Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Медицина - Рефераты

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

45 KB

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1. Айирув жараёнларининг аҳамияти. 2. Сийдик ҳосил бўлиш жараёни. 3. Буйраклар функциясининг бошқарилиши. 4. Сийдик ажралишининг ёшга боғлиқ хусусиятлари 5. Болалар энурези ва уни олдини олиш (гигиенаси).

Организмда моддалар алмашинувининг тўхтовсиз бориши натижасида кераксиз баъзи моддалар ҳосил бўлади. Улар айирув аъзолари: буйраклар, тер безлари, ўпка ва ичак ёрдамида организмдан ташқарида чиқарилади.Айриш жараёнлари ички муҳит суюқликларининг кимёвий таркиби ва ҳажмининг доимийлигини сақлашда катта аҳамиятга эга бўлиб, аъзолар ва тизимлар самарали ишлаши учун зарур шароит яратади. Айрув аъзолари орқали оқсил ва аминокислоталарнинг парчаланиши туфайли вужудга келадиган мочевина, сийдик кислотаси, креатин, карбонсувлар ва ёғларнинг чала оксидланиши туфайли ҳосил бўладиган ацетонли бирикмалар, сут кислотаси, пироузум кислотаси ва бошқалар киради. Булардан ташқари, организмдан ортиқча минерал моддалар сийдик билан ажралиб чиқади. Айрув жараёнларда буйраклар асосий ролни ўйнайди. Буйракларда ишлаб чиқарилган фаол моддалар қоннинг осмотик босимини идора қилиш, эритроцитлар синтези, кальций ва фосфат алмашинувини идора қилишга муҳимдир. Айирув тизими сийдик ҳосил қиладиган бўлим – буйраклар ва сийдик чиқарувчи бўлим – сийдик йўллари, қовуқ ва сийдик чиқариш каналидан иборат. Буйраклар қорин пардаси орқасидаги бўшлиқда умуртқа поғонаси бел бўлимининг икки томонида жойлашган. Буйраклар ловиясимон, тўқ - қизил рангли, жуфт аъзодир. Ҳар бир буйракнинг массаси 120 г бўлади. Чап буйрак ўнг буйракдан 2-3 см юқорироқ жойлашади. Олдинги томондан буйраклар қорин пардаси билан қопланган, орқадан қорин девори мушакларига тақалиб туради. Буйраклар зич фиброз капсулага уланган, устида ёғдан иборат капсула ҳам бўлади. У бойламлар билан бирга буйракни чайқалиш ва силжишдан сақлаб туради. Буйракларнинг ички ботиқ томонида чуқурча мавжуд бўлиб у буйрак дарвозаси деб номланади. Буйрак дарвозалари орқали буйрак артерияси қон олиб келади, буйрак венасидан қон ҳамда сийдик найи чиқиб кетади. Буйрак мураккаб тузилма бўлиб у пўстлоқ ва мағиз қаватлардан иборат. Нефрон

буйракнинг структура бирлиги ҳисобланади. У Шумлянский-Бауман капсуласи, коптокча ва Малпиги найчалардан тузилган. Одам буйрагида 1 миллионга яқин нефронлар бор. Шумлянский-Бауман капсуласи икки қаватдан иборат бўлиб, ички қавати қон томирли ўсимталарга тегиб туради, уни базал филтрлайдиган мембрана ташкил қилади. Шу мембрана ва капсуланинг қаватлари ўртасида махсус оралиқ бўлиб, унга плазма оқиб келади. Қонни коптокча капиллярларига олиб келадиган томирлар диаметри чиқарувчи томирлар диаметридан 2 баробар катта бўлганлиги сабабли ўсимтачаларда зарур қон босими сақланиб турилади.Олиб кетувчи артериоллалар буйрак каналчалрига ва бу каналчалар Малпиги веналарига бориб қўшилади. Ўз навбатида бу веналар буйрак венасига қўшилиб кетади. Ўсимтачалар капиллярларида қон босими 70-80 мм симоб устунига тенг бўлса, буйрак каналчаларидаги капиллярларида 20-40 мм симоб устунига тенг. Ўсимтачалардаги артериоллаларда махсус ҳужайралар томонидан ренин моддаси ишлаб чиқарилади, у буйракдан оқиб ўтган қон босимини керакли меъёрда ушлаб туради. Сийдик ҳосил бўлиш жараёни Сийдик ҳосил бўлиш жараёни бир неча босқичдан иборат: 1. Капсуладаги филтрация 2. Каналчалардаги реабсорбция 3. Каналчалардаги секреция Капсуладаги филтрация Буйракдаги ўсимталар капиллярлар томирларда босим катта бўлганлиги учун ҳам унинг деворидан Шумлянский-Бауман капсуласига қон плазмаси оқиб тушади. Капсуладан бу суюқлик сийдик каналчаларига тушади, у бирламчи сийдик деб номланади.Унинг таркибида плазма таркибидаги эриган барча моддалар бўлади, лекин қоннинг шаклли элементлари, коллоид ҳолидаги оқсиллар бўлмайди.Ҳар бир суткада одам буйраклари орқали 170 л га яқин бирламчи сийдик ажралиб чиқади.

Каналчалардаги реабсорбция Буйрак каналчалари орқали ажралган бирламчи сийдикнинг асосий қисми қонга қайта сўрилади. Бу жараён реабсорбция дейилади.Қон капиллярларига органик, минерал моддалар ва сув қайтиб сўрилади. Қонга 99% гача бирламчи сийдик сўрилади. Буйракда мавжуд бўлган юқорига кўтарилувчи ва пастга тушувчи бурама каналчалар ва уларда суюқликларнинг турли концентрацияда бўлиши филтрацияни бошқариб боради. Реабсорбция мураккаб жараён бўлиб, у мембрана орқали содир бўладиган фаол ва пассив транспортдан иборатдир. Буйрак ўсимталари пуштнинг пайдо бўлишидан ривожлана бошлайди. Бола энди туғилган пайтда филтрланган бирламчи сийдик миқдори ҳар дақиқада 20-50 мл бўлиб, 2-3 ёшларга келиб катта одамлардек бўлиб қолади. Каналчалардаги секреция Секреция пайтида икки хил ҳолат бўлиб ўтади. Биринчидан каналчалардаги секреция туфайли қондан каналчалар бўшлиғига кераксиз моддаларни ўтказиш натижасида турли моддаларнинг сийдикка экскрецияси ошиб кетади. Қайта сўрилмайдиган моддалар (оқсилларнинг охирги маҳсулоти) организмдан четга тўлиқлича чиқариб юборилади. Буйраклар функциясининг бошқарилиши Буйраклар ишининг бошқарилиши нерв ва гуморал йўл билан олиб борилади. Симпатик нерв толалари буйрак қон томирларини торайтириб, сийдик ажралишини кўпайтиради. Парасимпатик нерв толалари эса буйрак қон томирларини кенгайтириб, сийдик ажралишини купайтиради. Бу нервларнинг маркази орқа ва бош мияда жойлашган. Гипофиз безининг орқа бўлагида синтезланадиган антидиуретик гормон (АДГ) буйрак эгри-бугри каналчаларининг деворига таъсир этиб, реабсорбция жараёнини кучатиради ва сийдик ажралишини камайтиради. Қалқонсимон безда синтезланадиган тироксин гормони, аксинча, реабсорбция жараёнини пасайтириб, сийдик ажралишини кўпайтиради.

Сийдик чиқаришда қатнашадиган асосий марказ орқа миянинг чаноқ қисмида жойлашган бўлиб, уни узунчоқ мия, ўрта мия ва мия ярим шарларидаги сийдик марказлари доимо назарат қилиб туради. Сийдик ажралишининг ихтиёрий бўлиши катта ярим шарлардаги марказларнинг шаклланишга боғлиқ. Болаларда сийдик ажралишининг ёшга боғлиқ хусусиятлари Янги туғилган болаларнинг буйраклари – 12 г бўлса, 5-6 ойга бориб 22-24 г, 1 ёшга бориб 33-34 г, 15 ёшга келиб 110-120 г бўлади. Буйракларнинг ички тузилиши асосан 5-7 ёшларда шаклланади. Бола туғилган пайтда унинг сийдик пуфагида 5-6 мл сийдик бўлиб, унинг реакцияси кислоталидир. Энди туғилган болалар соғлом бўлса, бир суткада ҳар бир кг оғирлигига нисбатан 50-70 мл сийдик ажратиб туради. У кўрсаткич катта одамларникига нисбатан икки марта кўпдир. Ёшнинг ошиши билан суткалик сийдик ажралиши ҳам камайиб боради. Умумий сийдикнинг ажралиши боланинг вазни ошганлиги учун ошиб боради. Бир ойлик болада бир суткада 350-360 мл, 1 ёшли болада – 750 мл, 4-5 ёшлик болада -1000 мл, 10 ёшда – 1,5 ва жисмоний ривожланиш даврида – 2 л сийдик ажралади. Сийдик оч сариқ рангли, солиштирма оғирлиги 1,0005-1,025 га тенг. Сийдик таркибидаги анорганик ва органик моддалар унинг солиштирма оғирлигини белгилайди. У эса истеъмол қилинган суюқлик миқдорига боғлиқ. Сийдикнинг рН муҳити кучсиз кислотали бўлиб, рН 5,0-7,0 га тенг. Оқсилли маҳсулотлар кўп истеъмол қилинса, кислотали томонга, ўсимлик маҳсулотлари кўп истеъмол қилинса ишқорий томонга ўзгаради.Сийдик кислотаси кристаллари, уратлар, калций, оксалат (Рн кислотали муҳит бўлса) ёки калцийфосфат ва калций карбонат, аммоний кристаллари (рН ишқорий бўлса) дан ташкил топган. Сийдикда оқсил бўлмайди, унинг қолдиқлари бўлиши мумкин. Аминокислоталар миқдори 0,5 г дан ортмайди. Чақалоқларда буйрак эпителийсининг ўтказувчанлиги юқоридир, шунинг учун уларнинг сийдиги таркибида оқсил ҳам бўлади. Энди туғилган болаларда сийдик пуфаги

тўлиши билан беихтиёр сийдик ажралиши содир бўлади. Сийдик ажралишининг ихтиёрий бўлиши катта ярим шарлар ва орқа мия ўртасидаги функционал алоқаларнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ бўлиб, у бир ёшнинг охирида бошланиб, 2 ёшда тўлиқ шаклланади. Қовуққа келаётган сийдик унинг ички босимини ошириб, барорецепторларни қитиқлайди. Ҳосил бўлган импулслар орқа миядаги сийдик ажралиш марказига етиб боради, сигналлар қовуқ мускулларига етиб бориши натижасида қовуқ қисқаради ва сийдикдан бўшайди. Баъзида кечаси сийдик ушлай олмаслик, беихтиёр сийиб қўйиш- энурез ҳолатлари 5-10 ёшгача болаларда бўлиши мумкин. Кўпинча бу болаларнинг руҳий ва асабий ҳолатига боғлиқ бўлиб, кейинчалик ўтиб кетади. Бундай болаларни уролог ва невропатолог врачлар томонидан текшириш шарт. Шифокор маслаҳати билан кун тартибини тузиш, вақтида дам олиш, тўғри овқат рациони тузиш, ётишдан олдин суюқлик кам истеъмол қилиш ва бошқаларга амал қилинади. Болаларни ёшлигидан сийдик-таносил аъзоларининг гигиенасига ўргатиш лозим.

Адабиётлар: 1. Сапин М.Р. Анатомия и физиология детей и подростков. М.: АСАДЕМА. 2002 г. 2. Алматов К.Т., Клемешева Л.С. “Улғайиш физиологияси” Т.2004 й. 3. Ражамурадов З.Т., Бозоров Б.М. Ёш физиологияси ва гигиенаси. Т.2013 й. 4. Содиқов Б.А., Қўчқорова Л.С., Қурбонов Ш.Қ. “Болалар ва ўсмирлар физиологияси ва гигиенаси”.Дарслик. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси Давлат таълим нашриёти. Т. 2005. 5. Lauralee Sherwood. Fundamentals of Human Phsiology. West Virgina university.2012.

Похожие

Овқатланиш физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нафас олиш физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нерв тизимининг хусусий физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари