Бош мия нервлари - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари - Медицина - Рефераты

Бош мия нервлари - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Загружено в:

17.11.2022

Скачано:

0

Размер:

343.333984375 KB

Бош мия нервлари: тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари Режа: Зарарланиш синдроми.  Болалар ва катталарда текшириш усули.  Шикастланиш белгилари  Болалар ва катталарда текшириш  Усуллари  Шикастланиш белгилари  Нервни шикастланиши  Болалар ва катталарда текшириш  Усуллари  Зарарланиш белгилари  Болалар ва катталарда текшириш  Усуллари  Болалар ва катталарда текшириш  Усуллари  Ҳаракатлантирувчи қисми  Жуфт тил ости нерви  Псевдобульбар фалаж

Бош мия нервлари 12 жуфт бўлиб, улар вазифасига қараб 3 гуруҳга: ҳаракатлантирувчи, сезувчи ва аралаш нервларга бўлинади. Ҳаракатлантирувчи нервларга III, IV, VI, XI, XII жуфт, сезувчи нервларга - I, II, VIII жуфт, аралаш нервларга таркибида ҳаракатлантирувчи ва сезувчи толалари бўлган V, VII, IX, X бош мия нервлари киради. Kраниал нервлар. 1. Ҳид сезиш нерви 2. Kўрув нерви 3. Kўзни ҳаракатлантирувчи нерв 4. Ғалтак нерви 5. Уч шохли нерви 6. Узоқлаштирувчи нерв 7. Юз нерви 8. Oралиқ нерви 9. Дахлиз чиғаноқ нерви 10. Tил-ютқин нерви 11. Aдашган нерв 12. Қўшимча нерв 13. Tил ости нерви I жуфт - хидлов нерви (n.n.olfactorius). 49- расм. Ҳид сезиш нерви. 1. Ички буруннинг ҳид сезиш толалари 2. Ташқи бурун ҳид сезиш толалари

3. Ҳид сезиш пиёзчаси 4. Ҳид сезиш нерви 5. Ғалтаксимон суякнинг илматешик пластинкаси 6. Ҳид сезиш тракти 7. Қанотсимон танглай тугун ива унинг шохчалари 8. Қанотсимон канал нерви 9. Kaттa тoш нерви 10. Чуқур тош нерви Мазкур нерв 3 нейрондан ташкил топган. Бу нервнинг рецепторлари бурун бўшлиғининг юқориги чиғаноғи ва тўсиғидаги шиллиқ пардада жойлашган. Бу ерда 5 см2 майдонини ташкил қиладиган юқори даражада ривожланган нейроэпителиал тўқима жойлашган. Уларнинг умумий сони таҳминан бир млн-га яқиндир. Ҳид билиш толаларида нерв қўзғалиши ҳосил бўлиши учун камида 40 та нерв толалари қитиқланиши керак. Ҳосил бўлган қўзғалиш I нейроннинг аксонлари, яъни 15-20 та ҳид билиш ипчалари орқали олдинги калла чуқурчасига ғалвирсимон суякнинг илма-тешик пластинкаси орасидан ўтади ва бош мия пешона бўлагини пастки юзасида жойлашган ҳидлов пиёзчасида (bulbus olfactorius) тугайди. II нейрон ҳидлов пиёзчаси ҳужайралари аксонлари ҳидлов трактини (tractus olfactorius) ҳосил қилади ва ҳидлов учбурчаги (trigonum olfactorius), олдинги илма-тешик модда ва тиниқ тўсиқда (septum pellicidum) жойлашган пўстлоқ ости ҳидлов марказларида тугайди. Шу соҳалар ҳужайраларидан бошланган III нейрон аксонлари қисман кесишма ҳосил қилиб, бир қисми қадоқсимон тананинг тепасидан, бир қисми пастидан ўтиб, ҳидлов пўстлоқ маркази, чакка бўлагини медиал юзасида жойлашган гиппокамп пуштасининг илмоғида (uncus gyri hyppocampi) да тугайди. Ҳидлов анализатори ҳидли моддаларни қабул қилиш, уларни ажрата билиш ва тўғри тасаввур этиш вазифасини бажаради.

Болалар ва катталарда текшириш усули. Ҳидлов нервини текшириш ҳар хил хушбўй ҳидли моддалар (ялпиз, камфора мойи, валериана ва бошқалар) солинган идишчалар ёрдамида олиб борилади. Бунинг учун беморнинг кўзи юмилиб, бурун тешигига алоҳида ҳидли моддалар ҳидлатилади ва уларнинг номлари сўралади. Кучли ҳидли модда (масалан: новшадил спирт) қўллаш ман этилади, чунки улар уч шохли нерв рецепторлари билан қабул қилинади. Чақалоқ ва ёш болаларда ҳид билиш уларни ҳидли моддаларга берадиган юз мимикаси ва имо-ишора реакциясига қараб хулоса қилинади. Зарарланиш синдроми. Ҳидлов нерви шикастланганда қуйидагилар кўрилади: Аносмия - ҳид билишни йўқолиши, гипосмия - пасайиши, гиперосмия - кучайиши, дизосмия - нотўғри қабул қилиниши. Икки томонлама гипосмия ёки аносмия кўпинча бурун бўшлиғини касаллигида (ринит, грипп ва бошқалар), учрайди. Бир томонлама гипо - ёки аносмия ҳидлов нерви, пиёзчаси ҳидлов учбурчаги, олдинги илма-тешик модда ва тиниқ тўсиқнинг шикастланишида учрайди. Масалан: бош мия пешона бўлагини пастки юзасидаги ўсма, абцесс, пардаларининг яллиғланиши, қон қуйилганда, калла суягининг пешона қисми дарз кетганда ёки синганда, ғалвирсимон бўшлиқ яллиғланганда (этмоидит), бир томонлама гипо - ёки аносмияга олиб келади. Гипосмия яна қандли диабет, гипотириоз, склеродермия, ҳамда баъзи дорилар таъсирида (пенициллин, L-дофа) ҳам учраши мумкин. Вақти-вақти билан йўқ ҳидларнинг касал томонидан сезилиши ҳид билиш галлюцинацияси дейилади. Бу ҳолат ҳидлов нервининг пўстлок марказини қўзғатилганда пайдо бўлади. Гиперосмия, дизосмия касаллиги аёлларда хомиладорлик вақтида учраши мумкин.II жуфт кўрув нерви(n opticus) тузилиши ва физиологияси ва зарарланиш белгилари 50- расм. Kўриш нерви. 1. Kўриш нерви

2. Kўрув нерви xиaзмаси 3. Kўрув тракти 4. Taшқи тиззасимон тана 5. Meйeр қовузлоғи 6. Пих эгати 7. Kўрув йўли шуъласи Кўрув нерви 4 та нейрондан ташкил топган I, II, III нейронлари кўз олмасининг тўр пардасида жойлашган. Iнейронни кўрув ҳужайралари (таёқчаларва колбачалар) дейилади. Кўрув таёқчалари кўз олмасининг тўр пардаси атрофида, колбачалар эса шу парда марказида жойлашган. Сариқ доғ (macula lutea) тўр парданинг марказида жойлашган бўлиб, унда ҳам колбачалар бўлади. Бу доғ атрофдаги нарсаларни тасвирини аниқ кўриш имкониятини беради. Колбачалар кундузи рангни кўришни, таёқчалар кечаси оқ-қорани кўришни таъминлайди. Кўрув ҳужайра ўсимталарида родопсин деган модда бўлиб, у таъсиротларни нерв қўзғалишига айлантириб беради ва бу қўзғалиш I нейрондан II биполяр, сўнг III нейронга - ганглиоз ҳужайраларга ўтказилади. Ганглиоз ҳужайралар аксони кўрув нервини ҳосил қилади. У кўрув тешиги (foramen opticum) орқали калланинг олдинги чуқурчасига киради, ва бош мия пешона бўлагини остида жойлашади. Бу ерда икки томондан келаётган нервлар бир-бирига яқинлашиб, ўзаро тўлиқ бўлмаган кесишмани (chiаsma opticum) ҳосил қилиб кўрув трактига ўтиб кетади. Бу кесишманинг ҳосил бўлишида фақат тўр пардани бурун томондаги ярмиси -назал группа ҳужайра аксонлари иштирок этади. Тўр парданинг чакка ярми -темпорал группа ҳужайра аксонлари эса кесишмада қатнашмайди. Шундай қилиб, кўрув йўли тўр пардадан то кесишмагача

бўлган масофа оралиғида кўрув нерви дейилади. Кесишмадан кейинги йўл кўрув тракти (trаctus opticus) дейилади. Кўрув тракти иккала кўз олмаси тўр пардасининг бир хил томонидан келаётган толалардан ташкил топган. Кўз олмасида нурларни учун, кўз олмасининг ташқи қисмидаги нарсалар тўр парданинг ички қисмига ва аксинча, ички томонидаги нарсалар ташқи қисмига тушади. Шунинг учуп чап кўрув тракти қўзғалишни ўнг кўрув майдонидан, ўнг тракти эса чап кўрув майдонидан ўтади. Кўрув тракти тепа томонга йўналиб, мия оёқчаларини эгиб ўтади ва ташқи тиззасимон тана (corpus geniculatum laterаlis), кўрув бўртиғи ёстиғи (pulvinar thаlаmi) ва тўрт тепаликнинг юқориги тепачаларида (colliсuli superior) жойлашган пўстлоқ ости кўрув марказларида тугайди. IV нейроннинг аксонлари ташқи тиззасимон танадан бошланиб, ички капсулани олдинги оёқчасидан ўтиб, кўрув нурларини (corona radiаta) тутамини ҳосил қилади ва бош мия энса бўлаги пўстлоғини ички юзасида жойлашган пих эгати (sulcus calcarinus), пона (cuneus) ва тил пушталарида (gyrus lingualis) жойлашган кўрув марказида тугайди. Болалар ва катталарда текшириш усули. Кўрув нервини функционал ҳолатини текшириш учун қуйидаги усулларни қўлланилади: 1. Кўриш ўткирлиги. 2. Кўриш майдони. 3. Ранг ажратиш қобилияти 4. Кўз туби. Кўриш ўткирлигини катталарда текшириш ҳар хил катталикда ёзилган ҳарфлар ёки сонлар (Сивцев жадвали) ёрдамида олиб борилади. Болаларда кўриш ўткирлиги турли шаклда чизилган расмлар ёрдамида текширилади. Жадвал яхши ёритилган жойга қўйилиб, текширилаётган одам билан жадвал орасидаги масофа 5 метр бўлиши керак. Кўриш ўткирлиги ҳар бир кўзда алоҳида (иккинчи кўзни ёпиб) бир қатордан 10 қаторгача ҳарфларни

шифокор томонидан таёқча ёрдамида кўрсатиб текширилади. Нормал ҳолатда текширилувчи жадвал 10 қаторни қийналмасдан ўқиши керак. Шунга кўрув ўткирлиги яъни visus бирга тенг бўлади (vis D=1,0 vis S=1,0). Янги туғилган чақалоқда кўриш ўткирлигини аниқлаб бўлмайди. Уларда фақат кўриш ёки кўрмаслиги ёруғликка берган реакция асосида, бир ёшгача бўлган болаларда кўриш ўткирлиги кўз олдидаги предметларни кўриши, уларни ҳаракатини кузатиши ва кўз тубини кўриш асосида аниқланади. Уларда кўриш ўткирлиги 0,01 га тенгдир. Кўриш майдонини периметр ёрдамида текширилади. Кўриш майдони бир нуқтага қараб, кўз олмасини ҳаракат қилдирмасдан туриб атроф муҳитни кўришдир. Бу майдонни текшириш учун бемор даханини периметрга қўяди, бир кўзини беркитиб, очиқ кўзи билан эса периметрнинг марказий нуқтасига қарайди. Шифокор махсус таёқчани периметр ёйи бўйлаб, юқоридан пастга, ичкаридан ташқарига қараб юргазади. Бемор периметр ёйининг марказий нуқтасига қараб турганда таёқчани кўради. Қачонки бемор таёқчани кўриш майдонида кўрмаса, кўргунгача бўлган ўлчам кўриш майдонининг чегараси бўлади. Худди шу усул билан иккинчи кўзда ҳам текшириш олиб борилади. Нормада оқ ранг учун кўриш майдони: ташқарига - 90°, ичкарига - 60°, тепага - 60° ва пастга 70° ни ҳосил қилади. Касаллик варақасига кўриш майдони қуйидагича ёзилади: 60° 60° 70° OD 70° OS Қизил ранга кўриш майдони 20-25° камроқ бўлади. Рангни аниқлашни текшириш учун махсус Рабкин жадвалидан фойдаланилади. Бунинг учун кўрсаткичнинг варақаларини очиб, беморга кўрсатилади ва у ёзилган сон ёки шаклларни айтиб бериши лозим. Кўз тубини офтальмоскоп ёрдамида текширилади. Нормада кўз туби оч-қизил рангда бўлиб, кўрув нервининг маркази (диски) думалоқ,

чегаралари аниқ бўлади. Кўрув нервининг марказидан ташқарига қараб қон томирлар кўрилади, артериал ва вена қон томирларининг йўғонлигини нисбати 2:3 бўлади. Шикастланиш белгилари Кўриш ўткирлигини пасайиши - амблиопия; йўқолиши - кўрлик (амавроз) дейилади. Кўрув нервининг шикастланиши шу томонда амблиопия ёки амаврозга олиб келади. Кўрув нервининг кесишмаси тўлиқ шикастланганда 2 томонлама амавроз рўй беради. Кўриш майдонини ярмини тушиб қолиши - гемианопсия дейилади. Бир хил томонлама (гомоним) ва 2- ҳар хил томонлама (гетероним) гемианопсия тафовут қилинади. Кўрув нервларининнг кесишмасини ташқи томонлари шикастланганда биназал гетероним гемианопсия, ички марказий қисми шикастланганда битемпорал гетероним гемианопсия пайдо бўлади. Кўрув тракти, ташқи тиззасимон тана шикастланганда гомоним гемианопсия ҳосил бўлади. Ўнг томондаги кўрув тракти ёки ташқи тиззасимон тана шикастланганда чап томонлама гемианопсия ва аксинча чапдаги юқорида кўрсатилган қисмлар шикастланганда ўнг томонлама гемианопсия пайдо бўлади. Бош мия пўстлоғининг пона пуштаси шикастланганда пастки квадрант, тил пушта зарарланганда эса тепа квадрант гемианопсия пайдо бўлади. (Гемианопсияларнинг расми). Пих эгатининг қитиқланиши кўриш галлюцинациясига олиб келади 18-19 Бродман майдонларини шикастланиши ранг ажратиб олиш қобилиятини йўқолишига олиб келади. Ахроматопсия - ранг ажратиб олиш қобилиятини йўқолиши; дальтонизм - туғма қизил ва яшил рангларни ажрата олмаслик. Кўз туби ҳар хил патологик ўзгаришларда турлича бўлади: кўрув нервини сўрғичининг неврити бош мия ва унинг пардалари яллиғланганида, бирламчи атрофияси эса невритдан кейин ёки оғир дегенератив касалликларда рўй беради. Кўрув нервлари сўрғичларининг димланиши калла суяги ичидаги босимни олиб кетиши натижасида содир бўлади (ўсма, гидроцефалия ва бошқалар). Бу патологик ўзгаришда кўрув

нервлари сўрғичларининг шишиб кетиши, чегараларининг аниқлигини бузилиши, артерия қон томирларини баъзи жойларини кўринмай қолиши (промененция), баъзи ҳоллларда қон қуйилиши кузатилади. Узоқ вақт давом этган кўрув нерви сўрғичининг димланиши иккиламчи атрофияга олиб келади. (Кўз тубининг патологик расми). III жуфт - кўзни ҳаракатлантирувчи нерв (n oculomotorius). IV жуфт - ғалтак нерв (n. trochlearis). VI жуфт - узоқлаштирувчи нерв - (n. abducens) III жуфт - кўзни ҳаракатлантирувчи нерв 2 нейрондан ташкил топгандир. I нейрон бош мия пўстлоғининг ўрта пешона пуштасидан бошланиб, унинг аксонлари ички капсуланинг тиззасидан ўтиб қисман кесишма ҳосил қилади ва юқориги икки тепачалар сохасида жойлашган ўзакда тугайди. Бу ўзак 5 та ўзакчалардан иборат: I - жуфт - майда ҳужайрали Якубович ўзаги. I - ток майда - ҳужайрали Перлия ўзаги. Йирик - ҳужайрали ўзакдан бошланадиган II нейроннинг аксонлари пастга тушиб, қизил ўзакни кесиб ўтади ва мия оёқчасининг ички юзасидан чиқади. Кейинги йўлида II нейрон бош мия пардаларини тешиб, ғовак синусдан (sinus cavernosus) ўтади ва кўз косасини юқориги тирқиши (fissure orbitаlis superior) орқали кўз косасига кириб кўз олмасининг қуйидаги мушакларини иннервация қилади. 51-расм. Кўзни ҳаракатлантирувчи нерв. 1. Юқориги қовоқни кўтарувчи мушак 2. Юқориги тўғри мушак 3. Ички тўғри мушак

4. Пастки қийшиқ мушак 5. Ички тўғри мушак 6. Пастки тўр тепалик 7. Юқориги тўр тепалик 8. Якубович ўзаги 9. Перлиа ўзаги a) Чап кўзни ҳаракатлантирувчи нерв зарарланиши: ташқарига қараган ғилайлик ва мидриаз. б) Ғилайлик тепага қараганда кучаяди. в) Ташқи томонга қараган ғилайлик ҳолати. 1. Юқори қовоқни кўтарувчи мушак ─ m.levator palpebrae superior 2. Юқориги тўғри мушак ─ m.rectus superior 3. Ички тўғри мушак ─ m.rectus medialis 4. Пастки тўғри мушак ─ m.rectus inferior 5. Пастки қийшиқ мушак ─ m.obliquus inferior Якубович ва Перлиа ўзаклари ҳужайраларининг аксонлари худди юқорида кўрсатилган йўл билан ҳаракатланиб , кўз қорачиғини торайтирувчи (m. sphincter pupillae) ва киприкли мушакларини (m. ciliaris) иннервация қилади . IV - ғалтак нерви, 2 та нейрондан иборат. Биринчи нейроннинг ҳужайралари мия пўстлоғининг III жуфт нерви жойлашган жойидадир. Биринчи нейроннинг аксони худди III нервнинг аксонига ўхшаш йўлдан боради, қисман кесишма ҳосил қилади ва пастки тепачалар сохасида жойлашган ўзакда тугайди. Бу ўзак ҳужайралари аксонлари II нейронни ҳосил қилиб, Силвий сув йўлини айланиб ўтади ва мия оёқчасини ташқи

юзасидан чиқади. Нерв кўз косасининг юқориги тирқиши орқали кириб юқориги қийшиқ мушакни иннервация қилади. Бу мушак қисқарганда кўз олмасини пастга ва ташқарига буради. 52- расм. Ғалтак нерви. 1. Ғалтак ва узоқлаштирувчи нервлар 2. Юқори қовоқни кўтарувчи мушак 3. Kўз олмаси 4. Taшқи тўғри мушак 5, 7. Узоқлаштирувчи нерв 6. Уч шохли нервнинг юқориги шохчаси 8. Ички уйқу артерияси 9. Ғалтак нерви 10. Юқориги қийшиқ мушак 11. Kўрув нерви 12. Юқориги тўғри мушак a) кўзни пастга ва чапга ҳаракатлантириш б) кўзни пастга ва ўнгга ҳаракатлантириш в) ғилайликни пастга қараганда кучайиши г) кўз олмаларини ҳамкор ҳаракати д) чапга қараганда чап кўз олмасини ҳаракатсиз туриши VI жуфт - узоқлаштирувчи нерв, 2 та нейрондан тузилган I марказий нейроннинг тузилиши юқоридаги III ва IV жуфт нервларининг I нейронининг тузилиши каби. Биринчи нейрон ромбсимон чуқурчанинг юқориги учбурчагининг тубида жойлашган ўзакда тугайди. Шу ўзак ҳужайралари

аксонларидан ҳосил бўлган VI жуфт нерв Варолий кўприги ва узунчоқ миянинг пирамидаси ўртасидаги эгатдан чиқади. Нерв олдинга йўналиб кўз косасининг юқориги тирқиши орқали кўз косасига киради ва ташқи тўғри мушакни (m. rectus lateralis) иннервация қилади. Соғлом одам кўзларининг биргаликдаги ҳаракати кўз олмасининг алоҳида мушакларини қисқариши туфайли бўлади. Бундай кўз олмасининг биргаликдаги ҳаракатини орқа бўйлама йўл (fasciculis lоngitudincalis pоsterior) таъминлайди. III жуфт нерв ўзагининг олдинги томонида жойлашган Даршкевич ўзагининг аксонлари орқа узун йўлини ҳосил қилиб, у экстрапирамида тизими, дахлиз нервининг ўзаги, мияча ва кўрув, эшитув пўстлоқ ости марказлари билан боғланиш ҳосил қилади. Ўз навбатида орқа узун йўл кўз олмасини ҳаракатлантирувчи нервларнинг ўзаклари билан ҳам боғланган. Орқа узун йўлининг пастга тушадиган толалари орқа миянинг олдинги шохида тугайди. Бундай III, IV, VI жуфт нервларнинг мураккаб боғланишлари кўз олмасининг биргаликда ҳаракатини таъминлайди, ҳамда кўз олмасини товуш келган томонга бурилишга ёрдам беради. БОЛАЛАР ВА КАТТАЛАРДА ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ Бу уч (III, IV, VI) жуфт нервларни текшириш биргаликда олиб борилади. Бунинг учун: 1. Беморнинг шикоятига ва унинг ташқи қиёфасига эътибор берилади, кўриб турган нарсаларни 2 та кўриши (диплопия) бор, йўқлиги аниқланади. 2. Кўз тирқишининг катта ёки кичиклиги текширилади: птоз - юқориги қовоқни пастга тушиб, кўз ёриғини беркитиб қўйиши, полуптоз - юқори қовоқни бироз пастга тушиб, кўз ёриғининг кичрайиб қолиши.

3. Кўз олмасининг ҳолати текширилади: экзофтальм - кўз олмасининг бўртиб чиқиши. Энофтальм - кўз олмасининг ичкарига ботиши. 4. Кўз олмасининг ҳар икки томонга ҳаракати текширилади. Бунинг учун бемор болғачани ҳар томонга ҳаракатини кўзи билан кузатади. 5. Кўз олмаларини ҳолати текширилади. Ғилайлик, ичкарига қараган ғилайлик (strabismus divergens) ташқарига қараган ғилайлик (strabismus convergens). 6. Нистагм бор-йўқлиги текширилади. Нистагм деб, кўз олмаларини ташқарига, ичкарига, юқорига ва пастга қарагандаги ритмик ҳаракатига айтилади. 7. Кўз қорачиғини шакли, катта-кичиклиги текширилади. Нормада уларнинг катталиги бир хил ва думалоқ шаклда бўлади. Кўз қорачиқларининг ёруғликка реакцияси текширилади: А). Кўз қорачиғини ёруғлик таъсирига тўғридан-тўғри ўзгаришини текшириш учун шифокор касалнинг иккала кўзини қўли билан беркитади. Кейин гоҳ ўнг, гоҳ чап қўлини бемор кўзидан олиб, кўз қорачиғининг ўзгаришига қарайди. Нормада кўз қорачиғи қоронғуликда кенгаяди, ёруғ тушганда тораяди. Б). Кўз қорачиғини ёруғликка ҳамкор реакциясини ўзгаришини текшириш учун шифокор қўли билан бемор кўз қорачиғини бирини беркитади, 2-очиқ кўзининг қорачиғи кенгаяди. Текшириш алоҳида ҳар икки томонлама олиб борилади. В). Кўз қорачиғининг конвергенция ҳолатини текшириш учун касал бирорта нарсага /болғачага/ қарайди, сўнгра болғача аста-секин бурун томон ҳаракат қилдирилади. Бу вақтда кўз қорачиғи торайиб, бурун томон ҳаракатланади ва бир бирига яқинлашади. Г). Кўз қорачиғини аккомодация ҳолатини текшириш учун касал олдин узоқда турган нарсага қарайди, қорачиғ кенгайиб, кўз олмаси бўртади,

кейин бурун олдига қўйилган нарсага бирданига қарайди. Бу вақтда кўз қорачиқлари тораяди ва кўз олмаси ичкарига ботади. ШИКАСТЛАНИШ БЕЛГИЛАРИ III жуфт нервни шикастланиши: 1. Касал нарсаларни 2 та бўлиб кўринишига (диплопияга) шикоят қилади. Унда қуйидаги белгилар пайдо бўлади: 2. Птоз ёки полуптоз, экзофтальм, 3. Ташқи томонга қараган ғилайлик, 4. Горизонтал нистагм, 5. Кўз олмасининг ичкарига, тепа ва пастга ҳаракатини сусайиши ёки бўлмаслиги кузатилади. 6. Кўз қорачиқларини ҳар хил катталиги - анизокория. Шикастланган томонда мидриаз - кўз қорачиғини кенгайиши юз беради. Аргайле-Робертсон белгилари. IV НЕРВНИ ШИКАСТЛАНИШИ 1. Диплопия, асосан пастга оёқ остига қараганда бўлади. 2. Кўз олмасининг пастга ва ташқи томонга ҳаракати сусаяди ва у қисман тепа ва ичкарига қараган ҳолатда бўлади. VI ЖУФТ НЕРВНИ ШИКАСТЛАНИШИ 1. Кўз олмасининг ташқи томонга ҳаракати чегараланган ва ичкарига қараган ғилайлик ва ташқарига қараганда диплопия бўлиши кузатилади. Орқа узун йўл шикастланганда кўз олмаларининг биргаликдаги ҳаракати бузилиб, касал бир нуқтага тикилиб қолади. Шунга нигоҳ фалажи дейилади.

Бундай фалаж орқа узун йўлни Варолий кўпригида, мия оёқчаларида, кортиконуклер йўлларини, мия пўстлоғини пешона қисмини (8 Бродман майдони) шикастланишида пайдо бўлади. Уч шохли нервнинг (n. trigeminus) тузилиши ва вазифаси Уч шохли нерв фаолиятига нисбатан аралаш нерв бўлиб, унинг таркибида сезувчи ва ҳаракатлантирувчи толалари бор. Сезувчи қисми учта нейрондан иборат. Биринчи нейрон чакка суяги пирамидасининг уч шохли нерв ботиқлигида миянинг қаттиқ пардаси ҳосил қилган бўшлиқда жойлашган ярим ой шаклидаги Гассер тугуни ҳужайралари. Бу ҳужайраларнинг аксонлари уч шохли нервнинг сезувчи илдизини ҳосил қилиб, Варолий кўприги, ўрта мия, узунчоқ мия ва орқа миядаги сезувчи ўзакларга йўналади. Уларнинг дендритлари эса нервнинг учта шохини: 1-шох, кўз нерви (n. ophtalmicus), 2-шох, юқори жағ (n. maxillaris) ва 3 шох, пастки жағ нервини (n. mandibularis) ҳосил қилиб периферияга йўналади. 1) Кўз нерви тугундан бошланиб, кўз косасининг юқориги тирқиши орқали кўз косасига киради ва қуйидаги шохларга бўлинади: а). Кўз ёш нерви (n. lacrimalis) бу нерв кўз шиллиқ пардасининг ташқи томонини, юқориги қовоқни ва кўзнинг ички бурчаги терисини иннервация қилади. б). Бурун - киприк нерви (n. nasociliaris) кўзнинг, буруннинг шиллиқ пардаларини, пешона, понасимон бўшлиқларни, ғалвирсимон суякнинг орқа қисмини, бурун терисини ва бош мия қаттиқ пардасини иннервация қилади. в) пешона нерви пешона терисини, устки қовоқ, кўзнинг медиал бурчаги терисини ва конъюнктивани иннервация қилади. 2. Юқори жағ нерви уч шохли тугундан бошланиб олдинга йўналади ва юмалоқ тешик орқали қанот-танглай чуқурчасига чиқиб қуйидаги шохларга бўлинади: а). ёноқ нерви (n. zуgomoticus), чакка ва ёноқ соҳасининг терисини иннервация қилади.

б). понасимон - танглай нервлари (n.sphenopalatini) ғалвирсимон суякнинг орқа қисмини, понасимон бўшлиқни, бурунни, ҳиқилдоқни, юмшоқ ва қаттиқ танглай ва танглай муртаги шиллиқ пардасини иннервация қилади. в). кўз косасининг пастки нерви (m. infraorbitalis) ўз номидаги тешик чиқиб пастки қовоқ терисини ва шиллиқ пардасини, кўз косаси ости терисини, тишларни, ҳамда гаймор бўшлиғи шиллиқ пардасини иннервация қилади. г ). юқориги милк нервлари (n. gingivalis superiores). Бу нервнинг шохчалари тиш чигалини ҳосил қилади ва юқори жағнинг милкини , тишларини , гаймор бўшлиғи ва лунж шиллиқ пардаси рецепторларини ҳосил қилади . 53- расм. Уч шохли нерв. 1. Уч шохли нерв 2. Kўз нерви 3. Бурун киприк нерви 4. Кўз ёш бези нерви 5. Пешона нерви 6. Kиприк тугуни 7. Юқориги жағ нерви 8. Юқориги алвеоляр шохчаси 9. Лунж нерви 10. Даҳан нерви

11. Tил нерви 12. Пастки жағ ости тугуни 13. Пастки алвеоляр нерв 14. Қулоқ тугуни 3. Пастки жағ нерви (n. mаndibularis) юқорида кўрсатилган кўз ва юқори жағ нервларидан фарқли равишда аралаш нервдир. Унинг таркибида сезувчи ва ҳаракатлантирувчи ва таъм билувчи нерв толалари бор. Бу нерв калла суягидан овал тешик (foramen ovalaе) орқали чиқиб, пастки жағ каналига киради (canalis mandibularis), унинг охирги шохи энгак нерви (n. mentаlis) номи билан, энгак тешигидан (foramen mentalе) чиқади. Пастки жағ нервининг сезувчи толалари ташқи эшитув йўли терисини, ноғора пардани, қулоқ супрасининг олдидаги терини, пастки жағни, энгак, оғиз бурчаги терисини, пастки лабни, оғиз бўшлиғини ва милк шиллиқ пардаларида рецепторларини ҳосил қилади. Пастки жағ нервининг қаттиқ парда шохчаси бош мия қаттиқ пардасини иннервация қилади. 3. Пастки жағ нервининг тилнинг сезувчи нерви шохи таркибидаги сезувчи толалар тилнинг олдинги 2/3 қисми, оғиз бўшлиғи шиллиқ пардасидан оғриқ ва ҳарорат сезгисини қабил қилади. Унинг таркибига юз нерви шохи ноғора торидан қўшилган парасимпатик толалар тил ости ва жағ ости безларини иннервация қилади. Гассер тугуни ҳужайралари аксонлари қўшилиб, уч шохли нервнинг илдизини (corni n. trigemeni) ҳосил қилади ва Варолиев кўпригининг олдинги - ён юзасини ўрта қисмидан киради. Сўнг пастга ва юқорига йўналувчи толаларга бўлинади. Пастки йўналувчи толалари узунчоқ мия орқали орқа миянинг IV-бўйин сегментигача етиб боради ва сезувчи ўзакда (nucleus sensorius) тугайди. Бу ўзакда оғриқ ва ҳароратни сезувчи толалари тугайди.

Юқорига кўтарилувчи толалар Варолий кўпригида жойлашган, сезувчи ўзакда - (nucl. terminalis) тугайди. Бу ўзакда асосан чуқур ва тактил сезги толалари тугайди. Уч шохли нервнинг бу иккала сезувчи ўзагида II нейроннинг ҳужайралари жойлашган бўлиб, уларнинг аксонлари қарамақарши томондан келувчи аксонлар билан кесишма ҳосил қилгач, юқорига кўтарилади ва ички қовузлоққа (lemniscus medialis) га қўшилади. У мия оёқчасидан ўтиб, кўрув бўртиғини ташқи ўзагида (nucleus lateralis) тугайди. Кўрув бўртиғининг бу ўзагида III нейрон ҳужайралари жойлашган бўлиб, уларнинг аксонлари ички капсула орқа оёқчасини орқа томонидан ўтиб, марказ орқа пуштанинг пастки қисмида тугалланади. Уч шохли нервнинг ҳаракатлантирувчи қисмини I нейрони марказ олди пуштанинг пастки 1/3 қисмидан бошланиб, ички капсуланинг тиззасидан ва мия оёқчасидан ўтади. Бу нейрон қисман кесишма ҳосил қилади ва ҳаракатлантирувчи ўзакда (nucleus motorius) тугайди. Бу ўзакда ҳаракатлантирувчи қисмнинг II нейрони ҳужайралари жойлашган бўлиб, уларнинг аксонлари уч шохли нервнинг ҳаракатлантирувчи илдизини (ramus motorius) ҳосил қилиб, кўприкнинг ўрта қисмидан чиқади. Сўнгра уч шохли нервнинг III-шохи - пастки жағ нерви билан биргаликда калладан чиқиб, чайнов мушакларини: чакка мушаги (m.temporalis), чайнов мушаги (m.masseter), латерал ва медиал қанотсимон мушаклар (m.pterуgoidei lateralis et medialis), шунингдек танглай чодирини тарангловчи, ноғора пардани тарангловчи, жағ-тил ости ва икки қоринли мушакни олдинги қоринчасини иннервация қилади. БОЛАЛАР ВА КАТТАЛАРДА ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ 1. Сезги қисмини текшириш. Биринчи навбатда беморнинг шикояти сўралади. Бу нерв шикастланганда жароҳатланган тармоқ соҳасида қаттиқ чидаб бўлмайдиган ҳуруж билан оғриқ пайдо бўлади. Бу уч шохли нервнинг невралгиясида

учрайди. Беморнинг шикоятлари сўраб билингандан кейин объектив текширишга ўтилади: 1). Уч шохли нерв тармоқларининг ташқарига чиқиш тешикларини босиб текшириш (Валле нуқталари). Бунинг учун foramen supraorbitalе, infraorbitalе et mentalе соҳалари босиб кўрилади. Уч шохли нервнинг неврит ёки невралгиясида зарарланган шохнинг суякдан чиқадиган соҳалари босилганда қаттиқ оғриқ пайдо бўлади. 2). Оғриқ, ҳарорат ва тактил сезгиларни текшириш. Булар сезги тизимида кўрсатилган усуллар ёрдамида юз териси ва бошнинг сочли қисмининг олдинги учдан бир соҳада текширилади. 3). Таъм билишни текшириш. Таъм билиш сезгиси тилни олдинги 2/3 қисмида текширилади. Бунинг учун мазаси ҳар хил бўлган (ширин, шўр, нордон ва аччиқ) моддалардан фойдаланилади. Бу моддаларнинг биридан пипетка орқали тилнинг устига 1-2 томчи томизилади. Текширилувчи киши тилини орқага тортмасдан, олдиндан шу моддаларни номи ёзилган коғоздан, сезган таъмини кўрсатиб бериши лозим. Таъм билиш тилни ўнг ва чап ярмида алоҳида-алоҳида текшириб кўрилади. Ёш болаларда таъм билишни текширилаётган вақтда боланинг юзини буриштиришига қараб билиш мумкин. 2. Ҳаракат қисмини текшириш. 1). Текширилувчидан оғзини кетма-кет очиб-ёпиш сўралади. Бу пайтда пастки жағнинг ҳаракатига эътибор бериш керак. Нормал ҳолатда оғиз осонлик билан очилади ва бунда пастки жағ ўнг ёки чап томонга оғмай, ўртада туради. 2). M. masseter, temporalis ва pterigoideus medialis et lateralis нинг тинч ҳолатда ва чайнаш вақтидаги таранглигини пайпаслаш ёрдамида текширилади. 3). Чайнов мушакларини қувватини текшириш учун текширилувчи оғзини очиб туриб, қаршилик қилган ҳолатда текширувчи куч билан бемор

оғзини ёпишга ҳаракат қилади. Одамда чайнов мушакларининг қуввати 5 баллик система ёрдамида аниқланади. ЗАРАРЛАНИШ БЕЛГИЛАРИ Уч шохли нервни шикастланишида шу нервнинг неврити, невралгияси ёки невралго-неврити учраши мумкин. Уч шохли нервнинг зарарланишида оғриқ, температура ва тактил анестезияси, гипестезияси ёки гиперестезияси пайдо бўлиши мумкин. Агар n.ophtalmicus зарарланса, юқоридаги белгилар билан бир қаторда конюктивал ва корнеал рефлекслар сусаяди ёки йўқолади. Башарти n.mandibularis шикастланса оғриқ бўлиши, сезгиларни пасайиши ёки йўқолиши билан бир қаторда тилнинг олдинги 2/3 қисмида таъм билиш сусаяди (гипоэгейзия) ёки йўқолади (агейзия). Шунингдек чайнов мушаклари фалажланади. Чайнов мушакларининг атрофияга учраш, чайнов вазифасини бузилиши, пастки жағнинг ўнг ёки чап томонга оғиши (девиация) чайнов мушакларини қувватини сусайиши, яъни ва мушакларнинг фалажи билан кечади. Гассер тугуни ёки уч шохли нервнинг илдизи Варолий кўприги олдида зарарланган тақдирда уччала шох соҳасида оғриқ, температура, тактил сезгилар йўқолади ёки сусаяди. Бундан ташқари чайнов мушаклари фалажланади. Агар Гассер тугуни нейровирус таъсирида шикастланса, беморнинг бурун ва лаб атрофида тошмалар тошади (herpes zoster labialis et nasalis). Патологик жараён уч шохли нервнинг сезувчи ўзагини зарарлантирган бўлса, юзнинг шу томондаги ярмида оғриқ ва ҳарорат сезгилари йўқолиб, тактил сезги бироз пасаяди (диссоциялашган сезги ўзгариши). Уч шохли нерв ўзагининг тамоман зарарланиши кам учрайди. Кўпинча у қисман зарарланади. Агар сезги ўзагининг пастки 1/3 қисми шикастланса, юзнинг ташқи қисмида ярим ҳалқа шаклида сегментар шаклдаги диссоциялашган сезги ўзгариши юз беради. Уч шохли нервнинг сезги ўзагини маркази шикастланса юзнинг ўрта қисмида ярим ой шаклида диссоциялашган сезги ўзгариши содир бўлади. Сезги ўзагининг тепа 1/3

қисми зарарланса юзнинг ички қисмида, оғиз ва бурун атрофида диссоциялашган сезги ўзгариши юз беради. Бу сезги соҳаларини Зельдер соҳалари дейилади. Уч шохли нервнинг ҳаракатлантирувчи ўзаги ёки унинг толаларининг зарарланиши натижасида чайнов мушаклари зарарланади. Агар уч шохли нервнинг ҳаракатлантирувчи қисмини I нейрони зарарланса чайнов мушакларининг шикастланиш белгилари кўрилмайди, чунки юқорида айтилгандек I нейронлар ҳаракатлантирувчи ўзак юқорисида қисман кесишма ҳосил қилади. Баъзи бир касалликларда (менингит, қоқшол) натижасида уч шохли нервнинг ҳаракатлантирувчи қисми таъсирланса, чайнов мушакларини тоник қисқариши (тризм) рўй беради. VII ЖУФТ ЮЗ НЕРВИ - n. facialis. Тузилиши, вазифаси, текшириш усули, зарарланиши. Юз нерви парасимпатик ва таъм билиш толалари бўлган оралиқ нерв билан бирга йўналади. Шунинг учун юз нерви аралаш нервлар қаторига киради. Юз нервининг ҳаракатлантирувчи қисми 2 та нейрондан иборат. Биринчи марказий нейрон марказ олди пуштанинг пастки қисмидан бошланиб, унинг аксонлари пўстлоқ-ўзак йўлини ҳосил қилади. Бу пўстлоқ - ўзак йўли ички капсуланинг тиззасидан, мия оёқларининг асосидан ўтиб, қисман кесишма ҳосил қилади ва Варолий кўпригининг камроқ қисмида жойлашган юз нервининг ҳаракат ўзагида тугайди. Юз нервининг ўзаги юқори ва пастки қисмларидан иборат. Кесишма ҳосил қилган пўстлоқ-ўзак йўли қарама-қарши томондаги юқори ва пастки ўзакларда тугайди, кесишма ҳосил қилмаган қисми эса ўз томонидаги юқори ўзакда тугайди. Шундай қилиб, юз нерви ўзагининг юқориги қисми 2 томондаги бош миянинг марказ олди пуштаси билан пастки қисми эса фақат қарама-қарши марказ олди пушта билан боғланади.

54- расм. Юз нерви. 1. Kaттa тош нерви 2. Чуқур тош нерви 3. Қанотсимон канал нерви 4. Қулоқ тугуни 5. Қанотсимон танглай тугуни 6. Tиззасимон тугун 7. Юз нерви 8. Юз нервининг ҳаракат толаси 9. Оралиқ нерв 10. Юз нервини ҳаракат ўзаги 11. Юқори сўлак ўзаги 12. Taъм билиш ўзаги 13. Жағ ости тугуни 14. Ноғора парда тори 15. Уйқу-ноғора нерви 16. Ноғора нерви 17. Oрқа қулоқ супраси нерви

Юз нервининг II периферик нейрони ҳаракатлантирувчи ўзакнинг юқори ва пастки қисмларидан бошланиб, орқа томонга йўналади ва узоқлаштирувчи нервнинг ўзагини айланиб ўтади. Ана шу II нейронни айланиб ўтган қисмини ички тизза дейилади. Кейин юз нерви пастга тушиб, кўприк-мияча бурчагидан ташқарига чиқади ва чакка суяги пирамидасининг ички эшитув йўли орқали юз нерви каналига (cаnalis n.faciаlis) киради. Бу каналнинг бошланиш жойида юз нерви ташқи тиззани ҳосил қилади. Каналнинг ичида юз нервидан ноғора пардани тарангловчи мушакка (m.stapedius) борадиган тола ажралади. Юз нервининг асосий қисми каналдан ўтиб, foramen stylomastoideum орқали ташқарига чиқади. Сўнгра қулоқ олди бези ичидан ўтиб, бир неча тармоқларга бўлиниб «катта ғоз» панжасини ҳосил қилади. «Ғоз панжаси» нинг охирги толалари юқори ва пастки қисмларга бўлинади ва барча мимика мушакларини, шунингдек m.digastricus нинг орқа қоринчасини m.stylohyoideus, m.stapedius, m.platisma иннервация қилади. Юқориги ўзакдан келувчи толалар юқориги, пастки ўзакдан келувчи толалар эса пастки мимика мушакларни иннервация қилади. Шундай қилиб юқори мимика мушаклар 2 томонлама, пастки мимика мушаклар бир, яъни қарама-қарши бош мия яримшари билан боғлангандир. Юз нервининг таъм билувчи толаларининг ҳужайралари юз нерви каналининг ташқи тизза қисмида ётувчи ganglion geniculi да жойлашади. Бу ҳужайранинг периферик толалари уч шохли нервнинг учинчи шохи - n.mandibularis билан қўшилиб, тилнинг олдинги 2/3 қисмини иннервация қилади. Ganglion geniculi нинг аксонлари эса оралиқ нервни (n.intermedius) ҳосил қилади ва кўприк-мияча бурчагидан узунчоқ мияга кириб, якка тутам ўзагида (nucl.tractus solitarii) тугайди. Юз нервининг секретoр толаларининг ҳужайралари юз нерви ўзагининг орқа томонида жойлашган nucl. salivatorius superior да ётади. Унинг аксонлари оралиқ нерв таркибида юз нервининг каналига киради. Юз нервининг foramen stylomastoideum дан чиқиш олдида

ундан секретор толалари ажралади. Бу толалар ноғора тори (chorda tympani) таркибида тил нервига қўшилади ва сўлак безларини иннервация қилади. Юз нервининг ташқи тиззаси таркибида секретор толаларини тутган катта тош нерви (n.petrosus major) юз нерви каналидан чиқиб, кўз ёши безини иннервация қилади. БОЛАЛАР ВА КАТТАЛАРДА ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ Юз нервини текширишга киришишдан олдин юз ажинларини ҳар икки томонда симметрик ва кўз ёриғи катталиги иккала томонда баравар эканлиги аниқланади. Кейин қуйидаги имоишорага оид яъни мимик текширишлар ўтказилади: 1. Пешонани тириштириш. 2. Қошни чимириш. 3. Кўзни қаттиқ юмиш. 4. Тишни кўрсатиш. 5. Лунжга ҳаво тўлдириш. 6. Хуштак чалиш. Нормада ҳамма имо-ишора текширишлар юзнинг иккала томонида симметрик ҳолда бажарилади. Ёш болалар ва чақалоқларда юз нервини овқатланиши вақтида, кулганида ёки йиғлаганида эътибор билан қараб текширилади. ЗАРАРЛАНИШ БЕЛГИЛАРИ Юз нервининг зарарланиш соҳасига қараб марказий ва периферик фалажларни тафовут этилади. Юз нервининг I нейрони қайси соҳада шикастланмасин қарама-қарши томондаги пастки мимика мушаклари марказий фалажга учрайди. Юз нервининг II нейрони қайси соҳада шикастланмасин, шикастланган томондаги юқори ва пастки мимика мушаклари периферик фалажга учрайди. Юз нервининг периферик фалажида қуйидаги белгилар

бўлади: юз ассиметрик ҳолатда, касалланган томонда юз ажинлари текисланади, кўз ёриғи катталашади, лаблар соғлом томонга тортиб кетади, фалажланган томонда оғиз бурчаги пастга қийшаяди. Мимик текширув ўтказилганда пешона терисида ажин пайдо бўлмайди, қош тепага кўтарилмайди, қош чимирилмайди, кўз юмилмайди (лагофталъмқуён кўз), кўз ёшланади, оғиз бурчаги осилиб қолади, лунжга ҳаво тўлдириш, ҳуштак чалиш мумкин бўлмайди, овқат чайнаш қийинлашади. Шу билан бир қаторда Белла, Негро, «киприк», «теннис ракетаси» белгилари кўрилади. Фалажланган мимика мушакларида атрофия кузатилади ва электр қўзғалувчанлик бузилади. Юз ервининг фалажланганлиги ёки парези аниқлангандан кейин, патологик жараён шу нервнинг қайси соҳада эканлигини билиши керак: 1). Агар юз нервининг ўзаги шикастланса Мийяр Гублер синроми мавжуд бўлади. Бунда шикастланган ўзак томонида мимика мушакларини периферик фалажи, қарама-қарши томонда эса гемисиндром юз беради. Фалажланган юз мушакларида фибрилляр тортиш кўрилади. Кўп ҳолда юз нервининг фалажланган томонида узоқлаштирувчи нерв ёки уни ўзакси зарарланган бўлиши мумкин. Бунда юқоригидаги белгиларга, ичкарига қараган ғилайлик, диплопия белгилари қўшилади. (Фовилни алтерланувчи фалажи). 2). Агар юз нерви кўприк-мияча бурчагида шикастланган бўлса, юз мушакларини периферик фалажига эшитув ва даҳлиз нервларининг зарарланиш белгилари қўшилади. Қулоқ яхши эшитмайди, ёки кар бўлиш, бош айланиши (вестибуляр атаксия) мумкин. 3). Агар юз нерви фаллопий каналини юқори қисмида шикастланса, мимика мушаклар фалажи билан бир қаторда кўз ёшини камайиши ёки тўхташи, гиперакузия (қаттиқ эшитиш), таъмни пасайиши, оғизни қуриши кўрилади.

4). Агар юз нерви каналда n.petrosus superfacialis major чиққандан кейин шикастланса, белгилар юқорида қайд қилингандек бўлади, фақат кўз ёшланади. 5). Агар юз нерви каналда chorda tympani ажралмасдан туриб зарарланса, мимика мушаклари фалажи, кўз ёшланиши, таъм билишни сусайиши кузатилади. 6). Агар юз нерви фаллопиев каналидан чиқиш жойида зарарланса, фақат мимика мушаклари фалажланиб, кўз ёшланади. Юқоридаги бошқа белгилар бўлмайди. VIII жуфт даҳлиз-чиғаноқ нерви (n.vestibulocоhlearis). Тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, зарарланиши. Бу нерв ўзига хос иккита сезувчи нервдан иборат. 1. Эшитув ёки чиғаноқ нерви - n. сochlearis et acusticus. 2. Вестибуляр ёки дахлиз нерви - n. vestibularis n. cochlearis - тўрт нейрон занжиридан ташкил топган. Биринчи нейроннинг биполляр ҳужайралари спиpал тугунчада (ganglion spirale) жойлашган. Бу ҳужайраларнинг периферик толалари спиpал аъзонинг macula acustici сидаги neu epithelium да тармоқланиб тугалланади. Аксонлари эса nervus cochlearis ни ҳосил қилиб, n.vestibularis билан бирга ички эшитув йўли орқали мия сўғони томон йўналади ва кўприк-мияча бурчагидан мия кўпригига киради. Эшитув нерви кўприкка кириб, ундаги иккита ўзакда, яъни олдинги ва орқа ўзакда nucl. ventralis et dorsalis тугайди. Бу ўзакларда II нейрон ҳужайралари жойлашган. Nucl. ventralis даги II нейрон ҳужайраларининг аксонлари кўприк асосида трапециясимон танани (corpus trapezoideum) ҳосил қилиб, қарама-қарши томонга ўтади. Иккинчи нейрон аксонларининг бир қисми трапециясимон танадан ўтаётган ўз томондаги ёки қарама-қарши томондаги трапециясимон тана ва устки оливаларнинг ҳужайраларида тугайди

54- расм. Даҳлиз чиғаноқ нерви. 1. Спирал тугунча 2. Чиғаноқ нерви 3. Даҳлиз чиғаноқ нерви 4. Даҳлиз нерви ўзаги 5. Чиғаноқ нерви ўзаги 6. Kaттa тош нерви 7. Юз нервининг тиззасимон тугуни 8. Ноғора парда тори 9. Бачадонча 10. Oрқа ярим айлана каналнинг ампуласи 11. Қопча 12. Вестибуляр тугунча 13. Даҳлиз нерви Дорзал ўзак ҳужайраларидан бошланувчи II нейрон ҳужайраларининг аксонлари эса ромбсимон чуқурча юзасига чиқиб, эшитув хошияларини (striae acusticae) ҳосил қилади. Striae acusticae ромбсимон чуқурчани ўртасига (raphe) кейин кўприк ичига кириб, кўприкнинг асоси томон йўналади, сўнгра трапециясимон танада тугайди ва у ердан III нейрон бошланиб қарама-қарши томонга қараб давом этади. III нейрон трапециясимон тана ўзагидан бошланиб, ташқи қовузлоқ таркибида юқорига кўтарилади. Қарама-қарши томондаги вентрал ва дорзал ўзак ҳужайралари аксонларининг ҳам ташқи қовузлоқни ҳосил қилишда иштирок этади. Демак, бир томондаги III нейрон ҳужайралар аксонлари ҳар иккала томондаги эшитув анализаторининг ўзаги

томон йўналади. Ўрта миянинг пастки тепачаларида эшитув нервининг рефлектор толалари тугалланади, улар старт рефлексининг афферент йўли ҳамдир. Шундай қилиб, ҳосил бўлган lemniscus laterаlis (III нейрон) юқорига кўтарилиб, пўстлоқ ости эшитув марказлари бўлган ички тиззасимон тана ўзагида (corpus geniculatum medialis) ва пастки тепачаларда тугайди. Ташқи қовузлоқ эшитув аксонларининг бир қисми nucl. lemniscus lateralis да тугайди. Тўрт тепаликдан бошланган tractus tectospinalis кесишма ҳосил қилгандан кейин мия сўғонидан ўтиб, орқа мияни олдинги тизимчаси орқали йўналади ва орқа мия сегментларининг олдинги шох ҳужайраларида тугайди. Бу йўл эшитув ва кўрув анализаторларини орқа мия билан боғлайдиган рефлектор йўл ҳисобланади. Corporae geniculatum mediale ўзагида охирги - IУ нейрон ҳужайралари жойлашган бўлиб, уларнинг аксонлари бош мия пўстлоғининг чакка қисмининг юқори пуштасидаги эшитув анализаторининг ўзагида тугайди. N.vestibularis нинг I нейрон ҳужайралари ички қулоқдаги gang. Scarpae да жойлашган. Бу ҳужайраларнинг дедритлари ярим ҳалқасимон каналларида ва отолитдаги рецепторларда тугалланади. Аксонлари эса radix n.vestibularis ни ҳосил қилиб n.cochlearis билан биргаликда кўприкни ичига киради. Вестибуляр нерв кўприкдаги юқори, пастки, ички ва ташқи ўзакларда (Бехтeрев, Роллер, Швальбе, Дейтерс) тугайди. Булардан II нейрон бошланади. 55- расм Даҳлиз нерви. 1. Meдиал бўйламасига тутамнинг кўтарилувчи толалари 2. Ички даҳлиз орқа мия толалари 3. Юқориги даҳлиз ўзаги 4. Ички даҳлиз ўзаги 5. Ташқи даҳлиз ўзаги 6. Пастки даҳлиз ўзаги

7. Катта тош нерви 8. Даҳлиз нерви 9. Бачадонча 10. Орқа ярим айлана каналининг ампуласи 11. Қопча 12. Даҳлиз тугуни 13. Даҳлиз нерви Юқори ва ички ўзаклардан бошланувчи аксонлар мияча чўққи ўзаги - nucl.fastigli (tractus vestibulocerebellaris), ҳамда ўртадаги бўйлама тутам - fasciculus longitudinalis га боради. Fasciculis longitadinalis medialis вестибуляр аппаратни n.oculоmotorius, n.trосhlearis, n.abducens ва бошқа бош мия нервларнинг ўзаклари билан боғлайди. Ташқи ўзак эса ҳаракат ҳужайраларидан иборат бўлиб, унинг аксонлари tractus vestibulo-spinalis ни ҳосил қилади (Левентал йўли). Бу йўл ёрдамида вестибуляр аппарат орқа миянинг олдинги шохига импульслар юбориб туради, ҳамда ҳаракат мувозанатини сақлашда иштирок этади. Шундай қилиб, биз вестибуляр аппаратнинг периферия билан алоқаларини кўриб чиқдик. Вестибуляр нервнинг пастки ўзагида жойлашган II нейрон ҳужайраларининг аксонлари қарама-қарши томондаги thalamus opticus да тугайди. Ундан бошланган III нейрон ҳужайра аксонлари мия пўстлоғига томон йўналиб, тепа бўлагини пастки ва чакка бўлагининг юқорисида тугайди. БОЛАЛАР ВА КАТТАЛАРДА ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ

Эшитув нерви - n.cochlearis ни текшириш: Эшитув ўткирлигини беморга шивирлаб гапириб текширилади. Нормал ҳолатда шивирлаб айтилган сўзларни текширилувчи 5-6 м масофадан аниқ эшита олади. Текшириш ўнг ва чап қулоқда алоҳида-алоҳида ўтказилади. Бир қулоқ текширилаётганда, иккинчи қулоқ маҳкам беркитилган бўлиши ва бемор текширувчи томонга қулоғини тутиб, ўзи эса қараб турмаслиги керак. Камертон ёрдамида Вебер, Ринне ва Швабах тажрибалари ўтказилади. Вебер тажрибаси ёрдамида қулоқнинг суяклар орқали товуш қабул қилиш қобилияти аниқланади. Бунинг учун тебрантирилган камертон оёқчасини бош суягининг тепа қисмига қўйилади. Нормал ҳолатда ҳар икки томондаги суякларнинг товуш ўтказиш қобилияти бир хил бўлганлиги сабабли, камертон товуши ҳар икки томонда ҳам баравар эшитилади. Бунга Вебер тажрибасининг латерализация қилинмаслиги дейилади. Агарда эшитув нерви бир томонда зарарланган бўлса, Вебер тажрибасида камертон товуши соғлом қулоқда аниқроқ эшитилади, яъни иккинчи қулоққа латерализация қилинади. Ринне тажрибаси товушнинг ҳаво ва суяклар орқали ўтишини солиштириб текширишга асосолангандир. Бунинг учун тебратилган камертонни processus mastoideus га қўйилади. Товушнинг суяк орқали эшитилиши тугагандан кейин, шу камертонни қулоққа яқинлаштиради. Нормал ҳолатда текширилувчи товушни суяк орқали эшитмай қолгандан кейин ҳаво орқали эшита беради. Бу Ринненинг ижобий тажрибаси дейилади. Агар ўрта қулоқ зарарланган бўлса, бемор товушни ҳаво орқали эшита олмайди. Буни эса Ринненинг салбий тажрибаси дейилади. Швабах тажрибаси ёрдамида товушнинг суяк орқали ўтиш даражаси аниқланади. Бунинг учун тебратилган камертонни аввал беморнинг processus mastoideus га қўйилади. Камертоннинг вибрацияси эшитмай қолиши биланоқ текширувчи врач камертонни ўзининг processus mastoideus га қўяди. Агар врач камертон вибрациясини бемордан кейин ҳам эшитаверса, бу ҳам

текширилувчидан суяк орқали товуш ўтказиш қисқарганлигини кўрсатади. Бундай ҳолда суяк орқали товуш ўтказишнинг неча секундга қисқарганини аниқлаш керак. Товуш ўтказишнинг қисқаришига кўпинча nervus cochlearis нинг зарарланиши сабаб бўлади. VIII жуфт нервнинг чақалоқ ва ёш болаларда текшириш вақтида ҳар хил шиқиллайдиган ўйинчоқларни товушига берган реакциясига қараб хулоса қилинади. Болалар товуш келган томонга қараб бошини бурадилар. Эшитув нерви зарарланса, қулоқ оғирроқ бўлиши ёки кар бўлиб қолиши мумкин. Яхши эшитмасликка гипоакузия, кар бўлиб қолишга анакузия ёки surditlas дейилади. Патологик жараён таъсирида эшитув маркази зарарланса, қулоқда ҳар хил товушлар, ғувиллаш, чийиллаш ва бошқа шу каби субъектив сезгилар пайдо бўлади. Вестибуляр нервини текшириш учун аввал бемор шикоятлари сўралади. (Бош айланиши, кўнгил айнаши ва қусиш ҳоллари). Сўнг Ромберг ҳолатида ва Барани креслосида ва калориметрик синовлар орқали текшириб кўрилади. Вестибуляр нервнинг зарарланиши беморда бош айланиши, кўнгил айнаш, қусиш, нистагм ва атаксия сингари ҳолатларнинг вужудга келиши билан ҳарактерланади. Ички қулоқ лабиринт қисмининг зарарланиши ҳам юқоридаги каби ҳуружларни келтириб чиқаради. Бундай пайтда лабиринт ҳуружи ёки Меньер синдроми юз беради, касаллик аломатлари оғирроқ ўтади ва ҳар хил вегетатив ўзгаришлар билан кечади. Нистагм - кўз олмаларининг ритмик равишда қимирлаб туришидир. Кўпинча, ён томонларга қараганда горизонтал нистагм пайдо бўлади. Агар нистагм юқорига қараганда пайдо бўлса, вертикал нистагм дейилади. Патологик жараён натижасида вестибуляр нерв таъсирланса, шу касалланган томонга қараганда нистагм содир бўлади. Башарти вестибуляр нервнинг фаолияти пасайган бўлса, қарама-қарши томонга қараганда нистагм пайдо бўлади.

Вестибуляр атаксия. Вестибуляр нерв мувозанатни сақлаб туришда иштирок этади. У таъсирланса ёки фаолияти пасайса кишининг мувозанат сақлаши қийинлашади, натижада атаксия пайдо бўлади. Бемор зарарланган вестибуляр аппарат томонга гандираклаб юради ва ижобий Ромберг белгиси келиб чиқади. IX жуфт-тил-ютқин нерви (n.glossоpharyngeus) X жуфт адашган нерв (n.vаgus) XI жуфт қўшимча нерв (n.accessorius), тил ости (n.hypoglossus), тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, зарарланиши. Тил-ютқин ва адашган нервлари аралаш нервлар қаторига киради, чунки бу нервлар таркибида ҳаракатлантирувчи, сезувчи ва секретор толалар бўлади. Бу иккала нервларнинг тузилиши, вазифаси текшириш усули ва зарарланиш белгилари ўхшаш бўлганлиги учун, уларни биргаликда кўриб чиқилади. ҲАРАКАТЛАНТИРУВЧИ ҚИСМИ Тил-ютқин ва адашган нервларнинг ҳаракат қисми 2 та: марказий ва периферик нейрондан иборат. I нейрон марказ олди пуштадан бошланиб, унинг аксонлари пўстлоқ- ўзак йўлини ҳосил қилади. Пўстлоқ-ўзак йўли ички капсуланинг тиззасидан, мия оёқларидан, Варолиев кўпригидан ўтиб, қисман кесишма ҳосил қилади ва узунчоқ мияда жойлашган икки ёқлама ўзакда (nucl.ambigius) тугайди. Бу ўзак IX ва X нейронлар учун умумийдир. Икки ёқлама ўзакнинг аксонлари тил-ютқин ва адашган нервларни ҳаракатлантирувчи қисмини ҳосил қилиб, узунчоқ миянинг оливаси билан арқонсимон тана ўртасидан чиқади ва ўз йўналишида бўйинтириқ тешиги (foramen jugularae) орқали калладан чиқади. Адашган нервнинг ҳаракатлантирувчи толалари ҳалқум, юмшоқ танглай, ҳиқилдоқ, овоз мушакларини иннервация қилади. Тил-ютқин нервининг ҳаракатлантирувчи толалари алоҳида m.stylopharyngeus ни иннервация қилади.

СЕЗУВЧИ ҚИСМИ Биринчи нейроннинг ҳужайралари пастки ва юқориги бўйинтириқ тугунларида (gang. jugularaе inf.et sup.) да ётади. Юқори бўйинтириқ тугуни ҳужайралари дендритлар умумий сезги импульсларни олиб ўтади, аксонлари эса узунчоқ мияга орқа латерал эгатдан кириб, сезги ўзагида (nucl alae cinereaе) тугайди. 57- расм. Tил-ютқин нерви . 1. Уйқу-ноғора нерви 2. Катта тош нерви 3. Чуқур тош нерви 4. Қанотсимон канал нерви 5. Қанотсимон танглай тугуни 6. Қулоқ тугуни 7. Қулоқ супраси - чакка нерви 8. Tил-ютқин нервининг тутқин, бодом ва тил шохчалари 9. Юз нервининг тиззасимон тугуни 10. Пастки сўлак ўзаги 11. Taъм билиш ўзаги 12. V жуфт нервнинг пастда тушувчи ўзаги 13. Иккиёқлама ўзак 14. Тил-ютқин нерви 15. Тил-ютқин нервининг юқориги ва пастки тугуни 16. Юқориги бўйин симпатик тугуни 17. Aдашган нерв

Пастки бўйинтириқ тугуни ҳужайралари дендритлари тилининг орқа 1/3 қисмидаги таъм билиш сўрғичларида тугайди, аксонлари эса узунчоқ мияга кириб таъм билиш ўзагида (nucl. solitarii) тугайди. 58- rasm. Aдашган нерв. 1. Aдашган нервнинг қулоқ супраси шохчаси 2. Тил-ютқин нерви 3. Адашган нервни дарзал ўзаги 4. Таъм билиш ўзаги 5. Уч шохли нервнинг спинал ўзаги 6. Иккиёқлама ўзак 7. Адашган нерв 8. Адашган нервнинг пастки тугуни 9. Адашган нервнинг ютқин шохчаси 10. Юқориги ҳиқилдоқ нерви 11. Чап қайтувчи ҳиқилдоқ нерви 12. Олдинги адашган нерв устуни

Сезги ва таъм билиш ўзагидан бошланадиган иккинчи нейроннинг аксонлари кесишма ҳосил қилиб, ички қовузлоқ таркибида кўрув бўртиғининг олдинги ва ички ўзагида тугайди. Бу кўрув бўртиғидан учинчи нейрон бошланиб, ички капсуланинг орқа оёқчасидан тепага кўтарилади ва марказ орқа пуштанинг пастки қисмида тугайди. Сезувчи толалари тил шиллиқ пардасини орқа 1/3 қисмини, ҳалқум, ўрта қулоқ, юмшоқ танглай, ҳиқилдоқ, евстахиев найи шиллиқ пардаси, ташқи эшитув йўли, қулоқ супрасининг орқа терисини, ҳамда бош миянинг қаттиқ пардасини иннервация қилади. Адашган нервнинг парасимпатик толалари узунчоқ миянинг орқа ўзагидан (nucl. dorsalis n. vagi) бошланади. Бу ўзакнинг толалари узунчоқ миянинг орқа ташқи эгатчасидан чиқиб, калладан бўйинтириқ тешиги орқали чиқади. Пастга томон йўналиб, қизилўнгач билан бўйинтириқ венаси ўртасидан ўтади ва қизилўнгачни, трахеяни, овоз бойламларини, юрак-қон томирларининг силлиқ мушакларини иннервация қилади. Сўнгра қизилўнгач билан биргаликда диафрагмадан ўтиб, ошқозон, ингичка ичак, йўғон ичакнинг ўнг ярмидаги силлиқ мушакларни иннервация қилади, ҳамда меъда ости безига секретор толалар беради. ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ IX-X жуфт нервларнинг вазифасини текшириш учун овознинг қандай эканлиги, овқат ютилганда унинг бурундан қайтиб тушиш-тушмаслиги ва бунда қалқиш-қалқимаслигини текшириш зарур. Юмшоқ танглай билан тилчанинг ҳаракати ва уларнинг симметрик ҳолда жойлашганлигини аниқланади. Сўнгра тилнинг орқа 1/3 қисмида таъм билишни текширилади. Шулар билан бир қаторда ютиш рефлекси тоза шпатель ёки қошиқча ёрдамида юмшоқ танглайга тегизилиб, икки томонда текширилади. Агар ютиш рефлекси чақирилса, у ҳолда беморда кўнгил айнаш, қусиш, йўталиш ёки ютиш ҳаракати кўтарилади. IX-X жуфт бош мия нервларини чақалоқ ва ёш болаларда текшириш, улар эмганда қалқиш бор йўқлигига, ютишга ва бола йиғлаганда овозига

эътибор берилади. Агар бу нервлар шикастланса чақалоқ оғзига кўкрак олганда безовталанади, йиғлайди, сутни кўп вақт оғизда ушлаб туради, ютиш вақтида қалқиб кетади ва сут бурундан келади. Бола йиғлаганда товуши доимо бир хил паст охангда бўлади. ЗАРАРЛАНИШ БЕЛГИЛАРИ Тил-ютқин ва адашган нервлар ёки уларнинг ҳаракат ўзаги зарарланса беморда периферик фалаж белгилари кўрилади. Бунинг натижасида юмшоқ танглай, кекирдак, ҳалқум, овоз мушаклари фалажланиб, касалнинг овқат ва суюқликлар ютиши қийинлашади (дисфагия), ютганда қалқиш, овоз ўзгариши, бурун билан манқаланиб гапириш кузатилиб, зарарланган томонда юмшоқ танглай осилиб, фонация вақтида юқорига кўтарилмай, тилча соғ томонга эгилиб, ютиш рефлекси сусаяди ёки йўқолади. Агар IX-X жуфт нервлар икки томонлама зарарланса ютиш тамоман бузилади, суюқликлар бурундан тушиб келади, овоз йўқолади (афония), юмшоқ танглай икки томондан осилиб, ютиш рефлекси чақирилмайди. • XI жуфт - қўшимча нерв • (n.accessorius willisii) ҳаракатлантирувчи нервлар қаторига кириб, у ҳам 2 та: марказий ва периферик нейронлардан тузилган. Бу нервнинг марказий нейрони марказ олди пуштанинг ўрта қисмидан бошланиб, унинг аксонлари пўстлоқ-ўзак йўлини ҳосил қилади. 59- расм. Қўшимча нерв. 1. Foramen jugulare 2. Ички толаси 3. Muskulus sternocleidomastoideus 4. Трапециясимон мушак 5. Орқа мия илдизи 6. Бош мия илдизи 7. Ташқи шохчаси 8. Oрқа мия

9. Катта энса тешиги 10. Ромбсимон чуқурлик 11. Пўстлоқ ўзак йўли a) кафтларни бирлашган тести б) трапециясимон мушакни зарарланиш тести в) oсилган бош белгиси. Бу йўл ички капсуланинг тиззасидан, мия оёғидан, Варолий кўпригидан ўтиб, кесишма ҳосил қилади ва узунчоқ миянинг пастки қисмидаги ўзак (краниал қисми), ҳамда орқа миянинг то бешинчи сегментигача жойлашган ўзакда (спинал қисми) тугайди. Бу ўзак ҳужайраларининг аксонлари бир неча илдизчаларга radix cranialis n. accessorius дейилади. Radix cranialis узунчоқ миянинг орқа ташқи эгатидан (sulcus postero lateralis) чиқади. Спинал илдизчалар аввал орқа миянинг ўрта илдизларини ҳосил қилади, сўнгра катта тешикдан (foramen magnum) калла ичига киради ва краниал илдизчалар билан қўшилади. Шундан кейин (foramen jugularae) орқали калладан чиқиб m.m.sternocleidomastoideus et trapezius ларни иннервация қилади. M.sternocleidomastoideus бошнинг ўнг ва чап томонга, олдинга ва орқага эгишда иштирок этади, m.trapezius эса елкани кўтаришда қатнашади. БОЛАЛАРДА ВА КАТТАЛАРДА ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ Қўшимча нервни текшириш учун олдин тинч ҳолатда тўшўмров- сўрғичсимон ва трапециясимон мушакларда атрофия, фибрилляр, фасцикуляр қисқаришлар бор йўқлиги аниқланади. Кейин бошни чапга, ўнгга, олдинга ва орқага ҳаракати, елкаларни кўтариб тушириш текширилади. Сўнгра m.sternocleidomastoideus ва m.trapezius ларнинг кучи аниқланади. M. sternocleidomastoideus кучини аниқлаш учун бошни бир томонга буриб, қаттиқ ушлаб туради. Текширувчи эса қарамақарши томонга,

m.trapezius ни кучини текшириш учун текширилувчи елкасини кўтариб, қаршилик қилган ҳолда, текширувчи пастга босади. Бу мушакларнинг кучи 5 балл билан ўлчанади. ЗАРАРЛАНИШ БЕЛГИЛАРИ Клиник тажриба шуни кўрсатадики, қўшимча нервнинг алоҳида шикастланиши жуда камдан-кам ҳолда рўй беради. Агар қўшимча нерв бир томонлама зарарланса, шу томонда елка пастроқ туради, елкани кўтариш сусаяди, бошни қарамақарши томонга буриш қийинлашади, m.sternosleidomastoideus ва m.trapezius ларда атрофия кўрилади, ҳамда бу мушакларнинг кучи пасаяди. Агар қўшимча нерв сурункали бирор патологик жараён таъсирида касалланса, касалнинг боши, елкасида клоник қисқариш юз беради. Чақалоқларда бу нерв зарарланса бола бошини орқага эгади, қарама-қарши томонга эса бура олмайди, елкасини тепага кўтара олмайди. Чақалоқларда кўпроқ m.trapezius механик шикастланиши натижасида бўйин қийшайиши кузатилади. XII ЖУФТ ТИЛ ОСТИ НЕРВИ Ҳаракатлантирувчи нервлар қаторига кириб, иккита - марказий ва периферик нейрондан иборат. 60- расм. Тил ости нерви. 1. Tил ости нервининг ўзаги 2. Tил ҳалқум нерви 3. Tил ости нерви 4. Умумий уйқу артерияси 5, 6. Aдaшган нерв толалари 7. Ички уйқу артерияси 8. Симпатик занжир 9. Юқориги бўйин тугуни A) Tил ости нервини зарарланиш ва тилни зарарланган томонга девиацияси

Б) Tил ости нерви ўзагини зарарланиши В) Жексонни алтерланувчи фалажи Тил ости нервининг I нейрони марказ олди пуштанинг пастки томонидан бошланиб, унинг аксонлари пўстлоқ ўзак йўли, ички капсуланинг тиззасидан, мия оёғидан, Варолиев кўпригидан ўтиб, тўла кесишма ҳосил қилади ва узунчоқ мияда жойлашган ўзак (nucleus nervi hypoglossi) да тугайди. Бу ўзак ҳужайраларининг аксонлари 10-15 дона илдизча ҳосил қилиб узунчоқ мияни пирамидаси билан пастки олива ўртасидаги эгатдан (sulcus antero laterelis) чиқади, калладан тил ости нерви ўз номидаги каналдан (canalis n.hypoglossus) чиқиб тил мушаклари ва тил ости суягидан пастда жойлашган мушакларни иннервация қилади. БОЛАЛАР ВА КАТТАЛАРДА ТЕКШИРИШ УСУЛЛАРИ Олдин тил тинч ҳолатда бўлган вақтда уни кузатиб, текширилади. Сўнгра тил ташқарига чиқарилганда унинг ўнг ёки чап томонга эгилган- эгилмаганлиги аниқланади, шунингдек, тилнинг ярмида атрофия, фибрилляр ва фасцикуляр тортишишлар бор-йўқлиги текширилади. Беморни сўзлатиб кўриб, дизартрия ёки анартрия бор-йўқлиги аниқланади (дизартрия -тутилиб- тутилиб сўзлаш, анартрия - сўзлаш қобилиятини йўқолиши). ЗАРАРЛАНИШ БЕЛГИЛАРИ Тил ости нервининг I нейронини бир томонлама шикастланиши (пўстлоқ-ўзак йўли) тил мушакларининг қарамақарши ярмида марказий фалажга олиб келади. Бунда тил оғиз ичида соғ ярми томон эгилади. Марказий фалажда тил мушакларида атрофия, ҳар хил тортишишлар кўрилмайди. Тил ости нерви ёки унинг ўзаги шикастланса тилнинг периферик фалажига олиб келади. Тил ости нервининг периферик фалажида қуйидаги белгилар кўрилади: тил ташқарига чиқарилганда зарарланган томонга бурилади, тилнинг ярмида атрофия бўлади, электр қўзғалувчанлик бузилади, сўзлаш қобилияти ҳам бузилади (дизартрия).

Агар тил ости нервининг ўзаги икки томонлама зарарланса, тилнинг иккала ярмида атрофия кузатилади, тилнинг ҳаракати камаяди ёки йўқолади (глосс- оплегия), сўзлаш мумкин бўлмай қолади (анартрия). Чақалоқларда тил ости нервининг туғма нуқсонлари учраши мумкин: тилнинг катталашиб кетиши (макроглоссия)ёки яхши ривожланмай, кичиклашиб қолиши. Булбар фалаж. Бу фалаж IX, X, XII нервларнинг ўзаги ёки периферик нейрони зарарланганда рўй беради. Бульбар фалажнинг белгилари: дисфагия- овқат, суюқликлар ютиш қийинлашиши, қалқиб кетиш, юмшоқ танглайни осилиб қолиши фонация вақтида юқорига кўтарилмаслиги, тилча соғ томонга тортилиб қолиши, ютиш рефлексини камайиши, тилнинг орқа 1/3 қисмида таъм билиш бузилиши, ҳамда тилнинг ярмида атрофия, фибрилляр қисқаришлар бўлиши, тил оғиздан чиқарилганда касал томонга эгилиши ва тил мушакларида электр қўзғалувчанлигини бузилиши ҳосдир. ПСЕВДОБУЛЬБАР ФАЛАЖ Псевдобульбар фалаж IX, X, XII нервларнинг пўстлоқ-ўзак (tractus cortico-nuclearis) йўлини икки томонлама зарарланганда пайдо бўлади. Бу фалажнинг белгилари худди булбар фалажникига ўхшаши билан бир қаторда, ундан тил мушакларида атрофия бўлмаслиги, электр қўзғалувчанликни ўзгармаслиги, ҳамда псевдобульбар фалажда орал автоматик рефлексларнинг бўлиши ҳамда беихтиёр кулиш ва йиғлаш пайдо бўлиши билан фарқланади. Адабиётлар: 1. Герасимова М.М. «Нервные болезни». Дарслик. - Тверь. Триада. 2003й. 2. Жан Айкарди «Заболевания нервной системы у детей» в 2-х томах. Дарслик. – Москва. Бином. Лаборатория знаний 2013 й. 3. Маджидова Ё.Н. «Хусусий неврология».Дарслик. -Тошкент. Sharq. 2012 й. 4. Бадалян Л.О. «Детская неврология». Дарслик. - Москва.

Медицина. 2001 й. 5. Маджидова Ё.Н. «Соматоневрология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 6. Маджидова Ё.Н., Трошин В.Д., Погодина Т.Г., Хрулев А.Е. «Неотложная неврология». Дарслик. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 7. Маджидова Ё.Н., Содиқова Г.К., Нурмухамедова М.А «Катталар ва болалар неврологик статусини қадамма-қадам текшириш бўйича амалий кўникмалар». Ўқув қўлланма. - Тошкент. ТАМАДДУН. 2017 й. 8. Маджидова Ё.Н., Усманова Д.Д. «Тунельные синдромы». Монография. - Тошкент. Baktria press. 2017 й. 9. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Хайдарова Д.К., Прохорова А.Н. «Умеренные когнитивные нарушения у больных с дисциркуляторной энцефалопатией». Ўқув қўлланма. - Ташкент. ТАМАДДУН. 2015 й. 10. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Азимова Н.М., Ким О.В., Хамидова Н.А. «Частная неврология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Узбекистон миллий энциклопедияси. 2014 й.

Похожие

Координатор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Сезги доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Ҳаракат доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Рефлектор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари ва патологияси

Экстрапирамида тизими - тузилиши, вазифаси, патологияси