Ҳаракат доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари - Медицина - Рефераты

Ҳаракат доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Загружено в:

17.11.2022

Скачано:

0

Размер:

53.0859375 KB

Ҳаракат доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари Режа: Пирамида тизимини (туғилганидан кейинги) даврдаги ривожланиш ҳусусиятлари  Катталарда ва болаларда ҳаракат тизимини текшириш усуллари  Периферик турдаги фалажлар  Спинал турдаги фалажлар  Церебрал турдаги фалажлар  Альтернирлашган гемиплегиялар

Ҳаракат одам хаётида жуда катта ўрин тутади. Унинг асосини рефлекслар ташкил этади. Барча ҳаракатлар 2 турга: ихтиёрий ва ихтиёрсиз ҳаракатларга бўлинади. 36- расм. Пирамида йўли. 1. Moтoр - ҳаракат соҳаси Пенфил схемаси 2. Ички капсула орқа сони 3. Mия оёқчаси 4. Варолиев кўприги 5. Пирамидалар 6. Пирамида кесишмаси 7. Ён пирамида йўли (кесишган) 8. Oлдинги пирамида йўли Тюрк тутами Ихтиёрсиз ҳаракатларнинг асосида шартсиз рефлекслар ётади. Оддий шартсиз рефлексларнинг рефлектор ёйи орқа мия сегментларида ва бош мия ўзагида туташса, мураккаб шартсиз рефлекслар эса бош мия пўстлоқ ости ўзакларидан туташади. Ихтиёрий ҳаракатлардан фарқли ўлароқ, ихтиёрсиз ҳаракатлар одамни ўзига боғлиқ бўлмаган ҳолда, автоматик равишда амалга оширилади. Катталарда ихтиёрий ҳаракатлар пирамида тизими таъсирида бўлади. Бош мия пўстлоғида ҳосил бўлган импульслар ихтиёрий ҳаракат йўли орқали мушакларга етказилиши натижасида, ихтиёрий ҳаракат вужудга келади. Ихтиёрий ҳаракатни бажаришда бош миянинг пўстлоқ қавати билан бир қаторда пўстлоқ ости ўзаклари, мияча, орқа мия ҳам иштирок этади. Ихтиёрий ҳаракатни асосини кортикомускуляр йўл ҳосил қилади. Кортико-мускуляр йўлни ҳусусиятлари. 1. Бу йўл эфферент ва 2 та нейрондан иборат:

А) 1-нейрон марказий, кортико-спинал (пирамида) йўлини ташкил қилади; Б) 2-нейрон периферик, спино-мускуляр йўлини ташкил қилади. 2. Биринчи нейрон ҳужайраси бош мия пўстлоғида жойлашган. 3. Кортико-спинал, яъни биринчи нейронни 80- 95% узунчоқ ва орқа мия чегарасида кесишма ҳосил қилади. Кортико-мускуляр (пирамида) йўлининг тузилиши. Кортико-мускуляр йўлнинг биринчи нейрони мия пўстлоғининг марказ орқа пуштаси ва парацентрал бўлакчасининг бешинчи қаватида жойлашган гигант пирамида (Бец) ҳужайралари. Марказ олди пуштанинг энг юқори қисмида ва парацентрал бўлакчада оёқ мушакларига таалуқли ҳужайралар пуштанинг пастки қисмларида тана ва қўл мушакларига таалуқли ҳужайралар жойлашган. Кортико-мускуляр йўл кесишма ҳосил қилганлиги туфайли ўнг марказ олди пушта чап қўл ва оёқни ҳаракатлантиради. Бош мия ҳаракат соҳасидаги ҳужайра аксонлари нурсимон тож (corona radiata) ҳосил қилиб, ички капсула (capsula interna) томон йўналади ва унинг тизза ҳамда орқа оёқчасини олдинги учдан икки қисмидан ғуж бўлиб ўтади. Ички капсуланинг тизза қисмидан бош ва юздаги мушакларни ҳаракатлантиришга таалуқли кортико-нуклеар нейронлар ўтади. Пирамида йўли ички капсуладан мия оёқчасига ўтиб, унинг асосида жойлашади. Бу ерда кортико-нуклеар йўлдан кўз олмасини ҳаракатга келтирувчи нерв ўзакларига берадиган (tractus cortico-nuclearis) аксонлари ажралади, сўнгра пирамида йўли мия оёқчасидан кўприкнинг асосига ўтади. Бир гуруҳ кортико-нуклеар аксонлар йиғиндиси кўприкдан орқа томонга йўналиб, уч шохли нервнинг ҳар икки томонидаги ҳаракат ўзагида (nucleus motorius n. trigemini) тугалланади. Яна бир гуруҳ аксонлар йиғиндиси кўприкнинг пастки қисмида ҳар икки томондаги юз нерви ўзакларида (nucleus n. faciali) тугайди.

Пирамида йўли кўприкдан узунчоқ миянинг пирамидасига ўтади. Бу ерда, кортиконуклеар нейронлар ҳар икки томондаги адашган ва тил-ютқин нервларининг ҳаракат ўзагида (nucleus n. ambiguus), қўшимча нерв (nucleus n. accessorii) ва қарама-қарши томондаги тил ости нерви ўзагида (nucleus n. hypoglossi) тугайди. Шундай қилиб, кортиконуклеар нейронлар мия сўғонида жойлашган бош мия нервларнинг ўзакларида тугалланади. Кортико - спинал нейронлар эса орқа мия томон йўналишда давом этади. Кортико-спинал нейронларнинг асосий қисми (80-95%) узунчоқ мия билан орқа мия чегарасида кесишма ҳосил қилиб (decussatio pyramidium) орқа миянинг қарама-қарши томонидаги ён тизимчаларга ўтади. Жуда оз қисми (5-20%) эса кесишмасдан, орқа миянинг олдинги тизимчадаги орқали йўналади (Тюрк йўли). Ён тизимчадаги пирамида (tractus pyramidalis lateralis) билан олдинги тизмачадаги Тюрк йўли (tractus pyramidalis anterior) орқа миянинг ҳамма сегментларига ўтиб, уларнинг олдинги шохларида тугайди. Орқа мия ҳар бир сегментнинг олдинги шохларидаги катта, юлдузсимон ҳужайралардан иккинчи (периферик) нейрон жойлашган. Бўйин ва бел кенглигидаги олдинги шохларда 5 хил ҳужайралари, юқори бўйин; кўкрак қисмлари 3 хил ҳужайралар мавжуд. Булардан ташқари олдинги шох ҳаракат нейронларининг катталиги ва вазифасига қараб катта альфа, кичик альфа, гамма ҳужайралар тафовут қилинади. Катта - альфа ҳужайралари тез ҳаракатларга, кичик - альфа ҳужайралар позатоник вазифага, гамма - ҳужайралар эса мушак тонусига таъсир этади. Бу ҳужайралар иккинчи периферик нейронни ҳосил қилиб уларнинг аксонлари йиғиндиси орқа мия олдинги илдизчасини ҳосил қилади. Олдинги илдизчалар орқа миядаги ҳар бир сегментнинг олдинги ён эгатидан чиқиб, умуртқалараро тешик (foramen intervertebralе) орқали умуртқа каналидан ташқарига йўналади. Бу тешикдан чиқиш олдида у орқа мия тугунининг дендритлари билан қўшилиб, орқа мия нервини (nervus spinalis) ҳосил қилади. Бир неча орқа мия нервларнинг ўзаро қўшилиши натижасида нерв

чигаллари (plexus cervicalis, plexus brachialis, plexus lumbalis at plexus sacralis) ҳосил бўлади. Нерв чигалларидан эса периферик нервлар вужудга келади ва улар ўзига тегишли мушакларда тугайди. Вазифаси Нормада орқа миянинг ҳусусий сегментар аппарати бош миянинг пўстлоғи, яъни марказий нейрон таъсирида бўлади. Кортико-мускуляр йўлнинг марказий нейрони периферик нейронга доимий равишда кўзғатувчи ёки сусайтирувчи таъсир қилади. Периферик нейрон орқа миянинг сегментар аппаратини қисми бўлганлиги учун қуйидаги вазифаларни бажаради: 1. Рефлектор-периферик нейронни аксони оддий шартсиз спинал рефлектор ёйини эфферент қисмини ҳосил қилади. 2. Тоник-периферик нейроннинг гамма ҳужайралари контрактиль-нормал мушак тонусини ушлаб туради. 3. Трофик-периферик нейроннинг аксонлари таркибида мушакларни трофикасини сақлаб турувчи симпатик толалар ўтади. ПИРАМИДА ТИЗИМИНИ (ТУҒИЛГАНИДАН КЕЙИНГИ) ДАВРДАГИ РИВОЖЛАНИШ ҲУСУСИЯТЛАРИ Янги туғилган чақалоқнинг нерв тизими катталарникидан тузилиши ва вазифасида етишмовчилиги борлиги билан фарқ қилади. Одамнинг нерв тизимини етилиши ҳужайраларининг такомиллашуви ва ўтказув йўлларини миелин пардаси билан ўралишига боғлиқ. Туғилган боланинг бош мия пўстлоғи нерв тизимининг етилмаган қисмидир. Бош мия пўстлоғи ўсиши организмни ўсиш даври охиригача, яъни 22-25 ёшгача давом этади. Боланинг 3 ёшга тўлгунича мия пўстлоғидаги тўқималарида энг юқори такомиллашув жараён рўй беради. 8 ёшли болада пўстлоқ тўқималари катта ёшдагидан кам фарқ қилади ва 10-12 ёшга келиб ўсиш тўхтайди, аммо тўқималарнинг морфофункционал ривожланиши 25 ёшгача давом этади.

Миелинлашиш ҳолати ҳам ҳар хил бўлади. Пирамида йўлларини миелинлашуви ҳомила давридан бошланади, бола туғилгандан кейин тез ривожланиб, 4 ёшгача давом этади. Янги туғилган чақалоқни ҳаракатларини бошқарадиган олий марказ паллидумдир. Боланинг ёшлигидаги ҳаракат ҳолати учта асосий даврга бўлинади: 1. таламо-паллидар давр (туғилгандан то 4-6 ойгача); 2. стрио-паллидар давр (4 ойдан 10-11 ойгача); 3. пўстлоқ вазифасини етилиш даври - ихтиёрий ҳаракатнинг ривожланиши. КАТТАЛАРДА ВА БОЛАЛАРДА ҲАРАКАТ ТИЗИМИНИ ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ 1. Ҳаракат тизимини текшириш беморнинг шикоятидан бошланади. Бу тизимни шикастланиши натижасида бемор қўл, оёқ, гавда, юз мушакларида ҳаракатни камайганлигига ёки йўқолганлигига шикоят қилади. 2. Нерв-мушак аппаратини текшириб, мушакларнинг конфигурациясига, рельефига, атрофиясига, гипертрофиясига, псевдогипертрофиясига, бўғимлар контрактурасига, анкилозга, фибрилляр ёки фасцикуляр қисқаришларга эътибор берилади. 3. Актив ҳаракатни текшириш учун оёқ ва қўл бўғимларида мумкин бўлган ҳажмдаги ихтиёрий ҳаракатлар синаб кўрилади. Бунинг учун текширилувчидан қўл ва оёқлари билан ҳар хил актив ҳаракатларни бажариш талаб қилинади. Бунда ҳар бир бўғимда ёки қайси оёқ ва қўлда актив ҳаракат сусайганлигини аниқлаш катта ахамиятга эга. 4. Пассив ҳаракатни аниқлаш. Бунинг учун текширувчи беморнинг қўл ва оёқларидаги ҳар бир

бўғимни мумкин бўлган ҳажмда, ҳаракатга келтиради. Текшириш вақтида бемор қаршилик кўрсатмасдан, қўл ва оёқларини бўш ҳолда тутиши керак. Пассив ҳаракатни текшириш ҳаракатнинг ўзгаришига олиб келган сабабни аниқлашга ёрдам беради. Маълумки, ҳаракатни пасайиши ёки унинг йўқолиши фақат нерв тизимининг шикастланишигагина эмас, шунингдек бўғим ва мушакларнингкасалланишига ҳам боғлиқдир. (Бўғимларнинг сурункали яллиғланиши, анкилозлар, миозитлар ва ҳоказо). Пассив ҳаракатлар ёрдамида мушак тонуси ҳам аниқланади. Мушак тонусини аниқлаш: мушаклар тонуси қўл ва оёқ бўғимларини букиш ва ёзиш каби пассив ҳаракат ёрдамида аниқланади. Мушак тонуси деб, бўш ҳолатда ушлаб турилган қўл ёки мушакларида пассив ҳаракатга жавобан пайдо бўладиган қарама- қаршиликка, яъни мушакнинг таранглашишига айтилади. 5. Актив ҳаракатни сусайиши асосан мушакларнинг заифланиши билан боғлиқ бўлгани учун, мушакларнинг заифланиш даражаси, яъни мушакларнинг кучи аниқланади. Бунинг учун эса беш балли тизим асос қилиб олинади. Фаол ҳаракат бир оз сақланиб қолган бўлса - 1 балл; фаол ҳаракат ҳажми камайган бўлса-ю, лекин қўл ва оёқни мушагининг қисқаришига нисбатан қарама-қарши томонга тортилганда мушак қаршилик кўрсата олмаса - 2 балл; бир оз қаршилик кўрсатса - 3 балл; қаршилик кўрсатиш даражаси яхши бўлса -4 балл; катта мушак гуруҳларининг қаршилигини енгиш осон бўлмаса - 5 балл қўйилади. Мушакнинг кучини аниқлаш усули нисбий бўлиб, у бемор билан текширувчи врачнинг ҳар хил даражадаги жисмоний кучига боғлиқдир.

Баъзи мушак гуруҳларидаги мушак кучини аниқлаш учун динамометрдан фойдаланилади. Жадвал 1. ЕЛКА ВА ҚЎЛ МУШАК ГУРУҲЛАРИ № Мушак номи Мушак фаолияти Иннерватс ияси Му шак кучини баҳолаш Ча п! Ўнг 1 . m.deltoidus Қўлни елка сатҳидан кўтаради. n.axillaricu s 2 . m.serratus anterior Қўлни горизонтал сатҳидан вертикал ҳолатга келтиради. n.thorac longus 3 . mm.pectoral is major et minor Қўлни тана томонга тортади. n.pectoralis lateralis et medialis 4 . m.latissimu s dorsi Қўлни тана орқасига тортади. n.thracodor salis 5 . m.biceps brachii Қўлни тирсак бўғимида букади. n.musculocu taneus 6 . m.brachialis Қўлни тирсак n.musculocu taneus

бўғимида букади. 7 . mm.pronator teres et quadrates Билак ва панжани пронация қилади. n.medianus 8 . mm.brachior adialis supinator Билак ва панжани супинация қилади. n.radialis 9 . mm.flexor carpi radialis et ulnaris Панжан и букади. n.ulnaris n.medianus 1 0. mm.extensor carpi radialis et ulnaris Панжан и ёзади. n.radialis 1 1. mm.flexor digitorum superficialis et profundus Бармоқл арни букади. n.medianus n.ulnaris 1 2. m.extensor digitorum Бармоқл арни ёзади. n.radialis 1 3. mm.inteross ei et lumbricalis Бармоқл арни ёзади ва асосий фаланга ларни букади. n.ulnaris n.medianus Жадвал 2. ОЁҚНИНГ АСОСИЙ МУШАК ГУРУҲЛАРИ

№ Мушак номи Мушак фаолияти Иннерватси яси Муш ак кучини баҳолаш Чап! Ўнг 1 . m.iliopsoa s Сонни юқорига кўтаради. r.muscularis pl. lumbalis 2 . m.gluteus maximus Сонни сон-чаноқ бўғимида ёзади. n.gluteus inferior 3 . mm.gluteiu s medius et minimus Сонни узоқлаштирад и ва ичкарига буради. n.gluteus superior 4 . mm.adduc tor longus,bre vis et magnus Сонни бир-бирига яқинлаштирад и. n.obturataru s, n.ischiadicu s 5 . mm.biceps femoris semitendinosus et semimembranosus Болдир ни тизза бўғимида букади. n.ischiadicu s 6 . m.quadrice ps femoris Болдир ни тизза бўғимида ёзади. n.femoralis 7 . mm.triceps surae,tibialis posterior Оёқ панжасини пастга букади. n.tibialis 8 mm.tibialis Оёқ n.peroneus

. anterior, peroneus longus панжасини юқорига букади. Янги туғилган ва эмизикли болаларни ҳаракат тизимини текширишни ўзига хос ҳусусиятлари бор. Янги туғилган чақалоқни ихтиёрий ҳаракатини пирамида тизимини ёшга қараб ўзгарадиган функционал ҳолатини билган ҳолдагина аниқлаш мумкин. 4 ойгача болада мушакларда флексор гипертонияси устунлик қилади. Бир ойлик бола орқасига ётқизилганда, бошини буради, қоринга ётқизилганда бошини 1-2 секунд (дақиқага) кўтаради. Статотоник рефлексларни пайдо бўлиши билан бола қоринга ётқизилганда бошини бемалол кўтариб туради ва бу лабиринт тўғрилаб турадиган рефлексларни пайдо бўлганлигидан далолат беради. 3 ойлик болада бош мия пўстлоғини вазифаси кучайиб, ихтиёрсиз ҳаракатлар йўқола бошлайди. 4 ойликда мушакларни физиологик флексор гипертонияси йўқолади. Болани ҳаракатлари такомиллашиб, мақсадли бўлади, орқасидан ёнига ағдарила бошлайди, қўлидан тортилганда ўтиради, қоринга ётқизилганда билакларига тираб тананинг юқори қисмини тепага кўтаради, вертикал ҳолатга келтирилганда оёқларига таянади, ўйинчоқларга қўлини чўзади, бошини товуш келган томонга буради. 5-6 ойлигида бир қўлидан ушлаганда ўзи ўтиради, орқасидан қорнига айланади, вертикал ҳолатга кўтарилганда оёқлари ёзилган бўлади, бошини пастга қилинганда қўлларини пастга чўзади, яъни қўл ва оёқларида ҳимоя экстензия рефлекслари пайдо бўлади. 7-8 ойлигида бола ўзи ўтиради, ушлаган вақтда оёқларида туради. 9-10 ойлигида бола думалайди, бирорта нарсани ушлаб ўзи туради, катталар ҳаракатини такрорлайди, оддий нарсаларни қила бошлайди. Ландау рефлекси пайдо бўлади. 11-12 ойлигида қиз бола ўзи туради, нарсаларга таяниб юради, мустакил овқатланади, эмиш рефлекси пасайиб, Ландау рефлекси кучаяди.

Шундай қилиб, 1 ёшгача болаларда фаол, пассив ҳаракатларни, мушак тонусини аниқлаш мумкин. Ихтиёрий ҳаракат ўтказувчи йўлининг зарарланиши мушакларнинг кучсизланишига, ҳаракатнинг камайиши ёки йўқолишига олиб келади. Ҳаракатнинг йўқолишига фалажланиш (paralysis) ёки плегия (plegia), мушакларнинг кучсизланиши натижасида ихтиёрий ҳаракатнинг камайишига парез (paresis) дейилади. Гавданинг турли қисмлари қуйидагича фалажланиши мумкин: 1. бир қўл ёки бир оёқда ҳаракатнинг йўқолиши (моноплегия); 2. иккала қўл ёки иккала оёқда ҳаракатнинг йўқолиши (юқориги ёки пастки параплегия); 3. иккала қўл билан иккала оёқда ҳаракатнинг баравар йўқолиши (тетраплегия); 4. гавданинг бир томонининг ярмида ҳаракатнинг йўқолиши (гемиплегия); Ихтиёрий ҳаракат йўлининг биринчи ва иккинчи нейронларининг зарарланишига қараб ўзига хос икки хил фалаж пайдо бўлади. Орқа миянинг олдинги шохида жойлашган периферик ҳаракат нейрони зарарланган тақдирда периферик фалаж келиб чиқади. Орқа миянинг хусусий фаолияти бузилиши натижасида фалажланган мушакларнинг тонуси пасаяди ёки йўқолади - (гипотония ёки атония). Периферик нейрон оддий шартсиз рефлекслар ёйини ҳосил қилганлиги туфайли бу нейрон шикастланганда пай рефлексларини камайиши ёки йўқолиши кузатилади. Трофик марказ ҳисобланувчи орқа миянинг олдинги шохи ҳужайралари ва уларнинг аксонларини зарарланиши мушак трофикасининг бузилишига - атрофияга олиб келади. Натижада мушаклар кичрайиб озиб қолади. Шунинг учун периферик фалаж ҳам дейилади. Периферик фалажда фалажланган мушакларнинг электрик қўзғалувчанглиги пасайиб, қисман ёки

тўлиқ дегенерация реакцияси юз беради. Орқа миянинг олдинги шохи ҳужайраларининг зарарланиши, мушак толаларининг - фибриляр ёки фасцикуляр, яъни қисқа-қисқа тортишишларига «эт учишлари» га олиб келади. Орқа мия олдинги шохининг қўзғалувчанлиги ошган тақдирда ҳам ҳосил бўлади. Ихтиёрий ҳаракат йўлининг биринчи кортико-спинал қисмини зарарланиши, марказий фалажга олиб келади. Марказий фалажнинг пайдо бўлиш сабабларини ва унинг периферик фалаждан фарқини аниқлаш учун биринчи нейронларнинг вазифасини билиш зарур. Биринчи марказий нейрон - асосан икки хил вазифани бажаради: А) бош миянинг қўзғалиши натижасида пайдо бўлувчи ихтиёрий ҳаракат импульсларининг орқа миянинг олдинги шохига, яъни иккинчи нейрон ҳужайраларига етказиб беради. Б) орқа миянинг олдинги илдизчасидан мушакка келиб турувчи рефлектор ва тоник таъсиротларнинг ўтишини тартибга солиб ва қисман тормозлаб туради. Демак, биринчи нейрон орқа миянинг хусусий фаолиятини тормозлаб туради. Шу сабабли биинчи нейрон зарарланганда пай рефлекслари ва мушак тонуси ошиб кетади, марказий фалаж содир бўлади. Марказий фалажлар. Марказий фалажнинг биринчи белгиси мушаклар тонусини спастик гипертониясидир, шунинг учун, унга спастик фалаж ҳам дейилади. Кўпинча, мушак тонусининг кучайиши ҳамма мушакларга баравар тарқалмайди. Қўлда асосан елка қисмини танага олиб келувчи, билакни букувчи ва пронатор мушак гуруҳларига мушак тонуси ошган бўлади. Оёқда эса болдирни ёзувчи ва аддуктор мушак гуруҳларида тонус ошади. Тонуснинг бу хилдаги ошуви марказий гемиплегияга тааллуқли бўлиб, танани ўзига хос - Вернике-Манн вазиятига олиб келади. Бу вазиятда билак, кафт ва бармоқлар букилган ҳолатда танага ёпишиб туради. Оёқнинг ҳамма бўғимлари ёзилган, оёқ панжаси қисман ички томонга букилган бўлади.

Марказий фалажда орқа миянинг ҳусусий фаолиятини тормозловчи импульсларнинг мия пўстлоғидан келиши тухтайди, шу сабабли марказий фалажнинг иккинчи белгиси - пай рефлексларини ошиб кетиши, тери рефлексларининг эса пасайиши ёки йўқолиши кузатилади, чунки тери рефлексларининг рефлектор ёйлари фақат орқа мия сегментларидагина эмас, балки пирамида йўли орқали бош мия пўстлоғида ҳам бирикади. Марказий фалажнинг - учинчи асосий белгиси патологик ва ҳимоя рефлекслари пайдо бўлишидир. Марказий фалажда мушакларнинг дегенератив атрофияси содир бўлмайди, шунингдек, уларнинг электрик қўзгалувчанлиги ҳам ўзгармаган бўлади. Шундай қилиб, кортико-мускуляр йўл қайси, қисмда шикастланмасин, барибир у фалажга ёки парезга олиб келади. Кортико-мускуляр йўл биринчи нейроннинг зарарланиши марказий ёки спастик фалажни, иккинчи нейроннинг зарарланиши эса периферик - атрофик фалажни келтириб чиқаради.

Жадвал 3. МАРКАЗИЙ ВА ПЕРИФЕРИК ФАЛАЖНИНГ БЕЛГИЛАРИ. № Марказий фалаж Периферик фалаж 1. Мушак спастик гипертонияси. Мушак гипотонияси ёки атонияси. 2. Пай гиперрефлексияси. Пай гипорефлексияси ёки арефлексияси 3. Мушакларда дегенератив атрофия содир бўлмайди. Мушакларда дегенератив атрофия содир бўлади. 4. Электрик қўзғалквчанлик ўзгармайди. КЗС ≥ АЗС Электрик қўзғалквчанлик ўзгаради (қисман ёки тўлиқ). КЗС ≤ АЗС 5. Патологик рефлекслар пайдо бўлади. Патологик рефлекслар пайдо бўлмайди. 6. Ҳимоя рефлекслари кўрилади. Ҳимоя рефлекслари бўлмайди. 7. Патологик рефлекслар ва синкинезия пайдо бўлади. Патологик рефлекслар ва синкинезия учрамайди. 8. Қорин тери рефлекслари пасаяди. Қорин тери рефлекслари чақирилмайди. Фалажнинг ҳарактери аниқлангандан кейин, патологик жараён нерв тизимининг қайси қисмида жойлашганлигини аниқлаш керак бўлади. Бунинг учун фалаж турларини билиш талаб қилинади. Патологик жараён нерв тизимининг қайси қисмида жойлашганлигига қараб, қуйидаги турдаги фалажлар пайдо бўлиши мумкин:

1. Периферик турдаги фалажлар. 2. Спинал турдаги фалажлар. 3. Церебрал турдаги фалажлар. 1. ПЕРИФЕРИК ТУРДАГИ ФАЛАЖЛАР Орқа миянинг олдинги илдизи шикастланганда, шу илдиз иннервация қиладиган мушакларда (миотомда) периферик фалаж белгилари кўрилади. Олдинги илдизни қитиқланиши эса алоҳидаги мушак тутамларида фасцикуляр қисқаришларга олиб келади. Нерв чигаллари зарарланган вақтда ҳаракатни бузилиши шу чигал иннервация қиладиган соҳада периферик фалаж кўринишида бўлади. Шу билан бир қаторда оғриқ, ҳамда сезги бузилиши кузатилади. Алоҳида периферик нерв зарарланганда, шу нерв иннервация қиладиган мушакларда периферик фалаж кузатилади. Бу ҳол зарарланган нервнинг иннервация соҳасидаги терида сезги ўзгариши билан бирга кузатилади. Полиневрит хасталигида периферик нервларнинг ўзакларининг дистал қисми шикастланган бўлиб, бунда қўл ва оёқларнинг пастки қисмларида периферик фалаж белгилари кўрилади, сезги ўзгаришлари эса қўлларда «қўлқоп», оёқларда «пайпоқ» шаклида кузатилади. 2. СПИНАЛ ТУРДАГИ ФАЛАЖЛАР Орқа мия олдинги шохининг зарарланиши сегментар типдаги периферик фалажликка олиб келади. Масалан, орқа миянинг бел кенглигида жойлашган олдинги шох ҳужайралари бир томонлама зарарланса, шу томондаги оёқ мушакларида периферик фалаж, яъни периферик моноплегия юз беради. Башарти орқа мия бел кенглигининг иккала томонидаги олдинги шох зарарланса, у ҳолда оёқларда периферик параплегия юз беради. Шунингдек, орқа миянинг бўйин кенглигидаги олдинги шох бир томонлама зарарланса, шу томондаги қўл периферик моноплегияга учрайди, зарарланиш икки томонлама бўлганда эса иккала қўлда периферик параплегия содир бўлади.

Орқа мия олдинги шохининг зарарланиши натижасида келиб чиқадиган фалажларда сезгини ўзгариши бўлмайди. Сегментар типдаги фалажлар полимиелитга, миелитга ва ён амиотрофик склерозга ҳосдир. Олдинги шохларнинг зарарланиши натижасида келиб чиққан фалажларда мушак атонияси, атрофияси, арефлексияси ва бундан ташқари мушакларнинг фибриляр тортишишлари ҳам кузатилиши мумкин. Ихтиёрий ҳаракат йўлининг орқа миянинг ён тизимчасида жойлашган қисмининг зарарланиши ўтказувчи турдаги спинал ҳаракат ўзгаришларига олиб келади. Ўтказувчи турдаги спинал фалажлар. Орқа мияда содир бўлувчи патологик жараённинг жойлашган ерига қараб, турли хил фалажланиш юз беради. Орқа мия ён тизимчасидаги пирамида йўлининг шикастланиши марказий фалажликка олиб келади. Патологик жараён орқа миянинг қайси қисмида жойлашганига қараб, ҳар хил турдаги марказий фалажлар ҳосил бўлади. Масалан, орқа мия ён тизимчасининг кўкрак қисми бир томонлама зарарланса, шу томондаги оёқда марказий моноплегия юз беради. Бу ҳол кўпинча орқа миянинг экстрамедуляр ўсмасида содир бўлади. Орқа миянинг конуси (S3-5, С1-2) шикастланганда чаноқ аъзоларини (сийдик қопи ва тўғри ичакни) фаолияти бузилади, ҳамда аногенитал соҳада сезги камаяди ёки йўқолади. Бу вақтда фалажлар кузатилмайди. Орқа миянинг бел кенглиги (L2-5, S1-2) зарарланганда, кўп ҳолатда оёқларда пастки периферик фалаж ҳосил бўлади. Баъзи ҳолатларда яъни бел кенглигини айрим сегментлари зарарланганда, оёқларда аралаш параплегия кузатилади, яъни оёқ мушакларини айримларида периферик, айримларида эса марказий фалаж белгилари ҳосил бўлади. Орқа миянинг кўкрак қисми кўндалангига зарарланса, ҳар икки оёқда марказий параплегия юз беради. Бу ҳам кўпинча кўндаланг миелитда, шикастланишларда, интрамедулляр ва экстрамедулляр ўсмаларда учрайди. Патологик жараён орқа миянинг бўйин кенглигининг олдинги шохлари ва ён устунларни икки томонлама зарарлантирса, аралаш

тетраплегия, яъни қўлларда периферик, оёқларда эса марказий параплегия юз беради. Бу ҳол орқа мия бўйин кенглигининг ўсмаси, миелит, сирингомиелия, ён амиотрофик склероз ва шикастланишларда содир бўлади. Шуни айтиб ўтиш керакки, бу хилдаги жараёнларда С8 ва Д1, сегмент ён шохларининг зарарланганлиги туфайли Клод Бернар-Горнер синдроми - энофтальм, миоз (кўз қорачиғининг торайиши) ва полуптоз кўз тирқишини кичрайиши билан рўй беради. Орқа миянинг бўйин қисми кўндалангига зарарланса, марказий тетраплегия юз беради. Агарда патологик жараён орқа мия бўйин қисмининг ярмини зарарлаган бўлса, тананинг шу томондаги қисмида, шунингдек, қўл, оёқда марказий фалаж пайдо бўлади. Орқа миянинг кўндалангини ярми зарарланса Броун-Секар синдроми ҳосил бўлади. Бу синдромда патологик ўчоғ томоннинг паст соҳасида марказий фалаж, чуқур сезги ва қарамақарши томонда эса юзаки сезги ўтказувчи турида ўзгаради. 3. ЦЕРЕБРАЛ ТУРДАГИ ФАЛАЖЛАР Патолгик жараён бош миядан ўтувчи пирамида йўлларини бир томонлама зарарлантирса, қарама-қарши томонда гемиплегия содир бўлади. Бош миянинг қайси қисми зарарланганига қараб, асосан уч хил турдаги церебрал гемиплегия вужудга келади: 1. Альтернирлашган гемиплегия; 2. Капсула гемиплегияси; 3. Пўстлоқ гемиплегия; АЛЬТЕРНИРЛАШГАН ГЕМИПЛЕГИЯЛАР Бу хилдаги гемиплегиялар мия сўғонининг бир томонлама зарарланиши натижасида юз беради. Альтернирлашган гемиплегияда мия сўғонининг зарарланган томонида бош мия ҳаракатлантирувчи нервларининг периферик фалажи, қарамақарши томонда эса гемиплегия ҳосил бўлади. Мия сўғонининг қайси қисми шикастланганига қараб, турли хилдаги

альтернирлашган гемиплегиялар содир бўлади. Масалан, узунчоқ мия бир томонлама зарарланса, бу ердан ўтувчи пирамида йўли ва IX-X-XI-XII бош мия нервлардан бири фалажланади. А) Патологик жараён узунчоқ миянинг бир томонидаги пирамида йўлини ва тил ости нервининг (XII) ўзагини ёки унинг илдизчасини зарарлантирса, Джексон синдроми содир бўлади: шикастланган томонда тил ости нервининг периферик фалажи, қарама-қарши томонда эса гемиплегия юз беради. Б) Патологик жараён узунчоқ миянинг бир томондаги пирамида йўлини ва тил-ютқин, сайёр (IX-X) нервларнинг ҳаракатлантирувчи ўзагини ёки унинг илдизчасини зарарлантирса, Авелис синдроми ҳосил бўлади. Зарарланган томонда юмшоқ танглай билан овоз бойламларининг периферик фалажи, қарама-қарши томонда эса гемиплегия юз беради. В) Патологик жараён узунчоқ миянинг бир томонидаги пирамида йўлини, тил-ютқин, сайёр (XI-IX) ва қўшимча нервнинг (XI) ўзагини зарарлантирса, Шмидт синдроми ҳосил бўлади. Бунда жароҳатланган томонда бульбар фалаж ва бўйин мушакларининг (m. sternoclеidomastoideus, m. trapеzsius) периферик фалажи, қарама-қарши томонда эса гемиплегия содир бўлади. Г) Агар патологик жараён узунчоқ миянинг бир томонидаги пирамидасини, спиноталамик йўлни ва тил-ютқин, сайёр нервларни ҳаракатлантирувчи ўзагини, уч шохли нервнинг сезувчи ўзагини зарарлантирса, Захарченко-Валленберг синдроми ҳосил бўлади: зарарланган томондаги юз терисида оғриқ ва ҳарорат анестезияси, бульбар фалажи, қарама-қарши томонда эса гемипарез ва гемианестезия юз беради. Агар кўприк бир томонлама зарарланса, бу ердан ўтувчи пирамида йўли билан бешинчи, олтинчи ва еттинчи бош мия нервлардан бири фалажланади. А) Патологик жараён кўприкнинг бир томондаги пирамида йўлини ва юз нервининг ўзагини зарарлантирса, Миляр-Гублер синдроми ҳосил бўлади.

Бунинг натижасида зарарланган томонда юз нервининг периферик фалажи, қарама-қарши томонда эса гемиплегия вужудга келади. Б) Патологик жараён кўприкнинг бир томондаги пирамида йўлини ва узоқлаштирувчи нерв (VI) илдизи билан юз нервни ўзагини зарарлантирса, Фовиль синдроми ҳосил бўлади. Шикастланган томонда узоқлаштирувчи ва юз нервларининг периферик фалажи, қарама-қарши томонда эса гемиплегия пайдо бўлади. Кўприкдан ўтувчи пирамида йўллари орқасида тил ости нервининг ўзагига келувчи кортиконуклеар нейронлар ҳам зарарланиши мумкин, шу сабабли қарама-қарши томонда гемиплегия билан бир қаторда тил ости нервининг марказий фалажланиши ҳам содир бўлиши мумкин. Бош мия оёқчасининг асосидаги пирамида йўли ва 3-жуфт нерв ўзаги ёки илдизчаси бир томонлама зарарланса, Вебер синдроми ҳосил бўлади: зарарланган томонда кўзни ҳаракатлантирувчи нерв фалажланади, қарама- қарши томонда эса юз ва тил ости нервларининг марказий фалажи ҳамда гемиплегия юз беради. Расм 57. (альтернирланувчи синдромлар). Капсула гемиплегияси. Маълумки, пирамида йўллари ички капсула орқа оёқчасининг олдинги учдан икки қисми орқали ўтади. Ички капсуланинг бу қисми зарарланганда қарама-қарши томонда юз ва тил ости нервларининг марказий фалажи ва гемиплегия вужудга келади. Капсула гемиплегиясида юқорида кўрсатиб ўтилган ВерникаМанн ҳолати вужудга келади. Нурсимон тож шикастланган вақтда патологик ўчоғдан қарама-қарши томонда баробарсиз марказий гемиплегия кўрилади, чунки бу ердан ўтувчи ҳаракат толалари тарқоқ ҳолида ўтиб, у ёки бу қисми зарарланиши мумкин. Марказ олди пушта ва унинг атрофи зарарланиши натижасида пўстлоқ гемиплегияси содир бўлади. Марказ олди пуштанинг зарарланиши аксари ҳолларда гемиплегияга эмас, балки қарама-қарши томондаги қўл ёки оёқнинг моноплегиясига олиб келади, чунки патологик жараён кўпинча марказ олди пуштанинг ҳамма

қисмини эмас, балки унинг маълум бир қисмини шикастлайди. Масалан, агар марказ олди пуштанинг юқори қисми зарарланса, асосан оёқнинг марказий пўстлоқ моноплегияси вужудга келади. Пўстлоқ моноплегияси қуйидаги ўзига ҳос ҳусусиятларга эга: 1. фалаж қўл ва оёқларнинг дистал қисмларида кучлироқ бўлади; 2. фалажланган қўлнинг дистал қисмларидаги мушаклар бироз атрофияга учрайди. Бунга пўстлоқ атрофияси дейилади. Пўстлоқ атрофиясида дегенератив атрофиялардан фарқли мушакларнинг электрик қўзғалувчанлиги ўзгармайди. Патологик жараён марказ олди пуштани ёки пирамида йўлини ҳар икки томондан зарарлантирса, марказий тетрапарез ёки тетраплегия юз беради. Бундан ташқари, кортико-нуклеар йўлларнинг ҳам икки томонлама зарарланиши псевдобульбар фалажга олиб келади. Бундай ҳолда ютиш қийинлашади, дизатрия ва ихтиёрсиз йиғлаш ва кулиш юз беради. Бирор патологик жараён (ўсма, лептоменингит, цистоцерк ва ҳоказо) таъсирида марказ олди пушта ва унинг атрофи таъсирланса, Джексон эпилепсияси содир бўлади. Бундай эпилепсия тананинг бир томонида ҳуруж билан юз берувчи тоник ва клоник мушак тортишишлари билан ҳаракатерлидир. Патологик жараён марказ олди пуштанинг қайси қисмида жойлашганига қараб, тоник ва клоник тортишишлари оёқ, қўл ёки юз мушакларидан бошланиб, астасекин атрофдаги мушакларга тарқала бошлайди. Бунга Джексон эпилепсияси дейилади. Бу тортишишлар тананинг ҳамма мушакларига тарқалиши ёки қўл, оёқ мушаклари билан чегараланиб қолиши ҳам мумкин.

Адабиётлар: 1. Герасимова М.М. «Нервные болезни». Дарслик. - Тверь. Триада. 2003й. 2. Жан Айкарди «Заболевания нервной системы у детей» в 2-х томах. Дарслик. – Москва. Бином. Лаборатория знаний 2013 й. 3. Маджидова Ё.Н. «Хусусий неврология». Дарслик. -Тошкент. Sharq. 2012 й. 4. Бадалян Л.О. «Детская неврология». Дарслик. - Москва. Медицина. 2001 й. 5. Маджидова Ё.Н. «Соматоневрология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 6. Маджидова Ё.Н., Трошин В.Д., Погодина Т.Г., Хрулев А.Е. «Неотложная неврология». Дарслик. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 7. Маджидова Ё.Н., Содиқова Г.К., Нурмухамедова М.А «Катталар ва болалар неврологик статусини қадамма-қадам текшириш бўйича амалий кўникмалар». Ўқув қўлланма. - Тошкент. ТАМАДДУН. 2017 й. 8. Маджидова Ё.Н., Усманова Д.Д. «Тунельные синдромы». Монография. - Тошкент. Baktria press. 2017 й. 9. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Хайдарова Д.К., Прохорова А.Н. «Умеренные когнитивные нарушения у больных с дисциркуляторной энцефалопатией». Ўқув қўлланма. - Ташкент. ТАМАДДУН. 2015 й. 10. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Азимова Н.М., Ким О.В., Хамидова Н.А. «Частная неврология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Узбекистон миллий энциклопедияси. 2014 й.

Похожие

Сезги доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Координатор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Бош мия нервлари - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Рефлектор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари ва патологияси

Экстрапирамида тизими - тузилиши, вазифаси, патологияси