Нейрон ва нерв тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Медицина - Рефераты

Нейрон ва нерв тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

Нейрон ва н ерв тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1.Нерв тизими ҳақида тушунча. 2. Пр енатал ва пост натал даврида нерв тизимининг морфологик хусусиятлари ва ривожланиши . 3.Нейрон ва нерв толаларининг ёшга боғлиқ хусусиятлари. 4.Нерв тўқимасининг хоссалари. 5.Нерв марказлари ва уларнинг хоссалари.

И.П.Павловнинг таърифи бўйича, нерв тизими тизимларнинг тизимидир. У организмдаги барча функционал тизимларнинг ишини бошқаради, ҳужайра, тўқима, аъзо ва тизимларнинг функционал бутунлигини таъминлайди. Унинг ёрдамида турли таъсирлар идрок этилади ва таҳлил қилинади, ҳамда ташқи ва ички муҳитдаги ўзгаришларга мувофиқ равишда организмда жавоб реакциялари шаклланади. Нерв тизими ахборотни тез ва аниқ узатиш, унинг умумийлашувини таъминлайди. У турли аъзолар фаолиятини мувофиқлигини бошқаради ва натижада организмни доимо ўзгариб турган ташқи муҳитга мослаштиради. Бошқача айтганда, организм ўзини идора қилиш ва мослашув жараёнларини нерв тизими орқали амалга оширади. Нерв тизими орқали ташқи муҳит ва ички аъзолардан турли сигналлар қабул қилиниб, таҳлил этилади ва уларга мувофиқ равишда жавоб қайтарилади. Марказий нерв тизимининг юқори бўлимлари ёрдамида руҳият функциялари-ташқи дунёдаги сигналларни қабул қилиш, уларни эслаб қолиш, маълум бир қарорга келиш, мақсадга мувофик феъл-атворнинг шаклланиши ҳамда абстракт тафаккур ва нутқ жараёнлари рўй беради. Нерв тизимининг фаоллиги туфайли одам ташқи муҳитга таъсирини ўтказа олади. Юқорида кўрсатилган мураккаб функциялар жуда кўп сондаги нерв ҳужайралари-нейронлар орқали амалга оширилади. Нерв ҳужайралари нейрон занжирлар ва нерв марказларига бирикиб функцияларни бошқаради. Хуллас, нерв тизими-бу электрокимёвий коммуникацион мураккаб тузилма бўлиб, ҳар қандай феъл-атвордаги ҳар бир харакатни, ўй-фикрни, сезувчанликни ва фазода ҳаракатни мувофиқ тарзда бошқарадиган тузилмадир. Нерв тизими гуморал тизим билан ўзаро боғлиқ ҳолда организмдаги барча функцияларни бошқаради. Нерв тизимининг умумий тузилиши Нерв тизими марказий ва периферик нерв тизимларга ажратилади. Марказий нерв тизими-бош ва орқа миялардан иборат бўлиб, у ўзаро боғлиқ бўлган нейронлар тўпламлари -нерв марказлари ва нерв толаларининг

йиғиндисидан иборатдир. Бош ва орқа миядан чиқадиган нерв толалари бутун гавда аъзолари билан бевосита боғланган. Шунинг учун бош ва орқа мияда жойлашган нерв ҳужайралари бутун гавдани идора қилади. Бош ва орқа миянинг кўндаланг кесимларида кулранг ва оқ моддалар ажратилади. Кулранг модда нерв ҳужайраларининг танасидан, оқ модда эса миелин пардаси билан ўралган нерв толаларидан ташкил топган. Нерв тизимининг периферик қисми нерв ганглиялари (бош ва орқа миядан ташқарида жойлашган нейронлар тўпламлари) ҳамда нерв тола ва бойламларидан иборатдир. Юқоридагилардан ташқари, вегетатив ва соматик нерв тизимлари фарқланади. Вегетатив нерв тизими ички аъзоларнинг фаолиятини ҳамда модда ва энергия алмашинувини бошқаради. Соматик нерв тизими эса кўндаланг тарғил мускулларнинг қисқаришини ва тананинг фазода ҳаракатини таъминлайди. Нерв тизими фақат тирик организмларга хос бўлиб, турли организмларда турлича тузилган ва мураккаблик даражаси билан ҳам фарқланади. Нерв тизими тирик организмнинг барча тўқималари ва аъзоларининг ўзаро алоқасини ва бир бутун бўлиб ҳаракат қилишини таъминлайди. Унинг фаолияти туфайли хилма- хил импулслар қабул қилинади, ташқи ва ички муҳитдаги ўзгаришларга жавоб реакциялари шаклланади. Бунинг натижасида организм ўз-ўзини идора қилиши ва ташқи муҳит шароитига мослашуви жараёнлари боради. Нерв тизими аъзолар ва тўқималарга фаол моддалар ёрдамида қон орқали таъсир қиладиган гуморал тизимлар билан ўзаро боғлиқ ҳолда ишлайди. Нерв тизими марказий ва периферик тизимларга ажратилади. Марказий нерв тизими-бош ва орқа миялардан иборат бўлиб, у ўзаро боғлиқ бўлган нейронлар тўпламлари - нерв марказлари ва нерв толаларининг йиғиндисидан иборатдир. Бош ва орқа миядан чиқадиган нерв толалари бутун гавда аъзолари билан бевосита боғланган. Шунинг учун бош ва орқа мияда жойлашган асаб ҳужайралари бутун гавдани идора қилади. Бош ва орқа

миянинг кўндаланг кесимларида кулранг ва оқ моддалар ажратилади. Кулранг модда асаб ҳужайраларининг танасидан, оқ модда эса миелин пардаси билан ўралган нерв толаларидан ташкил топган. Нерв тизимининг периферик қисми нерв ганглиялари (бош ва орқа миядан ташқарида жойлашган нейронлар тўпламлари) ҳамда нерв тола ва бойламларидан иборатдир. Юқоридагилардан ташқари, вегетатив ва соматик нерв тизимлари фарқланади. Вегетатив нерв тизими ички аъзоларнинг фаолиятини ҳамда модда ва энергия алмашинувини бошқаради. Соматик нерв тизими эса кўндаланг тарғил мускулларнинг қисқаришини ва тананинг фазода ҳаракатини таъминлайди. Нейрон – нерв тўқимаси демакдир. Турли ахборот уч хил нейронлар бўйича ўтказилади ва узатилади. Биринчи типдаги нейронлар – сезувчи ёки афферент нейронлар. Улар ахборотни сезувчи нерв учларидан ёки махсус тузилмалардан – рецепторлардан бош ва орқа миялардаги нерв марказларига олиб боради. Нерв марказларида олинган маълумотнинг қайта ишлови амалга оширилади. Ахборотнинг қайта ишловида иккинчи гуруҳ нейронлари – оралиқ нейронлар иштирок этади. Бу нейронлар бош ва орқа мия каналидаги киритма нейронлардир. Марказий нерв тизимидан кейин ахборот танадаги барча аъзолар ва тўқималарга учинчи гуруҳ нейронлар – мотонейронлар орқали юборилади. Глиал ҳужайралар . Глиал ҳужайралар одатда нейронлар атрофида жойлашиб, улар учун таянч, озиқланиш ва ҳимоя вазифасини ўтайди. Постнатал онтогенез давомида нерв ва глиал ҳужайраларнинг нисбати ўзгариб туради. Чақалоқда глиал ҳужайраларнинг сони нейронларга нисбатан кам бўлиб, 20-30 ёшларда уларнинг нисбати тенглашади, кейинчалик (30 ёшдан кейин) глиал ҳужайраларнинг сони ортиб кетади. Масалан, 70 яшар кексаларда бош миядаги глиал ҳужайраларнинг сони 70 % ни ташкил қилади.

Бош мия ва орқа миянинг нерв ҳужайралари. Нерв толалари – пўстлоқ билан қопланган нерв ҳужайралари ўсимталаридир. Нейронларнинг танаси ва дендритларнинг кўп қисми бош ва орқа мияда жойлашган. Дендритларнинг қолган қисми ва узунлиги 1-1,5 м бўлган нейронларнинг ўсимталари марказий нерв тизимидан ташқарида – периферияда жойлашган. Улар бир – бири билан қўшилиб, нерв сопи ва нерв толаларини ҳосил қилади. Нерв толалар и танамизнинг барча қисмларидаги сигналларни бир – бирига узатиб, турли аъзолар ўртасида алоқани таъминлаб, организмнинг ишлашини яхлит тизим сифатида таъминлайди. Нерв толалари ва нерв сопларининг асосий функцияси – нерв импулсларини ўтказишдир. Уч хил нерв толалари мавжуд бўлиб, буларга – марказга интилувчи (афферент) – сезувчи, марказдан қочувчи (эфферент) – ҳаракатлантирувчи ва аралаш нерв толалари киради. Аралаш нерв толалари сезувчи ва ҳаракатлантирувчи нерв толаларидан иборат. Нерв толалари тузилиши ва функционал жиҳатдан миелинли ва миелинсиз нерв толаларига бўлинади. Миелинли нерв толалари. Баъзи нерв толалари ёғсимон парда – миелин билан қопланган. Бу парда трофик, ҳимоя ва электроизоляцион вазифаларни бажаради. Миелинли нерв толаларида қўзғалишни ўтказиш тезлиги миелинсиз нерв толаларига нисбатан анча юқори (1 сонияда 120 м атрофида), миелинсиз нерв толаларида эса, қўзғалишни ўтказиш камроқ (1 сонияда 1-30

м) бўлади. Кўпинча сезувчи ва ҳаракатлантирувчи нерв толалари миелинли бўлади Онтогенезнинг қуйи босқичларида миелинли парда бўлмайди ва унинг ривожланиши, асосан, туғилгандан кейин 2-3 йил давомида тугалланади. Миелин пардаларининг шаклланиши яшаш шароитига ҳам боғлиқ. Шароит ноқулай бўлганда миелин парданинг ривожланиши бир неча йилгача чузилиши мумкин. Бу ҳолат эса нерв тизимининг бошқарув фаолиятининг сифатини пасайтиради. Миелинсиз нерв толалари. Миелинсиз нерв толалари фақат Шванн ҳужайралар билан қопланган ва улар вегетатив нерв тизими толаларнинг таркибига киради. Оғриқ, ҳаракат ва босимни сезувчи толалари одатда миелинсиз нерв толаларидан иборат бўлади. Постнатал ҳаётнинг биринчи ва иккинчи йилида нерв тизимининг тез ўсиши, нерв йўлларининг ривожланиши нейронлар ўртасида алоқаларнинг шаклланишига боғлиқ. Бундай алоқалар нерв ўсимталари ва синапсларнинг кўпайишига боғлиқ бўлиб, улар айниқса бош мия катта ярим шарларининг пўстлоғида кўп учрайди. Болаларда бош мия катта ярим шарлари пўстлоғининг ривожланиши уларнинг стереотипи ва феъл—атворини белгилайди. Нейрон ва нерв толаларининг ёшга боғлиқ хусусиятлари Эмбрионал ривожланишнинг илк босқичларида нерв ҳужайраси - нейрон танаси ва иккита дифференциялашмаган, шохланмаган ўсимталардан иборат. Унинг танасида цитоплазма ва катта ядро бўлади. Нейронларнинг етилиш жараёни цитоплазманинг тез ортиши билан таснифланади. Шу билан бирга, унда рибосомалар сони кўпайиб, Голжи аппарати шаклланади ҳамда аксон ва дендритлар юзага келади. Нерв ҳужайраларининг турли типлари онтогенез давомида гетерохрон равишда шаклланади. Энг эрта, яъни эмбрионал даврда, афферент ва эфферент нейронлар етилади. Туғилгандан кейин ( постнатал онтогенезда) майда нерв ҳужайраларининг (оралиқ нейронлар) етилади. Бу эса, ўз навбатида, нерв тизимида пластик қайта қуришлар учун шароит

яратади. Алоҳида олинган нейронлар ҳам бир вақтда етилмайди. Энг кеч дендрит аппарати етилади, унинг ривожланиши ташқи ахборотнинг миқдор ва сифатига боғлиқ. Аксонларни қоплаб турувчи миелин пўсти онтогенезнинг постнатал даврида ривожланади. Унинг ривожланиши нерв толаси бўйича қўзғалишнинг ўтиш тезлигини оширади. Онтогенезда миелинланиш кўпинча периферик нервлардан бошланади. Кейин нерв толаларининг миелинланиши орқа мия, мия сопи, миячада давом этади ва, охири, катта ярим шарлар пўстлоғида тугалланади. Ҳаракатлантирувчи нерв толалари миелин пўсти билан туғилиш пайтигача қопланади. Сезувчи нерв толаларининг (масалан, кўриш нерви) миелинланиши боланинг биринчи постнатал ривожланиш ойларида кузатилади. Уч ёшгача барча нерв толаларининг миелинланиши тугалланади, лекин миелин пўстининг ва ўқ цилиндрнинг 3 ёшдан кейин ҳам кузатилади.

Адабиётлар: 1. М.В.Антропова "Болалар ва ўсмирлар гигиенаси". М.Медицина, 2002 . 2. М.Т.Матюшонок "Бошланғич мактаб ўқувчиларининг анатомия, физиология ва гигиенаси". Минск. "Висшая школа". 2001. 3. Қ.Х.Содиқов "Ўқувчилар физиологияси ва гигненаси" Т.Ўқитувчи, 2002. 4. А.Г.Хрипкова, М.В.Антропова, Д.А.Фарбер "Ёш физиологияси ва гигиенаси" М.Просвешение. 2000. 5. Физиология человека . Под ред. Косицкого Г.И.-М. : 2002

Похожие

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нерв тизимининг хусусий физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Олий нерв фаолияти ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Таянч ҳаракат тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари ва гигиенаси

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари