Эргаш гапли кушма гаплар - Лингвистика - Рефераты

Эргаш гапли кушма гаплар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80 KB

www.arxiv.uz Эргаш гапли қўшма гаплар Режа: 1. Эргаш гапли қўшма гаплар ҳақида умумий ма o лумот. 2. Эргаш ва бош гапларни ўзаро бириктирувчи грамматик воситалар: А) Эргаштирувчи боғловчилар ва уларнинг функциясида қўлланувчи ёрдамчи сўзлар; Б) Фе o лнинг функционал шакллари ёрдамида бирикиш; В) Фе o л майллари ёрдамида бирикиш.

www.arxiv.uz 1. Бирдан ортиқ предикатив бирликларнинг интонацион ҳамда грамматик жиҳатдан ўзаро тобеланиши ва бири иккинчисининг мазмунини изоҳлаши натижасида ҳосил бўлувчи қўшма гап тури эргаш гапли қўшма гаплар деб юритилади. Эргаш гапли қўшма гап икки қисмдан ташкил топади: ҳоким-компонент ва тобе компонент.Ҳоким компонент одатда бош гапдан иборат бўлади. Эргаш гапли қўшма гап компонентлари ўзаро эргаштирувчи боғловчилар нисбий сўзлар , сўз формалари , тобеланиш интонацияси каби синтаксис воситалар ёрдамида боғланади. Боғловчи воситаларнинг кўпчилиги, асосан, эргаш гап таркибида келиб,унинг тобе эканлигининг кўрсатиб туради. Эргаш гап юбош гапга нисбатан ма o лум бир синтактик функцияни бажаради. Бош гапдаги бирор бўлакнинг ма o носини очади ёки бош гапнинг умумий мазмунини ма o лум бир томондан изоҳлайди, конкретлаштиралди. Шунинг учун ҳам эрган гаплар фуекцияси жиҳатидан бир-бирига яқин бўлиб, уларнинг айримлариёйиқ гап бўлакл0арига ва оборотларга синоним ҳисобланади. Эргаш гапларнинг турларини белгилашда фақат боғловчи воситаларнигина эмас, эргаш гапнинг бош гапга нисбатан қандай функцияни бажаришини (у бош гапга нисбатан қандай боғловчи ёрдамида боғланган бўлишидан қат o ий назар) хисобга оламиз. Эргаш гаплар шаклан ҳамда мазмун жиҳатдан тобе ҳисобланса-да, унда предикатив хусусияти мавжудлиги билан ма o лум бир мазмунни ифодалай олади. Эргаш гапли қўшма гаплардаги ҳар бир компонент мазмунан нисбий мустақилдир. Улар бош ва эргаш гаплардан иборат бўлишидан қат o ий назар, бир-бирига умумий мазмун талаби билан боғланади. Эргаш гап бош гапга эргашади, бош гапни аниқлаб, тўлдириб, туради. Эргаш гапли қўшма гапларнинг ҳар иккиси компоненти ўзида предикативлик муносабатини ифодалаган бўлиши керак: улада гапни ташкил этувчи асосий синтактик марказ – эга ва кесим бўлиши шарт. Лекин шуни айтиш керакки, ба o зан

www.arxiv.uz эргаш гапли қўшма гап компонентларида эга яширинган бўлиши ҳам мумкин: Келсам, кетиб қолибсиз. Эргаш гаплар ма o лум бир интонация билан бош гапдан ажралиб туриши керак. Нур борки, соя бор. (Ў.Ҳ.) Бу хусусият эргаш гапни бош гап қилиғ турувчи энг асосий омил ҳисобланади. Айрим предикатив ҳарактердаги ёйиқ бўлакларнинг эргаш гап саналмай, бирикмали гап бўлаклари ҳисобланишиинг сабаби ҳам ана шу билан изоҳланади: Мен ма o носи тўла мақолни яхши кўраман. (Ойбек.) Кўзи ўйнаган одамдан яхшилик кутиб бўлмайди. Юқоридаги конструкциялардаги «ма o носи тўла:,» «кўзи ўйнаган» бирикмалари предикативликни ифодаласа ҳам, эргаш гап саналмайди, чунки уларда интонацион жиҳатдан ажралиб туриш сезилмайди. Шунинг учун ҳам бундай констукциялар бирикмали бўлаклар ҳисобланади. Бирикмали бўлаклар кўпроқ сифат ва сифатдошларга ўхшаб , предметнинг актив ав пассив белгисини билдиради ва гапда аниқловчи, отлашганда эса, тўлдирувчи, ҳол функцияларини бажаради: Ўғли борнинг ўрни бор, Қизи борнинг нози бор. 2. Эргаш гапли қўшма гапларда тобе компонент ҳоким компонент – бош гапга қуйидаги синтаксик воситалар ёрдамидабирикади: А) Эргаштирув боғловчилар: 1. «КИ» боғловчиси – бу боғловчи эргаш гапли қўшма гап таркибида анча кенг фаол қўлланиб, ҳозирги замон ўзбек адабий тилида мавжуд бўлган, деярли, ҳамма эргаш гап турини бош гапга боғлаш учун хизмат қилади: Шуни унитмагинки, китоб кишининг дўстидир. Яна айтки, бу халқ сира ўлмайди. (Ҳ.Олимжон)

www.arxiv.uz «КИ» боғловчисида содда гапларда ҳам ишлатилади. Унинг содда гапдаги вазифаси уни кўпроқ юкламага яқинлаштиради. «КИ» боғловчиси икки ўринда: а) эргаш гап кесими таркибида: Онанг борки, бахтинг барқарор. б) бош гап кесими таркибида қўлланади: Шундай одамлар бўладики, улар фақат ўзларини ўйлайлайдилар. (П.Турсун) 2. Чунки боғловчиси. Бу боғловчи, асосан сабаб эргаш гапларни бош гапга боғлаб келади ва эргаш гап таркибида қўлланади: Бугун у жужа хурсанд, чунки дадаси келган. Алдамоққа қалбинг қодирмас, Чунки фариштасан бебаҳо. (Л.) Чунки ёрдамида боғланадиган сабаб эргаш гаплар уюшиб келиши ҳам мумкин, бундай пайтда чунки боғловчиси ҳар бир эргаш гап таркибида такрорланиб келиши кузатилади. 3. Негаки боғловчиси сўроқ олмошидан ясалган бўлиб, воқенинг юзага келиши сабабини аниқлаш учун ишлатилади. «НЕГАКИ» боғловчиси «ЧУНКИ» боғловчисининг синоними ҳисобланиб, у ҳам асосан, сабаб эргаш гапни боғлайди ва эргаш гап таркибида келади: -Ойқиз бунинг сабабини ҳам суриштирмади, негаки бошқа бригада бошлиқлари ҳам келишлари керак эди. (Ш.Рашидов) 4.САБАБКИ боғловчиси ҳам чнки, негаки боғловчларининг синоними хисобланиб, сабаб эргаш гапни бош гапга боғлаш учун хизмат қилади: Бу тўғрида у кишидан ўпкаламади, сабабки озодлик нима эканини озодликдан маҳрум бўлган одам билади. (А.Қаҳҳор) 1. ШУНИНГ УЧУН боғловчиси сабаб эргаш гапларни бош гапга боғлайди ва бош гап таркибида келади: Сиз оиланинг буюк ма o носини тушунмаймиз, шунинг учун ҳам оила сизга буюк хурсанд бағишламайди.

www.arxiv.uz Шунинг учун боғловчиси ўрнида шу сабабли, шу сабабдан, шунинг орқасида, бунинг учун шундай бўлганидан кейин каби боғловчилар ҳам қўлланиб келади. Шунинг учун боғловчиси оғзаки нутқда « ШУНГА» холида келади: Отаси ўғлини бир оз койиган эди, шунга хафа бўлиб ўтирибди. 6. ШЕКИЛЛИ боғловчиси ёрдамида тузилган эргаш гапли қўшма гапнинг эргаш гапи тусмол, тахмин мазмунларини билдирувчи сабаб эргаш гапдан иборат бўлади: Маҳкам бирдан шунча айбни кўтаролмади шекилли, овози титрабэшитилди. (П.Қодиров) ШЕКИЛЛИ боғловчиси эргаш гап таркибида келади. 7. АГАР боғловчиси. Шу боғловчи шарт эргаш гапни бош гапга боғлайди, шарт эргаш гап шу боғловчи билан бошланади. Эргаш гапнинг кесими шарт фе o ли формасидан ифодаланади; Агар руҳсат бўлса, кетсам мен. (Ҳ.Олимжон) Башарти, мободо, борди-ю боғловчилари ҳам ўзаро синоним равишда шарт эргаш гапларни бош гапга боғлаш учун хизмат қилади. 8. ГАРЧИ, ХАРЧАНД, ГАРЧАНД боғловчилари тўсиқсиз эргаш гапларни бош гапга боғлайди: Гарчи у бу гапни илгари эшитган бўлса ҳам, ҳозир эсида йўқ 9. ГЎЁ боғловчиси ёрдамида ўхшатиш мазмунидаги эргаш гаплар бош гапга боғланиб келади: Гўё ҳамма унингсиридан воқиф бўлгандай, йигит қизариб кетди. (Ойбек) Гўё қуёш ойни кузатганидек, ўт бўлиб орқангдан кезмоқдаман мен. (Уйғун) Юқоридаги мисоллардан кўриниб турибдики, ўхшатиш эргаш гап гўё боғловчи билан бошланади, унинг кесими «-гандай», «-ганидек» қўшимчали фе o л шаклларидан ифодаланади.

www.arxiv.uz 10. ТОКИ боғловчиси ёрдамида қуйидаги эргаш гаплар бош гапга боғланиб келади: а) мақсад эргаш гап: Яхшилаб та o зирингни бериш керак, токи бошқаларга намуна бўлсин. (П.Турсун) б) пайт эргаш гап: Танамда токи жоним бор, Унутмасман сени ҳаргиз. (Қўшиқ) Токи жоним бўлар эакн танамда, Дўстлик куйин куйлай улуғ Ватанда. (Ғ.Ғулом) Ўзбек тилида эргаш гапли қўшма гап қисмларини бириктиришда боғловчи вазифасини бажарувчи айрим сўзлар муҳим ролp ўйнайди. Бундай сўзлардан бири «демоқ» фе o лидир. Бу сўз деб, дегунча, деган каби формаларда қўлланиб, эргаш ва бош гапларни бир-бирига боғлайди: а) мақсад эргаш гап+6ош гап: ДЕБ боғловчиси ба o зан оғзаки нутқда «дейишиб» шаклида қўлланиши мумкин: Қизлар, биров эшитиб қолмасин дейишиб, сектин-секин гаплашишар эди. (Оғзаки нутқда) б) тўлдирувчи эргаш гап+бош гап Ажойиб одамлар ўтган экан, деб Суратинга боқаман тўймай. в) пйт эргаш гап +бош гап Баҳор келди дегунча, эшон бир ёққа жўнайдилар. (П.Турсун) г) аниқловчи эргаш гап +бош гап: Ҳисобли дўсғ айрилмас, деган гап бор. Б) Фе o лнинг сифатдош ,равишдош, ҳаракт номишакллари эргаш гапни бош гапга боғловчи асосий грамматик воситалардан ҳисобланади. Фе o лнинг

www.arxiv.uz функционал формалари эргаш гапнинг кесими эргаш гапнинг кесими вазифасида келади. 1. Сифатдош нинг –ган, -р,(ар) аффиксини олган шакллари эргаш гапларнинг кесими бўлиб, келади ва эгалик, келишик қўшимчалари , кўмакчилар билан бирга қўлланади: - Кунлар исиган сари, кўкатлар ҳам қуюқлашар, ўсиб, улғайиб, чиройига чирой қўшарди. (Ш.Рашидов) Жахл келганда, ақл кетар. (Мақол) Раис гап бошлагандан кейин, залда шовқин тинди. (А.Қ.) Тонг отар-отмас, биз йўлга чиқдик. Назокат шундай ҳаёллар билан келаркан, бирдан қулоғига ғалати овоз кирди. (С.Аҳмад) -Умрзоқ ота насиҳат қилгани билан, Ойқиз кўнмади. (Ш.Рашидов) 2. Равишдош орқали бирикиш. Равишдошнинг ҳамма шакли қўшма гапда эргаш гап кесими таркибида келиб, уни бош гапга боғлайди. - б, -иб формаси: а) равиш эргаш гапни: Мастура, кўзлари жовдираб, аввал деканга, сўнг кафедра мудирига қаради. б) пайт эргаш гапни: Куз келиб, дарахтларнинг барги сарғая бошлади. в)сабаб эргаш гапни: Бошимизга ғам тушиб, шодликни унитганмиз. (Ҳ.Олимжон) -гач, (-кач, -қач) формаси: а) сабаб эргаш гапни : Отаси ўша куни келмагач, уларни ваҳима босди. (А.Қаҳҳор) Сув бўлмагач, ҳамма экин қуриб кетади. б) пайт эргаш гапни: Қўнғироқ чалингач, ҳамма аудиторияга кирди. -май формаси:

www.arxiv.uz а) шарт эргаш гапни: Ер кўкармай, мол тўймас. (Ер кўкармаса, мол тўймас) -гунча, (-қунча, -кунча) формаси: а)пайт эргаш гапни: Ўрмат шов-шув кўтармагунча, жим туриш керак. (Ойбек) б) даража-миқдор, равиш эргаш гапни: Энкайганга энкайгин , бошинг ерга теккунча, Кеккайганга кеккайгин, бош осмонга еткунча. (Мақол) в) қиёс эргаш гапни: Ўйчи ўйга еткунча, таваккалчи ўйига етибди. (Мақол) Йигитнинг сўзи ўлгунча, шайтоннинг бўйни узулсин. (Мақол) 3.Ҳаракат номи ёрдамида эргаш гаплар бош гапга бирикканда, эргаш гап кесимининг таркибида кўмакчилар ҳам қўшилиб келади. Ҳаракт номининг -ш) –иш), -в (-ув) формалари «билан» кўмакчиси ёрдамида қўлланиб, пайт эргаш гапларни бош гапга боғлайди: Раис чиқиб кетиши билан, мажлиснинг салобати йўқолди. (А.Қаҳҳор) Бир қалдирғоч келиши билан, баҳор бўлмайди. Атиргул келиши билан, севги ҳақидаги суҳбат яна қизиб кетди. (Ойбек) Латофат кўздан узоқлашуви билан, Слобиржон ўкина бошлади. (О.Ёқубов) 4. Шарт фе o ли ёрдамида бирикиш. Фе o лнинг шарт шакли содда гапда, кўпинча, шарт ҳоли функциясида келади. Ҳурмат қилсанг, ҳурмат кўрасан. Қўшма гапда эса шарт фе o ли қуйидаги эргаш гапларнинг кесими вазифасида келади: а) шарт эргаш гапнинг кесими:

www.arxiv.uz Севгиларнинг агар бўлса рост, Сўзла бир оз севгингга хос. (Ҳ.Олимжон) б) пайт эргаш гапнинг кесими: Баҳор келса, очилар гуллар, Ўрмонларда сайрар булбуллар. в) сабаб эргаш гапнинг кесими: Сен бўлмасанг баҳор бўлмайди, Очилмайди боғларда гуллар. (Ҳ.Олимжон) -Қайдин олсин ше o рни шоир, Бўлмаса илҳомчиси. (А.Тўқай) Шарт фе o ли ба o зан истак мазмунини билдирувчи содда гапларнинг кесими бўлиб келади ва эргаш гап саналмайди. Дунёнинг тинчлиги бузимаса ҳеч, Умрбод урушга берилса барҳам. Таркибида нисбий олмошлар иштирок этадиган қуйидаги эргаш гапларнинг кесими шарт фе o лидан иборат бўлади: г) эга эргаш гапнинг кесими: Ким ор-номуснинг қадрига етса, у биздан ажралмайди. (А.Қаҳҳор) Ким кўп ўқиса, у кўп билади. Одамлар нимаки деган бўлсалар, ҳаммаси рост. (А.Қаҳҳор) д) аниқловчи эргаш гапнинг кесими: Кимнинг дили тўғри бўлса, унинг йўли тўғри бўлади. Е) тўлдирувчи эргаш гапнинг кесими Кимда ҳаракат бўлса, унда баракат бўлади. Онаси нимани ўргатса, боласи ҳам шуни қилади. (П.Турсин) ё) ўлчов-даража эргаш гапларнинг кесими: Меҳнат қанчалик қийин бўлса, самараси шунчалик ширин бўлади. ж) қиёслаш-чоғиштириш эргаш гапларнинг кесими:

www.arxiv.uz Қизлар ишқ ҳақида куйласалар, Йигитлар вафо ҳақида қўшиқ айтардилар. а) ўрин ма o носидаги эргаш гапларнинг кесими: Қаерда раҳбари яхши бўлса, ўша ерда интизом мустаҳкам бўлади. Қаерда дўстлик бўлмаса, шу ерда ишнинг ривожи ҳам бўлмайди. (О.Ёқубов) и) пайт эргаш гапларнинг кесими: Қачонки ор-номусга тегадиган бўлса, қўлга қурол олинади. (Ш.Рашидов) Шарт фе o ли «ҳам», «-да» ёрдамчилари билан бирга келиб, тўсиқсиз эргаш гапнинг бош гапга боғлайди: Йўлчи қанча такрорласа ҳам, Ёрмат буни пайқамас эди. (Ойбек) «КЕРАК» сўзи билан бирга қўлланган шарт феoли гумон, таҳмин мазмунини ифодаловчи сабаб эргаш гапларнинг кесими бўлиб келади: Ёзаётган нарсаси жуда қизиқ бўлса керак, дамбада илжайиб қўярди. (А.Қаҳҳор) Кимдир ташқарида кутиб турган бўлса керак, Шоира тез-тез дераза томонга қараб қўярди. 1. Буйруқ фе o ли ёрдамида бирикиш. Буйруқ феoли шарт феoлига нисбатан нофаолроқ бўлиб, бу восита, асосан, ўрин эргаш гапни бош гага боғлашда иштирок этади, бўлишсиз шаклда қўлланади: Улар қаерга бормасин, дўстлик қўшиғи баралла янграйди. 2. Юкламалар ёрдамида бирикиш. Юкламалар содда гапдагина эмас, қўшма гапларда эргаш гапни бош гапга бириктирувчи восита ҳисобланади. -КУ, -МИ юкламалари эргаш гапли қўшма гапда эргаш ёки бош гапнинг кесими таркибида келади ва компонентларни бириктиради. -КУ, -МИ юкламалари, асосан, қуйидаги эргаш гапга эргаштиради:

www.arxiv.uz а) тўлдирувчи эргаш гапларни: Ўзингиз биласиз-ку, қўлдан берганга қуш тўймайди. (Ойбек) Шарофат бу гапга ишондими-ишонмадими, буни билиш қийин эди. Биласизми, Муҳаббат иккимиз умрбод бирга яшаш учун дунёга кеганмиз. (И.Раҳим) б)пайт эргаш гапларни: Кеча кучқурун узоқ ухлаганиданми, унинг қовоқлари шишиб …кетган эди. (Т.Қаинберганов) -ЧИ юкламаси тўлдирувчи эргаш гапларни бош гапга боғлайди ва бош гапнинг кесими таркибида келади: Инсоф билан айтинг-чи, қачондан бери одамларни алдаш касбингиз бўлиб қолди? Юқоридагилардан маoлум бўладики, эргаш гапли қўшма гапларда эргаш гапларнинг бош гап билан алоқага киришувидвн эргаштирувчи боғловчилар, эргаштирувчи боғловчилар функциясида келувчи юкламалар, келишик қўшимчалари, кўмакчилар, фе o лнинг функционал шакллари, шарт ва буйруқ фе o ли формалари, нисбий олмошлар, фаол иштирок этади. Бундан ташқари, қўшма гапда уни ташкил этувчи компонентлар интонацияси, тартиб кабилар орқали ҳам боғланган бўлади.

www.arxiv.uz Асосий адабиётлар: 1. Абдураҳмонов Ғ . Қўшм агап синтаксиси асослари . Т ., фан , 1958 йил . 2. Ўзбек тили грамматикаси. II том Синтаксис. Т.,1976 йил. 3. Абдураҳмонов Ғ. Сулаймонов Ҳ. Ҳолиёров Х. Ж.Омонтурдиев .Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. 1976 йил. 4. Ғуломов А.Ғ. Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Т., 1987 йил. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Максад эргаш гапли кушма гап

Натижа эргаш гапли кушма гап

Тулдирувчи эргаш гапли кушма гап

Урин эргаш гапли кушма гап

Сабаб эргаш гапли кушма гап