Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Медицина - Рефераты

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1. Нерв тизимининг физиологияси 2. Чақалоқнинг орқа миясидаги нейронларнинг тузилиш 3. Олдинги мия фаолиятларининг ривожланиши рефлекслар

Чақалоқ ва мурғак болаларнинг мияси нисбатан катта бўлиб, чақалоқларда у бадан массасининг 1/8-1/9, бир яшар болада 1/11-1/12, беш яшар болада 1/13-1/14, катта ёшдаги одамларда 1/40 қисмини ташкил қилади. Чақалоқ тана массасининг 1 кг га 109 г мия тўқимаси тўғри келса, катта ёшдаги одамларда бу кўрсаткич 20-25 г ни ташкил қилади. Бола ҳаётининг биринчи йиллари мия тез ўсади. Биринчи тўққиз ой давомида унинг массаси икки марта, уч йилда уч мартага кўпаяди. Чақалоқларнинг МНТ даги нейронлар сони катта ёшдаги одамларникига тенг ва ўсиш даврида кўпаймайди. Аммо нейронларнинг аксон ва дендритлари ўсади ва шохланади. Ўсиқлар ҳосил қилган синапслар сони кўпаяди, аксонлар йўғонлашиб, миелин билан қопланади. Чақалоқнинг орқа миясидаги нейронларнинг тузилишида 3-4 яшар болаларникидан деярли фарқ йўқ. Иккинчи болалик даврида ҳужайралар катталашади, уларда аргентофил доначалр пайдо бўлади. МНТ нинг функционал етилиши толаларнинг миелин билан қопланиши, нейрофибриллар шаклланиши синапслар пайдо бўлишига боғлиқ. Орқа миядаги тушувчи ўтказувчи йўллар аввал миелинлашади, кейин кўтарилувчи тутамлар таркибидаги толалар миелин билан қопланади. Бош мияда, аксинча, аввал сезувчи тузилмалар миелинлашади. Бола туғилганида орқа миядаги ва мия қўндоғидаги асосий ўтказувчи йўлларнинг миелинлашуви тугайди. Фақат пирамида йўли ва оливо-спинал йўлнинг миелин билан қопланиши орқада қолган бўлиб, бола 3-4 ёшга тўлганида якунига етади. Узунчоқ мия, кўприк, ўрта миядаги нерв ҳужайралари туғилиш вақтига келиб тўла шаклланади, рубро-спинал йўл миелинлашади. Чақалоқларда пўстлоқ ости тузилмалари – оқимтир ядро, қора модда ва субталамик ядро таркибидаги нейронлар ҳам яхши ривожланган. Фақат тарғил тананинг шаклланиши бола 6 ойлик бўлганида тугайди. Мия катта яримшарлари филогенетик янги қисмларининг нейрон механизмлари туғилиш вақтига келиб ҳали етарлича ривожланмаган. Буларга

сенсомотор, кўриш соҳалари, стриопаллидар тизим, кўрув дўмбоқлари, гипоталамик ядроларнинг кўп қисми, мияча киради. Филогенетик жиҳатдан қадимги тизимлар анча юқори даражадаги тараққиётга етади. Бу тизимлар тери рецепторлари, проприорецепторлар, вестибуляр, таъм ва ҳид билиш рецепторлари билан боғланган. Мия пўстлоғининг ҳаракатларга бевосита даҳлдор соҳалари (Бродманнинг 4- ва 6-пайкаллари) янги туғилган чақалоқда етарлича ривожланмаган. Бола ҳаётининг биринчи йили давомида мотор соҳаларнинг В қаватида Беснинг гигант пирамидал ҳужайралари ривожланади. Пўстлоқнинг мотор соҳаларини етилиши 6-7 ёшда тугайди. Якка нейрон ва толанинг фаолият кўрсаткичларида ёшга боғлиқ кўзга ташланадиган хусусиятлар бор. Бу хусусиятларга оид маълумотлар асосан ўсаётган ҳайвонларда олинган. Уларга кўра, янги туғилган мушукча нейронларининг тинчлик потенциали -50 мВ га яқин (етилган ҳайвонларда эса -60-70 мВ га тенг). Нейронларда деполяризатсия даражаси энди туғилган мушукчада 20 мВ чамасида бўлса, етилган мушукда 10 мВ га яқин. Демак, эмизикли даврида нейронларнинг қўзғалувчанлиги паст. Нейронлар ҳаракат потенциалининг амплитудаси етилган ҳайвонларда янги туғилган мушукчадаги 50-80 мВ дан 90 мВ гача ортади, потенциал давомийлиги камаяди. Ўсиш жараёнида нейронлар ўртасидаги алоқалар мураккаблашади, нейрон ҳалқалари ва тўрлари такомиллашади, МНТ даги синапслар сони бир неча ўн марта кўпаяди. МНТ нинг асосий фаолият кўрсатиш шакли рефлексдир. Рефлектор фаолиятнинг шаклланиши рефлекс ёйи тузилмаларининг етарли даражада ривожланишини талаб қилади. Энди туғилган чақалоқда янги шароитга мослашиб ҳаёт кечириш учун зарур бўлган рефлекс ёйлари фаолият кўрсатишга тайёр бўлади.

Янги туғилган болаларда эмиш, ютиш, қовуқ ҳамда тўғри ичакни бўшатиш рефлекслари яхши ривожланган. Нафасни бошқаришда муҳим бўлган Геринг ва Бреер рефлекси яққол намоён бўлади. Демак, чақалоқларда бу даврда организм фаолиятлари мўтадил бўлишини таъминловчи бир гуруҳ рефлекслар яхши шаклланган. Клиник аҳамиятга эга бўлган - тирсак, тизза ва Ахилл рефлекслари чақалоқ ва эмизикли болаларда кучайган. Янги туғилган соғлом болаларда “чақалоқ рефлекслари” номини олган бир гуруҳ рефлекслар кузатилади. Буларнинг асосийлари: хартум рефлекси, Робинсон рефлекси, Моро рефлекси, Бауернинг эмаклаш рефлекси ва бошқалар. Хартум рефлекси. Бармоқлар билан чақалоқнинг лабларига тегиш натижасида унинг лаблари чўччайиб, олдинга чўзилади. Робинсон рефлекси. Кафтига бармоқ ёки қалам тегишига жавобан бола уларни шундай куч билан ушлаб оладики, хатто кўтарса ҳам қўйиб юбормайди. 4-ойга бориб, бу рефлекс йўқолиб кетади. Моро рефлекси. Бола ётган стол ёки кроват туртилса, бола аввал қўлларини ёяди, сўнг уларни букади. Бу рефлекс қўлдаги болани тез пастга туширганда ҳам қайд этилади. У статокинетик рефлекслар туркумига кириб, бола 4 ойлик бўлгунича кузатилади. Бауер рефлекси. Бола қорнида ётган ҳолатда кафт билан унинг оёқлари кафтига енгилгина босилади. Шунда бола кафтдан итарилиб, эмаклашга ўхшаш ҳаракат қилади. Бу рефлекс ҳам бола 4 ойлик бўлганидан кейин йўқолади. Эмизикли болаларда текширилган шартсиз рефлекслар натижасини баҳолашда уларнинг бор ёки йўқлиги, тананинг икки томонида бир хил ёки бир хил эмаслиги, пайдо бўлиш ва йўқолиб кетиш вақти, кучи ва боланинг ёшига монандлигига аҳамият берилади. Агар рефлекс кузатилмайдиган ёшда юзага чиқса, патология ҳисобланади.

Боланинг мослашиш фаолиятида вазиятни чамалаш (ориентирлаш) рефлексининг аҳамияти катта. У таъсиротга, масалан, товушга жавобан бутун тананинг сесканиши ва мавжуд ҳаракатларнинг вақтинча тўхташидан иборат бўлади. Чамалаш рефлексининг турли анализаторлардан шаклланиш вақтида фарқ бор. Бу фарқ анализаторлар тизими етилишидаги кетма-кетликка боғлиқ. Таъсиротлардан товуш ва ёруғликка чамалаш рефлекси жуда яққол намоён бўлади. Чамалаш рефлекси анализаторлар қўзғалувчанлигини ва мускуллар тонусини оширади. Бунинг натижасида бола ташқи муҳитдаги ўзгаришларни баҳолаш ва уларга адекват жавоб бериш имкониятини қўлга киритади. Бола организмининг ташқи муҳит билан боғланишларини таъминловчи асосий рефлекслардан бири бўлган чамалаш рефлексининг моҳияти ана шунда. Бошқа шартсиз рефлекслар каби чамалаш рефлекси мурғак болаларда мустақил аҳамиятга эга. У организм имкониятларини ташқи таъсиротларга жавоб беришга сафарбар этади ва шартли рефлекслар ҳосил бўлишига кўмаклашади. Чамалаш рефлекси – ихтисослашмаган реакция. У турли рецепторлардан юзага чиқади. Бола ўсиши ва ривожланиши жараёнида ихтисослашган реакцияларнинг аҳамияти ортиб боради. Бу анализаторлар тизимининг етилиши, МНТ юқори бўлимларининг фаолияти мукаммаллашиб, пастки тузилмалар фаолиятини ўз назоратига олишига боғлиқ. Турли фаолиятларни бошқаришда яримшарлар пўстлоғининг иштироки бола ўсган сари ортиб боради. Бунинг натижасида нерв тизимининг анализ қилиш қобилияти ривожланади. МНТ хилма-хил таъсиротларга уларни юқори даражада фарқлаган ҳолда жавоб берадиган бўлади. Миянинг аналитик фаолияти асосида унинг умумлаштирувчи (интегратив) фаолиятлари шаклланади. Интегратив фаолиятлар бола организмининг атроф-муҳит, шароит ўзгаришларига мослашишида етакчи ўрин эгаллайди.

Боланинг рефлектор фаолияти ривожланишида миянинг генетик хусусиятлари муҳим аҳамиятга эга. Аммо бола улғайган сари атрофдаги шароитнинг аҳамияти ортиб боради. Ташқи таъсиротлар етарлича хилма-хил бўлгандагина бола мияси фаолиятларининг меъёрий ривожланиши мумкиндир. Боланинг катта ёшдагилар билан, биринчи галда онаси билан мулоқотда бўлиши, айниқса катта аҳамиятга эга. Уйқу давомийлигининг камайиши боланинг ташқи таъсиротларни идрок этиш имкониятларини кенгайтиради. Олдинги мия фаолиятларининг ривожланиши рефлекслар мураккаблашишига ва рефлектор фаолият шаклининг алмашинувига олиб келади. Онтогенезнинг эрта босқичларида устун бўлган шартсиз рефлектор бошқариш ўрнида I сигнал тизими асосида шаклланадиган шартли рефлекслар пайдо бўлади. Бола ҳаёти биринчи йилининг охирида II сигнал тизими фаолияти ривожлана бошлайди. Натижада у атрофдагилар билан нутқ ёрдамида мулоқот қилишга ўтади. Марказий нерв тизимининг ривожланиши ва фаолият кўрсатиши такомиллашиши билан боланинг ҳаракатланиш фаолияти чамбарчас боғлиқ. Турли ҳайвонларнинг туғилган вақтида етуклик даражасини ҳаракатлар такомили билан солиштириш шуни кўрсатадики, агар ҳайвонда бош мия пўстлоғи қанча кўп ривожланган бўлса, туғилган вақтида унинг ҳаракатлари шунчалик ожиз бўлади ва ҳаракат фаолиятининг тикланиши узоқ вақт давом этади. Инсон боласининг етуклик даражаси туғилган чоғида жуда паст, ҳаракатлари жуда ожиз бўлади. Бола туғилиши олдидан ҳаракат анализаторининг пўстлоқ ости тузилмалари етилади. Бу тузилмалар экстрапирамид тизим фаолиятларини бирлаштиради. Янги туғилган боланинг ҳаракатлари пойма-пой, атетозсимон, кенг тарқоқ, бемақсад, букувчи мускуллар тонуси ортган бўлади.

Чақалоқ ҳаракатларининг бошқарилиши шаклланаётганлиги 2-3 ҳафтада сезилади. У ялтироқ нарсаларга нигоҳини қарата бошлайди. Кейин унинг тепасида силжитилаётган ўйинчоқ томон бошини буради. Бу бўйин мускулларининг ҳаракати координатсияланиши бошланганлигидан далолат беради. 1,5 ойлик бола бошини тик тутади. Кейин қўллар ҳаракати координатсияси шаклланади. Энди бола қўлини кўзи, бурнига яқинлаштиради, уларни ишқалайди. 3-3,5 ойлик бола қўлини, устига ёпилган чойшабни пайпаслайди. Мақсадли ҳаракатлар шаклланиши бошланиб, бола ўйинчоқларни икки қўли билан ушлашга ўрганади. Кейин (12-13 ҳафтада) фаол ҳаракатлар қилиб, ўзи ўйинчоқни қўлига олишга уринади. Аммо, фақат 5 ойга тўлган боланинг қўлини чўзиб, бирор нарсани ушлаши катта ёшдаги одамнинг шундай ҳаракатларига ўхшайди. Бинобарин, бу вақтда ҳам боланинг ҳаракатларида хусусиятлар бўлиб, уларнинг ҳаракатларини бошқарилиши ҳали ҳам такомил эмаслигини кўрсатади. Қўлнинг бирор нарсани чангалласга қаратилган ҳаракати вақтида иккинчи қўл ҳан шундай ҳаракат қилади, боланинг оёқлари ҳам ҳаракатланиб, оғзи очилади. Демак, бу даврда МНТ да қўзғалиш кенг тарқалишига (иррадиатсияга) учрайди, антогонист ва қарама-қарши қўл мускуллари марказларида пайваста тормозланиш яхши ривожланмаган бўлади. 7-8 ойлик бола ҳаракат анализаторининг фаолияти кўрув анализаториники билан монандлашади. Натижада нарсани чангаллашга қаратилган ҳаракат ойдинлашади. Бир ёшга тўлган бола нарсани қўлига панжаларини букиб, катта ёшдаги одамдек олишга ўрганади. Олти ойлик бола мустақил (катталар ёрдамисиз) ўтиради. Бу оёқ ва орқа мускуллар ҳаракати координатсиялашганидан далолат беради. Одатда бола 8-9 ойдан юра бошлайди. Бу вақтга келиб, утик туриб, каравот четини ушлаб (ёки бошқа нарсага суяниб), ҳаракатланади. Кўпинча бир ёшга тўлган бола ўзи юриб кетади.

Ҳаракатларнинг такомиллашиши кўп йиллар давом этади. Бу жараён бошқарув механизмларининг ривожланишига боғлиқ. Унга ҳаракатларнинг такрорланиши кучли таъсир кўрсатади. Ҳаракатларни тарбиялаш, жумладан бадантарбия билан шуғулланиш, кўникмалар ҳосил қилиш ва боланинг ривожланиши учун катта аҳамиятга эга. Болаларда автоном нерв тизимининг хусусиятлари . Бошқарув жараёнлари онтогенезнинг барча босқичларида организм мослашиш- ларининг оптимал даражада бўлишини ва гомеостатик динамик барқарорлигини таъминлаши зарур. Организм қанча ёш бўлса, унинг вегетатив фаолиятлари соматик фаолиятлардан шунча устундир. Шу сабабдан эрта онтогенезда автоном нерв бошқарувининг аҳамияти жуда катта. Маълумки, автоном нерв тизими симпатик, парасимпатик ва метасимпатик қисмлардан иборат бўлиб, ҳамма ички аъзоларни, томирларни ва тер безларини, скелет мускулларини, рецепторлар ва МНТ ни нервлайди. Автоном нерв тизимининг симпатик қисми ва организмда тарқоқ жойлашган хромаффинн тўқиманинг келиб чиқиқши бир. Симпатик нерв толалари ўзи нервлайдиган тузилмаларга қўзғалишни катехоламинлар ёрдамида ўтказади. Хромаффинн ҳужайралар ҳам (масалан, буйрак усти безининг мағиз қисми) катехоламинларни синтезлайди. Катехоламинларни бири иккинчисининг ўтмишдоши бўлмиш дофамин, норадреналин ва адреналинлар ташкил қилади. Эмбрионал келиб чиқиши ва синтезловчи моддалари бир бўлгани учун симпатик тизимни ва хромаффинн тўқимани ягона симпато-адренал тизимга бирлаштирадилар. Катехоламинларнинг биологик суюқликлардаги миқдорига қараб, симпато-адренал тизимнинг фаолият кўрсатиш даражаси тўғрисида ахборот олиш мумкин.

Чақалоқларда норадреналин асосий катехоламин ҳисобланади. Тана массасининг 1 кг га ҳисоблаганда, чақалоқ ва катта ёшдаги одам сийдигидаги катехоламинлар миқдори тенг. Сийдик билан ажраладиган адреналин ва норадреналиннинг умумий миқдори бола ҳаётининг биринчи ҳафтаси давомида 3-4 марта ортади. Янги туғилган кучук қонида катехоламинлар миқдори етук итлар қонидагидан 7 марта кўп бўлиб, икки ҳафта давомида ортиб боради. Бу маълумотлар эрта онтогенезда гомеостаз бошқарилишида адренергик механизмлар устун туради, дейишга асос бўлади. Чақалоқларда симпатик тугунларда ҳижайралар адреналиндан ташқари, норадреналинга, ацетилхолинга, гексоний ҳамда эзеринга сезгир. Эҳтимол, бундай поливалентлик эрта онтогенезда нейронлар мембранаси юқори ўтказувчанликка эга бўлишининг натижасидир. Ҳайвон ҳаётининг биринчи кунлари автоном нерв тизими ганглийларидан қўзғалиш ўтиши жараёнида ацетилхолин эмас, адреналинсимон модда ажралади. Ўсиш давомида холинергик механизмларнинг аҳамияти ортади ва ганглийдан қўзғалишни ўтказишда улар етакчи бўлиб олади. Ганглий нейронларининг медиаторларга сезгирлигида поливалентлик йўқолади ва улар ацетилхолин ва холиномиметиклар таъсирида қўзғалишга ихтисослашади. Чақалоқлик даврида аксарият фаолиятлар симпатик тизим назоратида бўлади. Бу тизимнинг марказлари нервлайдиган аъзоларга тоник таъсир ўтказади. Юрак фаолиятининг бошқарилиши бунга мисолдир. Мурғак болаларда юрак уриш частотасининг юқори бўлишини симпатик марказларнинг тоник таъсири билан боғлайдилар. Марказларнинг тонусини тоник фаолликда бўлган скелет мускулларининг проприорецепторларидан келган афферент импульслар юзага чиқаради. Парасимпатик марказлар, хусусан адашган нерв марказининг тонуси кечроқ шаклланади. Вагуснинг юракка тоник таъсирини бола 3-4 ойлик бўлганида яққол кўриш мумкин. Шу вақтга келиб, юрак уриш частотаси анча

камаяди. Парасимпатик марказлар тонуси шаклланишида экстеро- ва интероретсептролардан келган импульслар оқимининг кучайиши муҳим. Бу жараён бола 3-4 ёшга тўлганида тугайди. Марказининг тонуси йўқ бўлса ҳам, адашган нервнинг юрак фаолиятини рефлектор бошқаришда иштирок этишини жуда эрта аниқлаш мумкин. Бола туғилиши билан Ашнер рефлекси яққол юзага чиқади. Бу рефлекс адашган нерв маркази қўзғалишининг натижасидир. Олдинги лиқилдоққа босиш ҳам юрак уриш частотасини кескин (1 дақиқада 150 дан 31 гача) камайтиради. Шуни айтиш керакки, автоном нерв тизимининг симпатик ва парасимпатик бўлимлари онтогенезда ўз фаолиятини бир бутун тизим бўлиб эмас, маълум қисмларга бўлиниб бошлайди. Юрак фаолияти бошқарилишини биринчи бўлиб симпатик тизим ўз назоратига олса, ҳазм аъзолари фаолиятини бошқаришда дастлаб парасимпатик тизим ишга тушади. Бола кўкракдан ажратилганда, ҳазм тизими бошқарилишига симпатик нервлар қўшилади. Юқорида чақалоқ ҳаётининг биринчи ҳафтасида катехоламинларнинг сийдик таркибида ажраладиган миқдори кескин кўпайиши тўғрисида сўз юритилган эди. Симпато-адренал тизим фаоллик даражасининг кўрсаткичи бўлган катехоламинларнинг қондаги ва сийдикдаги миқдори организм стрессга учраганида кўпаяди. Туғилиш вақтида ва туғилгандан кейин чақалоқ турли стрессор таъсиротларга учрайди. Биринчи галда, бу – атроф муҳит ҳароратининг пастлиги. Она қорнида доимий ва нисбатан юқори ҳароратда (37 0 ) бўлган ҳомила, ҳарорати 15-18 0 С паст бўлган хона шароитига ўтади. Ҳаво ҳароратининг чақалоқлар учун термоиндифферент соҳадан паст бўлгани физиологок стрессор таъсир бўлиб, симпато-адренал тизимни рағбатлантиради. Ундан ташқари, ҳароратнинг нисбатан пастлиги рефлектор йўл билан мускуллар тонусини оширади. Тонуси ортган мускулларнинг проприорецепторларидан МНТ га ўтувчи афферент импульсланишнинг

кучайиши симпатик марказлар тонусини кўтаради. Бу марказлар тонусининг ортиши ва хромаффинн тўқимадан қонга катехоламинларнинг кўп миқдорда ажралиши онтогенезнинг эрта босқичларида гомеостазни бошқаришда адренергик механизмлар устун бўлишини таъминлайди. Агар мурғак ҳайвонлар оладиган стрессор таъсиротлар миқдори камайтирилса (масалан, улар термоиндифферент шароитда ўстирилса), гомеостазни бошқарувчи холинергик механизмлар кучаяди. Натижада ўсиш ва ривожланиш сезиларли даражада секинлашади. Баъзан болалар клиникасида кузатиладиган гипотрофия ва госпитализм ҳолатларининг сабаби ҳам шунда. Бола етарли миқдорда сифатли овқат еса ҳам, яхши ривожланмайди, чунки унинг атрофидаги физикавий ва ижтимоий муҳит адренергик гомеостазни таъминлай олмайди. Демак, эрта ёшликда болаларни ҳаддан ташқари авайлаш, иссиқ-совуқ ва бошқа физиологик стрессорлар таъсиридан ҳоли қилиш уларнинг ўсиши ва ривожланишига салбий таъсир кўрсатади.

Adabiyotlar : 1. B. Sodiqov, L. Kuchkarova, Sh. Qurbanov “Bolalar va o`smirlar fiziologiyasi va gigiyеnasi” O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat milliy nashriyoti. T. 2005 y. 2. Q.S. Sodiqov “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyеnasi” T. O`qituvchi, 1992. 3. A.G. Xripkova, M.V. Antropova, D.A. Farbеr, “Yosh fiziologiyasi va gigiyеnasi” M. Prosvеshеniyе 1990. 4. Sog`lom avlod yurtimiz kеlajagi “O`qituvchi gazеtasi”. № 48. 8.12.1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Нерв тизимининг хусусий физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нейрон ва нерв тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Овқатланиш физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Олий нерв фаолияти ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари