Рефлектор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари ва патологияси - Медицина - Рефераты

Рефлектор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари ва патологияси

Загружено в:

17.11.2022

Скачано:

0

Размер:

83.16015625 KB

Рефлектор доира: тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари ва патологияси Режа: Пай ёки миотоник рефлекслар:  Рефлексларни текшириш қоидалари.  Рефлексларни ўзгариши.  Оёқдаги патологик рефлекслар.  Қўлдаги патологик рефлекслар.  Орал автоматизми белгилари белгиси.  Болаларда рефлексни текшириш.  Янги туғилган ва бир ёшгача бўлган болалардаги шартсиз рефлекслар

Рефлекслар нерв фаолиятининг функционал бирлиги ҳисобланади. Рефлекс, бу келаётган таъсиротларга нерв тизимининг берадиган жавоб реакциясидир. Нерв тизимининг фаолияти унинг ички ва ташқи муҳитнинг қўзғатувчи омилларга тўхтовсиз бўладиган жавоб реакциясидан ташкил топади, жумладан, организмнинг ҳар қандай фаолияти асосида ва инсон хулқ атворида рефлектор фаолият ётади. Рефлекслар хақидаги таълимот нерв фаолиятининг асл моҳиятини тушинишда жуда кўп маълумотлар беради. Аммо рефлектор фаолият ўзича кўп шаклдаги маълум мақсадга қаратилган хулқ-атворни тушунтириб бера олмайди. Кейинги йилларда рефлектор механизмлар ҳақидаги тушунча хулқ- атворни ҳосил бўлишида қабул қилувчининг тутган ўрни хақидаги қўшимча маълумотлар П.А.Анохиннинг «функционал системалар» ёки Н.А.Бернштейннинг «физиологик активлик» деган таълимотида (концепциясида) анча ойдинлашди. Бу концепцияга асосан мия ташқи таъсиротларга адекват жавоб берибгина қолмай, балки келажакни кўра билади; ўз хулқ-атвори режасини туза билади ва уни амалга ошира билади. («акцептор харакат» ёки «келажакнинг керакли модели»). Бу омиллар инсонни хулқ-атвор режасини тузиш борасида «борлиқни аввалдан кўра билиш» деган фикрга келишга асос бўлади. Рефлекслар икки турга яъни шартсиз ва шартли рефлексларга бўлинади. Шартсиз рефлекслар ҳамма турларга тааллуқли бўлиб, наслдан-наслга берилади, уларнинг ёйлари бола туғилган вақтида уланган бўлиб, хаётнинг охиригача сақланиб қолади. Улар касалликни келтирувчи омиллар таъсирида ўзгариши мумкин. Шартсиз рефлекслар ўз навбатида қуйидаги турларга бўлинади: оддий (спинал), мураккаб (мия сўғони ва инстинкт) пўстлоқ ости рефлекслари. Шартли рефлекслар индивидуал ривожланиш ва янги тажрибаларни тўпланиши натижасида ҳосил бўлади. Янги вақтинчалик алоқани ҳосил бўлиши, муҳитнинг ўзгарувчан шартларига боғлиқдир ва бу ҳолат шартсиз рефлекс асосида бош миянинг олий бўлимлари иштирокида шаклланади.

Шундай қилиб, барча рефлекслар механизми, айниқса оддий шартсиз рефлекслар ҳаракат актини ўзига жалб этади ва ишга туширади. Рефлекснинг морфологик субстрати асосида рефлектор ёйи ётади. Шартсиз рефлекснинг рефлектор ёйи орқа мия, бош мия сўғони, пўстлоқ ости тугунлари иштирокида ҳосил бўлса, шартли рефлексларнинг рефлектор ёйи эса бош мия пўстлоғи иштирокида содир бўлади. Асаб касалликлари клиникасида катта амалий ахамиятга эга бўлган шартсиз рефлексларнинг рефлектор ёйининг тузилишини кўриб чиқамиз. Орқа мия оддий рефлексининг рефлектор ёйи 3 нейрондан яъни афферент, оралиқ ва эфферент нейронлардан ташкил топган. Афферент нейронга орқа мия тугун хужайралари киради, уларнинг дендритлари периферияга йўналган бўлиб, пай, мушаклар, бўғим, суяк усти пардаси, тери ва шиллиқ пардаларда тугайди. Орқа мия тугуни ҳужайралари аксонлари орқа миянинг орқа илдизи таркибида орқа миянинг орқа шохи хусусий ўзаги хужайраларида тугайди. Натижада орқа мия тугуни ҳужайралари тери, шиллиқ парда, пай, суяк усти пардасидан таъсиротни қабул қилиб ва уни орқа шохга ўтказиб беради ва орқа мия рефлектор ёйининг марказга интилувчи - афферент қисмини ташкил қилади. Ёйнинг иккинчи қисми орқа миянинг олдинги шох ҳужайраларидан иборат бўлиб, уларнинг аксонлари импулсьни олдинги илдиз таркибида мушакларга етказиб беради ва рефлектор ёйнинг марказдан қочувчи - эфферент қисмини ташкил қилади. Оралиқ нейрон эса афферент нейрондан қабул қилинган қўзғалишни эфферент нейронга ўтказиб беради, яъни орқа миянинг орқа шохини олдинги шохи билан бирлаштиради. Тери, мушак, пайларнинг таъсирланишидан ҳосил бўлган импульс ўзига хос специфик рецепторларда қабул қилинади, сўнгра афферент нейрон орқали импульс орқа шох ҳужайраларига ва ўз навбатида оралиқ нейрон орқали эфферент нейронга ўтказиб берилади ва унга жавобан ишчи аъзо ҳаракат содир бўлади. Мия сўғони ва пўстлоқ ости ўзаклари рефлексларининг ёйини тузилиши анча мураккабдир. Шартсиз рефлекслар нерв тизими

фаолиятининг кўрсаткичи бўлиб, тананинг турли қисмларида чақирилади, уларнинг рефлектор ёйи бош мия сўғонида, орқа мияга тааллуқли бўлган сегментларда ўзаро бирлашади. Асаб касалликлари клиникасида ўрганиладиган шартсиз рефлекслар пай, бўғим, суяк усти пардаси, тери ва шиллиқ парда рефлексларига бўлинади. Пай ёки миотоник рефлекслар: Икки бошли мушак (Biceps ВR) рефлекси - неврологик болғача ёрдамида икки бошли мушак пайига уриб кўрилганда, тирсак бўғимида букилиш бўлади. Бу рефлексни ҳосил бўлишида тери мушак нерви иштирок этиб, уни ёйи орқа миянинг С5-6 сегментларида бирикади. Мазкур рефлексни текшириш вақтида текширилувчининг қўли тирсак бўғимида букилган ҳолатда бўлиб, врач чап қўли билан беморни билагидан ушлаб туради ва унинг бош бармоғи икки бошли мушак пайи устида бўлади ва болғача орқали зарбни ўнг қўл билан ўз бармоғига беради. Уч бошли мушак рефлекси (Triceps TR). Болғача ёрдамида уч бошли мушак пайига уриб кўрилади, бунда унинг қисқариши натижасида тирсак бўғимида билак бироз ёзилади ва яна букилади, уни ҳосил бўлишида билак нерви иштирок этади ва бу рефлекс ёйи орқа миянинг С6-7 сегментларида бирикади. Мазкур рефлексни текшираётганда беморни қўлини тирсаги юқорисидан ушлаб, вертикал ҳолатида кўтарилади. Бунда беморнинг билаги эркин ҳолда осилиб туриши керак. Тизза рефлекси (PR). Болға билан тизза қопқоғини пайига (яъни 1-2 см пастроққа) уриб кўрилади, соннинг тўрт бошли мушаги қисқаргани учун болдир кўтарилиб, яна пастга тушади. PR нинг рефлектор ёйида сон нерви иштирок этиб, орқа миянинг L2-4 сегментлари орқали ўтади. Тизза рефлекси беморни ўтирган ҳолатида текширилганда унинг оёқлари эркин ҳолда осилиб полга босилмаган ҳолда тегиб туриши керак.

Бемор ётган ҳолида текшириш учун текширувчи чап қўлини беморни озгина букилган тиззаси тагига қўяди ва кўтарилиб туради, бунда оёқ панжалари ўриндиқда эркин ҳолда бўлиши керак. Болғача билан икки оёқни тўрт бошли мушагини пайига уриб кўриб, юқорида айтилган жавоб реакциясини кўрамиз. Бу ҳолатда иккала оёқдаги чақирилаётган рефлексларни солиштириб кўрилади. Яна бемор оёғини чалиштириб текширса ҳам бўлади. Ахилл рефлекси (AR), болғача билан Ахилл пайига уриб кўрилади, бунда болдирнинг уч бошли мушаги қисқаради ва оёқ панжаси букилади. Рефлектор ёйи катта болдир нерви орқали орқа миянинг S1-2 сегментларида туташади. Бу рефлексни чақиришда бемор стулга тиззаси билан чиқиб туради ва неврологик болғача билан Ахилл пайига урилганда, оёқ панжалари букилади. Бу рефлексни беморни чалқанча ётган ҳолатда ҳам текшириш мумкин. Бунинг учун унинг оёғини тиззасидан букилади ва оёқ панжасининг учидан ушлаб бир оз юқорига кўтарилади. Ана шу ҳолатда ахилл пайига болғача билан урилса, оёқ панжаси букилади. Периостал рефлекслар: бу рефлексларга ўмров, кўкрак-елка, қовуқ, қош усти, билак рефлекслари киради. Ўмров рефлекси чақириш учун болғача билан ўмровнинг ташқи томонига урилади, бунда катта кўкрак ва делтасимон мушакларнинг қисқариши натижасида елка ичкарига бурилади яъни пронация ҳолатига келади ва танага олиб келинади. Рефлектор ёйида медиал кўкрак нерви иштирок этиб орқа мияни С5-Д1 сегментларида бирикади. Кўкрак-елка рефлексини чақириш учун болғача билан кўкракнинг ички учига уриб кўрилади, бунда катта юмалоқ ва кўкрак мушаклари қисқаргани учун елка танага олиб келинади ва ташқарига бурилади. Рефлектор ёйи курак ости нерви орқали ўтиб, орқа мияда С5-6 сегментлари бирикади. Қовуқ рефлексини чақиришда болғача билан чалқанча ётган беморга ўрта чизиқдан 1-2 см ўнг ва чапга, қовуғига уриб кўрилади. Натижада

қориннинг ўнг ва чап мушаклари қисқаради. Рефлектор ёйи қовуқ оралиқ нервлари орқали орқа миянинг ДУII-XII сегментларида бирикади. Қош усти рефлекси. Болғача билан юқори бурун томонига урилса қовоқлар юмилади; айниқса пастки қовоқнинг пириллаши аниқ кўринади. Рефлектор ёйи мия сўғонида яъни кўприкда бирикади. Уни ҳосил қилишда уч шохли нервнинг 1 шохи (афферент қисми), юз нерви (эфферент қисми) қатнашади. Билак (карпо-радиал) рефлекси. Болғача билан билак суягининг бигизсимон ўсимтасига уриб кўрилади. Бунда билак ва бармоқлар тирсак бўғимида букилиб, яна ёзилади. Рефлектор ёйини ҳосил бўлишида мушак- тери, оралиқ ва билак нервлари қатнашади ва орқа мияни С5-Д1 сегментларида бирикади. Мазкур рефлексни чақириш учун беморни икки қўлини тирсак бўғимида озгина букилади, билак ва бармоқлар беморни тиззаси устида эркин ҳолда туриши керак, сўнгра болғача билан бигизсимон ўсимтанинг суяк усти пардасига уриб кўрилади (олдин ташқи юзасига, сўнгра ички юзасига). Тери рефлекслари. Тери рефлексларига қорин, оёқ кафти ва кремастер рефлекслари киради. Қорин рефлексларини текширишда чалқанча ётган беморни қорин терисига тўғноғич ёки игна билан штрихга ўхшатиб чизиб кўрилади. Штрихлар симметрик ҳолда чизилиши керак, аввалига қорин деворининг ташқи томонидан бошланиб, ўрта чизиқ томонга йўналтирилади. Бу таъсиротга жавобан қориннинг қийшиқ мушаклари қисқаради. 1. Юқори қорин рефлексини текширишда қобирға ёйига параллел ҳолда қоринни юқори қисмига чизиб кўрилади. Рефлектор ёйи Д7-8 сегментларидан ўтади (қовурғалараро нервлар). 2. Ўрта қорин рефлексида эса чизиқ киндик томонга қараб ўтказилади, бунда чизиқ остидаги қорин

мушаги қисқаради. Рефлектор ёйи Д9-10 (қовурғааро нервлар). 3. Пастки қорин рефлексини текширилганда қорин терисининг пастки қисмига яъни чов бурмасига йўналтириб чизилади, бунга жавобан чизиқ остидаги қорин мушаклари қисқаради. Рефлектор ёйи Д11-12 сегментларидан ўтади. Оёқ кафти рефлекси. Оёқ кафтини ташқи чети бўйлаб товон учидан панжалар томон юқорига чизилганда, унинг бармоқлари пастга букилади. Рефлектор ёйи S1-2 сегментларидан ўтади (кичик болдир нерви). Бемор ётган ҳолда, врач чап қўли билан болдирни ушлаб, оёқ кафтига чизиб кўради. Кремастер рефлекси. Сон терисининг ички томонига чизилса, кремастер мушаги қисқаради ва шу томондаги мояк юқорига кўтарилади. Рефлектор ёйи L1-2 сегментлари орқали ўтади. Бу рефлекс доимий эмас. Шиллиқ қават рефлекслари. Уларга корнеал, конъюктивал ва ютиш рефлекслари киради. Корнеал /шох парда/ рефлексини чақириш учун пахта ёки юмшоқ тоза коғозни кўзнинг шох пардасига тегизилса, кўз юмилади. Рефлектор ёйи кўприкда туташади, уни ҳосил бўлишида уч шохли нервнинг 1 шохи n.ophtalmicus ва юз нерви иштирок этади. Конъюктивал рефлексни чақиришда ҳам тоза қоғоз ёки пахтани конъюктивага тегизилса, кўз юмилади. Нервлар ва рефлектор ёйи худди корнеал рефлексдагидек. Ютиш рефлекси. Ютқиннинг орқа деворига шпатель ёки қоғоз найча тегизилса ютқин ва юмшоқ танглай мушаклари қисқариб, ўқчиш ёки йўтал ҳаракати пайдо бўлади. Рефлектор ёйи узунчоқ мия орқали ўтади ва сайёр, тилютқин нервларнинг сезувчи ва ҳаракатлантирувчи толалари иштирок этади. Бу

рефлекс айрим ҳолларда доимий бўлмайди, ютқин шиллиқ пардаси яллиғланганда чақирилмайди. Рефлексларни текшириш қоидалари . 1. Рефлексларни текшираётган вақтда бемор мушакларини бўшаштириб туриши керак. Шуни унутмаслик керакки, спорт ва жисмоний меҳнат билан шуғулланувчиларда мушаклар кучи ривожлангани учун уларни бўшаштириш қийин бўлади ва бу ҳолат рефлексларни текширишни анча қийинлаштиради. Шундай ҳолатларда беморларда мушакларни ихтиёрсиз таранглаштиришини йўқотиш учун турли усуллар ишлатилади. Масалан тизза рефлексини текшириш вақтида мушак тонусини бўшаштириш учун Ендрассик усули қўлланилади. Текширувчига иккала қўл бармоқларини бир- бирига текизиб уларни илинтирилади ва тортиб туриш сўралади, натижада қўл мушакларининг таранглиги ошиб, оёқ мушакларида эса таранглик аксинча пасаяди. Тизза ёки ахилл рефлексларини чақириш вақтида врачни бўш қўлини қаттиқ сиқиш, ёки беморга санаш, саволларга жавоб бериш каби вазифалар топширилади. 2. Рефлексларни қўл, оёқ ва танада чақириш доимо симметрик ҳолда олиб борилиши керак ва уларни ҳолатига баҳо бериш бир-бирига яъни қарама-қарши томонга солиштириш ва таққослаш йўли билан олиб борилади. 3. Рефлексларни текширишда уларнинг чақирилаётгани ёки йўқлигини аниқлай билиш керак. 4. Рефлекслар чақирилганда, уларни чақирилиш даражасини қандайлигини солиштириб кўриб (баробар ёки турлича эканлигига) баҳо берилади.

5. Нерв тизимининг айрим зарарланишида беморда патологик рефлекслар пайдо бўлиши мумкин, уларни турғунлиги ёки турғун эмаслигини билиш муҳим аҳамиятга эгадир. Рефлексларни ўзгариши. Нерв тизимининг касалликлари шартсиз рефлексларни ҳам ўзгаришига олиб келади. Бу ўзгаришлар турли кўринишга эгадир. Рефлексларни камайиши гипорефлексия, йўқолиши - арефлексия, ошиб кетишини эса -гиперрефлексия дейилади. Пай рефлексларини икки оёқда ошиб кетишига парагиперрефлексия, тананинг бирор ярмида, қўлда, оёқда ошишига гемигиперрефлексия: икки қўл ва икки оёқларда ошиб кетса тетрагиперрефлексия дейилади. Одатда пай гиперрефлексияси марказий ҳаракат нейронининг турли қисмлари зарарланиши натижасида кузатилади. Пай рефлексларининг ошуви доимо пирамида йўлининг зарарланиш белгиси хисобланавермайди. Рефлектор ёйининг қўзғалиши ошиб кетиши, нерв тизимининг турли функционал касалликларида ҳам пайдо бўлиши мумкин, бу эса мия пўстлоғидаги қўзғалиш ва тормозланишнинг кучсизлиги натижасида марказий нерв тизимининг пастида жойлашган бўлаклари ўртасидаги ўзаро муносабатини бузилишига олиб келади. Пай рефлексларининг камайиши ёки йўқолиши мазкур рефлекснинг рефлектор ёйи соҳаси зарарланганда ва чуқур тарқалган тормозланиш ҳолати вужудга келганда (шок, коллапс, коматоз ҳолат) бўлиши мумкин. Периферик нейроннинг (ҳаракатлантирувчи, сезувчи, илдиз ёки сегментар аппарат) зарарланиши патологик жараён жойлашган ерда пай рефлексининг пасайиши ёки йўқолишига олиб келади. Фақат бу умумий ҳолатдан қорин ва оёқ кафти рефлекслари мустаснодир. Уларнинг йўқолиши ва камайиши фақат ўз рефлектор ёйларининг зарарланишидагина бўлиб қолмасдан, балки улар пирамида йўлини зарарланиш ҳолларида ҳам йўқолади ёки камаяди. Тери рефлекслари

мураккаб шартсиз рефлекслар ҳисобланиб, болада аста-секин ҳаракат анализаторининг ишга тушиши ва ихтиёрий ҳаракатни пайдо бўлиши (юриш) билан жорий бўла бошлайди. Шунинг учун орқа мия сегментар аппарати билан мия пўстлоғининг алоқаси бузилганда бу рефлекс йўқолади. Патологик рефлекслар. Пўстлоқ-мия сўғони ва пўстлоқ-орқа мия ҳаракатлантирувчи йўлларининг зарарланиши шартсиз рефлексларнинг ўзгаришидан ташқари яна патологик рефлексларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Уларга пай рефлексларининг юқори даражада ошиб кетиши натижасида вужудга келувчи клонуслар киради. Клонуслар мушаклар пайини таранглаштирилганда кузатилади. Тизза қопқоғи клонуси бемор чалқанча ётганда чақирилади. Бунинг учун врач биринчи ва иккинчи бармоқлари билан бирданига тизза қопқоғини олдинга силжитади ва бу ҳолатда ушлаб туради. Соннинг тўрт бошли мушагининг пайи таранглашгани учун у тўхтовсиз қисқара бошлайди ва тизза қопқоғининг ритмик тортишишига олиб келади. Оёқ кафти клонуси ҳам беморни чалқанча ётган ҳолатида чақирилади. Бемор оёғи тизза бўғимида бироз букилади ва чап қўл билан болдиридан ушлаб турилади, ўнг қўл билан эса оёқ кафтини бирданига букилади ва шу ҳолда ушлаб турилади. Бунда ахилл пайи таранглашиши натижасида оёқ панжасида тўхтовсиз ритмик қисқариш пайдо бўлади. Қўл бармоқларида ҳам уларни билак - кафт усти бўғимида тўсатдан ёзилганда клонусни кўриш мумкин. Оёқдаги патологик рефлекслар. Бабинский белгиси - биринчи симптоми оёқ кафти терисини ташқи томондан товондан то бармоқлар асосигача штрих чизилади, бунга жавобан оёқ панжасининг бош бармоғи ёзилади, қолганлари эса елпиғичга ўхшаб очилади. Оппенгейм патологик рефлекси - агар катта болдир суягининг юқори қисмидан, бош бармоқ билан босиб туриб, бармоқни пастга қараб юргизилса, оёқ панжасининг бош бармоғи ёзилади.

Гордон рефлекси - болдир мушагини қўл кафти билан сиқилганда оёқ панжасининг бош бармоғи ёзилади, қолган бармоқлар эса елпиғичга ўхшаб очилади. Шеффер белгиси - беморни ахилл пайини сиқилганда оёқ панжасининг бош бармоғи ёзилади. Россолимо белгиси - болғача билан оёқ панжасини фалангаларига ёки қўл бармоқларининг учи билан беморнинг оёқ панжа ёстиқчаларига енгил урилганда, (II-V) бармоқ фалангалари пастга букилиб яна ёзилади. Бехтерев белгиси - неврологик болғача билан оёқ кафтининг ташқи юзасига урилганда, II- V бармоқлар пастга букилиб яна ёзилади. Жуковский белгиси - неврологик болғача билан оёқ кафтининг ўрта қисмига урилса, бармоқлар пастга букилиб, яна ёзилади. Қўлдаги патологик рефлекслар. Янишевскийнинг ушлаб олувчи рефлекси беморнинг қўл кафтига буюм қўйилса у ихтиёрсиз равишда буюмни ушлаб олади. Жуковский-Корников белгиси - неврологик болғача билан қўл кафтининг III- V бармоқларига урилса, улар букилади. Россолимо патологик рефлексини қўл бармоқларида ҳам чақириш мумкин. Орал автоматизми белгилари белгиси. Булар патологик рефлекслар орасида алоҳида группани ташкил қилади ва бош миянинг иккала ярим шарида бўладиган кўп ўчоқли патологик жараёнларда пайдо бўлади, бунга сабаб бульбар марказларга пўстлоқнинг тормозловчи таъсирининг йўқолишидир (яъни кортико-бульбар алоқасининг бузилишидир). Орал автоматизми симптомларига қуйидагилар киради: Аствацатуровнинг бурун-лаб рефлекси, неврологик болғача билан бурун илдизига урилса оғизнинг айлана мушаги қисқаради ва лаб олдинга чўччаяди. Рефлектор ёйини - V жуфт нервнинг тери толаси, кўприк, юз нерви ҳосил қилади.

Ҳартум рефлекси - болғача билан лабга урилади, бунга жавобан лаблар олдинга чўччаяди, рефлектор ёйини - V жуфт, кўприк VII жуфт бош мия нерви ҳосил қилади. Оғиз рефлекси - маълум масофадан туриб неврологик болғачани бемор оғзига яқинлаштирилса унинг лаблари олдинга «ҳартумга» ўхшаб чўччаяди. Рефлектор ёйини: V жуфт, мия оёқчаси, кўприк ва VII жуфт бош мия нерви ҳосил қилади. Сўриш рефлекси беморни лабларига бирор буюмни теккизилса сўришга ўхшаш ҳаракат пайдо бўлади. Рефлектор ёйини: Vжуфт, кўприк, VII жуфт бош мия нерви ҳосил қилади. Кафт-энгак ёки Маринеска-Радович рефлекси - беморнинг кафтидаги бош бармоқ дўнглигига чизилганда, энгак мушаги қисқаради. Рефлектор ёйини - оралиқ нерв, орқа миянинг бўйин қисми, узунчоқ мия, кўприк ҳосил қилади. Ҳимоя рефлекслари ҳам пирамида тизимининг зарарланиш белгисига киради ва бош мия пўстлоғи билан орқа мия ўртасидаги алоқани бузилганлигидан далолат беради. Масалан, чалқанча ётган беморни фалажланган оёғига нина санчилса, фалажланган оёқ ихтиёрсиз ҳолда букила бошлайди. Оёқ панжасини қитиқланса тизза бўғими ва чаноқ сон бўғимида букилиш ҳаракати содир бўлади. Ҳимоя рефлексларини текшириш, патологик жараённи орқа мияни қаерида жойлашганлигини аниқлашга ёрдам беради. Болаларда рефлексни текшириш. Рефлекс доирасини болаларда текшириш катталарникидан тубдан фарқ қилади. Бу фарқ ўсаётган ёш организмни анатомик ва физиологик ҳусусиятларига асослангандир. Бундан ташқари гўдак болаларда асаб доирасини мукаммал текшириш мумкин эмас. Болаларда бош мия, орқа мия ва периферик нерв тизими тузилишининг маълум даражада ривожланмаган бўлиши, уларни неврологик текшириб кўрилганда олинган хулосалар патологик ҳолат деб тафовут қилишга олиб келади, чунки улар катталарда нормада учрамайди. Шунинг учун

болаларда рефлексларни текшириш жуда диққат-эътибор билан қайта-қайта текширилиши лозим. Бунда бола осойишта, тинч ҳолатда ва чалғиган бўлиши керак. Янги туғилган чақалоқда пай рефлексларидан икки бошли мушак ва тизза рефлексини чақирса бўлади. Лекин мушак тонусининг баландлиги тизза рефлексини текширишда қийинчилик туғдиради. Эмизикли ёшдаги болаларда ахилл рефлекси 10-15% ҳолларда чақирилмаслиги мумкин, шу вақтнинг ўзида ахилл рефлексининг ошиб кетиши ва оёқ панжа клонусининг чақирилиши орқа миянинг бошқа зарарланиш белгилари бўлмаганда бола учун физиологик ҳолат ҳам бўлиши мумкин. Тизза рефлекслари боланинг 2 ойлигидан бошлаб чақирилиши мумкин, лекин мазкур рефлекс анча бўш бўлади, бола 4 ойлик бўлганда эса яхши чақирилади ва бу ёшдаги ўғил болада кремастер рефлексларни ҳам чақириш мумкин. Бабинский белгиси 12 ойлик болалар учун норма ҳисобланади. 1 ёшдан кейин эса патологик рефлекс деб ҳисоблаш мумкин. Бир ёшдан ошган болаларда Бабинский белгиси нормада уйқу ҳолатида чақирилиши мумкин. Болаларда Бабинский симптоми ташҳис қўйишда катта аҳамиятга эга, айниқса тутқаноқдан кейин оёқ панжа рефлекси йўқолганда бир томонлама бу рефлекснинг пайдо бўлиши муҳимдир. Ушлаб олиш рефлекси боланинг 2- 4 ойлигида икки томонлама йўқолади, мабодо у бир томонда чақирилса, у ҳолда патологик жараёндан далолат беради. Янги туғилган ва бир ёшгача бўлган болалардаги шартсиз рефлекслар Эмизикли болалардаги шартсиз рефлекслар икки турга бўлинади: сегментар ҳаракат автоматизми орқа мия сегменти билан ва мия устуни (орал автоматизм) билан таъминланади. Сегмент усти позотоник автоматизми, тана ва бошнинг ҳолатига қараб, мушак тонуси бошқарилишини таъминлайди (узунчоқ мия ва ўрта мия марказлари билан бошқарилади).

Орал сегментар автоматизми янги туғилган чақалоқ учун муҳим аҳамиятга эга, чунки болага эмиш ва сўриш имкониятини беради. Бу шартсиз рефлекс соғлом туғилган болада биринчи кундан бошлаб пайдо бўлади, буларга қуйидагилар киради. Кафт-оғиз рефлекси (Бабкин рефлекси). Кафт соҳасини босилса, чақалоқ оғзини очади ва бошини эгади. Бу рефлекс соғлом туғилган чақалоқларнинг ҳаммасида бўлади, айниқса, эмишдан олдин яққол намоён бўлади. Мазкур рефлекс бўшроқ бўлиши, марказий нерв тизимининг зарарланганидан дарак беради. Туғилиш жиҳатини ўтказган болаларда дастлаб бу рефлекс йўқ бўлиб, унинг пайдо бўлиши болаларни соғайиб бораётганидан далолат беради. Ҳартум рефлекси. Текширувчи бармоғи билан тез ва енгил чақалоқни лабига уриб кўради. Натижада оғизнинг айланма мушаги қисқариб лаб чўччаяди ва «ҳартумга» ўхшайди. Нормада бу рефлекс 2-3 ойгача аниқланади ва уни 3 ойдан кейин ҳам чақирилиши марказий нерв тизимининг касаллигидан дарак беради. Куссмаулнинг қидирув рефлексии - лабга тегмай оғиз бурчагини силанса, оғиз бурчаги пастга осилади ва боши силанган томонга бурилади. Бу рефлекс бола эмишдан олдин яққол кўринади. Қидирув рефлекси икки томонда симметрик чақирилиши керак. Агар юз нерви зарарланса, шу томонда чақирилмайди. Мазкур рефлекс боланинг 3-4 ойлик вақтигача бўлади, сўнг кўриш таъсиротида реакция пайдо бўлиши билан бола она кўкраги ёки сутли идишни кўрса жонланиб кетади. Сўриш рефлекси. Янги туғилган чақалоқ оғзини таъсирлаганда пайдо бўлади. Масалан, бола оғзига сўрғич солиб қўйилса, ритмик сўриш ҳаракати содир бўлади. Рефлекс 1 ёшга боргунча сақланиб қолади. Спинал сегментар автоматизми. Янги туғилган чақалоқнинг ҳимоя рефлекси. Агар туғилган чақалоқни қорнига ётқизилса у бошини рефлектор ҳолда бир томонга буради. Агар бу рефлекс чақирилмаса болада марказий нерв тизими зарарланган бўлади.

Таянч рефлекси ва автоматик юриш. Янги туғилган чақалоқда туришга тайёргарлик бўлмайди, лекин у таянч рефлексига қодир бўлади. Агар вертикал (тик) ҳолда ушлаб турилса, у барча бўғимларида оёғини букиб олади. Таянч ҳолатида ушлаб турилса чақалоқ танасини тўғрилайди ва ярим букилган оёғида туради. Бу ҳолат қадам ташлаб юришга тайёргарликдир. Агар чақалоқни олдинга озгина оғдирилса у ҳолда у қадам ташлашга уринади. (Янги туғилган чақалоқни автоматик юриши). Мазкур рефлекслар 1,5 ойгача давом этади ва кейинчалик йўқолади, ўрнини физиологик астазия- абазия эгалайди. Фақат бир ёшга боргандагина мустақил туриш ва юришга қобилияти пайдо бўлади, бу шартли рефлекс деб қаралади ва унинг содир бўлиши учун бош мия пўстлоғининг фаолияти мўътадил ҳолда бўлиши керак. Бауэрнинг эмаклаш рефлекси. Янги туғилган чақалоқнинг бошини ўрта чизиққа қўйиб қорнига ётқизилади. Бу ҳолда у судралиш ёки эмаклаш ҳаракатини бажаради. Агар икки оёқ кафтига бармоқни қўйиб турилса, бола рефлектор ҳолда оёғини олдинга силжита бошлайди ва сурилиш тезлашади 3-4 кунга бориб силжиш ҳаракати анча ривожлана боради ва 4 ойлик бўлгунча бу рефлекс сақланиб, кейин йўқолади. Асфиксия, мияга қон қуйилиши ва орқа мияси лат еган болаларда бу рефлекс чақирилмайди. Агар марказий нерв тизими касаллиги бўлса силжиш рефлекси 6-12 ойгача сақланиб қолади. Ушлаб олувчи рефлекс. Янги туғилган чақалоқни кафтига қўл ёки бирор нарса текизилса ва бироз босилса, чақалоқ маҳкам ушлаб олади, уни қўйиб юбормайди, хатто уни шу ҳолда юқорига кўтарса ҳам бўлади. (Робинзон рефлекси). Бу рефлекс 34 ойгача сақланади, агар у кейин ҳам сақланиб қолса, нерв тизимининг зарарланганлигидан дарак беради. Галант рефлекси. Янги туғилган чақалоқни умуртқа поғонаси атрофидаги териси узунасига таъсирланса ёки қитиқланса у ҳолда чақалоқ таъсирот томонга ёй шаклида букилади. Бу рефлекс 5-6 кунлик чақалоқларда

аниқ кўринади ва 3-4 ойгача сақланади. Агар бу рефлекс (1-2) ёшгача чақирилса, нерв тизими зарарланганидан далолат беради. Перез рефлекси. Чақалоқни умуртқа поғонаси қиррали ўсимтаси думғазасидан то бўйнигача бир оз босилса, у ҳолда чақалоқ қичқиради, бошини кўтаради, танасини ёзади, оёққўлини букади. Рефлекс салбий эмоционал таъсир кўрсатади ва 3-4 ойгача сақланади. Агар чақирилмаса ёки 4 ойдан кейин сақланиб қолса нерв тизими зарарланганлигидан далолат беради. Моро рефлекси турли усуллар билан текширилади: чақалоқ ётган ҳолда унинг бошидан 15 см узоқликдаги масофада чойшабига ўраб кўрилади, ёки ёзилган оёқлари ва чаноқ соҳасини чойшабдан юқорига кўтарилади ёки тўсатдан оёқлари ёзилади. У ҳолда чақалоқ қўлларини ўзидан узоқлаштириб муштини ёзиб юборади (I фаза). Бир неча секунддан сўнг аввалги ҳолатига қайтади (II фаза). Бу рефлекс бола туғилиши билан ҳосил бўлади. Агар болада мия жароҳатланса ёки акушерлик фалажи бўлса, у ҳолда рефлекс чақирилмайди. Соғлом болада мазкур рефлекс 4-5 ойгача бўлиб, кейин сўна бошлайди. Сегмент усти позотоник автомотизми. Янги туғилган чақалоқнинг ўсиши жараёнида ҳаракат доирасининг муҳим даврлари - бошини кўтариш, ўтириш, туриш, юриш кабилар мушак тонуси регуляцияси такомиллашиб боришига ва танасининг фазода адекват ҳолатда тутишига боғлиқдир. Мазкур ҳолатни регуляция қилишда узунчоқ мия, сўнг ўрта мия (мезенцефал) марказлари муҳим ўрин тутади. Миелоэнцефал позотоник автоматизм рефлексларининг маркази узунчоқ мияда жойлашган. Уларга бўйиннинг ассиметрик, ва симметрик тоник рефлекси, тоник лабиринт рефлекслари киради. Бўйиннинг тоник ассиметрик рефлексини чақириш учун чалқанча

ётган чақалоқни бошини буриб пастки жағини елкаси рўпарасига тўғриланади, шунда бурилган томонидаги оёққўллари ёзилади, қарама-қарши томонида эса букилади. Бўйиннинг тоник симметрик рефлекси чақалоқ бошини букилса қўлидаги букувчи мушаклар тонуси ошади, оёқда эса ёзувчи мушаклар тонуси ошиб кетади. Тоник лабиринт рефлекси чақалоқ чалқанча ётганда ёзувчи мушакларининг тонуси ошади, қоринда ётган бўлса - букувчиларининг тонуси ошади. Бу рефлекс янги туғилган чақалоқларда доимий учрайди, лекин бошқа рефлекслардек жуда аниқ бўлмаслиги мумкин ва 2 ойгача сақланиб қолади. Агар чақалоқ чала туғилган бўлса, мазкур рефлекслар 3-4 ойгача сақланади. Мезэнцефал рефлекслар (занжирли симметрик рефлекслар) чақалоқ танасининг фазодаги ҳолатини тўғри сақланишини таъминлайди. Икки ойгача бу рефлекслар рудимент ҳолида бўлиб, бошини тўғрилаб ушлашни таъминлайди. 1. Бўйинни тўғриловчи реакция - текширувчи чақалоқни бошини бир томонга бурганда унинг танаси ҳам ўша томонга бурилади (ротация бўлади). Бу рефлексни таъсири чақалоқни 4 ойлик даврида чалқанча ётиш ҳолатидан ёнига бурилишга олиб келади. Тана ва оёқлар 5-6 ойгача бола бурилганда, баробар бурилади, 6 ойдан сўнг уларнинг алоҳида бурилиши пайдо бўлади ва бу ҳаракатни занжир тўғриловчи рефлекслари бажаради. 2. Тананинг тўғриловчи реакцияси, агар чақалоқни оёқ кафти бирор таяниш мумкин бўлган ерга тегса ва таянса, унинг боши тўғриланади. Бу ҳолат 1 ойнинг охиридан бошлаб аниқ кузатилади. 3. Танани тўғриловчи рефлекси. Чақалоқни 6-8 ойлик даврида яққол кўринади ва танани елка ва чаноқ

ўртасидаги бурилишига имкон беради. Чақалоқнинг тўғриловчи рефлекслари 1 ойлик даврининг охирида бошланиб, 10-15 ойлигида анча мураккаблашади ва маромига етади. Юқорида кўрсатилган рефлекслардан ташқари яна шундай рефлекслар борки, улар танани тўғрилашдан ташқари чақалоқни ҳаракат доирасини, уни реакциясини ривожланишига таъсир кўрсатади. Бунга қуйидагилар киради: 1. Қўлнинг ҳимоя қилиш реакцияси. Чақалоқни қўлини олдинга тортиб керилади ва орқага олиб борилади, бунда чақалоқ танаси бирданига сурилади. 2. Текширувчи чақалоқ танаси ҳолатини тўсатдан ўзгартирганда у қўлларини олдинга, ён тарафга ёки орқага чўзади. 3. Ландау рефлекси тўғриловчи рефлексни бир қисми ҳисобланади. Агар чақалоқни юзини пастга қаратиб юқорига эркин кўтарилса, олдинига у бошини кўтаради, кейин қўл ва оёқларини тоник ёзади, гоҳо чақалоқ ёйга ўхшаб букилади. 4. Мувозанатни сақлаш рефлекси - чақалоқ ўтирганда, турганда, юрганда унинг мувозанатини сақлашга имконият беради. Бу реакцияларнинг механизми мураккабдир; унда мияча, пўстлоқ ости ўзаклари ва бош мия пўстлоғи иштирок этади. Мувозанатни сақлаш реакцияси одатда чақалоқларда тўғриловчи реакциялар шаклланиб бўлгач ҳосил бўлади ва 2 ёшга борганда шаклланиб бўлади. 37- rasm. Chaqaloqlarda tug‘ma reflekslarni tekshirish usullari. Бола 5-6 ёшга боргач мувозанатни сақлаш реакцияси маромига етади.

Адабиётлар: 1. Герасимова М.М. «Нервные болезни». Дарслик. - Тверь. Триада. 2003й. 2. Жан Айкарди «Заболевания нервной системы у детей» в 2-х томах. Дарслик. – Москва. Бином. Лаборатория знаний 2013 й. 3. Маджидова Ё.Н. «Хусусий неврология».Дарслик. -Тошкент. Sharq. 2012 й. 4. Бадалян Л.О. «Детская неврология». Дарслик. - Москва. Медицина. 2001 й. 5. Маджидова Ё.Н. «Соматоневрология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 6. Маджидова Ё.Н., Трошин В.Д., Погодина Т.Г., Хрулев А.Е. «Неотложная неврология». Дарслик. - Тошкент. Навруз. 2018 й. 7. Маджидова Ё.Н., Содиқова Г.К., Нурмухамедова М.А «Катталар ва болалар неврологик статусини қадамма-қадам текшириш бўйича амалий кўникмалар». Ўқув қўлланма. - Тошкент. ТАМАДДУН. 2017 й. 8. Маджидова Ё.Н., Усманова Д.Д. «Тунельные синдромы». Монография. - Тошкент. Baktria press. 2017 й. 9. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Хайдарова Д.К., Прохорова А.Н. «Умеренные когнитивные нарушения у больных с дисциркуляторной энцефалопатией». Ўқув қўлланма. - Ташкент. ТАМАДДУН. 2015 й. 10. Маджидова Ё.Н., Нурмухамедова М.А., Азимова Н.М., Ким О.В., Хамидова Н.А. «Частная неврология». Ўқув қўлланма. - Тошкент. Узбекистон миллий энциклопедияси. 2014 й.

Похожие

Координатор доира - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Сезги доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Ҳаракат доираси - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Бош мия нервлари - тузилиши, вазифаси, текшириш усуллари, патологияси ва зарарланиш синдромлари

Экстрапирамида тизими - тузилиши, вазифаси, патологияси