Сезги доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари - Медицина - Рефераты

Сезги доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Загружено в:

17.11.2022

Скачано:

0

Размер:

61.3603515625 KB

Сезги доираси: тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари Режа: Тери ва проприорецептив (мушак - бўғим)  Сезги тизими  Юзаки сезги анализаторининг (оғриқ,  Ҳарорат ва қисман тактил сезгиларни)  Ўтказувчи йўл  Чуқур сезги анализаторларининг (бўғим мушак сезгисини) ўтказув йўллари  Болалар организмини сезги тизими  Орқа мия илдизлари ва периферик нерв  Пояларини тортиб текшириш усуллари  Юзаки сезгисини текшириш усуллари  Юзаки ва чуқур сезгининг патологияси

Одам организмини узлуксиз ташқи ва ички таъсиротларни қабул қилишига сезиш дейилади. Масалан: механик, кимёвий, оғриқ, тактил, иссиқлик, эшитув, кўрув, ҳидлов ва бошқалар. Ҳар бир сезги аъзоси организмда фақат маълум бир таъсиротнигина қабул қилишга мослашган бўлади ва сезги анализаторлари деб аталувчи ўзига хос тузилмалари орқали бажарилади. Сезги анализаторлар деб аталувчи ўзига хос тузилмалар орқали қабул қилинади. Анализатор ташқи ва ички муҳитнинг мураккаб таъсирини алоҳида элементларга ажратади. Анализатор уч қисмдан иборат: 1) Периферик қисм - рецептор, таъсирот энергиясини қабул қилиб, нерв қўзғалишига айлантириб беради. 2) Ўтказувчи қисм - кондуктор қўзғалишни рецептордан пўстлоқ ости ва пўстлоққа ўтказади. 3) Анализаторнинг пўстлоқ марказида келаётган қўзғалишлар тахлил қилинади ва бошқа марказлар билан алоқалар пайдо бўлади. Рецепторлар организмда жойлашувига қараб уч турга бўлинади: 1. Экстрорецепторлар (юзаки сезги рецепторлари). 2. Проприорцепторлар (чуқур сезги рецепторлари). 3. Интрорецепторлар (ички аъзоларда жойлашган). Экстрорецепторлар икки хил бўлади: баъзи бир ташқи таъсирот буюмга бевосита теккан вақтда сезилади (контакт сезги) - бунга тери сезгиси (оғриқ, ҳарорат), тилнинг шиллиқ пардасидаги сўрғичлар (таъм билиш). Бошқа бир таъсиротлар маълум бир масофадан сезилади (дистант сезги) - кўриш аъзоси нурни, эшитиш аъзоси товушни, ҳидлов аъзоси турли хидлар. Рецепторларнинг асосий функцияси - ҳар хил ташқи ва ички таъсиротларни нерв импульсига айлантириб беришдан иборат.

Масалан, кўзнинг тўр пардасида жойлашган рецепторлар ёруғлик таъсиротларини, ички қулоқда жойлашган кортиев органи рецепторлари товуш таъсиротларини қабул қилишга мослашгандир. Шундай қилиб, рецепторларда бошланғич анализ ва оддий синтез жараёнлари содир бўлиб туради. 2. Ўтказувчи қисми - ҳар бир анализаторнинг ўтказувчи қисми нервлардан ва ўтказувчи тизимдан иборат бўлиб, импульсни рецепторлардан марказга етказиб беради. 3. Марказий пўстлоқ қисми - ҳар бир анализаторнинг пўстлоқ қисми бош мия пўстлоғининг алоҳида соҳаларида жойлашган. ТЕРИ ВА ПРОПРИОРЕЦЕПТИВ (МУШАК - БЎҒИМ) СЕЗГИ ТИЗИМИ Тери анализаторининг рецепторлари 3 хил бўлади: 1. Оғриқни қабул қилувчи рецепторлар. 2. Ҳароратни қабул қилувчи рецепторлар. 3. Тактил таъсиротларни қабул қилувчи рецепторлар. Проприорецепторларга бўғим, пай, бойлам ва мушаклар ҳолатини ўзгариши натижасида пайдо бўлган таъсиротларни қабул қилувчи рецепторлар киради: 1. Пассив ҳаракат сезгиси. 2. Гавда ва қўл оёқларнинг фазодаги вазиятини билиш сезгиси. 3. Вибрация сезгиси. Тери ва проприорецептив анализаторининг ўтказувчи йўллари ҳар бири ўзига хос тузилишга эга, аммо уларнинг умумий ҳусусиятлари ҳам бор: 1. Бу йўлларнинг ҳаммаси ҳам учта нейрондан ташкил топган.

2. Биринчи нейрон ҳужайралари марказий нерв тизимидан ташқарида орқа мия тугунида (ganglion spinale) жойлашган. 3. Иккинчи нейрон аксонлари қарама-қарши томондаги аксонлар билан кесишма ҳосил қилади. ЮЗАКИ СЕЗГИ АНАЛИЗАТОРИНИНГ (ОҒРИҚ, ҲАРОРАТ ВА ҚИСМАН ТАКТИЛ СЕЗГИЛАРНИ) ЎТКАЗУВЧИ ЙЎЛ Рецепторлар ёрдамида қабул қилинган ташқи таъсиротлар (оғриқ, ҳарорат ва тактил сезгилар) тери дендрит анализаторларининг ўтказувчи йўли орқали шу анализаторнинг ҳужайрасига - орқа мия тугунига етказиб беради. Тери анализаторларининг ўтказувчи йўли учта нейрондан иборат. Биринчи нейрон орқа мия тугунида (ganglion spinale) жойлашган сохта униполяр хужайралар. Уларнинг периферик ўсимталари - орқа мия нервлари таркибида экстрарецепторлардан таъсиротни олиб келади. Уларнинг марказий ўсимталари орқа илдиз таркибида орқа мия орқа шохининг хусусий ўзаги хужайраларида тугайди. Иккинчи нейрон орқа миянинг хусусий ўзаги хужайралари, уларнинг аксонлари олдинги оқ битишмада кесишиб, қарама- қарши томондаги ён тизимчага ўтади. Сўнгра мия сўғонининг қопқоқ қисми (tegmentum) орқали кўтарилиб кўрув бўртиғида тугайди. Бу ҳужайраларнинг ўсиқлар иккига: аксон ва дендритга бўлинади, периферик ўсиқлари (дендритлари) орқа илдиз таркибида умуртқалараро тешигидан (foramen intravertebralis) ташқарига чиқади. Сўнгра ҳаракат илдизи билан бирлашиб, периферик нервларни ҳосил қилади, ҳамда тери ва шиллиқ пардалардек тугалланади. (Экстрорецепторларни ҳосил қилади). Биринчи нейрон ҳужайраларининг аксонлари эса орқа илдизчани ҳосил қилишда иштирок этиб, орқа миянинг орқа шохидаги ҳужайраларда тугалланади. Иккинчи нейрон ҳужайралари орқа шохда жойлашган.

Уларнинг аксонлари олдинги оқ битишмада кесишиб, орқа миянинг қарама- қарши томонидаги ён тизимчага ўтади. Сўнгра мия сўғонини ўрта қисми (tegmentum) орқали кўтарилиб кўрув бўртиғида тугайди. Шунинг учун бу аксонларга спиноталамик йўл (tractus spinоthalamicus) дейилади. Спино - таламик йўлнинг марказий нерв тизимида топографик жойланиши қуйидагича: Спиноталамик йўл орқа миянинг пастки сегментларидан юқорига йўналувчи йўллари ён тизимчанинг ташқи қисмида ётади. Орқа миянинг юқори сегментларидан кўтарилувчи йўллар эса ён тизимчанинг медиал қисмида жойлашган. Бунга узун ўтказувчи йўлларининг эксцентрик жойлашиш (Ауэрбах - Флатау) қонуни дейилади. Сўнгра спиноталамик тутам узунчоқ миянинг ўрта қисмидан ўтиб, кўприкда, медиал қовузлоқнинг (leminiscus medialis) ташқи томонда жойлашади. Мия оёқчасида эса медиал қовузлоқ билан бирга қизил ўзакни дорзолатерал томонидан ўтади. Спиноталамик йўл кўрув бўртиғи ташқи ўзагининг пастки қисми ҳужайраларда тугайди. Учинчи нейрон шу ўзак ҳужайраларидан иборат бўлиб, уларнинг аксонлари ички капсула орқа оёқчасининг (crus posterior capsula interna) ўрта қисмидан ўтиб, бош мия марказ орқа пуштасининг пўстлоғида орқа, яъни 1, 2, 3, 7 Бродман майдонида тугайди. Бродман майдонида марказлар қуйидагича ўрин олган. Орқа марказий пуштанинг юқори қисмида оёқ, пастида эса тана, қўл ва юз. Танани дистал қисмлари, яъни оёқ ва қўл айниқса бош бармоқ марказлари проксимал қисмга қараганда кўп жойни эгаллайди. ЧУҚУР СЕЗГИ АНАЛИЗАТОРЛАРИНИНГ (БЎҒИМ МУШАК СЕЗГИСИНИ) ЎТКАЗУВ ЙЎЛЛАРИ Мушак, пай ва бўғимларнинг ҳаракати натижасида пайдо бўлувчи қўзғалиш ва тактил сезги проприорецептив йўл орқали марказга келади. 35- расм. Чуқур сезги йўли.

Чуқур сезги анализаторининг йўли учта нейрондан иборат. Биринчи нейрон ҳужайралари орқа мия тугунида(ganglion spinale) жойлашган сохта униполяр хужай-ралардан иборат. Уларнинг периферик ўсимталари орқа мия нервлари таркибида проприрецепторлардан таъсиротни олиб келади. Уларнинг марказий ўсимталари орқа илдиз таркибида орқа шохга кирмасдан орқа тизимчага Голл ва Бурдах дасталарига ўтади. Орқа тизимча таркибида биринчи нейрон толалари узунчоқ миянинг нозик (nucleus gracilis) ва понасимон (nucleus cuneatus) ўзакларида тугайди. Орқа миянинг пастки тугунларидан (тананинг пастки қисми ва оёқлардан) келувчи толалар, понасимон (Бурдах) дастани ҳосил қилиб, орқа тизимчада медиалроқ жойлашади. Нозик даста латерал жойлашиб тананинг юқори қисми ва қўлдан келувчи толалардан борат бўлади.

Иккинчи нейрон нозик ва понасимон ўзак хужайралари. Уларнинг толалари узунчоқ мияда кесишиб, қовузлоқ кесишмасини ҳосил қилади ва медиал қовузлоқ (lemnicus medialis) таркибига киради. Иккинчи нейрон толалари медиал қовузлоқ таркибида кўприк ва ўрта миянинг қопқоқ қисмидан ўтиб кўрув бўртиғининг вентролатерал ўзагида тугайди. Иккинчи нейронни бульбо-таламик йўл деб аталади. Учинчи нейрон кўрув бўртиғи вентролатерал ўзаги хужайралари. Уларнинг аксонлари ички капсуланинг орқа оёқчасини орқа учдан бир қисмидан ўтиб, бош миянинг марказ орқа пуштасида, яъни чуқур сезги анализатори ўзагида тугайди. Учинчи нейрон таламо-кортикал тутам дейилади. БОЛАЛАР ОРГАНИЗМИНИ СЕЗГИ ТИЗИМИ Бола туғилгандан кейин нейронларнинг бўлиниши тўхташига қарамасдан, уларнинг нерв тизими катталар нерв тизимидан фарқли равишда морфофункционал ривожланишда, ўтказувчи йўллари миелин қобиғи билан қопланишда давом этади. Орқа мия ўтказув йўлларидан биринчи бўлиб оғриқ ва харорат, кейинроқ чуқур сезги йўли шаклланади. Бола нерв тизимини тузилиши, бош мия пўстлоғи нейродинамикасининг яхши ривожлашмаганлиги, сезги тизимини текширишда ўз таъсирини кўрсатади. СЕЗГИ ТИЗИМИНИ ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ Сезги тизимини текширишда айниқса 1 ёшгача бўлган болаларда қуйидаги шартларни бажариш керак: 1. Хона ҳарорати 25-26 иложи борича ёруғ, шовқинсуронлардан, тикка қуёш нурларидан ҳоли жойда бўлмоғи керак. 2. Текшириш бола уйғоқ ҳолатида ва овқатлантиришдан сўнг олиб борилади. 3. 1 ёшгача бўлган болаларнинг сезгиси ўзгарувчан бўлади. Шу боисдан ҳато қилмаслик учун 2-3 марта қайта текшириш лозим.

4. Текшириш гавданинг ҳамма қисмида олиб борилади. 5. Катталарнинг сезиш қобилиятини текширганда кўзи юмуқ бўлиши керак. 6. Сезги тананинг симметрик қисмида текширилади ва олинган маълумотни қарама-қарши томон билан доимо солиштириб кўрилади. Олинган маълумот қоғозга схема ҳолда тушурилади (“одамча”). Сезгини текшириш шифокор ва бемордан ниҳоятда диққат ва эътиборли бўлишни талаб этади. Шунинг учун ҳушини йўқотган беморларда сезгини текшириш қийин. Сезги тизимини текшириш бемор шикоятини сўраш билан бошланади. Бемор аксарий ҳолларда оғриқ ёки увишиб қолишга шикоят қилади. Оғриқ хақида қуйидагиларни батафсил аниқлаш лозим: характерини, яъни доимий ёки хуруж билан тутиши, санчиб ёки қўйиб оғриши, оғриқни ҳосил бўлган жойи ва уни қаерга тарқалиши ва хоказо. Марказий ва периферик нерв тизимлар зарарланганда қуйидаги оғриқлар пайдо бўлиши мумкин: 1. Маҳаллий оғриқ. 2. Проекцион оғриқ. 3. Иррадиациялашган оғриқ. 4. Акс этган оғриқ. 5. Кризлар (оғриқ хуружи). Шикастланган нерв чегарасида пайдо бўлувчи оғриққа махаллий оғриқ дейилади. Масалан: беморда патологик жараён орқа миянинг орқа устунида жойлашган бўлса ҳам, қаттиқ санчиқли оғриқ периферияда гавданинг турли қисмларида пайдо бўлади. Проекцион оғриққа фантом оғриқлар киради. Масалан, оёғи ёки қўли ампутация қилинган беморларда кесиб ташланган ердаги оғриқ. Иррадиациялашган оғриқ периферик нервнинг бир тармоғи зарарланганда, унинг иккинчи тармоғи соҳасида пайдо бўлувчи оғриққа иррадиациялашган

оғриқ дейилади. Масалан, пастки жағ тишлари касалланса, оғриқ юқори жағ тишларида ҳам акс этади. Бунда уч шохли нервнинг учинчи шохи таъсирланган бўлса, оғриқ иррадиацияланиб, унинг иккинчи шохи соҳасига ҳам ўтади. Акс эттирилган оғриқ - ички аъзоларнинг зарарланиш натижасида пайдо бўлади. Терида ҳар бир ички аъзога мувофиқ келадиган соҳалар бўлиб, уларга Захарьин-Гед соҳалари дейилади. Ички аъзолардан бирортаси зарарланган бўлса, унинг интерецепторлари таъсирланиб, қўзғалишни орқа мия сегментининг шу аъзога мувофиқ бўлган орқа шохига ўтказиб беради. Орқа миянинг орқа шохи қўзғалиши натижасида шу сегментнинг тери соҳасида оғриқ ва гиперестезия пайдо бўлади. Масалан, стенокардияда чап қўлнинг ички томони ва кўкракда оғриқ пайдо бўлади, чунки юрак орқа миянинг Т 1-2-3 сегментлари билан боғланган бўлиб, бу сегментлар эса қўлнинг ички қисмини ва кўкрак соҳасини иннервация қилади. Кризларда - ички аъзо нервларининг зарарланиши натижасида шу аъзоларда (хуруж қилиб) жуда қаттиқ оғриқ (криз) пайдо бўлишига олиб келади. Криз tabies dorsalis га ҳосдир. Бу касалликда, кўпинча, меъда-ичак кризи пайдо бўлади. Бу оғриқ вақтида кўпинча қорин мушаклари таранглашади. Лекин бундай оғриқ маълум бир вақт давом этгандан кейин бутунлай йўқолади. Бироқ, яна муайян вақт ўтиши билан қайталаши ҳам мумкин. Бемор шикояти сўралгандан сўнг оғриқ нуқталари босиб текшириб кўрилади. Буларга Валле, энса нервларини чиқиш жойлари, Эрба, Гар, Лазарев нуқталари, қовурғалараро нервлар йўли бўйлаб, умуртқаларни ҳар икки томони, думбани ўрта қисми, тақим ости чуқурчаси, чов бурмасини ўрта қисмлари киради. ОРҚА МИЯ ИЛДИЗЛАРИ ВА ПЕРИФЕРИК НЕРВ ПОЯЛАРИНИ ТОРТИБ ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ Нери белгиси - беморни бошини пастга эгиб, кўкрак қафасига текизилади, бунда орқа мия илдизлари тортилиши натижасида шикастланган

илдизча соҳасида оғриқ пайдо бўлади. Лассега белгиси - беморни чалқанча ётқизиб, оёғини тизза ва чаноқ сон бўғимларида букилади (1 холат), сўнгра секин-аста тизза бўғимида ёзилади (2 холат). Агар беморни бел-думғаза нерв илдизлари ёки қуймич нерви шикастланган бўлса, оғриқ бел, сон билан болдирни орқа ҳамда ён юзасида пайдо бўлади ёки кучаяди. Бехтерев белгиси - худди Лассега белгисини текшириш каби фақат, соғ, яъни қарама-қарши оёқда бажарилади, оғриқ эса шикастланган оёқда ҳосил бўлади. Вассерман белгиси - бемор қоринга ётқизилиб, унинг оёғи тизза ва чаноқ-сон бўғимида ёзилган ҳолда кўтарилади, агар беморни бел-думғаза илдизлари ва сон нерви шикастланган бўлса, оғриқ соннинг олдинги юзасида ва чов соҳасида ҳосил бўлади. Мацкевич белгиси - ҳам бемор қоринда ётган ҳолатида текширилади, уни оёғи тизза бўғимида букилади, оғриқ эса сонни олд юзасида ва чов соҳасида пайдо бўлади. Бу сон нервининг шикастланганидан далолат беради. Дежерин белгиси - бемор аксирса, йўталса оғриқ белда ҳосил бўлса, бу унинг бел-думғаза илдизлари зарарланганидан далолат беради. Ўтириш белгиси - бел-думғаза илдизлари яллиғланганда чалқанчасига ётган бемор ўтириш учун оёқларини йиғиб олади, яъни тизза ва чаноқ-сон бўғимларида оёқлари букилади. ЮЗАКИ СЕЗГИСИНИ ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ Терида оғриқ, ҳарорат ва тактил сезгилар текширилади. Тактил сезгини текшириш учун текширилувчи танасининг симметрик қисмларида пахта ёки юмшоқ соч толаларини сал теккизиб, астагина 0,5-1 см гача юргизилади. Шундай қила туриб бемордан ҳар икки томондаги таъсиротни баравар сезаётган ёки сезмаётганлиги сўралади. Терини оғриқ сезгисини - оддий тўғноғич ёки игна ёрдамида текширилади. Бунинг учун гавданинг симметрик қисмларига игна санчиб кўрилади. Текширилувчи игнанинг ўткирлигини сезса, «ўткир» деб, ўткирлигини сезмаса «ўтмас» деб жавоб

бериши лозим. Санчилаётган ўткирлик сезилмаса, оғриқ анестезияси, кам сезилса оғриқ гипестезияси дейилади. Ҳарорат сезгисини текшириш учун Рот термоэстезиометрига илиқ ёки иссиқроқ, иккинчисига совуқ сув солинади. Сувларнинг ҳарорати аниқлангандан кейин, беморнинг текширилаётган тана қисмига ҳар икки термоэстезиометрни бирин-кетин қўйилади ва текширилувчидан, иссиқ термоэстезиометрнинг фарқини сезган ёки сезмаганлигини сўралади. Нормал ҳолатда одам 1,5-2Со гача бўлган ҳарорат фарқини сезмаслиги мумкин. Термоэстезиометрлар ўртасидаги ҳарорат фарқи 2Со дан ортиқ бўлганда текширилувчи бу фарқни сезиши керак. Агар ҳарорат сезгиси ўзгарган бўлса, беморлар 10-20Со ва ундан ортиқроқ ҳарорат фарқини ҳам аниқлай олмайдилар. Масалан: агар бемор, сувнинг ҳарорати 45Со бўлган термоэстезиометрни 15Со ҳароратли сув солинган термоэстезиометрдан ажрата олмаса, 30Со га тенг ҳарорат фарқини аниқлай олмаган бўлади. ЧУҚУР СЕЗГИНИ ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ Пассив ҳаракат сезгисини текшириш учун кўзини юмиб турган текширилувчининг қўл ва оёқ бўғимлари исталган томонга букилади. Нормал ҳолатда текширилувчи бўғимларнинг қайси тамонга букилаётганини аниқ хис қилади ва ўз бўғимларининг маълум томонга - ўнгга ёки чапга букилаётгани ҳақида аниқ жавоб қайтаради. Текшириш оёқ ва қўлнинг майда бўғимларидан бошланади. Агар проприоцептик сезги ўзгарган бўлса, бемор ўз бўғимларининг қайси томонга букилаётганини сеза олмайди. Бу ҳол пассив ҳаракат сезгиси бузилганлигидан далолат беради. Пассив ҳаракат сезгиси бузилган бўлса, унинг қайси бўғимларда бузилганлигини аниқлаш зарур. Тана қисмларининг фазодаги вазиятини билиш сезгисини аниқлаш учун беморни бир қўли ёки оёғини маълум бир ҳолатга келтирилади, сўнгра ундан ана шу вазиятни тасвирлаб беришни ёки иккинчи қўлини ёки оёғини шу вазиятга келтиришни талаб қилади. Нормал ҳолатда, текширилувчи ўз

оёғи ёки қўлининг вазиятини /гарчи кўзи юмуқ бўлса ҳам/ тасаввур қила олади, шунинг учун иккинчи қўли ёки оёғини ҳам осонлик билан шу вазиятга келтиради. Агар бу сезги тури зарарланган бўлса, бемор берилган вазиятни тасаввур қилолмайди ва иккинчи қўли ёки оёғини шу вазиятга келтира олмайди. Вибрация сезгисини текшириш учун камертондан фойдаланилади. Бунинг учун тебрантирилган камертон оёқчасини терига яқин турган суяк ўсиқларига қўйилади. Бунда текширилувчи камертоннинг вибрациясини сезиши керак. Вибрация сезгиси қўл, оёқ ва ҳар бир умуртқалардаги ўсиқчаларда текширилади. Вибрация сезгиси бузилганда, бемор суяк ўсиқчаларига қўйилган камертоннинг вибрациясини сезмайди. Босим сезгисини аниқлаш учун беморни мушаги, пайи ёки бўғимларига босиб текширилади. Босим ўзгариши сонини баҳолаш учун эстезиометр ёки пьезиметр асбоби орқали аниқланади. Оғирлик сезгисини аниқлаш учун бемор қўлига ҳар хил оғирликдаги тошлар берилади. Кинестик сезги эса кўз юмуқ ҳолда терида чақирилган бурмани қай томонга қаратилганини аниқлашга асосланган. МУРАККАБ ЧУКУР СЕЗГИ ТУРЛАРИНИ ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ Локализация сезгини текшириш учун терининг маълум қисмларига пахта тегизилади ёки игна санчилади. Сўнгра текширилувчидан игна санчилган жойини кўрсатишни сўрайди. Сезги ўзгармаган бўлса, текширилувчи игна санчилган жойни аниқ кўрсатиб беради. Сезги ўзгарганда эса, бемор игна санчилган жойни кўрсатиб беролмайди. Дискриминация сезгисини Вебер циркули ёки штангенциркул оёқчаларини бир-бирига яқинлаштириш ёки узоқлаштириш йўли билан текширилади. Нормал ҳолатда, текширилувчининг баданига циркулнинг оёқчалари бир-бирига яқин турган 1 см оралиғида икки оёқчасини тегизилса, у икки оёқча эмас, бир оёқча тегизилгани каби ҳис қилади. Циркул оёқчалари

бир-биридан узоқлаштирилса, текширилувчи ҳар икки оёқчанинг тегишини ҳис қилади. Терига чизиладиган ички ўлчамли сезги - оддий шакллар таъсирини сезиш. Бунинг учун текширилувчи қисмларига ўтмас буюм билан ҳар хил расмлар, харфлар ва рақамлар чизилади. Нормал ҳолатда, текширилувчи чизилган шаклларни аниқ айтиб беради. Сезги ўзгарганда эса, бемор ўз терисига нимадир чизилаётганини сезсада, лекин чизиқнинг қандай шаклда эканини билолмайди. Стереогноз деб кўзни очмай туриб, ҳар хил буюмларни ушлаб билиш сезгисига айтилади. Бу сезгини текшириш учун касалнинг қўлига ҳар хил буюмлар берилади. Бемор кўзини очмай туриб, буюмларнинг номини айтиб бериши керак. Стереогноз сезгисининг йўқолишига астереогнозия дейилади. Астереогнозия мия пўстлоғини синтез қилиш фаолиятининг зарарланиши ёки тери ҳаракат сезгиларининг йўколиши натижасида пайдо бўлади. БОЛАЛАР СЕЗГИ ТИЗИМИНИ ТЕКШИРИШ Ёш болаларда сезги доирасини текшириш катта ёшдагиларга нисбатан қийин жараён ҳисобланади. Бунинг асосида ёш болалар ўз шикоятларини ифода эта олмаслиги, нутқини тўлиқ ривожланмаганлиги сабабли шифокор билан мулоқатда бўлолмаслиги, терини ҳар хил қўзғатувчи сабабларга нисбатан ўта сезувчанлиги, бош мия пўстлоғида тормозланиш жараёнининг сустлиги ётади. Шунга қарамай ёш болаларда юзаки сезгини текшириш давомида уни реакциясига қараб хулоса чиқариш мумкин. Масалан, бола танасига симметрик ҳолда игна санчиш вақтида унинг реакциясига қараб, оғриқ сезгисини ўзгарганлиги ҳақида хулоса чиқариш мумкин. Энг катта қийинчилик чуқур сезгини текшириш давомида кузатилади. Масалан, бўғим- мушак, вибрация сезгисини, стереогнозияни болаларда текшириш имконияти бўлмайди. Чуқур сезгини болаларда 5-6 ёшдан бошлаб текшириш мумкин. ЮЗАКИ ВА ЧУҚУР СЕЗГИНИНГ ПАТОЛОГИЯСИ

Тери сезгиси бузилганда анестезия, гипестезия, гиперэстезия, дизестезия, гиперпатия каби сезги ўзгаришлари пайдо бўлади. 1. Ҳар бир сезги турининг бутунлай йўқолиши анестезия деб аталади. Оғриқ сезгисининг йўқолишига - анальгезия, харорат сезгисинингйуколишига - термоанастезия, бўғим-мушак сезгисининг йўқолишига -батианестезия дейилади. Агарда ҳамма сезгилар бараварига йўқолса, умумий-тотал анестезия деб аталади. 2. Тери сезгиларининг пасайиши гипестезия деб юритилади. 3. Тери сезгиларининг кучайиб кетиши эса гиперестезия деб аталади. Бунда текшириш вақтида кўрсатилаётган таъсиротларни текширилувчи нормадагидан кўра кучлирок ҳис қилди. 4. Кўрсатилаётган бир таъсиротнинг бошқа хил таъсирот каби ҳис этилишига дизестезия дейилади. Масалан: тактил таъсир оғриқ каби, совуқ таъсирот иссиқ каби ҳис қилинади. 5. Гиперпатияда кучсиз таъсиротлар сезилмайди: масалан, кучсиз оғриқ таъсироти билан якка-якка таъсирланганда анестезия борга ўхшайди. Лекин таъсирот кучлироқ ва доимий бўлганда чидаб бўлмайдиган даражада кучли ва тарқалган оғриқ пайдо бўлади ва бу оғриқнинг қандай оғриқ эканлигини бемор аниқ тасвирлаб беролмайди. Оғриқ таъсирланиш жойидан тезгина атрофга тарқалиб кетади, шунинг учун бемор асосий оғриқ тананинг қайси қисмида пайдо бўлганини кўрсатиб беролмайди, яъни локализация сезгиси бузилган бўлади. Нихоят, гиперпатияда, таъсирлаш тўхтаган бўлса ҳам, оғриқни сезиш маълум вақтгача давом этиб туради.

Атаксия деб чуқур, яъни ҳаракат сезгисининг бузилиши натижасида қўл-оёқ ва танада ҳосил бўлувчи дискоординациялашган ҳаракатларга айтилади. Бу хил атаксия кўз юмилганда кучаяди. Унинг мияча атаксиясидан фарқи ҳам шунда. Тери ва ҳаракат сезгисининг ўзгаришлари тана қисмларида қуйидагича тарқалган бўлиши мумкин: 1. Бир қўл ёки оёқда тери ва ҳаракат сезгилари йўқолган бўлса -моноанестезия ва моноатаксия дейилади. 2. Худди шундай сезгилар икки қўл ёки икки оёқда йўқолган бўлса параанестезия ва параатаксия деб юритилади. 3. Бир қўл, оёқ ва тананинг ярим қисмида ана шу сезгилар йўқолса - гемианестезия ва гемиатаксия деб юритилади. Периферик нервлар ёки сезги йўлларининг зарарланиши парестезияга ва оғриқлар пайдо бўлишига олиб келади. Парестезияда терида ҳар хил хиссиётлар пайдо бўлади. Масалан, беморлардан гавда қисмларининг увишиши, терида чумоли ўрмалаётгандек ёки гавданинг маълум қисми қизиётган, ёки совиётгандек каби ҳислар пайдо бўлади. Периферик ва марказий нерв тизимларининг зарарланиши уч хил турдаги: периферик, спинал ва церебрал турдаги сезги ўзгаришларига олиб келади. Периферик ҳаракатлардаги сезги ўзгаришлари невралгия ёки невритик турда бўлиши мумкин. Невралгияда ҳуруж ҳолда тутадиган қаттиқ оғриқ пайдо бўлиб, унга зарарланган нерв функциясининг бузилиши хос эмас. Невритларда эса оғриқ доимий бўлиб, шу зарарланган нерв соҳасида сезги ва ҳаракат, трофик ва рефлектор ўзгаришлар кузатилади. Периферик турдаги сезги ўзгаришлари бир нерв жарохатланганда (невритик тур), нерв чигаллари (плекситик), орқа мия илдизлари (радикулит тури) ва кўп периферик нервлар (полиневритик тур) шикастланганда кузатилади.

1. Айрим нерв яллиғланганда уни иннервация соҳасида сезгини барча турлари йўқолади (анестезия) ёки пасаяди (гипестезия). Қўлда: тирсак, билак, оралиқ нервлари, танада: умуртқалараро, оёқда қуймич ва сон нервларини яллиғланиши кўпроқ кузатилади. 2. Чигаллар яллиғланганда (бўйин, елка, бел, думғаза) уларнинг иннервация соҳасида сезгини барча турлари пасаяди ёки йўқолади, периферик парез ёки фалаж кузатилади. 3. Орқа миянинг орқа илдизи зарарланса, беморда қаттиқ оғриқ, увишиш ва уни иннервация соҳасида сезгини барча тури камаяди ёки йўқолади. Агар битта илдизча зарарланса, сезги ўзгариши кузатилмайди, бунга сабаб қўшни илдизлар бу соҳани иннервация қилишда қатнашади. Илдизлар терини (дерматомаларни) танада камарсимон, қўл ва оёқни узун чизиқлар ва думбани цилиндрик доира ҳолида иннервациялайди. (Терини сегментар иннерациялаш схемаси: олд ва орқа томонидан). 4. Орқа миянинг орқа илдизи орқа мия тугуни билан биргаликда яллиғланса, қаттиқ оғриқ, ҳамда шу илдиз соҳасида тошмалар тошади (герпес). 5. Полиневрит турдаги сезги ўзгаришлари кўп периферик нервлар зарарланганда кузатилади. Бунга сезгини қўл ва оёқнинг дистал қисмида (қўлда «қўлқоп», оёқда эса «пайпоқ» типида) камайиши ёки йўқолиши хосдир. Шу соҳада периферик парез ёки фалаж ҳам кузатилади. 6. Орқа миянинг отни думи қисми шикастланганда хам периферик турдаги сезги ўзгариши кузатилади. Унинг яллиғланишига оёқда жуда қаттиқ

ҳуруж билан тутувчи оғриқ, сезгини барча турини илдиз типида ассиметрик ҳолда ўзгариши, периферик парез, чаноқ аъзоларининг фаолиятини бузилиши ҳосдир. Спинал типдаги сезги ўзгаришлари орқа миянинг орқа шохи, олдинги кулранг битишма, ён тизимчадаги спиноталамик ва орқа тизимчадаги чуқур сезги йўлининг зарарланиши натижасида пайдо бўлади. Сегментар типдаги сезги ўзгаришлари: орқа мия сегментининг орқа шохи ёки олдинги кулранг битишмаси зарарланган бўлса, бемор зарарланган сегмент соҳасида оғриқ ва ҳарорат таъсирини сезмайди. Бунга диссоциялашган сезги ўзгаришлари ҳам дейилади. Бунинг сабаби, орқа миянинг орқа шохи ва олдинги кулранг битишмаси орқали асосан оғриқ ва ҳароратни сезиш йўллари, қисман тактил сезги йўллари ҳам ўтади. Тактил сезги йўлининг асосий қисми эса орқа миянинг орқа тизимчаси орқали йўналувчи проприоцептив йўллар билан бирга давом этади. Шу сабабли орқа шох зарарланганда тактил сезги унчалик ўзгармайди. Орқа миянинг орқа шохи бир томонлама зарарланса, шу томондаги зарарланган сегментга тегишли тери соҳасида диссоциялашган сезги ўзгаришлари пайдо бўлади. Масалан, орқа миянинг бир томонидаги орқа шохлар С4 дан Т10 гача зарарланган бўлса, тананинг ўмров суяги соҳасидан бошлаб, то киндик соҳасигача бўлган танада ва шу томондаги қўлда диссоциялашган сезги ўзгаришлари пайдо бўлади. Масалан, орқа миянинг олдинги кулранг битишмаси С4 дан Т10 гача зарарланган бўлса, тананинг ўмров суяги соҳасидан бошлаб, то киндик соҳасигача бўлган ҳар икки томонида ва икки қўлда диссоциялашган сезги ўзгаришлари вужудга келади. Сегментар типдаги ўзгаришлари асосан сирингомиелияда, гематомиелияда (орқа мияга қон қуйилиши) ҳамда орқа миянинг интрамедулляр ўсмаларида пайдо бўлади. Проприоцептик (мушак-бўғим) сезгисининг ўтказгич типда зарарланиши. Паталогик жараён орқа тизимчани зарарлантирган бўлса, мушак-бўғим сезгиси ва тактил сезги ўзгаради. Бу ҳол кўпинча tabies dorsalis

да рўй беради. Зарарланиш орқа миянинг бел ёки кўкрак қисмидаги орқа тизимчанинг бир томонида бўлса, шу тарафдаги оёқда мушак-бўғим сезгиси ва тактил сезгилар ўзгаради. Шу сатхларда орқа тизимча икки томонлама зарарланса, мазкур сезгида ҳар икки оёқда йўқолиб, оёқ параатаксияси ва тактил парагипестезияси юз беради. Бундай кишиларнинг юриши қийинлашади. Агар орқа тизимча орқа миянинг бўйин қисмида зарарланган бўлса, иккала қўл ва оёқларда мускул-бўғим сезгиси ва тактил сезгиси ўзгаради. Юриш атаксияси пайдо бўлиши билан бирга қўллар ҳаракатининг уйғунлиги йўқолади. Паталогик жараён орқа миянинг ён тизимчасини бир томонлама шикастласа, қарама-қарши томонда оғриқ ва ҳарорат сезгиларининг ўтказгич типдаги ўзгаришлари пайдо бўлади. Ён тизимчадаги спиноталамик йўлнинг алоҳида шикастланиши камдан-кам учрайди. Спиноталамик йўл шикастланганда кўпинча бошқа системалар ҳам зарарланади. Орқа миянинг кўндаланг кесимини ярми зарарланса, БроунСекар синдроми ҳосил бўлади. Бунда зарарланган томонда марказий фалаж юз беради, мушак-бўғим сезгиси ва тактил сезгилар бузилади, қарама-қарши томонда эса оғриқ ва ҳарорат сезгилари ўтказгич турига хос ўзгаради. Зарарланган сегментларни иннервация соҳасида сегментар ҳаракат ва юзаки сезги ўзгаришлари кузатилади. Масалан: орқа мия Д10 сегментининг чап ярми зарарланса, чап оёқ фалажланади ва шу томондаги оёқда мушак-бўғим сезгиси, қарама-қарши томондаги оёқда эса - киндик сатҳидан бошлаб ҳарорат ва оғриқ сезгилари йўқолади, яъни оғриқ ва ҳарорат моноанестезияси юз беради. Бу ҳол кўпинча орқа миянинг экстрамедулляр ўсмасида содир бўлади. Агар патологик жараён орқа мияни кўндалангига қараб батамом зарарлантирилса, ўтказгич типидаги мушак-бўғим ва тери сезгиларининг ўзгаришлари ҳар икки томонда содир бўлади. Масалан, орқа миянинг Д10 сегменти кўндалангига зарарланган бўлса, киндик сатхидан бошлаб ҳар икки оёқда тери сезгилари (оғриқ, температура ва тактил) параанестезиялари ва мушакбўғим сезгиларининг

ўзгариши юз беради. Паталогик жараён орқа миянинг С4 сегментини кўндалангига зарарланса, танада ва қўл оёқларда тери ва мушак-бўғим сезгилари ўзгаради. Елка сатхидан бошлаб оғриқ, ҳамда ҳарорат ва тактил сезгилар анестезияси пайдо бўлади. Буларнинг ҳаммаси миелит, гематомиелия ва орқа миянинг турли травматик зараланишлари учун хос бўлган ҳолатлардир. Церебрал типдаги сезги ўзгаришлари мия сўғони, кўрув бўртиғи, ички капсула ва сезги анализаторининг пўстлоқ ўзаги зарарланганда вужудга келади. Патoлогик жараён мия сўғонининг бир томонини зарарласа, альтернирлашган гемианестезия юз беради. Бунга сезги ўзгаришлари патологик-жараён жойлашган томондаги юзнинг ярмида ва тананинг қарама- қарши томондаги ярмида бўлади. Кўрув бўртиғи (thalamus opticus) сезгининг хамма турларига доир ўтказувчи йўллари тўпланган жойдир. Кўрув бўртиғидан асосан тери, мушак- бўғим ва кўрув анализаторларига тегишли йўллар ўтганлиги туфайли, унинг бир томонлама шикастланиши натижасида қарама-қарши томонда уч хил гемисиндром, яъни оғриқ, температура ва тактил гемианестезия, гемиатаксия ва гомонимгемианопсия содир бўлади. Тананинг қарама-қарши ярмида ўзига хос таламик оғриқ - гемиалгия пайдо бўлади. Бу оғриқни беморлар чидаб бўлмайдиган даражадаги куйдирувчи ва музлатувчи оғриқ деб тасвирлайдилар. Таламик оғриқнинг хоссаларидан бири шуки, у ҳаракат вақтида пасайиб, уйқу олдидан зўраяди. Бундан ташқари, кўрув бўртиғи зарарланганда тананинг қарама-қарши ярмида гемигиперестезия, гемидизестезия ёки гемигиперпатия пайдо бўлиши мумкин. Ички капсула зарарланганда, у ердан ўтувчи таламокортикал тутамлар ҳам зарарланади. Шу сабабли қарама-қарши томонда гемианестезия ва мушак-бўғим сезгиси бузилади. Бундан ташқари, ички капсуладан ўтувчи пирамида йўли зарарланганлиги учун қарама-қарши томонда капсула гемиплегияси ҳам пайдо бўлади. Бош мия пўстлоғидаги марказ орқа

пуштасининг зарарланиши, ўзига ҳос сезги ўзгаришларига олиб келади. Марказ орқа пушта зарарланганда қарама-қарши томонда гемианестезия пайдо бўлади. Лекин патологик жараён марказ орқа пуштанинг ҳаммасини баравар шикастлантира олмайди, аксари ҳолларда унинг юқори ёки пастки қисмларигина зарарланади. Агарда марказ орқа пуштанинг пастки қисми зарарланса, асосан, қарама-қарши томонда - қўл ва юзда, юқори қисми зарарланганда эса тананинг пастки қисмида ва оёқда анестезия вужудга келади. Шундай қилиб, марказ орқа пушта зарарланганда гемианестезия эмас, купинча моноанестезия пайдо бўлади. Пўстлоқ сезги ўзгаришларида оғриқ, температура ва тактил сезгилар қўл ва оёқнинг дистал қисмларида кўпроқ ўзгаради. Марказ орқа пуштанинг таъсирланиши қарама-қарши томоннинг тери соҳаларида ҳуруж билан пайдо бўлувчи парестезия ва увишишларга олиб келади. Бунда увишиш маълум бир соҳадан бошлаб, атрофга тез тарқалади ва пировардида танани ярмини эгаллаши мумкин. Бу ҳолатни сенсор (сезги) типидаги Жексон эпилепсияси ёки ҳуружи дейилади. Таъсирланиш натижасида пайдо бўлган кўзғалишнинг баъзан орқа пуштадан олдинги пуштага ўтиши сабабли, юз берувчи увишишдан сўнг мушакларда аввал тоник, унинг кетидан клоник қисқаришлар бошланиб кетади, бундай тортишишлар умумий эпилептик ҳуруж билан тугалланиши мумкин.

Адабиётлар: 1. Герасимова М.М. «Нервные болезни». Дарслик. - Тверь. Триада. 2003й. 2. Жан Айкарди «Заболевания нервной системы у детей» в 2-х томах. Дарслик. – Москва. Бином. Лаборатория знаний 2013 й. 3. Маджидова Ё.Н. «Хусусий неврология».Дарслик. -Тошкент. Sharq. 2012 й. 4. Бадалян Л.О. «Детская неврология». Дарслик. - Москва. Медицина. 2001 й. 5. Маджидова Ё.Н. «Соматоневрология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 6. Маджидова Ё.Н., Трошин В.Д., Погодина Т.Г., Хрулев А.Е. «Неотложная неврология». Дарслик. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 7. Маджидова Ё.Н., Содиқова Г.К., Нурмухамедова М.А «Катталар ва болалар неврологик статусини қадамма-қадам текшириш бўйича амалий кўникмалар». Ўқув қўлланма. - Тошкент. ТАМАДДУН. 2017 й. 8. Маджидова Ё.Н., Усманова Д.Д. «Тунельные синдромы». Монография. - Тошкент. Baktria press. 2017 й. 9. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Хайдарова Д.К., Прохорова А.Н. «Умеренные когнитивные нарушения у больных с дисциркуляторной энцефалопатией». Ўқув қўлланма. - Ташкент. ТАМАДДУН. 2015 й. 10. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Азимова Н.М., Ким О.В., Хамидова Н.А. «Частная неврология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Узбекистон миллий энциклопедияси. 2014 й.

Похожие

Ҳаракат доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Координатор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Бош мия нервлари - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Рефлектор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари ва патологияси

Экстрапирамида тизими - тузилиши, вазифаси, патологияси