Экстрапирамида тизими - тузилиши, вазифаси, патологияси - Медицина - Рефераты

Экстрапирамида тизими - тузилиши, вазифаси, патологияси

Загружено в:

17.11.2022

Скачано:

0

Размер:

100.6904296875 KB

Экстрапирамида тизими - тузилиши, вазифаси, патологияси Режа: Пўстлоқ ости марказий ўзакларининг анатомо - гистологик тузилиши.  Пўстлоқ ости тугунларининг гистологик тузилиши.  Стрио-паллидар тизимнинг марказий нерв  Тизимининг бошқа қисмлари билан бўлган  Алоқалари  Экстрапирамидал тизимнинг қон билан  Таминланиши  Экстрапирамида тизимининг  Физиологияси  Паллидумнинг жароҳатланиш белгилари  Тарғил тананинг жароҳатланиш синдроми

Бош мия пўстлоғининг ихтиёрий ҳаракат соҳаси ва ундан орқа мияга йўналувчи йўллар (пирамида система) тўғрисидаги маълумотларнинг тўпланиши ва бойиши экстрапирамида тизимига мос бўлган илмий тушунчаларнинг келиб чиқишига сабаб бўлди. Экстрапирамида тизими номининг асл маъноси шуки, бу тизимнинг орқа мия билан бўлган алоқа йўллари пирамида тизимига даҳли йўқ, ундан ташқари демакдир. Аслида экстрапирамида тизими, пирамида тизимига тегишли бўлмаган, мия сўғонининг ўрта қавати (tegmentum) ва тўр формация билан боғлиқ бўлган пастга йўналувчи йўллар орқали орқа мия билан алоқа қилади. Тўр формацияда жойлашган (оралиқ) нейронлар марказий нерв тизимининг ўтказувчи йўлларини боғлаб, улардан импульсларни ўтишини узиб туриш (релье) вазифасини бажаради, ретикулоспинал йўл эса экстрапирамида тизимининг умумий ва якунловчи йўли ҳисобланади. Экстрапирамида тизими таркибига: 1. Думли ўзак (nucllus caudatus). 2. Ясмиқсимон ўзак (nucllus lenticularis). 3. Бодомсимон тана (соrрus amygdaloideum) - бош мия чакка бўлагининг пастки пуштасининг (gyrus temporalis interior) олдинги илмоқ қисмида (unсus) жойлашган. 4. Тўсиқ-ихота (claustrum). 5. Қизил ўзак (nucllus ruber). 6. Қора модда (substantia nigra). 7. Субталамик ўзак (nucllus subthalamicus). 8. Бош мия пўстлоғининг премотор соҳаси - Бродманнинг 6майдони ҳам киради. Бу майдондан экстрапирамида тизимига кетувчи эфферент йўллар борлиги шубха туғдирмайди, лекин бу йўлларнинг қаердан ўтиб бориши ҳали аниқланган эмас. Аммо 6майдон билан паллидумни (О.С.Вальшонок, З.Ю.Овошник,

19361947), қора модда, таламусни (кўрув бўртиғи) ва гипоталамусни боғлаб турувчи толалар аниқланган (Zevin, Peterson, 1944). (1952) Нейросонографик текширишлари натижасида мия пўстлоғининг премотор зонаси (6-майдон) билан мия устунининг ўрта қавати (tegmentum), Варолий кўприги, қора модда, қизил ўзак, кулранг модда ва Луис танасининг алоқалари борлиги ҳам исботланган. 38- расм. Базал ўзаклар. 1. Қадоқ тана тиззаси 2. Шаффоф тўсиқ 3. Думли ўзак бошчаси 4. Гумбаз устуни 5. Ички капсула 6. Oролча пўстлоқ 7. Лентикуляр ўзак қобиғи 8. Рангпар шар 9. Учинчи қоринча 10. Tўсиқ 11. Думли ўзак думи 12. Гиппокамп 13. Ён қоринчани орқа шохи 14. Қадоқ тана камари Пўстлоқ ости марказий ўзакларининг анатомо - гистологик тузилиши. 1. Думли ўзак (nucleus caudatus) ёйсимон шаклга эга бўлиб, у кўрув бўртиғи билан ясмиқсимон ўзакларни қоплаб туради. Унинг олдинги йўғонлашган қисмини думли ўзакнинг боши, ўрта қисмини унинг танаси ва орқа пастки ингичкалашган қисмини унинг думи деб аталади.

Думли ўзакнинг боши ён қоринчанинг олдинги шохини ташқи ва пастки деворини ҳосил қилади. Орқага йўналган бу ўзакнинг боши ҳажм жиҳатидан ингичкалашиб боради ва унинг танасини ҳосил қилиб, ён қоринчанинг марказий қисмига ўтади. Бу ўзакнинг орқа ингичкалашган қисми - думи пастга қараб йўналиб, ён қоринчанинг пастки шохини юқори деворини ҳосил қилади. Думли ўзак кўрув бўртиғидан чегараловчи ҳосила билан ажралиб туради. Думли ўзакнинг боши ясмиқсимон ўзакдан ички капсуланинг олдинги оёқчаси билан ажралиб туради. Бош мия пўстлоғидан Варолий кўпригига йўналувчи проекцион толалар, ҳамда думли ва ясмиқсимон ўзакларни қўшиб турувчи ассоциатив толалар бу ердан ўтади. Думли ўзакнинг боши, ясмиқсимон ўзакнинг орқа қисми - қобиқ (putamen) билан ўтказувчи йўллар орқали боғланган бўлиб думли ўзакнинг бошчасини ҳосил қилади, унинг жойлашган ери бош мия асосининг ҳидлов пиёзчасига (bulbus olfactorius) тўғри келади. Думли ўзакнинг думи ҳам қобиқ билан ясмиқсимон ўзакнинг пастки ўсиқчаси орқали боғланган. 2. Ясмиқсимон ўзак (nucleus lentifоrmis) думли ўзакнинг ташқи томонида жойлашган. Ички капсуланинг олдинги оёқчаси ясмиқсимон ўзакни думли ўзакдан, унинг орқа оёқчаси эса ясмиқсимон ўзакни кўрув бўртиғидан ажратиб туради. Ясмиқсимон ўзак учбурчак ёки пирамидасимон формага эга, унинг асоси ташқи, учи эса ичкари ва пастки томонга қараган. Ясмиқсимон ўзакка оддий кўз билан қаралганда ҳам унинг ташқи қисми қобиғи (putamen) тўқ кулранг, ўрта ва ички қисми эса рангсизроқ. Бу ўзакнинг қисмлари ўзаро юпқа оқ модда қатлами билан ажралиб туради. Ясмиқсимон ўзакнинг рангсизроқ ўрта ва ички қисми рангпар шар (glоbus pallidus) номи билан аталади.

Ясмиқсимон ўзакнинг ташқи бўлаги қобиқнинг ранги тўқроқ эканлигининг сабаби шундаки, унинг ўтказувчи йўллари (толалари) миелин парда билан қопланмаган, оч рангга эга бўлган қисми рангпар шар эса асосан миелин пардали толаларга бой. Охирги йилларда рангпар шар ва унинг тармоқ қисмига, тааллуқли бўлган маълумотларга ўзгартиришлар киритилган. Собиқ совет олимлари Ю.Я.Либерзон (1987) ва Л.А.Кукуев (1955) ясмиқсимон ўзакнинг ташқи қисми - putamen фило ва онтогенез даврида олдинги миядан (telencephalon) ташкил топганлигини, рангпар шар (globus pallidus) эса оралиқ миядан ривожланганлигини аниқлашган. Шундай қилиб думли ўзакнинг боши ва ясмиқсимон ўзаклар экстрапирамида тизимининг асосини ташкил этади. Фило ва онтогенез жиҳатидан думли ўзакнинг боши ва қобиқ тарғил тана ёки стриар тизим (striatum), пўстлоқ ости ўзакларининг қолган қисми ва рангпар шар эса паллидар тизим (pallidum) номи билан юритилади. Филогенетик ва цитоархитектоник текширишлар натижасида рангпар шар экстрапирамида тизимининг қадимги қисми эканлиги аниқланган. Тарғил танани ривожланиши бош мия ярим шарларининг тараққиёти билан боғлиқ. Бош мия ярим шарлари ва проекцион йўлларининг тараққий этиши ва марказий нерв тизимининг пастки қисмлари билан боғланишида жиддий ўзгаришларга олиб келади, натижада у ички капсула ёрдамида думли ўзак ва қобиққа бўлинади. 3. Бодомсимон тана (cоrpus amygdaloideum) бош мия чакка бўлагининг пастки гиппокамп пуштасининг олдинги қисмининг орасида жойлашган. 4. Тўсиқ - (ихота) (claustrum) ясмиқсимон ўзакнинг ташқи томонида жойлашган бўлиб, у кул

рангга эга бўлган юпқа пластинкадан иборат, ясмиқсимон ўзакдан ташқи капсула ажратиб туради. Пўстлоқ ости тугунларининг гистологик тузилиши. 1. Тарғил тананинг қобиғи кўп миқдордаги майда ва баъзан учраб турувчи йирик ҳужайралардан иборат, улар мультиполяр, учбурчак шаклга эга, цитоплазмаси тигроид моддадан холис. Қобиқда миелин пардали толалар жуда кам, асосан мустақил, тутам-тутам ҳолида бўлган миелинсиз толалар учрайди. Думли ўзакнинг боши ва қобиқни гистологик тузилиши бир хил бўлганлиги учун уларни стриатум таркибига киритилган. О.Фотх (O.Vogt, 1920) фикрига биноан тарғил тананинг баъзи қаватлари ўзининг макроскопик ва гистологик ўзгариши билан бош мия пўстлоғининг аналогик қаватларининг тузилишига ўхшайди. Бильшовский (1920) текширишларининг натижаси бўйича тарғил танада икки хил ганглиоз ҳужайраларни учратиш мумкин. Кўпчиликни майда йирик ўзаклик Голджи ҳужайралари ташкил этади, уларга эфферент толалар киради. Уларнинг аксонлари эса йирик ҳужайралар томон йўналади. Бу йирик ҳужайралар узун аксонлик I ва II типдаги Голджи ҳужайраларига киради. Тарғил танада учровчи кам миқдордаги миелинли толалар қисман бош мия пўстлоғи ҳужайраларига тегишли бўлиб стриатумга коллатерал толалар бериб, чуқурроқда жойлашган бошқа пўстлоқ ости марказлари томон йўналади. Уларнинг маълум бир қисми тарғил танадан бошланиб, рангпар шар ва бошқа марказлар билан ўзаро боғлаш вазифасини бажаради. Кўп миқдордаги зич жойлашган миелин пардаси бўлмаган толалар балки симпатик нерв тизимига тааллуқли бўлса керак деган фикрлар бор. 2. Рангпар шар-паллидум, стриар системадан ўзида кўп миқдорда миелин пардали толалар борлиги ва унда ҳужайраларнинг нисбатан камлиги билан фарқ қилади.

Паллидумнинг ҳужайралари йирик, улар аксон ва дендритларга эга. Ҳужайра танаси ва унинг дендритлари жуда қалин, илмоқсимон симпатик толалар билан қопланган. Илмоқсимон толаларнинг охири - қалинлашган қисмини ташкил этиб жуда кўп миқдордаги импульсларни рангпар шарнинг ҳужайраларига етказиб бериш натижасида улар ниҳоятда кўп миқдорли импульсларни қабул қилиш имкониятига эга бўладилар. Паллидумнинг ҳужайралари йирик, учбурчак, дуксимон шаклига эга бўлиб, дендритларга ва тигроид моддага жуда бой. Пўстлоқ ости ўзакларининг кимёвий тизими. Паллидум билан стриатумнинг химизмида жуда катта фарқ бор. Паллидар тизимда етарли миқдорда оҳак ёки сохта оҳак борлиги (Spatz, 1922), стриатумда эса унинг йўқлиги аниқланган. Ундан ташқари паллидумда липоидлар парчаланишига хос бўлган спиртда эримайдиган мой ва мойсимон моддалар бор. Паллидум ва унга яқин турувчи қора моддада кўп миқдорда «мия томири» ва оқсил алмашувига хос маҳсус пигмент борлиги аниқланган. Қора модда ҳужайраларида биоген амин допамин синтез қилинади ва у нигростриар йўллар орқали думли ўзакка боради. Тормозланишни камайтириш медиатори вазифасини бажаради. Қора модданинг зарарланиши допамин синтезини камайиши, уни стриар тизимга кам миқдорда бориши натижасида паркинсонлик синдроми келиб чиқишга сабаб бўлади. Экстрапирамида тизимини нормал фаолиятида ацетилхолин ва гистамин ҳамда допамин ва серотонин мувозанати таъминланиши керак. Мувозанатнинг бузилиши натижасида ацетилхолин миқдорининг ошиб кетиши акинетик - ригидлик, допамин миқдори ошиши гиперкинетик синдромни келтириб чиқаради. СТРИО-ПАЛЛИДАР ТИЗИМНИНГ МАРКАЗИЙ НЕРВ ТИЗИМИНИНГ БОШҚА ҚИСМЛАРИ БИЛАН БЎЛГАН

АЛОҚАЛАРИ Стрио-паллидар тизимнинг бошқа қисмлари билан бўлган алоқалари жуда мураккаб ва бойдир. Бу алоқаларнинг кўпчилигининг физиологик вазифаси шу вақтгача аниқланмаган. Улар қаторига стрио-паллидар тизимнинг бош мия пўстлоғи билан тўғридан-тўғри бўлган алоқалари киради. Айрим олимлар бундай алоқани борлигини тасдиқлашади, бошқалари эса инкор этиб, у кўрув бўртиғи орқали ўтса керак деб тахмин қилишади. 39- расм. Пўстлоқ ости ўзаклари. 1. Думли ўзакни боши 2. Думли ўзак танаси 3. Думли ўзак думи 4. Kўрув дўнглиги 5. Kўрув дўнглиги ости ўзаги 6. Қора субстанция 7. Қизил ядро Стрио-паллидар тизим билан кўрув бўртиғи, оралиқ миянинг ўзаклари, субталамик ва қизил ўзаклар ўртасида кўп миқдорда алоқалар борлиги аниқланган. Стрио-паллидар тизимда афферент ва эфферент йўллардан ташқари комиссурал толалар бўлиб, улар хиазманинг устидан ўтиб икки томондан ясмиқсимон ўзакларни боғлаб туради. Аниқ ўрганилган йўллардан бирига бош мия пўстлоғини стриатум билан боғлаб турувчи, ички капсуладан ўтувчи йўлларнинг коллатералларидир. Бу коллатерал толачалар, асосан, думли ўзакнинг боши томон йўналадилар. Баъзи бир маълумотларга кўра, бу толалар бош мия пешона бўлагининг премотор соҳасига тааллуқлидир. Аммо стриатумга афферент

йўллар, асосан, кўрув бўртиғининг олдинги вентрал-медиал қисмидан келади. Ўз қаторида кўрув бўртиғининг бу қисмига афферент толалар ўрта миянинг тўр формациясидан, миячанинг олдинги оёқчасидан ўтувчи пўкаксимон ўзак (nucleus emboliformis) ҳужайраларининг аксонларидан келади. Миячадан келувчи импульслар ихтиёрий ҳаракатларни координациясини таъминлашда муҳим аҳамиятга эга. Стриар системанинг асосий эфферент йўллари латерал илмоқни ҳосил қилиб, у орқали паллидумга, қисман қора моддага боради. Паллидумга афферент толалар орқа мия ва кўрув бўртиғи йўлларидан (спиноталамик йўл), медиал илмоқдан, миячадан ва ниҳоят стриатумдан келади. Ясмиқсимон ўзакнинг ташқи бўлагининг эфферент толалари латерал илмоқ орқали гипоталамусга, Форел тутами орқали қизил ўзакка ва мия сўғонининг ўрта қавати (tegmentum) дан ўтувчи толаларга боради. Паллидумдан тўғридан-тўғри орқа мияга борувчи йўллар аниқланмаган. Қора модда паллидумнинг аралашган соҳаси деб ҳисобланади. Қора модда бош мия пўстлоғининг 6-премотор соҳасидан, марказ орқа пуштадан бош мия пўстлоғининг тепа, чакка бўлагидан, ҳамда стриатум ва, айниқса, паллидумдан импульслар олади. ЭКСТРАПИРАМИДАЛ ТИЗИМНИНГ ҚОН БИЛАН ТАМИНЛАНИШИ Стрио-паллидар тизимнинг қон билан таъминланишида, асосан, бош миянинг ўрта ва қисман олдинги артерияларининг чуқур шохчалари иштирок этади.

Бош миянинг олдинги артерияси (a.cerebri anterior) мия тўқимасининг чуқурлигига кириб, думли ўзакнинг боши томон 34 шохча беради, ундан ташқари доимий бўлмаган қайтувчи Гейбнер артерияси ҳам бор. У думли ўзакнинг бошини, қобиқнинг олдинги қисминигина ички капсуланинг юқорида кўрсатилган йўлига тааллуқли қисмини қон билан таъминлайди. Баъзан бу артерия бош миянинг ўрта артериясининг лентикулостриар шохчасини ўрнини босиши мумкин, бу ҳолда у ички капсулани қон билан таъминлашда етакчи ролни ўйнайди. Бош мия ўрта артериясининг 10-12 та чуқур шохчалари медиал ва латерал гуруҳларга бўлинади. Медиал гуруҳ шохчалари ички капсулани ва кўрув бўртиғининг айрим қисмини қон билан таъминлайди. Латерал гуруҳ шохчалари эса қобиқни, ички капсулани ва думли ўзакни қон билан таъминлайди. Қобиқнинг ташқи томонидан ўтувчи латерал группа шохчаларидан бири йирикроқ бўлиб у қобиқ рангпар шар ва ички капсулани қон билан таъминлайди, аксари ҳолларда шу артериянинг соҳасида қон қуйилиши рўй беради. Шунга кўра Шарко уни a.haemorragica деб атаган. ЭКСТРАПИРАМИДА ТИЗИМИНИНГ ФИЗИОЛОГИЯСИ Анатомик тузилиши, айниқса алоқаларнинг мураккаблиги, фило ва онтогенетик тараққиёти бўйича экстрапирамида тизими энг нозик, турли туман туғма рефлектор вазифаларни бажаради. Миқдор ва сифат томонидан нисбатан кам ўзгарувчи ташқи муҳитда экстрапирамида тизими, бош мия пўстлоғининг иштирокисиз организмни ёки бутун бир туркумни ҳаётини таъминлаши мумкин. Бу тизимнинг шартсиз- рефлектор фаолиятларига қуйидагилар киради: ташқи муҳитга мослашиш; ўз-

ўзини мудофаа қилиш; овқатланиш; жинсий; ота-оналик; турни сақлаш, инстинктлар. Мураккаб шартсиз рефлекслар - инстинктлар фаолияти Н.А.Рожанский ва бошқалар томонидан ҳар томонлама ўрганилган. Йирик илмий текширишлар натижасига кўра мураккаб шартсиз рефлектор фаолиятлар пўстлоқ ости тугунларига - экстрапирамида тизимига хос бўлган вазифалар эканлиги ҳозирги пайтда шубха туғдириши мумкин эмас. Экстрапирамида ва пирамида тизимлари биргаликда энг мураккаб ҳолатларни бажаришда иштирок этади. Ҳар қандай ҳаракатнинг таркибига кирувчи барча мураккаб ҳаракатлар (айрим гуруҳ мушакларининг келишилган ҳолда қисқаришига бошқаларнинг бўшашиши) маълум миқдорда пўстлоқ ости тугунлари орқали таъминланади. Киши танасининг маълум бир ҳолатда фиксация қилиниши ва ҳар қандай ҳаракатни амалга оширилиши пўстлоқ ости тугунларининг доимий назорати остида олиб борилади. Бу фаолият натижасида ҳаракатларнинг нозик, тежам ва бир текисда бажарилиши таъминланади. Пўстлоқ ости тугунларининг вегетатив нерв тизими марказлари билан бўлган чамбарчас боғлиқлиги натижасида мураккаб шартсиз рефлектор ҳаракатлар жараёнида мимикани ўзгариши, ҳаяжонланиш, кайфиятни, тери рангини бузилиши, кўп терлаш каби белгилар рўй беради. Тарғил тана (стриатум) мушак тонусини, ихтиёрдан ташқари ҳаракатларнинг мувозанатда сақлаб турувчи қисми ҳисобланади. Бу ҳаракатлар чуқур сезги йўллар орқали проприоцепторлардан доимий келиб турувчи импульсларга жавобан рўй беради. Қўл, оёқ ва тананинг бошқа қисмларида рўй берувчи ҳар қандай ҳаракат бажарилиши пайтида мушакларда тонусни гуруҳларга бўлиниши рўй беради. Бунинг асосида афферент толалар орқали

проприорецептив импульсларнинг кўрув бўртиғига келиши, ундан тарғил танага ўтиши ва стриатумнинг эфферент толалари орқали келувчи импульслар тана ҳолатини ўзгаришида иштирок этадилар. Ҳар бир агонист мушакни иннервация қилиниши унинг антогонистини денервация қилиниши билан кузатилади, аксинча ангонист мушакнинг қисқариши унинг антогонистини бўшашига олиб келади. Бундай кинетик ва статик ҳаракат механизмида ҳамма ҳаракат тизимлари иштирок этади. Натижада, ихтиёрий ҳаракатларнинг бир текисда, аниқ, нозик ўлчовда, тежамлик билан бажарилиши таъминланади. Одам ва маймунларда экстрапирамида тизими мураккаб ҳаракатларни бошқарилишини таъминлайди. У мушаклар тонусини, тананинг ҳолатини, тоник ва фазовий активликни пирамида тизими билан биргаликда таъминлаб туради. Бундай бирлик ҳаракатни мавжуд бўлишининг асосий шартларидан бири - бу бирликни анатомик ёки функционал бузилиши, мушак тонуси ва мувозанатни сақлаш механизмларининг бузилишига, ихтиёрсиз ҳаракатларни - гиперкинезлар пайдо бўлишига олиб келади. Шундай қилиб, экстрапирамида тизими физиологик жиҳатдан энг қадимги ҳаракат ва тоник аппарат ҳисобланади. Экстрапирамида тизими олий шартсиз рефлекслар марказидир. Бош мия ярим шарларининг тараққиёти эса ихтиёрий ҳаракатнинг келиб чиқиши билан мия пўстлоғига бўйсинувчи ролни ўйнайди. Паллидумнинг жароҳатланиш белгилари Паллидум жароҳатланиш белгиларининг тўплами паркинсонизм ёки акинетик-ригидлик, амиостатик, гипертоникгипокинетик синдром номи билан юритилади. Бу синдромнинг келиб чиқиши асосида паллидар тизим фаолиятининг етишмовчилиги, унинг тўр формацияга нисбатан бўлган таъсирини

ўзгариши, импульсларни бош мия пўстлоғи, пўстлоқ ости тугунлари ва мия устуни нейронларига етиб келмаслиги ётади. Марказга интилувчи ва марказдан қочувчи импульслар оқимини бошқариб, назорат қилиб турувчи мия сўғони тўр формациясининг, қора модда билан алоқасини бузилиши, мушакларга келувчи кераксиз импульслар оқимини тартибга солиш қоидасини бузилишига олиб келади, натижада ортиқча кераксиз импульсларнинг ёғилиб келиши рўй беради ва мушакларнинг пластик тонуси ошиб кетади. Паллидар тизимнинг зарарланиш белгиларидан асосийси ихтиёрий ҳаракатни чегаралана бориши, мимикани сусайишидир (олигокинезия, брадикинезия). Бундай бемор кам ҳаракат, инерт бўлади. Ихтиёрий ҳаракат эркинлигининг чегаралана бориши натижасида тинч ҳолатдан ҳаракатга ўтиш вақтида ҳаракат қила олмай у ўзига ноқулай ҳолатда қотиб қолади (мумқўғирчоқ позаси - поза восковой кукли, манекен феномени). Бундай беморда махсус поза рўй беради: тана ва бош бир оз олдинга букилган; қўллар тирсак бўғинида букилиб кўкрак қафасига келтирилган, назар ташлаш олдинга бир нуқтага қаратилган. Ихтиёрий ҳаракатни бошлаш қийинлашади - паркинсоник бир ерда қадам ташлаш рўй беради. Кейинчалик қийинлик билан бемор майда-майда қадам ташлаб ҳаракат қилабошлайди. Нормал физиологик синкинезиянинг йўқлиги натижасида юриш пайтида қўллар ҳаракат қилмайди. Бундай беморни орқасидан озгина туртиб юборилса, ўзини тўхтата олмай олдинга (пропулсия), агар ён биқинидан туртиб юборилса, орқаси билан югуради (ретропулсия). Дасҳат бузилади (микрография). Тана мушакларида пластик тонус ошиб кетади. Пассив ҳаракатни текширишнинг бошланиш давридан секин-секин тонуснинг ошиши кузатилади, бу хол «тишсимон ғилдирак» («Зубчатое колесо») феномени дейилади. Баъзан «пародоксал

кинезия» рўй беради. Ҳаракат қила олмай курсида ўтириб чиққан бемор ҳаяжонланиш рўй берганда бирданига вақтинча югуриб кетиши, ўйинга тушиши мумкин. Тинч ҳолатда кузатиладиган паркинсоник қалтираш асосан панжа бармоқларида кўринади (феномен катания пилюль, счета монет). Қалтираш тинч турган ҳолатда кучайиб, ихтиёрий ҳаракатга интилиш вақтида камаяди. Постурал рефлекслардан Вестфалнинг товон ва болдир феномени чақирилади. Вестфал феноменини чақириш учун оёқ кафтини юқорига пассив ҳолда букилади, бу вақт оёқ кафтини ёзувчи мушакларнинг тонусини ошиши тарангланиши содир бўлиб, оёқ кафти юқорига букилган ҳолда қотиб қолади. Болдир феномини - қоринда ётган бемор оёғини тизза бўғимида 90 остида пассив ҳолда букилса, у шу ҳолда қотиб қолади. Бундай беморлар шилқимсимон, айрим сўзларни бир неча бор қайтариб сўрайверади, фикр қилиш секинлашади (брадипсихия), товуш паст (брадилалгия) монотон оҳангга эга бўлади. Паллидар тизимнинг зарарланиш синдромлари эпидемик энцефалитни сурункали босқичида, оғир атеросклероз натижасида паллидар тизимда қон айланишининг бузилишида, рангпар шар ўзагида ўсаётган ўсмаларнинг бошланғич босқичида, дорилар билан заҳарланиш (аминазин Билан) ва баъзи ирсий касалликларда учрайди. Тарғил тананинг жароҳатланиш синдроми Асосан гиперкинетик-гипотоник белгилардан иборат. Гиперкинез - бу тананинг айрим ёки ҳамма мушакларида ихтиёрсиз ҳаракатларни пайдо бўлиши, бу ҳаракатлар беморнинг хохишисиз, ихтиёрдан ташқари ҳуруж равишда рўй беради. Гиперкинезнинг

асосида стриатум томонидан пастда жойлашган ҳаракат марказларининг тормозланиб туришининг етишмаслиги ётади. Натижада мушаклар тонуси пасайиб кетади ёки йўқолади ва ихтиёрсиз ҳаракатлар-гиперкинезлар пайдо бўлади. Гиперкинезлар тананинг айрим қисмларида, оёқ, қўлларда, юз мушакларида пайдо бўлиб, ухлаш даврида йўқолади. Бу гиперкинезлар мимика мушакларида пайдо бўлиши, юзини буриштиришга, тилда бўлса - гапиришни бузилишига, юқори нафас йўлларидаги мушакларда бўлса, ўқтин-ўқтин ғалати товушлар чиқариб, нафас олишни бузилишига олиб келади. Гиперкинез хиллари қуйидагилар: Қалтираш - гиперкинезларнинг энг кўп ҳили бўлиб, амплитудасига, тезлигига ва жойлашган ерига нисбатан ҳар хил бўлади. Миоклониялар - ҳар хил мушакларнинг тартибсиз, клоник қисқаришлари. Улар юз, тана, қўл ва оёқларда кўринадилар. Катта амплитудали бўлмаган гиперкинезларда бир вақтни ўзида антагонист мушаклар гуруҳини қисқариши локамотор эфферентга кучли таъсир кўрсатмади. 40-расм.Экстрапирамида системасининг патологияси. 1. Xoреик гиперкинезлар 2. Aтетоз 3. Toрзион дистония 4. Гемиболизм 5. Спастик бўйин қийшайиши Хореик гиперкинезлар ихтиёрсиз, тартибсиз ҳаракатлари яққол кўриниб турган локомотор эффекти билан ҳаракатланади, тананинг ҳар хил қисмида тинч турган ҳолда ва ихтиёрий ҳаракатланишларида пайдо бўлади. Бу ҳаракатлар хилма-хил,

кетма-кет бўлиб алмашинадилар. Бундай ҳолатда бемор гоҳ кўзини қисади, гоҳ тилини чиқаради, лабини ялайди, гоҳ юзини буриштиради, гоҳ қўлини ирғитади, гоҳ баданини ҳаммаси қимирлаб кетади ва ҳоказолар. Гиперкинезларнинг бошқа хилларига атетоз, хореотетоз, тиклар, торсион дистония, гемибализм, блефароспазм ва бошқалар киради. Юқоридаги келтирилган белгилардан ташқари яна стриар белгида эмоцияни, руҳиятни, вегетатив қон томирларини бузилишлари кузатилади ва бу белгилар кичик хореяда, Гентингтон хореясида, тарғил танада ўсма ўсиш жараёнининг бошланғич даврида кузатилади. Экстрапирамида тизимини текшириш усуллари ва унинг зарарланиш белгиларини болаларда аниқлаш жуда қийин вазифа ҳисобланади. Ундан ташқари аниқланган белгиларни болаларда, айниқса бир ёшгача бўлганларда стриопаллидар тизимини функционал ҳолатини эътиборга олинмаса, ҳато хулосага олиб келиши мумкин. Шунинг учун болаларда экстрапирамида тизимини текширишда болани умумий ҳолатини, неврологик белгиларини турғунлигини ва симметриклигини эътиборга олиш зарур. Чақалоқ болаларни текширишда, болани ҳолатига эътибор берилади. Қўл ва оёқларидаги спонтан ҳаракатларига, ҳаракатларнинг симметриклигига, калласини, иягини, қўлоёқларини қалтирашига, атетоид ҳаракатларга, тикларга, миоклонияларга, гипо, акинезияларга, мушак гипотонияси ёки гипертониясига диққатни жалб қилинади. Одатда чақалоқ болаларда бошни, бўйинни орқага тортадиган, қўлларини букувчи мушакларининг тонуси бирмунча баланд бўлади. Болаларда хақиқий мушаклар ригидлиги ҳам бўлади. Акинезия ва мушаклар ригидлиги болаларда паркинсонизм синдромида бош мия пўстлоғининг диффуз зарарланганида, мия

устунини рефлекслари устун туриш ҳисобига кузатилади. Мутизм ва акинетик синдроми мия устунини, Сильвий сув йўли соҳасини жароҳатланганидан гувоҳлик беради. Ёш болаларда гипотония ва гиперкинезиялар кўпроқ ревматик полиоэнцефалитда кузатилади.

Адабиётлар: 1. Герасимова М.М. «Нервные болезни». Дарслик. - Тверь. Триада. 2003й. 2. Жан Айкарди «Заболевания нервной системы у детей» в 2-х томах. Дарслик. – Москва. Бином. Лаборатория знаний 2013 й. 3. Маджидова Ё.Н. «Хусусий неврология».Дарслик. -Тошкент. Sharq. 2012 й. 4. Бадалян Л.О. «Детская неврология». Дарслик. - Москва. Медицина. 2001 й. 5. Маджидова Ё.Н. «Соматоневрология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 6. Маджидова Ё.Н., Трошин В.Д., Погодина Т.Г., Хрулев А.Е. «Неотложная неврология». Дарслик. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 7. Маджидова Ё.Н., Содиқова Г.К., Нурмухамедова М.А «Катталар ва болалар неврологик статусини қадамма-қадам текшириш бўйича амалий кўникмалар». Ўқув қўлланма. - Тошкент. ТАМАДДУН. 2017 й. 8. Маджидова Ё.Н., Усманова Д.Д. «Тунельные синдромы». Монография. - Тошкент. Baktria press. 2017 й. 9. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Хайдарова Д.К., Прохорова А.Н. «Умеренные когнитивные нарушения у больных с дисциркуляторной энцефалопатией». Ўқув қўлланма. - Ташкент. ТАМАДДУН. 2015 й. 10. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Азимова Н.М., Ким О.В., Хамидова Н.А. «Частная неврология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Узбекистон миллий энциклопедияси. 2014 й.

Похожие

Рефлектор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари ва патологияси

Координатор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Сезги доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Ҳаракат доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Бош мия нервлари - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари