсин. Биринчидан, кеч келдинг, иккинчидан, вазифани бажармабсан. ГАП ВА УНИНГ ТУРЛАРИ Гап нутқнинг энг кичик бирлигидир. Сўз тушунча англатади, гап эса фикр англатади. Гап қуйидаги хусусиятларга эга: 1. Нисбий тугал фикр англатади.

2. Тугалланган оҳанг билан айтилади. 3. Гапни ташкил этувчи қисмлар бир-бири билан маъно ва грамматик жиҳатдан боғланган бўлади. Қуйидаги гапларнинг биринчисида сўзлар маъно жиҳатидан, иккинчисида эса грамматик жиҳатдан боғланмаган: 1. Тераклардан юқори ҳосил олинди. 2. Мен мактабда ўқимоқ. Ҳар қандай гап энг аввало тўрт жиҳатдан тасниф қилиниши мумкин: 1. Мақсадига ёки ифода мақсадига кўра. 2. Модаллигига кўра. 3. Эмоционаллигига кўра. 4. Тузилишига ёки грамматик асослар миқдорига кўра. Мақсадига кўра гаплар 3 хил бўлади. I . Дарак гаплар. Масалан: Карим келди. Ёмғир ёғди. Девор оқ. II. Сўроқ гаплар. Улар 3 йњл билан ҳосил бўлади: а) сўроқ олмошлари ёрдамида: Нега келмадинг? Салим қани? Қаерда ўқийсиз? б) сўроқ юкламалари ёрдамида: Салим келдими? Сиз лицейда ўқийсиз-а? Дўстингиз-чи? с) сўроқ оҳанги ёрдамида: Дўл ёғяпти? Солдат келди? Баъзи гапларда сўроқ олмошлари ҳам, сўроқ юкламаси ҳам бўлиши мумкин: Университет қаерда жойлашган-а? Баъзан иккита юклама келиши ҳам мумкин: Ручкаларингиз борми-а? Жавоб талаб қилмайдиган риторик сўроқ гаплар ҳам бор. Улар ҳам бари бир мақсадига кўра сўроқ гапга киради. Сўроқ шаклидаги буйруқ гаплар ҳам бор. Улар сўроқ-буйруқ гап деб юритилади: Озгина суриласизми? Ўша ручкани олиб бермайсизми? Бундай гаплар ҳам шартли равишда бўлса-да сўроқ гапларга киритилади.

III. Буйруқ гаплар. Улар фақат буйруқни эмас, илтимос, маслаҳат, таклиф, истак каби маъноларни ифодалаши мумкин. Масалан: Полни юв (буйруқ). Яхшиси, кутубхонага бор (маслаҳат). Илтимос, эшикни ёпиб қўйинг (илтимос). Қани энди ҳозир бир коса муздай сув бўлса (истак). Буйруқ гапларнинг кесими кўпинча буйруқ-истак майлида, баъзан шарт майлида бўлади. Гаплар модаллигига кўра 2 хил бўлади. I. Тасдиқ гаплар: Ёмғир ёғди. Карим – ишчи. Китоб бор. II. Инкор гаплар: Ёмғир ёғмади. Карим ишчи эмас. Китоб йўқ. Баъзан инкор гаплар тасдиқ гап шаклида бўлими мумкин: Борасан-а, борасан! Бориб бўлибсан. Синф раҳбарларинг кечирадиган одам-да ўзиям. Иккита инкор шакл баъзан тасдиқ маъносини ифодалаши мумкин: Ёзмай қўйма. Айтмай турма. Гаплар эмоционаллигига кўра ҳам 2 хил бўлади. 1. Ҳис-ҳаяжон гаплар ёки ундов гаплар: Яшасин мустақиллик! Тегма печкага. Осмон нақадар тиниқ. 2. Ҳис-ҳаяжонсиз гап: Бўр одатда оқ бўлади. Ҳис-ҳаяжон гап оғзаки ва бадиий услубда кўпроқ учрайди, илмий ва расмий услубда камроқ. Тузилишига ёки грамматик асослар миқдорига кўра ҳам гаплар 2 хил бўлади: 1. Содда гаплар. Уларда эга ва кесим боғланиши битта бњлади: Қор ёғди. Карим ва Салим келмади. Элчилар келишди ва кетишди. 2. Қўшма гап. Уларда эга ва кесим боғланиши камида 2 та бўлади: Болта тушгунча, тўнка дам олар. Айтинг, киришсин (Сиз айтинг, улар киришсин). Юр, кетдик (Сен юр, биз кетдик).

СОДДА ГАПНИНГ ТУРЛАРИ I. Содда гапни турларга ажратишда гапни ташкил этувчи еттита қисмга асосий эътиборни қаратамиз. Маълумки, ўша 7 та қисмдан 5 таси гап бўлаклари ҳисобланади. Бу жиҳатдан содда гаплар 2 га бўлинади. 1. Бўлакларга ажраладиган гаплар. 2. Бўлакларга ажралмайдиган гаплар, яъни сўз-гаплар. Гапда 5 та гап бўлаги (камида уларнинг биттаси) мавжуд бўлса, у бўлакларга ажраладиган гап ҳисобланади. Масалан: Баҳор ! Чекилмасин ! Карим қани ? Кўчада . Сўз-гапда эга ва кесим ҳам, тўлдирувчи, аниқловчи, ҳол хам бўлмайди. Одатда, ундалма ва кириш сўзлар яхлит гап ҳолида келса сўз-гаплар ҳисобланади. Масалан: Юртим! Албатта! Сўз-гапни 1 та сўздан иборат бњлади, деб ўйлаш нотўғри, чунки 1 та сўздан иборат бўлган гаплар тўлиқсиз гап ёки бир бош бўлакли гап бўлиши ҳам мумкин. Шунингдек, сўз-гап бир неча сўздан иборат бўлиши ҳам мумкин. Масалан: Хайр, яшил ўрмонзор, мовий денгизлар! Юқоридаги гапда эга, кесим, тўлдирувчи, аниқловчи, ҳол йўқ. Шунинг учун у сўз-гап ҳисобланади. II. Бош бўлаклар иштирокига кўра содда гаплар 2 хил бўлади. 1. Бир бош бўлакли гаплар (ёки эгаси, ё кесими бор). 2. Икки бош бўлакли гаплар (эгаси ҳам, кесими ҳам бор). Бир бош бўлакли гаплар 5 хил бўлади: 1. Атов гап – кесими йўқ. 2. Шахси маълум гап – 3. Шахси номаълум гап – 4. Шахси умумлашган гап – 5. Шахси топилмас гап – эгаси йўқ.

III . Иккинчи даражали бўлаклар иштирокига кўра ҳам содда гаплар икки хил бўлади: 1. Содда йиғиқ гап: Қуёш чиқди. Девор оқ экан. 2. Содда ёйиқ гап: Тошкентдан кеча келдик. Қуёш барвақтроқ чиқдими? IV. Зарур бўлаклар иштирокига кўра ҳам гаплар 2 хил бўлади: 1. Тўлиқ гаплар. 2. Тўлиқсиз гап. Бир бош бўлакли гаплар тўлиқсиз гап ҳисобланмайди. Уларда эга ёки кесим бўлмаслиги мумкин. Лекин уларда эга ёки кесимга зарурат бўлмагани учун тушиб қолади. Тўлиқсиз гапда эса зарур бўлаклар 2 та сабабга кўра тушиб қолади: А) олдин ишлатилганлиги учун: – Эртага соат 12 00 да қаерда бўласиз? – Уйда. Б) урф-одатга айланганлиги учун: Наврўзингиз муборак! Байрамингиз билан. V. Махсус элементлар иштирокига кўра ҳам содда гаплар 2 хил бўлади. 1. Махсус элементлар билан кенгаймаган гаплар. 2. Махсус элементлар билан кенгайган гаплар. Махсус элементларга ундалмалар, кириш бўлаклар, ажратилган бўлаклар ва уюшиқ бўлаклар киради. Масалан: 1. Автобус кетиб қолибди-ку (кенгаймаган). 2. Ие, автобус кетиб қолибди-ку (кенгайган). 3. Ручкани узатиб юборинг (кенгаймаган). 4. Ука, ручкани узатиб юборинг (кенгайган). 5. Кўчада 2-3 одам турибди (кенгаймаган). 6. Кўчада, эшикнинг олдида, 2-3 одам турибди (кенгайган). БИР БОШ БЎЛАКЛИ ГАПЛАР Бир бош бўлакли гаплар аввало 2 га бўлинади:

1. Кесимсиз гаплар. 2. Эгасиз гаплар. Кесимсиз гаплар асосан бир хил кўринишда бўлади, улар атов гап деб юритилади (номинатив гап). Атов гап фақат эгадан иборат бўлиши ҳам, эга составидан иборат бўлиши ҳам мумкин. Яъни эга якка ҳолда келиши ҳам, аниқловчиси билан келиши ҳам мумкин. Уларнинг барчаси ҳам, бари бир, атов гап ҳисобланади, чунки кесими йўқ. Масалан: Куз! Олтин куз! Бухоро, қадимий ва навқирон Бухоро! Ўқиш. Эгасиз гаплар 4 хил бўлади: 1. Шахси маълум гап. 2. Шахси номаълум гап. 3. Шахси умумлашган гап. 4. Шахси топилмас ёки шахссиз гап. Эгасиз гапларнинг 3 кўринишида эгани ҳар ҳолда тиклаш мумкин. Шахси топилмас ёки шахссиз гапларда эса эгани тиклаб бўлмайди, унинг ўрни ҳам, унга зарурат ҳам йўқ. Масалан: Ўзи борида гапирилсин. Доим яхши ният тилаб яшаш керак. Йиғланмасин, нега йиғланади?! (А. Қаҳҳор). Шахси топилмас гапларнинг кесими одатда мажҳул нисбатда бўлади. Шахси маълум гапларда эга бўлмаса ҳам, уни осонгина тиклаш мумкин. чунки кесимдаги шахс-сон қўшимчалари ва кесимлик књрсаткичлари эгани аниқ кўрсатиб туради. Масалан: Китобни ўқидим (мен). Лицейга бордингми (сен)? Шахси номаълум гапларнинг эгаси (ифодаланмаган эгаси) «улар», «одамлар» сўзлари бўлади. Лекин бу одамларнинг айнан кимлар эканлигини фамилияма-фамилия аниқлаб бўлмайди. Масалан: Марғилонда ёш болаларни ҳам сизлайдилар. Дарахтнинг ёшини поясидаги ҳалқалардан билиб олишади. Бу йил бизларни пахтага олиб чиқишмади. Шахси умумлашган гапнинг кесими одатда буйруқ-истак майлида бўлади. У шаклан 2-шахсга қаратилган бўлса-да, мазмунан барчага қаратилган бўлади. Масалан: Етти ўлчаб, бир кес. Бугунги ишни эртага қўйма. Буларнинг формал эгаси «сен», лекин мазмуни ҳаммага тааллуқли.

УЮШИҚ БЎЛАКЛИ ГАПЛАР Уюшиқ бўлаклар – синтаксисга хос ҳодиса. Демак, гапни ташкил этувчи қисмларгина уюшиб келиши мумкин. Ўзбек тилида 5 та гап бўлаги ва ундалмаларнинг уюшиб келиши одатдаги ҳол ҳисобланади. Уюшиқ бўлаклар: а) битта сўроққа жавоб бўлади; b ) бир хил грамматик шаклда бўлади; с) битта ёки бир хил гап бўлаги бўлиб келади; d) уюшиқ бўлаклардан олдин ёки кейин умумлаштирувчи бўлак (сўз) келиши мумкин. Агар умумлаштирувчи бўлак уюшиқ бўлаклардан олдин келса, ундан кейин 2 нуқта, кейин келса, ундан олдин тире қўйилади. Уюшиқ бўлаклар ўзаро бир-билан тенг боғловчилар (ва, ҳам – ҳам, ҳамда; аммо, лекин, бироқ, балки; ё – ё, гоҳ – гоҳ, баъзан – баъзан, бир – бир), тенг боғловчи вазифасидаги юкламалар (-у, -ю, - -да), инкор юкламаси (на – на) ва «билан» кўмакчиси ёрдамида боғланади; мазкур воситалар бњлмаса, уюшиқ бўлаклар фақат санаш оҳанги ёрдамида боғланади. Масалан: 1. Карим билан Салим келди (эга уюшган). 2. Ўқитувчи бизга қаради, лекин гапирмади (кесим уюшган). 3. Ойбек роман, қисса, достон ва шеърлар яратган (тўлдирувчи уюшган). 4. У вазифани тез ва пухта бажарди (ҳол уюшган). 5. Ота-оналар ва фарзандларнинг дунёқараши ўртасида ўхшашлик ҳам, жиддий тафовутлар ҳам мавжуд бўлади (аниқловчи ва эга уюшган). 6. Боғимизда очилсин ҳар хил гуллар: атиргул, сафсаргул, бинафша, чиннигул (эга уюшган). Уй, буюм, мол-ҳол – ҳаммаси сизга қолсин (эга уюшган).

7. Хайр, яшил ўрмонзор, мовий денгизлар; Муҳайё, Сурайё, Раъно, Муқаддас, кўзимни яшнатиб кийибсиз атлас (ундалма уюшган). Уюшиқ бўлаклар баъзан жуфт-жуфт бўлиб келиши мумкин. Масалан: Халқимиз фарзандлари орасидан Жалолиддин Мангуберди ва Амир Темур, Беруний ва Ибн Сино, Навоий ва Бобур каби улуғ шахслар етишиб чиққан. АЖРАТИЛГАН БЎЛАКЛАР Гапда қайсидир бир бўлакни алоҳида изоҳлаб келадиган бўлаклар ҳам мавжуд бўлади. Улар ажратилган бўлак ёки ажратилган изоҳ бўлак деб юритилади. Ажратилган изоҳ бўлаклар изоҳланувчи бўлак билан: 1) бир хил грамматик шаклда бўлади; 2) битта сўроққа жавоб беради; 3) бир хил гап бўлаги ҳисобланади. Юқоридаги 3 хусусияти билан улар уюшиқ бўлакларга ўхшайди. Лекин ажратилган бўлакларнинг уюшиқ бўлаклардан иккита муҳим фарқи бор: 1. Уюшиқ бўлаклар санаш оҳанги билан айтилади, ажратилган бўлак изоҳ оҳанги билан айтилади. 2. Уюшиқ бўлаклар бир неча тушунчани билдиради, ажратилган бўлаклар битта тушунчани икки хил номлайди. Ажратилиш ҳодисаси асосан 2-даражали бўлакларга хос. Эга ажратилса, у изоҳловчи ҳисобланади. Изоҳловчи эса аниқловчининг бир тури, демак, 2-даражали гап бўлаги. Изоҳ бўлаклар ёзувда икки томонидан вергул билан, икки томонидан тире билан, тире ва вергул билан бошқа гап бўлакларидан ажратилади. Баъзан ажратилган бўлакни қавс ичига олиш ҳолати ҳам учрайди. Масалан: Мен – Муродова Хуршида, Бухоро шаҳрида туғилганман (изоҳловчи). Кўчада, эшик ёнида, сизни биров кутяпти (ҳол). Каримнинг, кеча келган боланинг, акаси ҳам бизнинг лицейда ўқиган (аниқловчи). Рустамда, гуруҳдошимизда, жуда кўп китоб

бор (тўлдирувчи). Бултур (2000 йили) тил ўрганиш марказига қатнаган эдим (пайт ҳоли). УЮШГАН ВА УЮШМАГАН АНИҚЛОВЧИЛАР Маълумки, сифатловчи-аниқловчи кўпинча сифат билан ифодаланади. Сифатлар эса маънога кўра 8 хил бўлади. Сифатнинг маънога кўра битта турига кирувчи сўзлар билан ифодаланган аниқловчи уюшган аниқловчи ҳисобланади. Масалан: Боғимизда оқ, қизил, сарик, гуллар очилди. Аниқловчилар уюшиб келган, ранг-тус билдирувчи сифатлар билан ифодаланган. Маъносига кўра ҳар хил бўлган сифатлар уюшмаган аниқловчи ҳисобланади. Масалан: Ҳовлида катта қора сигир кўринди (катта – ҳажм-ўлчов билдирувчи сифат, қора – ранг-тус билдирувчи сифат, демак, улар уюшмаган). ҚЎШМА ГАПЛАР Бирдан ортиқ содда гапдан ташкил топган гаплар қўшма гаплар дейилади. Қўшма гапда одатда эга ва кесим боғланиши бирдан ортиқ бўлади. Демак, содда ва қўшма гаплар бир-биридан тузилишига кўра, грамматик асослар миқдорига кўра, яна ҳам аниқроғи, эга ва кесим боғланишининг миқдорига књра фарқ қилади. Масалан: Карим, Салим ва Ҳалим келди, кутиб турди ва қайтиб кетди (эга ҳам 3 та, кесим ҳам 3 та, лекин бу – содда гап, чунки эга ва кесим боғланиши битта). Айтинг, киришсин (бу қўшма гап, чунки эга ва кесимнинг боғланиши бирдан ортиқ: сиз айтинг, улар киришсин). Содда гапда ҳар доим эга ҳам, кесим ҳам бўлиши шарт эмас, чунки тилда бир бош бўлакли гаплар мавжуд. Қўшма гап таркибидаги содда гаплар ҳам бир бош бўлакли гап бўлиши мумкин, лекин бари бир улар нисбий тугал фикр англатади ва содда гап ҳисобланаверади. Масалан: Палағда тухумга мурч сепиб берган билан, уни еб бўлмайди. Бу ердаги содда гапларнинг иккаласи ҳам бир бош бўлакли:

1-си – шахси номаълум гап (эгаси – улар, одамлар); 2-си – шахси топилмас гап (эга йўқ, уни тиклаб бўлмайди). Қўшма гаплар таркибидаги содда гаплар ўзаро бир-бири билан тенг ва тобе муносабатда бўлиши мумкин. Улар тенг боғловчилар ва тенг боғловчи вазифасидаги ёрдамчи сўзлар воситасида, эргаштирувчи боғловчилар ва эргаштирувчи боғловчи вазифасидаги грамматик воситалар ёрдамида, баъзан эса боғловчиларсиз бир-бирига боғланиши мумкин. Таркибидаги содда гапларнинг ўзаро муносабатига ва қайси воситалар билан боғланишига кўра қўшма гаплар 3 турга бўлинади: 1. Боғланган қўшма гаплар. Уларнинг 2 та муҳим хусусияти бор: а) таркибидаги содда гаплар тенг ҳуқуқли бўлади; б) содда гаплар ўзаро тенг боғловчилар ва тенг боғловчи вазифасидаги юкламалар воситасида боғланади. 2. Эргашган қўшма гаплар. Уларнинг 2 та муҳим хусусияти бор: а) таркибидаги содда гаплар ўзаро ҳоким ва тобе муносабатида бўлади; б) улар эргаштирувчи боғловчилар ва эргаштирувчи боғловчи вазифасидаги грамматик воситалар ёрдамида боғланади. 3. Боғловчисиз қўшма гаплар. Уларнинг 2 та муҳим хусусияти бор: а) таркибида содда гаплар ўзаро бир-бири билан тенг муносабатда бўлиши ҳам, ҳоким ва тобе муносабатида бўлиши ҳам мумкин; б) содда гаплар ўзаро ҳеч қандай грамматик воситасиз, фақат мазмун ва оҳанг ёрдамида бирикади. БОҒЛАНГАН ҚЎШМА ГАПЛАР Боғланган қўшма гаплар 4 хил бўлади: 1. Бириктирув муносабатли боғланган қўшма гаплар. Улар ва, ҳамда, ҳам – ҳам боғловчилари ва -у, -ю, -да юкламалари ёрдамида боғланади. Масалан: Баҳор

келди ва гуллар очилди. Кечада концерт намойиш этилди ҳамда фильм кўрсатилди. Эшик бирдан очилди-ю, Қаландаровнинг юзи кўринди. 2. Зидлов муносабатли боғланган қўшма гаплар. Улардаги содда гаплар аммо, лекин, бироқ, эса, ҳолбуки, ваҳоланки, а каби зидлов боғловчилари ва -у, -ю юкламалари ёрдамида боғланади. Масалан: Қуёш чиқди, аммо ҳаво исимади. Қўнғироқ чалинди-ю, дарс бошланмади. Карим – ишчи, Салим эса тижоратчи. 3. Айирув муносабатли боғланган қўшма гаплар. Улардаги содда гаплар ё – ё, гоҳ – гоҳ, дам – дам, баъзан – баъзан, бир – бир, ёки – ёки каби айирув боғловчилари ёрдамида боғланади. Улар ичида ёки, ё, ёхуд боғловчисигина якка ҳолда ҳам келиши мумкин. Бошқалари эса фақатгина такрор ҳолда ишлатилади. Масалан: Гоҳ ҳаво очилиб кетади, гоҳ ёмғир ёғади. Ё сиз келинг, ё мен борай. 4. Инкор муносабатли боғланган қўшма гаплар. Улардаги содда гаплар ўзаро на – на юкламаси ёрдамида боғланади. Масалан: На ёмғир ёғади, на ҳаво очилиб кетади. Тенг боғловчилар ҳам, инкор юкламаси ҳам, -у, -ю, -да юкламалари ҳам уюшиқ бўлакларни бир-бирига боғлайди. Уларнинг мавжудлиги гапнинг боғланган қўшма гап эканлигини ҳар доим ҳам аниқ кўрсата олмайди. Шунинг учун уюшик бўлакли гапларни боғланган қўшма гаплар билан аралаштириб юбормаслик керак. Масалан. У тўғри жавобни топди, лекин айтмади – кесими уюшган содда гап. Дарсга на Карим, на Салим келди – эгаси уюшган содда гап. Укамга гоҳ опам, гоҳ синглим қарайди – эгаси уюшган содда гап. БОҒЛОВЧИСИЗ ҚЎШМА ГАПЛАР Улар мазмунан икки хил бўлади: 1. Боғланган қўшма гапга тенг: Баҳор келди, гуллар очилди. Қуёш чиқди, ҳаво исимади. 2. Эргашган қўшма гапга тенг: Вақтинг кетди – бахтинг кетди (Вақтинг кетди, гўё бахтинг кетди – њхшатиш эргаш гапли қўшма гап). Телпагингни кий, ҳаво совуқ (Телпагингни кий, чунки ҳаво совуқ – сабаб эргаш гапли қўшма гап).

Баъзи бир боғловчисиз қўшма гаплар боғланган қўшма гапга ҳам, эргашган қўшма гапга ҳам тенг бўлиши мумкин. Масалан: Ҳавони булут қоплади, ёмғир ёғмади. 1. Ҳавони булут қоплади, лекин ёмғир ёғмади. 2. Ҳавони булут қопласа ҳам, ёмғир ёғмади. ЭРГАШГАН ҚЎШМА ГАПЛАР Эргашган қўшма гаплар бош гап ва эргаш гапдан ташкил топади. Унда эргаш гаплар сони бирдан ортиқ бўлиши ҳам мумкин. Эргаш гаплар бош гапдаги қайсидир бир бўлакни тўлдиради, изоҳлайди. Бинобарин, эргаш гаплар энг аввало 5 турга бўлинади: 1. Эга эргаш гап: Кимки имкониятларини бош мақсадга йњналтира олса, у ниятига кўпинча эришади (Ким ниятига кўпинча эришади?). Нимага кўпроқ меҳнатинг сингса, ўша сен учун азизроқдир (Нима сен учун азизроқдир?). Киндик қонинг қаерда томган бўлса, ўша ер илк ватанингдир (Қаер илк ватанингдир?). 2. Кесим эргаш гап. Бунинг ҳам сўроқлари ким?, нима?, қаер? Бундай қўшма гапларда бош гапнинг кесими кўрсатиш олмошлари билан ифодаланади. Масалан: Мақсадимиз шуки, орамизда қолоқлар бўлмасин (Мақсадимиз нима?). Гап шундаки, улар битта факультетга ўқишга кирмоқчи (Гап нимада?). 3. Аниқловчи эргаш гап. Сўроқлари – қандай?, қанақа?, қайси?, кимнинг?, ниманинг?, қаернинг? Масалан: «Ўтган кунлар»» шундай романки, уни ўқишни бошлаган одам тугатмасдан ташлаб қўймайди. («Ўтган кунлар» қандай роман?) Кимнинг кўнгли тўғри бўлса, унинг йўли равондир. (Кимнинг йўли равондир?) 4. Тўлдирувчи эргаш гаплар. Сўроқлари – кимни?, нимани?, қаерни?, кимда?, нимада?, қаерда?, кимдан?, нимадан? кимга?, нимага? (чему?), ким билан?, нима билан? ким ҳақида?, нима ҳақида? Масалан: Ким саҳар бедордир, толе анга ёрдир (Толе кимга ёрдир?). Билиб қўйки, сени Ватан кутади (Нимани билиб қўй?). Кимда ишинг бўлса, ўшани чақир (Кимни чақир?).

5. Ҳол эргаш гаплар. Улар бош гапдаги ҳолни изоҳлайди. Уларнинг бир неча тури мавжуд. Ҳозирги тилшунослигимизда ҳол эргаш гаплар турларга ажратилган ҳолда ўрганилади. Ҳол эргаш гапларнинг турлари ҳолнинг турларига яқин туради: I. Равиш эргаш гаплар: қай тарзда? қандай килиб? қай ҳолатда? Масалан: Юлдузлар битта-битта сўниб, уфқ оқара бошлади. (Уфқ қай тарзда оқара бошлади?) II. Ўрин эрган гаплар: қаерда? қаерга? қаердан? Масалан: Қаерда интизом бўлса, ўша ерда иш унуми юқори бўлади. (Қаерда иш унуми юқори бўлади?) III. Пайт эргаш гаплар: қачон? қанча вақт ичида? қай вақт? Масалан: Болта тушгунча, тўнка дам олар? (Тўнка қачон дам олар?) Қушлар тўп-тўп бўлиб учса, ҳаво очиқ бўлади. (Қачон ҳаво очиқ бўлади?) Узоқдан қора кўриндими, чопиб ёнига борар эди. (Қачон чопиб ёнига борар эди?) IV. Сабаб эргаш гаплар: нега? нима учун? нима сабабдан? Масалан: Режамиз бажарилди, шунинг учун кўнглимиз тўқ. (Нима учун кўнглимиз тўқ?) Қор ёғаётгани учунми, кўчаларда одам кам эди. (Нима сабабдан кўчаларда одам кам эди?) V . Мақсад эргаш гаплар: нима мақсадда? Масалан: Ҳосиллар мўл бўлсин деб, меҳнат қилдик эрта-кеч. (Нима мақсадда меҳнат қилдик?) Пахтани тоза теринглар, токи бир грамм ҳам нобуд бўлмасин. (Нима мақсадда пахтани тоза теринглар?) VI. Даража-миқдор эргаш гап: қанча? қанчалик? қай даражада? Масалан: Тоғ қанча баланд бўлса, унда қор шунча узоқ сақланади. (Ундаги қор қанча узоқ сақланади?) Ақл қанча қисқа бўлса, тил шунча узун бўлади. (Тил қанча узун бўлади?) VII. Шарт эргаш гаплар: нима бўлса? нима бўлмаса?, қайси шарт бажарилмаса? Масалан: Ёмғир ёғса, чувалчанглар тупроқ юзасига чиқади. (Нима бўлса чувалчанглар тупроқ юзасига чиқади?) Эртага ҳаво иссиқ бўлса, экскурсияга чиқамиз. (Нима бўлса экскурсияга чиқамиз?)

VIII . Тўсиқсиз эргаш гаплар: нима бўл(ма)са ҳам? нима бўл(ма)са-да? Масалан: Олтин ерда қолса ҳам, билим ерда қолмайди. (Нима бўлса ҳам билим ерда қолмайди?) Қўлларимиз толиққан бўлса-да, ўзимиз чарчоқни мутлақо сезмаймиз. (Нима бўлса ҳам чарчоқни сезмаймиз?) IX . Натижа эргаш гаплар: натижада нима бўлади? Масалан: Ёмғир шундай тез ёғдики, бекатга боргунча шалаббо бўлдик. (Натижада нима бўлди?) X. Њхшатиш эргаш гаплар: нима бўлганга ўхшаб? гўё нима бўлгандай? Масалан: Ҳамма ёқни қор қоплади, гўё олмага оппоқ гилам ёйилгандек. XI. Чоғиштириш эргаш гаплар: нима бўлгунча? нима бўл(ма)гандан кўра? Масалан: Сенинг сўзинг ерда қолгунча, шайтоннинг бўйни узилсин. Тиз чўкиб яшагандан кўра, тик туриб ўлмоқ афзал. ЭРГАШ ГАПНИНГ ТУРИНИ АНИҚЛАШ ЙЎЛЛАРИ I. Гапнинг ҳақиқатан ҳам қўшма гап эканлигини аниқлаймиз. Бунинг учун гапда эга ва кесим боғланиши камида 2 та бўлиши керак. Содда гаплардан бири бир бош бўлакли гап бўлса ҳам, қўшма гапда предикация (фикр, ҳукм) камида 2 та бўлади. Масалан: Меҳнат қилсанг, роҳат кўрасан. Билсам ҳам айтмадим. – Булар қўшма гап эмас! II. Гап ҳақиқатан ҳам эргашган қўшма гап эканлигини аниқлаймиз. Чунки боғланган ва боғловчисиз қўшма гапларда тўла маънодаги эргаш гап бўлмайди. Эргашган қўшма гапда содда гаплар ўзаро тобе боғланади ва қуйидаги воситалар ёрдамида: 1) эргаштирувчи боғловчи (чунки, шунинг учун, негаки, агар, мабодо, башарти, модомики, гарчанд, -ки, яъни, гўё); 2) шарт майли қўшимчаси (-са); 3) сўроқ юкламаси (-ми); 4) равишдош қўшимчалари: ( -б // -иб, -гач // -кач // -қач, -гунча // -кунча // қунча); 5) равишдош вазифасидаги сифатдош қўшимчалари: (-р // -ар, -мас);

6) келишик қўшимчасини олган ёки кўмакчи билан келган сифатдош ва ҳаракат номи қўшимчалари (тонг отганда; тонг отиши билан; тонг отгани билан); 7) деб , токи , мақсадида каби ёрдамчи вазифадаги сўзлар. III. Эргаш гап ва бош гапни аниқлаймиз: Бунинг йўли қуйидагича: бош гап ҳар доим грамматик жиҳатдан тугалланган бўлади, асосий информация бош гапда ифодаланади. IV. Бош гапдан келиб чиқиб, эргаш гапга савол берамиз. Савол бош гапнинг ичида бўлиши керак. Эргаш гапнинг битта бўлагига эмас, балки яхлитлигича ўзига савол берилиши керак. Эргаш гапнинг тури қайси сўз билан бошланганлигига ва ўртада қай восита борлигига кўра эмас, балки бош гапдан келиб чиқиб эргаш гапга берилган савол асосида топилади. Масалан: 1. Юрак тандир эмаски, ўт ёқиб қиздирсанг. (Юрак қандай тандир эмас?) Аниқловчи эргаш гапли қўшма гап. 2. Ишқ изтиробли бўлса ҳам, аммо ошиқ бўлиш ихтиёрий эмас. (Нима бўлса ҳам ошиқ бўлиш ихтиёрий эмас?) Тњсиқсиз эргаш гапли қњшма гап. 3. Билгинки, ота насиҳати мўътабар. (Нимани билгин?) Тњлдирувчи эргаш гапли қњшма гап. Қошинг қаро бўлгунча, кўзинг қаро бўлса-чи. (Нима бњлгунча књзинг қаро бњлса-чи?) Чоғиштирув эргаш гап. 1. Олтин ерда қолса ҳам, илм ерда қолмайди. Қўшма гап, эргашган қўшма гап. Нима бўлса ҳам, билим ерда қолмайди? Тўсиқсиз эргаш гапли қўшма гап. 2. Йўқолган моддий бойликнинг ўрнини тўлдириш мумкин, лекин маънавий бойликдан жудо бўлиш – улуғ фожиа. Зидлов муносабатли боғланган қўшма гап. 3. Шарафлар, шонларга тўлиқ ватаним, Ўлсам айрилмасман қучоқларингдан. Ундалмали содда гап. 4. Хоннинг зулми чунон ошдики, норозиликлар қўзғолонларга айланди. Натижа эргаш гапли эргашган қўшма гап. 5. Гапингиздан маълумки, сиз бу ерга тез-тез келиб турасиз. Эга эргаш гапли эргашган қўшма гап. 6. Тез юринглар, бўлмаса поезд кетиб қолади. Шарт эргаш гапли эргашган қўшма гап. Нима бўлмаса поезд кетиб қолади?

7. Қайрилишлар тобора кўпайиб, машинанинг тезлиги сусая бошлади. Сабаб эргаш гапли эргашган қўшма гап. БИР НЕЧА ЭРГАШ ГАПЛИ ҚЎШМА ГАПЛАР Эргашган қўшма гап таркибидаги эргаш гаплар бир нечта бўлиши ҳам мумкин. Бундай гаплар бир неча эргаш гапли қўшма гаплар дейилади. Бир неча эргаш гапли қўшма гаплар икки хил бўлади. 1. Тўғридан-тўғри ёки биргалик эргашишли бир неча эргаш гапли қўшма гап. Масалан: Билиб қўйингки, сиз ватанимизнинг келажагисиз, ватан сизни кутади. Уйга келгач, дарсларини тайёрлаб бўлгач, Карим бизникига келди. Кўпинча эргаш гаплар бир хил турга киради ва ёнма-ён келиб тўғридан- тўғри бош гапга эргашади. Лекин баъзан икки ва ундан ортиқ турга мансуб бўлган эргаш гаплар ҳам биргаликда битта бош гапга эргашиши мумкин. Масалан: Қор тингач, ҳаво шундай совидики, иситилмайдиган уйлардаги сувлар ҳам музлаб қолди (пайт эргаш гап – бош гап – натижа эргаш гап). 2. Кетма-кет эргашишли бир неча эргаш гапли қўшма гап. Бунда бир эргаш гап иккинчи эргаш гапга тобе боғланади. Улар иккаласи биргаликда бош гапга тобе бўлади. Демак, эргаш гапларнинг бири бош гапга тобе, бошқа бири эргаш гапга тобе саналади. Масалан: Мажлис бошлангач, чақирилганлар йиғилмаса, нима қиламиз? Ҳаво иссиқ келиб, майсалар қовжираб қолгач, қўй-қўзилар чўлдан кўчирилди. АРАЛАШ ТУРДАГИ ҚЎШМА ГАПЛАР Таркибида камида 3 та содда гап бўлган ва улар бир-бири билан ҳам тенгланиш, ҳам тобеланиш йўли билан боғланган қўшма гаплар аралаш турдаги қўшма гаплар дейилади. Буларнинг бир неча хусусияти бор:

1. Уларда камида иккита бош гап бўлади. 2. Бош гаплар ўзаро тенг боғланади. 3. Уларда камида 1 та эргаш гап бўлади. 4. Эргаш гап бош гапларнинг бирига ёки ҳар иккаласига тобе боғланади. Масалан: Юрак бақувват бўлса, киши чарчамайди ва иш унумли бўлади. Эргаш гап ўртада келиб бош гапларнинг биттасига боғланиши ҳам мумкин. Масалан: Ҳозир дўконда ун йўқ, олиб келсак, сизга қўнғироқ қиламан. Эргаш гапларнинг сони бирдан ортиқ бўлиши ҳам мумкин. Масалан: Қўнғироқ чалингач, дарс бошлангач, мен синфга югурдим, дўстим эса мактабга кетди. Баъзан биринчи ва учинчи гапларнинг, иккинчи ва тўртинчи гапларнинг эгаси 1 та бўлиши ҳам мумкин. Лекин кесим 1 та содда гапдан кейин келганлиги учун бу ерда 4 та содда гап бор деб ҳисоблаймиз. Улар ҳам аралаш турдаги қўшма гап ҳисобланади (агар бош гап 2 та бўлса, эргаш гап ҳам мавжуд бўлса). Масалан: Оловни ковласанг, ўчади, қўшнингни ковласанг, кўчади.

Фойдаланилган адабиётлар. 1. Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни-халқ, миллатни-миллат қилишга хизмат этсин. Тошкент. «Ўзбекистон», 1998 й. 2. Каримов И.А. Ҳалоллик ва фидойилик фаолиятимизнинг асосий мезони бўлсин. Тошкент , 1994 йил. 3. Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият. Тошкент. «Ўзбекистон» , 1994 й. 4. И.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. Тошкент. «Ўзбекистон» , 1995 й. 5. И.Каримов. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. Тошкент, 1992 й. 6. Баркамол авлод орзуси. Тўплам. Тошкент, 1999 й. 7. Таълим тўғрисида. Ўзбекистон Республикасининг қонуни. Тошкент, 1992 й. 8. Сафарова С, Мусаев У ва бошқалар. Ўзбекистон Республикасида умумий ўрта таълим стратегияси муаммолари ва таълим мазмунининг янги моделлари, уларни татбиқ этиш йўллари. «Фан», 2005 й. 9. Таълим тараққиёти. 1-махсус солн УЎТ Давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Она тили, Адабиёт, Ўзбек тили. «Шарқ», 1999 й. 10. Ладыженская Т.А. Развитие связной речи учащихся на основа учебников IV - VI классов. Русский язык в школе. 1980. 3-сон. 11. www.ziyonet.uz

Похожие

Синтаксис. Суз бирикмаси

Суз бирикмаси

Суз бирикмаси 3

Суз бирикмаси синтактик бирлик сифатида. Суз бирикмаси таснифи

Суз бирикмаси лисоний сатхда