Нерв тизимининг хусусий физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Медицина - Рефераты

Нерв тизимининг хусусий физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

157 KB

Нерв тизимининг хусусий физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1. Нерв марказларидаги тормозланиш. 2. Рефлектор жараёнларининг координацияси. 3. Марказий нерв тизимининг хусусий физиологияси. 4. Бош мия ва орқа мия. 5. Вегетатив нерв тизими. 6. Лимбик тизим ва ретикуляр формация.

Марказий нерв тизимига бош ва орқа мия киради. У нерв тизимининг бошқа қисмларига қараганда тезроқ ривожланади. Чақалоқ туғилганида бош мия массаси катталар миясининг 25% ини ташкил қилади. Бола бир ойлигида бу кўрсаткич 50 % ни, 2,5 ёшлигида -75% ни ва 5 ёшда 100% ни ташкил этади. Янги туғилган бола бош миясининг вазни 340 - 400 г бўлиб, тана вазнининг саккиздан бир ёки тўққиздан бир қисмини ташкил қилади. Боланинг бош мияси 7 ёшгача тез ўсади. Бош миянинг ўсиши 20-30 ёшга бориб тўхтайди. 1- 2 ёшда бош мия орқа мияга нисбатан тез ўсади . Орқа мия келиб чиқишига кўра марказий нерв тизимининг қадимий бўлими ҳисобланади. Орқа мия умуртқа каналида биринчи бўйин умуртқаси билан иккинчи бел умуртқаси оралиғида жойлашган бўлиб, катта одамда унинг вазни 30-40 г, узунлиги 45 см га тенг бўлиб, яссилашган цилиндрсимон кўринишга эга. Янги туғилган болада орқа миянинг массаси 6 - 10 г, узунлиги 13 - 15 см бўлади. 10 ёшда унинг узунлиги икки баробар ошади. Орқа мия ривожланишининг бош мия ривожланишидан фарқи шуки, унинг ўсиши ҳаракат фаолияти мураккаблашиши билан параллел боради. Орқа мия одатда марказий нерв тизимининг бошқа бўлимларига нисбатан эртароқ ривожланади. Ҳомиланинг дастлабки шаклланиш даврида орқа мия анчагина катта бўлади. Ёш болаларнинг орқа мия кўндаланг кесимида олдинги шохларнинг орқа шохларга қараганда сезиларли ривожланганлиги кўриниб туради. Орқа мия сегмент шаклида тузилган бўлиб, унда 8 та бўйин, 12 та кўкрак, 5 та бел, 5 та думғаза, 1-2 та дум сегментлари бўлади. Жами 31 сегмент бўлиб, уларнинг ҳар биридан бир жуфтдан орқа мия нервлари чиқади. Орқа миянинг ҳар бир сегменти мускулларнинг муайян гуруҳини, тери ва бошқа аъзоларининг маълум қисмларини иннервациялайди. Орқа миянинг кўндаланг кесимида кулранг ва оқ моддалар фарқланади. Кулранг модда капалаксимон шаклга эга ва унда олдинги, орқа ва ён шохларни ажратиш мумкин. Орқа миянинг кулранг моддаси олдинги шохларида ҳаракат нейронлари жойлашган. Булар ҳаракатлантирувчи нейронлардир. Орқадаги шохда сезувчи нейронлар бўлади, уларга сезувчи, яъни марказга

интилувчи нервлар киради. Сезувчи нейронларнинг танаси орқа илдизларнинг орқа мия тугунларида, яъни орқа миядан ташқарида бўлади. Олдинги ва орқа илдизлари бирга қўшилиб кетади ва шу тариқа орқа мия нервлари скелет мускулларига боради. Орқа миядан чиққан 31 жуфт нерв толалари гавда, қўл ва оёқ мускуллари ва терини нервлар билан таъминлайди. Кўкрак ва иккита юқори бел сегментларининг кулранг моддали олдинги ва орқа шохларидан ташқари яна ён шохлари мавжуд. Улар симпатик нерв тизимига қарашли толалардир. Бу ҳужайраларнинг ўсимталари орқа мия олдинги илдизлар таркибига киради. Орқа миянинг оқ моддаси олдинги, ён ва орқа каналча ва устунларга бўлинади. Орқа мия рефлектор ва ўтказувчи йўл функцияларини бажаради. Орқа миянинг функциялари . Орқа мияда бир қанча ҳаётий муҳим бўлган нерв марказлари жойлашган. Орқа мияда қўзғалишни бошқа мия бўлакларига узатувчи йўллар мавжуд. Орқа мия скелет мускулларининг ҳаракат рефлексларини амалга оширади. Рефлектор ёйлар ҳам орқа мияда жойлашган бўлиб, организмнинг барча ҳаракат функциялари шулар ёрдамида амалга оширилади. Орқа мия скелет мускулларининг таранглигини ҳам бошқариб туради. Орқа мия юрак-томир, овқат ҳазм қилиш, айириш, жинсий аъзоларининг фаолиятини ўзгартириб, қатор вегетатив рефлексларни

бошқаради. Орқа мия тананинг барча рецепторларидан бош мияга ва ундан барча аъзолар ва тўқималарга қўзғалиш импулслар ўтказиш функциясини ҳам бажаради. Бош мия одамда марказий нерв тизимининг олдинги ва энг ривожланган бўлимидир. Бош мия орқа мия сингари оқ (нейрон ўсимталари) ва кулранг (нейрон таначалари) моддалардан иборат бўлган тўқимадир. Бош мияда ўртача 14 млрд. нерв ҳужайраси бўлиб, унинг 60-90% ни нейроглия ҳужайралари ташкил қилади. Бош мия организмни ташқаридан ўраб турган муҳит билан ўзаро алоқаларини идора қилиб туради, одам феъл-атвор реакцияларини бошқаради ва барча тўқималар, аъзолар ва функционал тизимларнинг фаолиятини мувофиқлаштиради. Бош мия калла суяги бўшлиғида жойлашган бўлиб, унда мия ўзаги ва катта ярим шарлар фарқланади. Мия ўзаги-узунчоқ мия, мия кўприги, оралиқ мия, ўрта мия ва миячадан ташкил топган. Узунчоқ мия ва мия кўприги орқа миянинг давоми бўлиб, мураккаб рефлектор жараёнларни амалга оширади ҳамда орқа мияни бош миянинг юқори бўлимлари билан боғлаб туради. Демак, узунчоқ мия ва Варолиев кўприги рефлектор ва ўтказувчанлик функцияларини бажаради.Узунчоқ миянинг узунлиги 3-3,5 см ва кўриниши орқа миянинг шаклига ўхшаш тузилмадир . Узунчоқ мия ичидаги бўшлиқ ромбсимон ёки тўртинчи мия қоринчаси номини олган бўлиб, у орқа мия каналининг давоми ҳисобланади. Узунчоқ мияда нерв ҳужайраларининг икки томонлама симметрик жойлашган уюмлари бўлиб, улар ядроларни ҳосил қилади. Узунчоқ миянинг рефлектор функциясида бош миянинг 5-12 жуфт нерв ядролари иштирок этади. Узунчоқ мия юз териси, кўз, бурун, тилни нерв толалари билан таъминлайди. Ундан ташқари, нафас олиш, қон-томирлар ҳаракати, қайт қилиш, тер ажратиш, ютиш, акса уриш, йўталишларнинг нерв марказлари ҳам узунчок мияда жойлашган.

Узунчоқ миянинг ўтказувчи функцияси унинг таркибидаги нервларга боғлиқ. Бош мияда ҳаммаси бўлиб 12 жуфт нерв толалари бўлиб, ундан 8 жуфти (5-12 жуфтлар) узунчоқ миядан чиқади. Бош миядан турли аъзоларга ва, аксинча, орқа миядан бош мияга ахборот шу нервлар орқали узатилади. Бош миянинг юқори бўлимлари узунчоқ миянинг рефлектор функциясини бошқаради. Ҳомила 16-17 хафталик бўлганида узунчоқ мияда нафас олиш маркази шаклланади, 21-22 ҳафталарда нафас чиқариш нерв маркази шаклланиб тугайди. Узунчоқ мия ва мия кўпригида ҳаёт учун зарур бўлган марказларнинг деярли барчаси она қорнида шаклланган бўлади. Янги туғилган болада нафас, ҳимоя рефлекслари (акса уриш, йўталиш, қайт қилиш, ютиш) яхши ривожланган. 7 ёшга келиб узунчоқ миядаги ядроларнинг етилиши тугалланади. Ўрта мия оёқчалари, тўрт тепаликдан ва орасида жойлашган мия сув йўлидан иборат. Мия оёқчалари — орқа миядан чиқиб келувчи ўтказувчи йўллардан ва бош миянинг юқори бўлимларидан келувчи ўтказувчи йўллардан ташкил топган. Тўрт тепаликнинг юқоридаги иккита тепалиги кўрув йўлининг, пастки иккита тепалиги эшитиш йўлининг пўстлоқ ости марказлари ҳисобланади. Тўрт тепаликнинг юқори ва пастки бўлакларида энг содда кўрув (ёруғликка қараб бошни буриш) ва эшитув (қулоқни товушга нисбатан мослаш, бошни товуш келган томонга буриш) рефлексларининг ёйлари тугалланади. Тўрт тепаликнинг устки дўмбоқчалари кўзни нур йўналишига қараб кўз гавҳарининг ҳолатини атроф-муҳитни аниқ кўришга (аккомодацияга) мослаштиради. Ўрта мия ядролари сезувчи ва ҳаракатлантирувчи ядроларга бўлинади. Ҳаракатлантирувчи ядролар, айниқса қизил ядро, мускуллар таранглигига бевосита таъсир кўрсатади, одам мувозанатини сақлаш ва юришда фаол қатнашади. Мия оёқчаси таркибидаги қорамтир модда мураккаб ютиш ва чайнаш ҳаракатларини, қўл бармоқларининг нозик ҳаракатларини бошқаради ва мувофиқлаштириш рефлексларини амалга оширади. Ўрта миядаги қизил ядро — скелет мускуллар тонуси бошқару в ида иштирок этади. Ўрта мияда ярим шарларга

борувчи ўтказувчи йўллар бор. Ундан бош мия нервларининг III (кўзни ҳаракатлантирувчи) ва IV (ғалтак) нерв жуфтлари жойлашади. Қизил ядро ўтказувчи йўллар орқали мияча, оралиқ мия ва орқа мия билан боғланган бўлиб, қўл-оёқларни букувчи ва ёзувчи мускуллар таранглигини бошқаришда иштирок этади. Қорамтир модда нерв тутамлари орқали катта ярим шарлар пўстлоғидаги марказий пушталар, пешона бўлаклари ва қизил ядро билан боғланган. Ўрта мия ичида Силвиев найи (водопровод) номини олган бўшлиқ бор. У узу н чоқ мия тўртинчи қоринчасининг давоми бўлиб, оралиқ миядаги учинчи қорингача ўтади. Ўрта мия иштирокида ҳосил бўладиган рефлекслар она қорнида ҳомилада шакллана бошлайди. Янги туғилган болада кўз қорачиғи рефлекси яхши ривожланган бўлади. Бола 2-3 ойлик бўлганида лабиринт рефлекслари тўла шаклланади. Бола улғайгани сайин тана ҳолатини фазода ушлаб туриш рефлекслари ривожланиб мураккаблашиб боради. Ўрта мия рефлекслари 5-6 ёшли болада катталарникидек бўлади. Оралиқ мия учинчи қоринча атрофида катта мия ярим шарлари чегарасида жойлашган. Оралиқ мия таламус (кўрув дўмбоғи) ва гипоталамуслардан (дўмбоқ ости соҳаси) иборат. Кўрув дўмбоғи барча сезувчи нервларнинг пўстлоқ ости маркази ҳисобланади. Бу ерда организмнинг барча рецепторларидан импулслар қабул қилинади ва улар катта ярим шарлар пўстлоғига ва мия ўзагининг бошқа бўлимларига ўтказилади. Таламус оралиқ сезувчанликнинг олий марка зи ҳисобланади. Гипоталамусда 40 дан ортиқ турли ядролар бор. Бу ядроларнинг фаолияти вегетатив функцияларнинг бошқаруви билан боғл иқ. Улар организмда моддалар ва энергия алмашинувини бошқаради. Гипоталамус тана ҳароратини доимо бир меъёрда (36,6-37,0°С) сақлаб турадиган терморегуляция маркази ҳисобланади. Тўйиниш ва очлик марказлари ҳам шу ерда жойлашган. Гипоталамуснинг гипофиз билан боғланиши эндокрин тизими устидан нерв назоратини таъминлайди. Унинг барча функциялари бош мия катта ярим шарлари пўстлоғи назорати остида бўлади. 13 ёшда оралиқ миянинг ўлчами катталарникидек бўлади.

Мияча бевосита бош мия катта ярим шарлари энса бўлаклари остида, миянинг IY қоринчаси устида жойлашган бўлиб, у иккита мияча ярим шарларидан, мияча оёқчаларидан ва чувалчангсимон ўсимтадан ташкил топган. Миячадан шу оёқчалари орқали марказий нерв тизимининг барча бўлимларига ва периферияга импулслар юборилади. Мияча болаларда бир оз юқорироқда жойлашган бўлиб, бош мия қутисини энса қисмини тўлдириб туради. Янги туғилган бола миячасининг вазни 20,5-23 г, 6 ойлик болада 62- 65 г бўлади. Миячанинг оқ моддаси кулранг моддасига нисбатан тез ривожланиб, 7-8 ёшдан кейин унинг ўсиши тугалланади. Мияча мускулларнинг қисқаришини ва ҳаракатлар таранглашишини бошқаради. Тана ҳолати ҳақидаги вестибуляр, кўрув, эшитув ва проприорецепторлардан келадиган ахборот миячага бориб, уйғунлашади, натижада скелет мускул ҳаракатларининг силлиқлиги таъминланади. Катга ярим шарлар мияча фаолиятини ҳамда миячадаги вегетатив функцияларни бошқаради. Ҳаракатларни мувофиқлаштириш, мускуллар таранглигини идора қилиш, тана вазияти ва мувозанатини сақлаш, яъни аниқ ва нозик мураккаб ҳаракатларни бошқариш функцияларини мияча идора этади. Катта ярим шарлар филогенетик жиҳатдан марказий нерв тизимининг энг янги, ривожланган қисми бўлиб, улар одамда ҳайвонларникидан тубдан фарқ қилади. Катта ярим шарлар бош мияни қоплаб турувчи жуфт аъзо бўлиб, иккала ярим шар бир-бири билан қадоқсимон тана ёрдамида туташган. Катта ярим шарлар сатҳида турли бурамалар кўплигидан юзаси 1,7-2,0 м 2 гача етиб боради. Ўнг ва чап ярим шарлар мия умумий оғирлигининг 80% ини ташкил қилади. Нейронларнинг умумий сони 12-18 млрд атрофида бўлиб, улар 6 қаватни ташкил қилади. Миянинг ҳар бир ярим шари функционал жиҳатдан 4 бўлакка (пешона, тепа, орқа ва чакка) ажратилади. Катта ярим шарларнинг турли қисмлари ҳар хил функционал аҳамиятга эга. Ҳаракат функцияси. 1870 йилда немис физиологлари Г.Фриц ва Е. Хициг катта ярим шарларнинг олдинги томонидаги турли бўлимларига таъсир этиб

аниқлашдики, таъсир натижасида тананинг маълум бир қисмларида ҳаракатлар вужудга келган. Шунинг учун катта ярим шарларнинг олдинги эгатида жойлашган қисми ҳаракат пўстлоғи деб номланган. Рефлексоген зонадаги маълум бир қисм қитиқланса, тананинг қарама-қарши томонида маълум бир аъзонинг ҳаракати рўй беради. Бир хил таъсирга жавобан турли аъзоларнинг ҳаракат фаоллиги бир хил бўлмайди. Энг нозик ҳаракатларни бажарувчи тана қисмлари (бармоқлар, тил, оғиз) бу пўстлоқ юзасидан кенг жой эгаллаган. Қайд қилинган ҳаракат марказидан чиққан ўтказувчи йўллар узунчоқ мияда чорраҳа ҳосил қилиб, тананинг қарама-қарши томонларига йўналади. Сезувчи функция. Мотор ёки ҳаракатланувчи пўстлокдан тананинг турли қисмларини ҳаракатга келтирувчи сигналлар юборилади. Ҳаракатга келтирувчи сигналларни қабул қилувчи зона марказий бураманинг орқа томонидаги сенсор ёки сезувчи пўстлоқда жойлашган. Импулслар катта ярим шарлар пўстлоғига таламус ядролари ва унга тақалиб турувчи тузилмалар орқали етиб боради. Анализаторларнинг пўстлоқда жойлашган марказлари катта ярим шарлар пўстлоғининг сенсор зоналари деб аталади. Тактил сезгининг зонаси марказий эгатчанинг олдинги тарафида жойлашган бўлиб, унинг пўстлоқдаги проекцияси турли сезги аъзолари учун бир хил эмас. Иккала ярим шардаги энса бўлакларининг ички юзасида кўриш зонаси жойлашган. Турли нарсаларни куриш бу зоналар иштирокида рўй беради. Эшитиш рецептори иккала ярим шарнинг чакка пуштасида жойлашган. Ҳар хил баланлликдаги товушлар эшитилганда ички қулоқ чиғаноқ рецепторларида вужудга келувчи импулслар пўстлоқ ҳужайраларининг турли гуруҳларига етиб келади. Энса қисмидаги-кўриш, чакка қисмидаги-эшитиш ва тепа қисмида-умумий сезувчилик ва ҳаракат зоналаридан ташқари, чакка остки қисмида таъм билиш, ҳид билиш сезув марказлари мавжуд. Проекцион ва ассоциатив зоналар. Катта ярим шарлар пўстлоғида маълум бир хилдаги сигналларни таҳлил қилишда иштирок этувчи зоналар проекцион зоналар деб аталади. Рецепторлардан келувчи сигналларнинг

анализи ва синтези айни ўша ерда рўй беради. Проекцион зоналардаги нейронлар ўзига хос (махсус) хусусиятга эга. Масалан, кўрув нейронларининг баъзилари рангларни, иккинчилари ҳаракатларни, учинчилари эса шаклларни сезади. Проекцион зоналарда ҳар хил бирламчи сезгиларнинг таҳлили рўй беради. Бу зоналар перифериядан келган сигналларни алоҳида-алоҳида таҳлил қилиш хусусиятига эга. Катта ярим шарлар пўстлоғида, юқорида кўриб ўтилган бирламчи сенсор зоналардан ташқари, иккиламчи сенсор ёки ассоциатив зоналар ҳам мавжуд. Ассоциатив зоналардаги нейронлар жуда хам кўп ўсимталар орқали бошқа сенсор ва мотор нейронлари билан алоқада бўлади. Иккиламчи майдонлар анализаторларнинг нерв йўллари билан бирламчи проекцион майдонлар орқали бирикади. Агар ассоциатив майдончалар зарарланса, киши эшитса ҳ ам, (масалан, эшитиш зонаси) таассуротларнинг асл моҳиятини тушуна олмайди. Кўрув ассоциатив зоналари бузилганда, одам нарсани кўради, лекин ундан қандай фойдаланиш мумкинлигини ёдидан чиқаради. Ассоциатив зона проекцион зоналардаги маълумотни мантиқий жиҳатдан тартибга келтириб, ҳаракатларимиз, фикрларимизни мақсадга мувофиқ равишда бошқаради. Учламчи зоналар ҳам ассоциатив бўлиб, улар фақат бирламчи ва иккиламчи зоналардан сигналларни қабул қилади. Барча ҳаракат рефлексларининг режалаштирилиши, нутқнинг ривожлантирилиши , у ч л а м ч и майдонларга боғлиқ. Агар учламчи ассоциатив майдонлар туғма равишда зарарланса, бола гапира олмайди, оддий мақсадга мувофиқ бўлган ҳаракатларни ҳам ўргана олмайди ва ҳ.к. Бош мия ярим шарлар пўстлоғининг пешона қисмидаги премотор ёки иккиламчи ҳаракат зонаси, ярим шарлар пўстлоғи пешона қисмидаги учламчи ҳаракат зонаси ҳам ассоциатив зонага тегишлидир. Ҳаракат тизими одамда 4-7 ёшларда физиологик жиҳатдан етилади. Бу зоналар бузилганда хулқ-атвор ҳаракатларида кетма-кетлик ва мақсадга мувофиқлик йўқолади. Демак, турли бўлимлардаги ассоциатив зона одамнинг ақлий ва ижтимоий

функцияларини бошқаради. Одамда ассоциатив зоналар ҳайвонлардагига нисбатан анча юқори ривожланган. Чап ярим шар ахборотни босқичма-босқич ўзлаштиришга кўпроқ мослашган. Кўпчиликда (ўнақайларда) чап ярим шарлар нутқ жараёнини бошқариб туради. Ўнг ярим шарда нутқ билан боғлиқ бўлмаган, кўриш билан алоқадор бўлган функционал марказлар жойлашган. Проекцион зоналар ассоциатив зоналарга нисбатан эртароқ етилади. Проекцион зоналарнинг етилиши 3 ёшгача тугалланади, ассоциатив зоналар эса кейинроқ етилади. 7 ёшга борганда ассоциатив зоналарн инг функционал етилиши кузатилади. Лекин уларнинг морфологик етилиши ўсмирлик давригача давом этади. Бош мия пўстлоғнинг пешона бўлимлари ҳаммадан кеч вояга етади. Уларнинг етилиш кетма-кетлиги нерв жараёнларининг ёшга боғлиқ xy сусиятларини ҳамда болалар ва ўсмирларнинг ҳ ул қ-атворини балгилайди. Электроэнцефалограмма. Катта ярим шарларининг функционал фаоллигини ўрганиш ва унинг пўстлоқ ости тузилмалари билан муносабатини билиш учун мия биотокларини қайд этиш усули кенг қўлланилмоқда. Катта ярим шарлар пўстлоғининг постсинаптик фаоллиги йиғиндиси электроэнцефалограмма кўринишида одам бошнинг турли қисмларидан қайд қилиш мумкин. электроэнцефалограммани қайд этиш усули электроэнцефалография деб номланади. Катта одамнинг ЭЭГ сида 4 типдаги ритмик тебранишлар фар қланади. Уларнинг ҳар бири маълум бир функционал ҳолатни акс эттиради. Алфа-ритм нисбий тинчлик ва бедорлик ҳолатида қайд этилади. Бу ҳолат катта ярим шарлардан келувчи ахборотни қабул қилиш ва қайд этиш учун оптимал ҳисобланади. Бу импулснинг тебраниши бир сонияда 8-3 Гц. Бета-ритм фаол бедорлик ҳолати учун хосдир. У кутилмаган таъсирловчига нисбатан пайдо бўлади. Қўзғалиш ҳолати вақтида кузатиладиган бета-ритм юқори тебранишга эга (14-50 Гц). Тета-ва делта- ритмлар уйқу вақтида кузатилади. Уларнинг тебраниши мувофиқ равишда 4-

7ва 1-4Гцга тенг бўлади. Бу ритмлар катта одамларда патологик, кучли стресс ҳолатларида кузатилади ва уларнинг борлиги пўстлоқ ости тузилмаларининг фаоллигига боғлиқ. Электроэнцефалограмманинг ёшга боғлиқ хусусиятлари . Турли ёшдаги болаларнинг пўстлоқ ости тузилмалари пўслоққа нисбатан анча илгари етилади. Электроэнцефалограмманинг секин фаоллиги гўдаклик даврида деярли шаклланган бўлади ва ЭЭГ да кайд этилади. Пўстлоқ ости тузилмаларнинг ЭЭГси катта одамларда ва болаларда деярли бир хилдир. Тинч бедорлик ҳолатида қайд этиладиган ЭЭГ бола ўсгани сайин анча ўзгаради. Бу ритм айрим-айрим тўлқинлар қўринишида 3 ойлик чақалоқларда кузатилади. Ўсаётган болада катта ярим шарларнинг тузилиш ва функционал етилишига қараб алфа-ритмларнинг амплитуда ва частотаси ўзгаради. 5 ёшли болаларда алфа-ритм катталарники сингари ЭЭГ ритмларинииг асосийси бўлиб қолади, аммо 7 ёшли болаларда алфа-ритмнинг тебраниши катталарга нисбатан кам (8 — 9 Гц) ва беқарор бўлиб қолади. Ақлий юкламалар вақтида алфа-ритмнинг тебраниши камайиб, тета-ритмларнинг тебраниш даражаси ортади. Тета типдаги тебранишлар катталарда фақат пўстлоқ ости ядроларнинг патологик фаоллигида ёки кучли эмоционал ҳолатларда кузатилади. Соғлом болаларда тета-ритмларнинг қайд этилиши-пўстлоқ ва пўстлоқ ости тузилмалардаги ўзаро таъсирларнинг ёшга боғлиқ хусусиятларидир. Болаларда пўстлоқ катталарники сингари пўстлоқ ости тузилмаларига кучли таъсир этмайди. 10—12 ёшли болаларда ЭЭГ нинг таснифи катталарга яқин ва барқарор бўлиб қолади. 12—15 ёшларда, яъни ўсмирлик даврида, яна пўстлоқ ости фаоллигининг ошиши кузатилади. Бу давр жинсий етилиш даврига тўғри келади. У даврга келиб оралиқ мияда жойлашган гипоталамуснинг фаоллиги ортади. ЭЭГ да алфа-ритмнинг тебраниши камаяди ва унинг фаоллиги ўқув йили давомида ўзгариб туради. Ўсмирларнинг хулқ-атворида эмоционал реакцияларнинг

беқарорлиги кузатилади. Болалар ўзининг хулқ - атворини назорат қила оладиган пайтга алфа-ритм стабиллашади. Лимбик тизим ва ретикуляр формация Лимбик тизим бош миянинг функционал жиҳатдан ўзаро боғланган қатор пўстлоқ ва пўстлоқ ости қисмларини ўз ичига олади. Лимбик тизимга пўстлоқ ва пўстлоқ ости тузилмалариги, гипоталамус,таламус ядролари қисми, ўрта мия лимб зонаси, бодомсимон ядролар киради. Турли ҳис- ҳаяжонларнинг (қўрқиш, хурсандчилик, очлик, тўклиқ, ғазаб ва бошқалар) бўлиши лимбик тизимга боғлиқ. Лимбик тизим одамнинг ташқи муҳитнинг доимо ўзгариб турадиган шароитига мослашувини таъминлашда иштирок этади, хулқ-атвор, ҳис-ҳаяжон, хотиранинг шаклланишида лимбик тизим муҳим рол ўйнайди. Овқатланиш, бирор нарса ичиш, кўпайиш, ўзини ҳимоя қилиш каби майл-истакларнинг шаклланишида, идрок, диққат, хотиранинг функционал асосида ҳам лимбик тизим функцияси ётади. Лимбик тизимнинг ҳолати бола ўсиб ривожлангани сари онгга тобора кўпроқ бўйсунади. Бу тизимда ўзгаришлар содир бўлганда одамнинг ҳатти-ҳаракати пойма-пой бўлиб қолади. Лимбик тизим функциясига идрок қилиш, тафаккур, диққат ва хотира кирганлиги учун ҳам унинг фаоллиги ўқитиш жараёнига бевосита боғлиқ, Лимбик тизимнинг фаолияти бош мия пўстлоғи ва, асосан унинг пешона қисми томонидан идора қилиб борилади. Лимбик тизимдаги бузилишларда одамнинг хатти-ҳаракати беўхшов бўлиб қолади, озиқ-овқатга нисбатан муносабат ўзгаради, нусха ва турни сақлаб қолишга қаратилган фаолиятга, руҳиятига зарар етади. Катта ярим шарлар пустлоғининг фаолияти ретикуляр формация ҳужайраларининг фаоллигига боғлиқ. Ретикуляр формация таъсирланганда одам уйғонади ва таъсир тўхтатилганда уйқу бошланади. Узунчоқ мияда нафасни тартибга солувчи марказда ретикуляр формациянинг бир қисми бўлади ва у шикастланганда нафас олиш тўхташи кузатилади. Бу нерв тузилмасининг яна бир энг муҳим фаолияти юрак-томир фаолиятини идора қилишдаги иштирокидир. Шу нерв тузилмаси туфайли томирларнинг

таранглиги ва қон босимининг маромли даражаси сақлаб турилиши аниқланган. Узунчоқ миянинг таъсири фалажланса тимирларнинг кенгайиши, юрак фаолиятининг сусайиши, қон босимининг кескин пасайиб кетиши кузатилади. Ретикуляр формациянинг мускуллар фаолиятига ҳам таъсир кўрсатиб, одам тинч ҳолатда бўлганда, ўтирганда ёки ётганда мушаклар таранглигини сақлаб қолиш устидан назорат қилишда иштирок этади. Вегетатив нерв тизимининг функциялари Вегетатив нерв тизими нерв тизиминининг периферик қисми ҳисобланади. Вегетатив нерв тизими ички аъзолар фаолиятини ҳамда модда ва энергия алмашинувини бошқариб, организмни ўзгариб турган ички ва ташқи муҳитнинг шароитига мослаштиради. Вегетатив нерв тизими узунчоқ мия, гипоталамус ядролари ва лимбик тизим марказлари назорати остида бўлади. Вегетатив нерв тизими ички аъзоларни, қон томирларини, тери силлиқ мускулларини, юрак ва безларни иннервация қилади. Вегетатив нерв тизимидаги толалар скелет мускулларига ҳам боради ва скелет мускулларининг қисқаришига таъсир қилмай, улардаги модда ва энергия алмашинувини ошириб, иш қобилиятини юксалтиради. Вегетатив нерв тизимидаги эфферент йўл иккита нейрондан иборат. Бу вегетатив нерв тизимига хос бўлган белгидир. Вегетатив нерв тизимининг толалари марказий нерв тизимидаги ядролардан чиқиб, албатта, периферик нерв тугунларида — вегетатив ганглияларда узилади. Бу толалар преганглионар толалар деб номланади. Вегетатив ганглиялардаги эфферент йўлнинг иккинчи нейронлари турли ички аъзоларга бориб, улар постганлионар нейронлар деб номланади. Соматик нерв тизимида вегетатив нерв тизимидан фарқ қилиб, эфферент нерв толаси марказий нерв тизимидан иннервация этувчи аъзогача узилмасдан боради. Вегетатив нерв тизимининг толалари соматик нерв тизимидаги толаларга нисбатан қўзғалувчанлиги ва импулсларнинг тарқалиш тезлиги (бир сонияда 1-30 м) кичик бўлиб, қўзғалишнинг латент даври эса каттадир. Вегетатив нерв тизими-симпатик ва

парасимпатик нерв тизимларига ажратилади. Симпатик нерв тизимининг марказлари орқа миянинг 1-2 кўкрак сегментидан бошланиб, 3-4 бел сегментларигача давом этади. Парасимпатик нерв тизимининг марказлари ўрта ва узунчоқ мия марказларида ҳамда орқа миянинг 2-3 думғаза сегментларида жойлашган. Жуда кўп аъзоларга симпатик ва парасимпатик нерв толалари қарама-қарши таъсир кўрсатади. Масалан, симпатик нерв толалари юрак мускуллари ишини тезлаштиради ва кучайтиради, парасимпатик нерв толалари эса, аксинча, секинлаштириб, сусайтиради. Симпатик нерв толалари кўз қорачиғини кенгайтиради, парасимпатик нерв толалари эса торайтиради. Симпатик нерв тизими ички аъзоларнинг фаолиятини экстремал, айниқса, стресс вазиятда фаоллаштиради, парасимпатик нерв тизими эса, организм тинч турганда фаол бўлиб, унинг иш қобилиятини тиклашига хизмат қилади . Симпатик нерв тизимининг медиаторлари адреналин ва норадреналин бўлса, парасимпатик нерв тизимининг асосий медиатри — ацетилхолиндир. Қон босимини маълум бир даражада ушлаб турилиши, тана ҳароратини бир хилда сақлаш, юрак ишини маълум бир жисмоний ишга мослаштириш билан боғлиқ бўлган рефлектор реакциялар вегетатив нерв тизимининг фаолияти билан боғликдир. Вегетатив нерв тизимининг барча бўлимлари оралиқ мияда жойлашган олий вегетатив марказларига бўйсунади. Вегетатив марказларига мия ретикуляр формацияси, мияча, пўстлоқ ости ядролари ва катта ярим шарлар пўстлоғидан импулслар келиб туради.Ҳаётий жиҳатдан энг муҳим аъзоларнинг фаолиятини бошқарувчи вегетатив нерв тизими ривожланишнинг илк босқичларида етилади. Аммо бола туғилганда симпатик ва парасимпатик нерв тизимларинннг фаолияти етарлича мувозанатлашмаган бўлади. Бола ривожлангани сари марказий нерв тизими олий бўлимларининг таъсири ошади ва вегетатив нерв тизимининг ички аъзолар фаолиятига мослашуви мукаммаллашади. Нафас олиш, қон айланиш ва бошқа шунга ўхшаш жараёнларни бошқарувчи вегетатив нерв марказлари бола туғилганда тўла шаклланган бўлади.

Экстремал шароитларда вегетатив асаб тизими ташқи таъсирга жавоб бериб, турли ҳаяжонли реакцияларда қон айланиши, нафас олиш, овқат ҳазм қилиш, айириш, ички секреция безларининг фаолий ҳолатини ўзгартириш хусусиятига эга.

Адабиётлар: 1. Қодиров У.З., Абдумажидов А.А., Аскорянц В.П. Болалар физиологияси. Тошкент..”Ибн Сино”. 1999. 2. Клемешева Л.М., Алматов К.Т., Матчонов А. Возрастная физиология.- Т.: НУУз., 2002. 3. Содиқов Б.А., Кучкарова Л.С., Қурбонов Ш.Қ. Болалар ва ўсмирлар физиологияси ва гигиенаси. Т.2005 й. 4. Физиология развития ребенка. под ред. В.И.Козлова. М.Педагогика. 1999. 5. Созревание основных физиологических систем организма детей. Под ред. М.М.Кольцовой. -М.: 2000.

Похожие

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нейрон ва нерв тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Овқатланиш физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Олий нерв фаолияти ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари