Олий нерв фаолияти ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Медицина - Рефераты

Олий нерв фаолияти ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

97 KB

Олий нерв фаолияти ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1. Эмизикли болаларда олий нерв фаолиятининг хусусиятлари 2. Эрта болалик даврида олий нерв фаолиятининг хусусиятлари 3. Биринчи болалик даврида олий нерв фаолияти 4. Иккинчи болалик даврида олий нерв фаолияти

Олий нерв фаолияти деган тушунчани фанга И.П.Павлов киритган. Олий нерв фаолияти (ОНФ) нерв тизими юқори бўлимларининг одам ва ҳайвонларнинг муҳит ўзгаришларига мослашишига қаратилган индивидуал хатти-ҳаракатларини бирлаштирувчи фаолиятидир. Олий нерв фаолияти атамасини “руҳий фаолият” тушунчасининг эквиваленти деса бўлади. И.П.Павлов ОНФ тушунчасини “қуйи нерв фаолиятидан” ажратиш кераклигини таъкидлаган. Қуйи нерв фаолияти муайян организмнинг шартсиз рефлексларидан иборатдир. Бу рефлекслар турнинг ҳар қайси намоёндасига хос керакли ретсептив соҳа адекват таъсирловчи билан таъсирланганида қонуний равишда юзага чиқади. Шартсиз рефлекслар организмнинг гомеостазни таъминлаш учун зарур бўлган фаолиятларини бирлаштиради. ОНФ қуйи нерв фаолияти заминида шаклланади ва индивидуал ҳаёт давомида организм ўзлаштирган турли биологик сифатга эга реакциялар йиғиндисини ташкил этади. Бу реакциялар жуда мураккаб ва хилма-хил: шартли рефлекслар ва улар билан боғлиқ физиологик ҳодисалар, ИИ сигнал тизимининг ривожланиши, ҳиссиётлар, мақсадга эришишга қаратилган фаолиятлар ва бошқалар. Болаларда ОНФ нинг шаклланиши жуда мураккаб жараён. Бу фаолиятда ёшга боғлиқ бўлган жиддий ўзгаришлар кузатилади. Улар пўстлоқнинг ассотсиатив, хусусан пешона ва пастки чакка соҳалари кенгайиши билан боғлиқ. Ўсиш жараёнида бу соҳаларнинг юзаси 9 марта кўпаяди ва пўстлоқ умумий юзасининг 2/3 қисмини эгаллайди. Эмизикли болаларда олий нерв фаолиятининг хусусиятлари Янги туғилган чақалоқни ташқи муҳит билан жуда оз шартсиз рефлекслар боғлаб туради. Бу рефлекслар асосида энг аввал интероцептив ва проприоцептив шартли рефлекслар пайдо бўлади. Агар 5-6 кунлик болани эмизиш орасидаги вақт аниқ бўлса (масалан, бола ҳар 4 соатда эмизилса), овқатланиш вақтидан бир неча дақиқа аввал у безовталаниб, уйғонади. 6-7 кунлик болаларда эмизишдан 30 дақиқа олдин қонда лейкоцитлар миқдори

кўпаяди, газлар алмашинуви жадаллашганини қайд қилиш мумкин. Бола ҳаётининг иккинчи ҳафтаси охирида “эмизиш ҳолатига” шартли сўриш рефлекси пайдо бўлади: эмизиш учун болани қўлга олиш тери рецепторларини, проприо- ва вестибуляр рецепторларни қўзғатувчи шартли сигнал сифатида хизмат қилади. Шартсиз таъсирот – эмиш эса мустаҳкамловчи вазифани бажаради. Бола 3 ойлик бўлганидан кейин экстерорецепторлардан шартли рефлекслар пайдо бўла бошлайди. Биринчи галда, кўрув рецепторлари таъсирланиши натижасида вақтинчалик алоқалар юзага чиқади. Бола таниш одамлар нигоҳини кўрганда, умумий “жонланиш” билан жавоб беради, юзини ювмоқчи бўлган онасининг совунланган қўлини кўрса, қичқиради ва афтини ўгиради. Кўрув таъсирловчиларига шартли рефлексларнинг ҳосил бўлиш тезлиги ва уларнинг мустаҳкамлиги кўрув рецепторлар билан бир вақтда тактил ва вестибулорецепторлар қўзғалганида юқори бўлади. Кейинроқ эшитув анализатори иштирокида шаклланадиган вақтинчалик алоқаларни ҳам тактил ва вестибулорецепторларнинг бир вақтда қўзғалиши тезлаштиради ва мустаҳкамлайди. Демак, олий нерв фаолияти онтогенезида турли анализатор тизимларнинг иштироки тенг қимматли эмас. Фаолият кўрсатиш жиҳатидан ҳали етарли даражада ривожланмаган анализатор тизимлар орқали ташқи муҳит ҳодисаларини тафовут қилиш айни вақтда етук ривожланган сенсор тизимлар ёрдамида юзага чиқади. Табиий шартли рефлексларнинг шаклланиш фурсати анализаторлар ўтказувчи йўлларининг етилиш вақтига тўғри келади. Бола 3 ойлик бўлганидан кейин шартли рефлексларни барча анализаторлар иштирокида ҳосил қилиш мумкин. Аввал шартли рефлекс ҳосил қилиш учун шартли сигнални шартсиз таъсирловчи билан кўп марта такрорлаш керак. Бола ўсиши билан

такрорланишни камайтирган ҳолда мустаҳкам шартли рефлексни юзга чиқариш имконияти туғилади. Болаларда ҳаракат билан боғлиқ шартли рефлектор фаолият тикланишида учта босқич кузатилади. Биринчи босқичда жавоблар кучсиз ва ноаниқ бўлиб, чамалаш реакциясига ўхшайди. Шартли рефлектор ҳаракат вегетатив компонентининг кучлилиги кўзга ташланади (юрак фаолияти ва нафас сезиларли даражада ўзгаради). Иккинчи босқичда ихтисослашган реакция анча уйғунлашади, аммо унинг вегетатив компоненти сезиларлича қолаверади. Учинчи босқичда шартли рефлектор ҳаракат ҳар гал аниқ ва кучли, вегетатив компонентлар эса жуда суст бўлади. Шартли сигналларни фарқлаш ва уларга ихтисослашган ҳолда жавоб бериш тормозланиш жараёнининг ривожланиши билан боғлиқ. Шартсиз ташқи тормозланишни шартли рефлектор фаолият пайдо бўлиши биланоқ кузатиш мумкин. Ҳар қандай ёт таъсирот экстеро- ёки интерорецепторларни қўзғатиб, шартли рефлексни тормозлаши мумкин. Мурғак болаларда ташқи тормозланишнинг осонлик билан юзага чиқишига шартли рефлексларнинг уйғун эмаслиги сабаб бўлади. Шартли ёки ички тормозланиш кейинроқ пайдо бўлади. Сўниш ва фарқлаш тормозланишини 2,5-3 ойлик болаларда юзага чиқариш мумкин. Аввал болалар бир-биридан сезиларли даражада фарқланадиган шартли сигналларни ажратади (масалан, қўнғироқ товушини ҳуштакдан). 6 ойга бориб фарқлаш тормозланиши ойдинлашади. Шартли тормоз типидаги тормозланиш фарқлаш тормозланишидан кейинроқ пайдо бўлади. Кечиктирилган тормозланиш белгиларини бола 5 ойлик бўлганида кузатиш мумкин. Бола ҳаётининг иккинчи ярим йилида унинг бедор бўлиш вақти ортади. Демак, катта яримшарлар пўстлоғининг фаоллик кўрсатиш вақти ҳам узаяди. Бу вақтга келиб болаларда ОНФ нинг типологик белгилари намоён бўла бошлайди. Баъзи болаларда мусбат ва тормозловчи шартли рефлекслар тез ҳосил бўлиши ва мустаҳкамланишини кўриш мумкин бўлади. Бу шартли

қўзғалиш ва шартли тормозланиш мувозанатланганини кўрсатади. Болаларнинг бошқа бир қисмида мусбат шартли рефлекслар тез ҳосил қилинган бир вақтда, шартли тормозланишни юзага чиқариш қийин бўлади (мувозанатланмаганлик белгиси). Мусбат ва манфий шартли рефлекслар ҳосил қилиниши қийин бўлган болалар ҳам учрайди (ОНФ и кучсиз тип). Бир ёшгача бўлган болалар овқатлантириш ва ухлатиш тартиби бузилишини оғир кечирадилар, чунки уларда (овқатлантириш, ухлатиш, бедор ҳолатда бўлиш тартибига қатъий риоя қилинса) интерорецептив шартли рефлекслар стереотипи яхши шаклланган ва уларнинг аҳамияти эктероретсептив стереотип таъсиротлардан устунроқ бўлади. Фақат йилнинг охирига борганда эктероретсептив таъсиротлар комплексининг бола учун аҳамияти ортади. Энди улар учун кун тартибидан ташқари атроф-муҳит аҳамият топади, ташқи таъсирловчиларга вақтинча алоқалар шаклланади (яшаган хонаси, ўйинчоқлар, унга қарайдиган одамлар қиёфаси, овози ва бошқ.). Бу таъсирловчиларни ҳам бола бир бутун ҳолда – комплекслигича қабул қилади. Кўпинча сўз ташқи таъсирловчилар комплексининг таркибий қисми бўлиб хизмат қилади. 10-12 ойлик бола “бурнингни кўрсат”, “қўлингни бер” каби сўз шаклидаги сигналларга адекват жавоб беради. Аммо бу вақтда сўз мустақил сигнал эмас, балки комплексли таъсирловчининг таркибий қисми вазифасини бажаради. Масалан, “Онанг қани?”- деган савол фақат болага таниш (у ўрганган) шароитда тўғри жавоб реакциясига олиб келади. Мураккаб комплексли таъсирловчининг бирон-бир компоненти ўзгарса (масалан, бу сўзларни нотаниш одам айтса), тўғри жавоб реакцияси йўқолади. Комплекс компонентлари тўла сақланган ҳолда, “онанг қани?” сўзлари ўрнига шунга яқин бошқа сўзлар ишлатилса, тўғри жавоб реакцияси тикланади. Демак, бу пайтда сўз-таъсирловчи комплекснинг кучсиз компоненти. Кейин у аста-секин кучли ва мустақил сигналга айланади.

Сўз таъсирловчилар йиғиндисининг доимий компоненти бўлгани учун вақт ўтиши билан бутун комплекс ўрнини эгаллайди. Сўзнинг бошқа компонентлардан ажралиши бола бир ёшга тўлганида тугайди. Эрта болалик даврида олий нэерв фаолиятининг хусусиятлари Бола ҳаётининг иккинчи йилида шартли рефлектор фаолият кескин ўзгаради. Бола атрофидаги умумийлашган муҳитдан айрим буюмларни ажрата бошлайди ва уларга нисбатан муайян хатти-ҳаракатларни юзага чиқаради: стулчага ўтиради, қошиқ ёрдамида овқат ейди, пиёладан сув ичади. Бу ҳаракатлар чегараланса, боланинг билим орттириши кескин камаяди, унинг руҳий ривожланиши кечикади. Боланинг турли буюмлар билан мулоқоти унда умумийлаштириш қобилиятини ривожлантиради. Бу қобилият фақат инсон миясининг хусусиятидир. Гап тушунарли бўлиши учун бир мисол келтирамиз. Бола илк бор арчани кўрганида, уни ушлайди, игналарининг ҳидини сезади ва бир қатор бевосита таассуротлар олади. Бу вақтда “арча” деган сўз бола олдидаги конкрет, ягона арчадан олинган тасаввурнинг сигнали ҳисобланади. Бола кўп арчаларни кўрганидан кейин “арча” сўзининг маъноси кенгаяди, конкретлиги камаяди. Болада кўп предметларни бирлаштирувчи “дарахт” деган тушунча пайдо бўлади. Кейин бола жуда кенг бўлган “ўсимлик” тушунчасини ўзлаштиради. Бу даврда бола ОНФ ривожланиши учун стереотип шаклида ўз таъсирини кўрсатадиган ташқи муҳит омилларига нисбатан ҳосил бўладиган вақтинчалик алоқалар тизимларининг аҳамияти ортади. Энди бола учун фақат кун тартиби (овқатланиш, ухлаш, ўйнаш вақти ва бошқ.) эмас, балки шу ҳолат ва ҳаракатларнинг элементлари, ҳамда уларнинг кетма-кетлик тартиби ҳам аҳамиятли бўлиб қолади. Нерв жараёнлари етарли куч ва ҳаракатчанликка эга бўлмаган бу даврда болаларда мослашишларни енгиллаштирадиган стереотипларга эҳтиёж катта бўлади. Ўтказилган махсус тажрибалар уч ёшгача бўлган болаларда кўп стереотирпларга шартли рефлекслар ҳосил қилиш осонлигини кўрсатган.

Б иринчи болалик даврида олий нерв фаолияти Бу давр учун ички тормозланишнинг тез ривожланиши хосдир. Сўниш ва фарқлаш тормозланишини аввалги даврдан анча тез юзага чиқариш мумкин бўлади. Тормозланиш жараёнининг кучи ва давомийлиги ортади. Булар натижасида ҳаракатлар ойдинлашади, бефойда ҳаракатлар сони камаяди. Аввал орттирилган тажриба ва кўникмалардан фойдаланиш даражаси ортади. Стереотипларнинг аҳамияти ошиб боради, улар боланинг хатти- ҳаракатлари шаклланишида муҳим рол ўйнайди. Стереотипларни ўзгартириш бола учун энди қийинчилик туғдирмайди, уларни ўзгартиришни бола ўйин сифатида қабул қилади. Биринчи болалик даврида қўзғалиш жараёнининг МНТ да кучли тарқалишига (иррадиацияга) учраши кўзга ташланади. Масалан, боғча тарбиячиси: “Беш деганда, қўлни кўтарасизлар”- деса, болалар бошқа сўзларга ҳам қўлни кўтараверадилар. Болаликнинг бу даврида мураккаб таъсирловчиларга шартли рефлекслар ҳосил бўлади, I ва II сигнал тизимлар ўртасидаги муносабатлар ривожланади. Ўқиш ва ёзишни ўрганиш мавҳум фикр юритишни шакллайди. Аммо фаол диққат билан ақлий иш бажариш қобилияти болаларда чекланган бўлиб, у 15 дақиқадан ортмайди. 6 ёшдан бошлаб болалар ўз хулқ-атворини олдиндан олинган кўрсатмалар асосида бошқариш имкониятини эгаллайдилар. Улар бир неча босқичли ҳаракатлар режасини эсда сақлаб, бу ҳаракатларни бажара оладилар. Сўз кўрсатмаларига бўйсуниш, хатти-ҳаракат режасини эсда сақлаш, уни шароит ўзгаришларига мослаш, эришиш мумкин бўлган натижани олдиндан баҳолаш олий ассотсиатив тизимлар иштирокида юзага чиқади. Шу сабабдан 7 ёшга бориб, пешона соҳаси пўстлоғи морфологик камолга етади.

Иккинчи болалик даврида олий нерв фаолияти Бу даврда қўзғалиш ва тормозланиш жараёнлари етарли кучга эга бўлиб, мувозанатлашади, ички тормозланишнинг бор турлари яхши шаклланади. Боланинг ҳаракатлари жадал такомиллашишига қарамай, улар нафис ва аниқ ҳаракатларни бажаришда қийналадилар. 8 яшар болаларда диққат ва қунтни таъминловчи механизмлар етарли даражада ривожланган эмас. Улар тез чарчайдилар, ўқув топшириқларининг кўплиги невротик ҳолатга олиб келиши мумкин. Умуман, боланинг мактабга бориши бола руҳиятининг шаклланишига кучли таъсир қилади, чунки унинг ҳаёти мактабгача бўлган даврга нисбатан тубдан ўзгаради. Бу даврга келиб бош мия пўстлоғи ривожланишда катта ёшдаги одамникига яқинлашади. ОНФ нинг типологик хусусиятлари ойдинлашади, аммо нерв жараёнларининг кучи, ҳаракатчанлиги ва мувозанатлашиши ёш билан боғлиқ ҳолда ўзгариб боради. Шунинг учун боланинг ОНФ типлари тўғрисидаги гапларни жуда шартли деб ҳисоблаш керак. Ўсмирлик даврида олий нерв фаолияти. Балоғатга етиш даврида ўғил ва қиз болаларнинг ички секреция безлари фаолиятида кескин ўзгаришлар кузатилади. Табиийки, улар ОНФ и учун бефарқ эмас. Қўзғалувҳанликнинг умуман кучайиши, тормозланишнинг сусайиши боланинг хулқ-атворидаги ўзгаришларга сабаб бўлади. Уларда жиззакилик, чарчоқлик, уйқунинг бузилишларини кузатиш мумкин. Шартли рефлектор фаолият фарқлашларнинг қийинлашиши, рефлекслар латент даврининг узайиши, шартли сигнал сифатида қўлланилган сўзларга янги вақтинча алоқалар ўрнатилишининг қийинлашиши билан характерланади. Ўсмир қизларда (баъзан ўғил болаларда ҳам) ақлий меҳнат фаолияти пасаяди, руҳий мувозанатсизланиш, ҳиссиётларнинг кучайиши кузатилади. Катталар, ўқитувчиларга бўлган муомаласида кескинлик, танқид қилиш

зўрайиб кетади, нохуш хатти-ҳаракатлар ҳам учраб туради. Бу даврда болаларга нисбатан сабр-тоқатли бўлиш катталарнинг бурчидир. Нутқнинг шаклланиши. Ҳайвонот оламида инсонларнинг алоҳида ўрин тутиши нутққа ва онгга боғлиқ. Оғзаки ва ёзма нутқ фақат одамга хос иккинчи сигнал тизимининг заминидир. Онтогенезда нутқнинг ривожланиши уни таъминловчи тузилмаларнинг функционал етилишидан кўра кўпроқ ижтимоий омилларга боғлиқ. Бола нутқининг шаклланиши асосан ҳаётининг 2-3-йилидан бошланади. Бир ёшгача уларда нутқ ривожланишининг тайёрловчи босқичи кузатилади. Қичқириш, йиғлаш нутққа тайёрловчи шакллар бўлиб, бола улардан маълум ноқулайлик сезганда (таги ҳўл бўлганда, қорни очганда) фойдаланади. 2-3 ойлик бола “гу-гу” лаб, айрим қисқа товушлар чиқаради. 4-5 ойлик болалардан икки-уч харфдан иборат сўзларни эшитиш мумкин. Ҳаётининг иккинчи ярим йилида бола катталар гапини тушуна бошлайди. 7-8 ойлик бола катталар нутқидаги товушларни такрорлай олади, 9-10 ойда катталар кетидан янги бўғинларни такрорлайди. Бир ёшга тўлган бола ўнга яқин оддий ва соддалаштирилган сўзларни гапиради. 1-1,5 яшар боланинг сўз заҳираси 10-20 та сўзни ташкил қилиб, фақат отлардан иборат бўлади. Сўз заҳираси кенгайиши натижасида 1,5-2 яшар бола сўзларни калта гапларга бирлаштиради. Икки яшар бола 200 га яқин сўзни ўзлаштирган бўлади. Бу сўзлар таркибига энди фақат отлар эмас, сифат ва феъллар ҳам киради. 2-3 яшар болалар тилнинг грамматикасидан фойдалана бошлайдилар. Энди бола тузган гаплар кўп сўзлардан иборат бўлади. Уч ёшга бориб бола нутқининг шаклланиши деярли тугайди. Кейинги йилларда бола ўз фикрини тўғри грамматик ҳолда баён этишни ўрганади. Қизлар ўғил болаларга нисбатан эртароқ гапира ва ўқий бошлайдилар. Қизлар ўқишни ўрганишда камроқ қийналадилар. Ўқишни ўргана олмайдиган ўғил болалар сони бундай қиз болалар сонидан 4 марта кўп.

Инсоният – ижтимоий ҳодиса. Инсонлар учун ўзаро мулоқот, ахборот алмашинуви жуда муҳим. Бунга имконият бўлмаса, бола инсонлардан ажратилса, унинг нутқи ривожланмайди, у шахс сифатида шаклланмайди. Бола одамлар орасида ўсиб, тенгдошлари билан мулоқотда бўлган ҳолдагина миянинг нутққа даҳлдор соҳаларининг тузилиши ва фаолият кўрсатиш даражаси етарли бўлади. Бирон-бир тадқиқотчи болани жамиятдан ажратиб ўстиришни ҳаёлига ҳам келтирмаган. Аммо бундай ғайритабиий ҳодисалар ҳаётда учраб туради. Бунга мисол қилиб 1970 йил Калифорнияда топилган Жини деган қизалоқ тарихини келтириш мумкин. Жамоатчилик эътиборига тушганида у 13 ёшда эди. 20 ойлигидан то топилгунича Жинини руҳий касалликка дучор бўлган отаси жуда кичик бир хонага қамаган. Махсус мосламалар ёрдамида қизчани курсига шундай боғлаганки, у фақат қўл ва оёқ кафтларини ҳаракатлантира олган. Кўзи ожиз онасини эса қизини олдига киритмаган. 13 йил давомида қиз биронта одам билан мулоқотда бўлмаган. Овқати фақат сут ва кичкина болаларга бериладиган сутли аралашмалардан иборат бўлган. 13 ёшида қизнинг вазни 23 кг эди (оддий шароитда яшаган 7 яшар боланинг вазнига тенг). У қўл-оёқларини ёза олмас, чайнашни билмас эди, тўғри ичаги ва қовуғи фаолиятини ихтиёрий равишда бошқара олмас эди. Жини бирон бир сўзнинг маъносини тушунмас, мутлақо гапира олмасди. Онасининг сўзларига қараганда, кичиклигида қизи бошқа болаларга ўхшаган соғлом бола бўлган. Атрофдагилар назарига тушганидан кейин 6 йил давомида Жини кўп мутахассислар томонидан текширилган. Психолог ва педагоглар уни тарбиялаш ва ўқитишга ҳаракат қилганлар. Уларнинг уринишлари туфайли қиз жуда ос ҳажмда бўлсада, гапга тушунадиган бўлди, 2-3 яшар боладек “сут бер”, “қўл иккита” деган сўзларни ўрганди. У баъзи нарсалардан фойдаланишни ўзлаштирди, унча-мунча расм чизадиган бўлди. Ундан ташқари, юришни ўрганди ва супермаркетга олиб боришганида, уни

қизиқтирган қандолатлар бўлимини топиб борарди. Демак, у фикрида фазо харитасини тузиш қобилиятига эга бўлган. Аммо Жинининг нутқи бундан кейин ривожланмади. Нутқи 2 яшар болалар йўл қўядиган хатоларга тўлиб кетарди. Қиз айрим сўзларни талаффуз қилганида ёки расмларни томоша қилган вақтда қайд этилган электроэнцефалограммаларнинг кўрсатишича, у нутқ учун ҳам, нутққа боғлиқ бўлмаган фаолиятни бажарганда ҳам миянинг ўнг яримшаридан фойдаланган. Ваҳоланки, нутқ чап яримшарнинг вазифаси ҳисобланади. Жинини кузатган мутахассисларнинг фикрича, тилни ўзлаштириш яримшарлар ихтисослашишининг зарур шарти. Агар бола ўз вақтида гапиришни ўрганмаса, одатда нутқ ва у билан боғлиқ бўлган пўстлоқ ости соҳалари функционал атрофияга учрайди. Ҳиссиётларнинг ривожланиши . Янги туғилган чақалоқ қайси миллатга мансуб бўлмасин, илжайганга ўхшаб туради. 2-3 ойлик болалар эса кимни кўрмасин, жилмаяди. Бу кулимсирашлар ўзига хос ҳимоя реакцияси бўлиб, итоат қилиш, тажовузсизликни ифодалайди. Чақалоқ туғилганидан кейин юзага чиқарадиган биринчи товуши қичқиришдир. Ҳаётининг биринчи ҳафталари чақалоқ ҳадеб йиғлайверади. Вақт ўтиши билан унинг жилмайишлари кўпаяди. Бунга турли таъсиротлар сабаб бўлади. Бола тахминан 2,5 ойлик бўлганида “ижтимоий” жилмайиш – бошқа одам нигоҳига қаратилган жилмайиш пайдо бўлади. Шу пайтдан бошлаб бола ижтимоий мулоқот талаб қилади. Эволютсия нуқтаи назаридан кулимсираш ва қичқиришларнинг ҳаётни сақлаб қолиш учун аҳамияти тушунарли. Йиғлаш – биринчи ва энг муҳим ҳиссий сигнал. Унинг ёрдамида бола устида қайғурувчиларга ўзининг қайсидир эҳтиёжи қондирилмагани тўғрисида маълумот беради. Сотсиал кулимсираш болага қарайдиганларнинг эътиборини унга тортади, меҳр қўйишга сабаб бўлади. Болага эътибор бериш эркалаш ривожланишини рағбатлантиради.

Болалар илк бор бировлар нигоҳини кўриб, кулимсираганларида бир шахсни иккинчи шахсдан ажрата олмайдилар. Фақат 5-6 ойлик бўлганларида танишларни дадил аниқлайдилар. Деярли шу вақтда ҳиссиётнинг ҳамма болалар учун хос (универсал) бошқа шакли – нотанишлар унга яқинлашганда, қўрқиш ва онасини кўрмаганда безовталаниш пайдо бўлади. Ҳиссиётнинг бу икки шакли бола икки ёшга тўлганида йўқолади. Ҳиссиётларнинг ҳамма эмизикли болаларда бир хилда шаклланиши бу жараён психологик омиллардан кўра кўпроқ биологик омилларга боғлиқлигини кўрсатади. Марказий нерв тизимидаги толаларнинг миелин билан қопланиши шу омиллардан бири бўлиши мумкин. 6 ойдан 15 ойгача бўлган даврда бош миядаги толалар, шу жумладан гиппокампни гипоталамус билан, уларни таламус орқали яримшарлар пўстлоғи билан боғлайдиган толалар тез миелинлашади. Миелин билан қопланиш бу миянинг етилиши, миелинли тола бўйлаб импульслар ўтишини енгиллаштиради. Онасидан ажратилганда норози бўлиш бола “объект доимий” лигини англаганда йўқолади. Энди шахс ва нарсалар бола уларни кўрмаганида, эшитмаганида, қўли билан ушлаб кўра олмаганида ҳам сақланиб қолишини бола тушунади. Боланинг интеллекти ривожланишидаги бу жуда муҳим босқич 2 ёшга тўғри келади. Болалар фаол маълумот қидирадилар, дуч келган ҳар қандай нарсанинг аҳамиятини билишга интиладилар, янги нарса ва ҳодисаларга қандай муносабатда бўлиш кераклигини аниқлашни хоҳлайдилар. Қўрқиш болаларда жуда эрта ривожланадиган ҳиссиётдир. Қаттиқ товуш, таянчни йўқотиш уларда чўчиш реакциясини юзага чиқаради. Бу ҳали ихтисослашмаган умумий реакция. Уларнинг ихтисослашиши (масалан, баландликдан қўрқиш) бола эмаклаб, юриб, тажриба орттиришига боғлиқ. Ундан ташқари, қўрқиш ҳисси шаклланишида “ижтимоий кўникмаларни” ўрганишнинг ўзига хос шаклининг аҳамияти катта. Таниш шахсларни бошқалардан ажрата оладиган даражагача ўсган бола, нотаниш ҳодиса билан

тўқнашганида, онасининг юзига қарайди, унинг овози ва имо-ишорасини кузатади. Она бу ҳодисага қандай муносабатда: хотиржамми ёки безовталанаяптими. Бола ўз ҳиссий жавобини онасиникига ҳамоҳанглаштиради ва шу йўл билан ҳодисалар аҳамиятини баҳолашни ўрганади. Илк бор баҳайбат ит билан тўқнашганида, онаси нигоҳида қўрқишни кўрганда бола ҳам чўчийди ва ит қўрқиш керак бўлган объектлигини билиб олади. Баъзи бир ҳиссиётларнинг шаклланиши батамом ижтимоий таълимга боғлиқ. Булардан уялиш, ҳасадгўйлик, айбни сезиш ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Бундай ҳиссиётлар мураккаб ҳиссиётлар, дейилади. Уларни турли миллат вакилларида намоён бўлишида фарқ кузатилади. Маслан, Таитида қайғуни намойиш қилиш одобдан эмас. Таитиликлар тилида бу ҳисни билдирадиган сўз ҳам йўқ. Шунинг учун яқин одами ўлиб, биз қайғу деб биладиган ҳиссиётни бошидан кечираётган таитилик, ўз ҳолатини ҳасталик, деб тушунади. Инсон ҳиссиётларининг ривожланиши – кенг ва текис йўл эмас. Уларнинг шаклланишида “фикрловчи” – пўстлоқ ва “сезувчи” – лимбик тизимлар ўртасидаги алоқадорлик муҳим рол ўйнайди.

Adabiyotlar : 1. B. Sodiqov, L. Kuchkarova, Sh. Qurbanov “Bolalar va o`smirlar fiziologiyasi va gigiyеnasi” O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat milliy nashriyoti. T. 2005 y. 2. Q.S. Sodiqov “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyеnasi” T. O`qituvchi, 1992. 3. A.G. Xripkova, M.V. Antropova, D.A. Farbеr, “Yosh fiziologiyasi va gigiyеnasi” M. Prosvеshеniyе 1990. 4. Sog`lom avlod yurtimiz kеlajagi “O`qituvchi gazеtasi”. № 48. 8.12.1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нерв тизимининг хусусий физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нейрон ва нерв тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари