Таянч ҳаракат тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари ва гигиенаси - Медицина - Рефераты

Таянч ҳаракат тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари ва гигиенаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

119.5 KB

Таянч ҳаракат тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари ва гигиенаси Режа: 1. Таянч - ҳаракат тизими ҳақида умумий маълумот 2. Скелет ва унинг қисмлари 3. Қўл ва оёқ скелетлари

Таянч - ҳаракат тизими ҳақида умумий маълумот Таянч - ҳаракат тизими ҳақида умумий маълумот. Одамнинг таянч - ҳаракат тизими деганда ундаги скелет ва мускуллардан ташкил топган мажмуа тушунилади. Даставвал, бу тизим бутун бир вужуднинг таянчи ва ички аъзоларни (юрак, ўпкалар, ошқозон-ичаклар, буйраклар, талоқ ва бошқалар) ўраб турган ҳимоячиси ҳисобланади. Яшаш учун энг зарур нарсалардан бири бўлмиш ҳаракат айнан мана шу тизим функциясига киради, ҳаракациз тириклик бўлмайди ва барча ҳаётий жараёнлар доимий ҳаракат амалга оширилиб турилганида меъёрида бўлади. Ўсувчи ёш вужуднинг жисмоний ва ақлий баркамоллиги етарли даражада ҳаракат қилиб туриш билан таъминланади. Агар бир вақтда туғилган ҳайвон (ит) болаларидан бир-иккитаси эркин ҳаракат қилиш имкониятидан маҳрум қилинса, бир ой ичида уларнинг тана вазни бошқалариникидан уч марта кам бўлади. Ҳар қандай ҳаракат эса қайд қилинган тизим иштирокида амалга оширилади. Шундай экан, таянч-ҳаракат тизимининг ёш билан боғлиқ асосий хусусиятларини ва унга қўйиладиган гигиеник талабларни ўрганиш даставвал меъёрий ўсиш ва ривожланишни таъминлаш учун, кейин ўсувчи ёшлар орасида меҳнат ва жисмоний тарбияни ҳамда кун тартибини мақсадга мувофиқ ҳолда ташкил қилиш учун асқотади. Оилада, мактабгача бўлган тарбия муассасаларида, мактаблар, лицей ва коллеж ўқувчиларида таянч ҳаракат тизимининг ўзига хос умумий хусусиятларини билмаслик туфайли уларнинг ўқиши, жисмоний машғулотлар, фойдали меҳнат билан шуғулланиши, дам олиши ва ҳоказоларни уюштириш ва ташкил қилишда боланинг аввало жисмоний, қолаверса, руҳий етишишида салбий ҳолатларнинг юзага келишига олиб келиши мумкин.

Скелет ва унинг қисмлари . Скелет вужуднинг асосини ташкил қилиб, унинг шакли ва узунлигини белгилашда ҳал қилувчи ўрин тутади. Одам скелетида 200 дан ошиқ ҳар хил (узун, ясси, қисқа ва аралаш) суяклар бўлиб, катта эркакларда уларнинг умумий оғирлиги тана вазнининг 18%, хотин қизларда 16% ва болаларда 14% ташкил қилади. Суяклар танада фақат таянч вазифасини бажариб қолмасдан, улар моддалар алмашинуви (маъданли моддалар) жараёнида қатнашади ва қон ишлаб чиқаришда ҳал қилувчи рол ўйнайди. Танадаги ҳар бир суяк, суяк тўқималари, суяк пардаси, суяк кўмиги, қон ва лимфа томирларидан иборат. Суяк пардаси нерв толалари ва томирларга бой бўлиб, суяк ичига махсус тешиклар орқали кирган бўлади. Унга мускуллар ва ҳар хил бойламлар бирикади. Суякларнинг таркиби, тузилиши ва шакли уларга катта мустаҳкамлик беради, масалан, у ғиштга нисбатан 30 марта, гранитга қараганда 2,5 баравар мустаҳкам. Одамнинг сон суяги тик ҳолда 1,5 тонна юкка бардош бериши мумкин. Суяк таркибида 60% маъданли моддалар, 30% органик моддалар ва 10% сув бўлади. Маъданли моддалар калций тузлари, фосфор, магний ҳамда қатор микроелементлар (алюминий, фтор, марганец, темир, кобалт ва бошқалар) кўринишида бўлади. Одам танасидаги калций элементининг 99% суякларда бўлади. Органик моддалардан коллаген (толасимон оқсиллар), углеводлар, нуклеин кислоталар ва бошқалар бўлади. Маъданли моддалар суякларга қаттиқлик берса, органик моддалар уларни эгилувчан қилади. Болаларда суяклар таркибида органик моддалар анорганик моддаларга нисбатан кўп бўлади, шунинг учун улар эгилувчан, эластик ва осон шаклини ўзгартирадиган (деформацияланадиган) бўлади. Шунинг учун ҳам уларга давомли ва оғир жисмоний юкламалар берилиши суяклар шаклини ўзгартириб, скелетнинг нотўғри ўсишига олиб келиши мумкин.

Болаларда суяклар ёшга қараб ўсиб ривожланиб боради. Уларнинг бўйига ўсиши суяк учлари билан танаси орасидаги тоғай ҳисобидан бўлса, энига ўсиши суяк пардасининг ички юзасидаги ҳужайралар ҳисобидан бўлади. Скелетнинг ривожланиши хотин-қизларда 18-21 ёшгача борса, эркакларда 20-24 ёшга бориб ниҳоясига етади. Скелет умуртқа поғонаси ва кўкрак қафасидан иборат бўлган тана скелети, қўл ва оёқларнинг скелети ва бош қутисининг скелетидан иборат. Умуртқа поғонаси одамда юқоридан бош қутиси ва пастдан чаноқ суяклари билан бирлашган бўлади. Умуртқа поғонаси умумий тана узунлигининг 40% ташкил қилиб, 24 та эркин, алоҳида турувчи (7 бўйин, 12 кўкрак, 5 бел умуртқалари) ва 9-10 та бирга қўшилиб ўсган умуртқалардан (5 думгаза, 4-5 дум) иборат. Умуртқалар орасида тогайдан иборат чамбарлар бўлиб, улар умуртқа поғонасининг ҳаракатини яхшилайди. Болаларда 1,5 ёшгача барча умуртқаларнинг ўсиши жадал бўлиб, бир текис бўлса, 3 ёшлиларда бел умуртқалари бўйин ва юқори кўкрак умуртқаларига нисбатан анча тез ўсади. 7-9 ёшлар ва балоғатга етишиш даврида ҳам умуртқа поғонасининг ўсиши жадаллашиб, кейин бу ҳолат айтарлик сезилмайди. Болаларда умуртқа поғонаси ёшга боғлиқ ҳолда суякланиб боради ва бу жараён умумий бўй ўсишининг тўхташи билан, яъни 21-23 ёшларга бориб якунланади. Бола туғилганидан кейин тегишли вақт ўтиши билан унинг умуртқа поғонасида физиологик эгилмалар пайдо бўла бошлайди. Шулардан дастлабкиси бола калласини ушлаб турадиган бўлганидан кейин бўйин қисмида ҳосил бўлади (бўйин лордози), ўтиришни ўрганган 6 ойлик болаларда кўкрак эгилмаси (кўкрак кифози) ва ниҳоят бола тик туриш ва юришни ўрганиши билан бел эгилмаси (бел лордози) юзага келади. Бу эгилмалар одамнинг тик юриши боис юзага келган бўлиб, умуртқа поғонасига пружиналик ҳолатини беради, улар туфайли юриш, чопиш, сакраш ҳаракатларида олинадиган зарбалар сўндирилади ва мия

чайқалишдан сақланади. Агар бола парта ва стулларда нотўғри ўтиришга ўрганса, оғир юк кўтарса, ушбу эгилмалар нотўғри шаклланиб, унинг қадди қомати ва соғлигига салбий таъсир қилади. Кўкрак қафаси юрак, ўпкалар ва жигарни ўраб ҳимоя қилиб туради ҳамда қўллар ва нафас олиш мускулларини ўзига бириктириб туради. У тўш суяги ва орқа томондан умуртқа поғонаси ҳамда 12 жуфт қовурғалардан иборат. Кўкрак қафасининг шакли ёш ўзгариши билан ўзгариб боради. Ёш болаларда у конуссимон бўлиб, бу ҳолат уч-тўрт ёшгача давом этади. 12-13 ёшларга келиб унинг шакли катта одамлардаги каби бўлади. Кўкрак қафасини ташкил қилган суяклар ҳам тоғайлардан пешма-пеш ҳосил бўлади. Қовурғаларнинг суякланиши ҳомила ривожланишининг 5-8 ҳафталигидан бошланиб 20 ёшгача давом этади. Ҳар хил меҳнат ва жисмоний машқлар билан шуғулланиш ҳамда парта ва стулда ўтириш болаларда кўкрак қафасининг шаклланишига сезиларли даражада таъсир қилади. Ёшга қараб тегишли давомлиликда ва жадалликда маълум жисмоний машқлар бажариб туриш бола кўкрак қафасининг тўғри шаклланишига ва ундаги аъзолар фаолиятига ижобий таъсир қилади. Агар у столга ёки партага кўкрагини тираб ўтирса, кўкрак қафаси ўз меъёрий шаклини ўзгартириши ва бу ҳол оқибатда юрак, ўпкалар ҳамда жигарнинг ишлашига салбий таъсир этиши мумкин. Қўл ва оёқ скелетлари. Қўл скелетига ўмров ва кўрак суякларидан иборат елка камари ҳамда елка, билак, тирсак ва панжа суякларидан ташкил топган эркин қўл қисми киради. Қайд қилинган суякларнинг болаларда ривожланиши ҳар хил ёшда турлича бўлиб, улардан ўмров суяги онтогенезда кам ўзгаради. Куракнинг суякланиши бола 16-18 ёшга боргунча давом этади, қўл эркин қисмининг суякланиши эса 18-20 ёшгача, баъзан ундан ҳам кейинга қолиши мумкин. Панжа ва бармоқларда суякланиш тамом бўлмай туриб (бу жараён 11-12 ёшларгача давом этади) болалар хат ёзганда тез чарчаши мумкин. Бундай аломатлар сезилганида панжа бармоқларини турли томонга ҳаракат қилдириб, толиқишни йўқотиш лозим. Жисмоний машқлар билан

шуғулланиш жараёнида болалар қўлларининг айтиб ўтилган хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда машғулотлар ўтиш мақсадга мувофиқ. Боланинг кичиклигидан бошлаб мусиқа асбобларида машқ қилиши бармоқларнинг суякланишини анча кечиктиради ва натижада тегишли бармоқлар бошқаларидан бироз узун бўлади. Оёқ скелети чаноқ қисм ва оёқнинг эркин суякларидан иборат. Чаноқнинг муҳим вазифаларидан бири ички аъзоларни ушлаб туриш бўлиб, у 3 та суякнинг (ёнбош, қов ва қуймич) ўзаро бирлашишидан ташкил топган. Энди туғилган болаларнинг чаноғи бир-бири билан бирлашмаган суяклардан иборат бўлиб, бирлашиш 5-6 ёшлардан бошланади, 17-18 ёшгача давом этади (бирламчи суякланиш), уларнинг бир-бирига мустаҳкам бирлашиши (иккиламчи суякланиш) эса 20-25 ёшгача ҳам давом этиши мумкин. Қиз болаларнинг чаноғи ўғил болаларникидан бироз кенгроқ бўлади, бу ҳолат уларнинг вақти келиб бола туғиш жараёнини енгиллаштиради. Қиз ва ўғил болаларда чаноқнинг ушбу фарқи одатда 9 ёшдан кейин юз беради. Думғаза умуртқаларининг ўзаро бирлашиб, яхлит думғаза суягига айланиши ўспиринлик даврида юз бериб, бу даврда қиз болаларнинг баланд жойлардан сакраши, пошнаси баланд оёқ кийимларидан фойдаланиши ҳали мустаҳкам бирлашмаган чаноқ суякларининг силжиб кетишига ва бу ҳолат ўз навбатида чаноқ тешигининг кичрайиб, бола туғилишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Оёқнинг эркин суяклари сон, катта ва кичик болдир ҳамда оёқ панжа суякларидан иборат. Оёқ панжа суяклари ўз навбатида кафт олди, кафт суяклари ва панжа суякларидан ташкил топган. Оёқ панжа суяклари гумбаз ҳосил қилиб, у товон суяги ҳамда кафт суякларининг олдинги қисмига таяниб туради. Одамнинг тик юриши кўндаланг гумбаз ҳосил бўлишига олиб келиб, у тана оғирлигининг бир текисда тушиб туришини таъминлайди. Бундай гумбаз яна пружинасимон бўлгани учун юриш, чопиш пайтида ҳосил бўлган тана силкинишларини камайтиради. Энди туғилган бола оёғида бундай гумбазланиш у юра бошлаганидан кейин юзага келади. Оёқ панжаларининг гумбазли ҳолати кўпгина бўғим

боғламлари билан сақланиб туради, бир жойда узоқ вақт туриб қолиш, оғир юклар кўтариб юриш ҳамда тор оёқ кийимларидан фойдаланиш панжа суякларининг сиқилиб туришига, гумбазнинг яссиланишига сабаб бўлади. Бу ҳол юриш туришда қатор ноқулайликларга (масалан, ялпоқ оёқлик) олиб келади. Бош скелети мия ва юз қисмларидан иборат. Энди туғилган болаларда ушбу қисмлар нисбати катта одамларникидан тубдан фарқ қилади, яъни уларда мия қисмининг юз қисмига нисбати 6:1 га тенг бўлса, бу кўрсатгич катта одамларда 2,5:1 га тенг. Бола туғилганидан кейин бош скелети ўсиб боради ва бундай ўсиш, айниқса бир ёшли болаларда ва балоғатга етиш даврида жадаллашади. Энди туғилган болаларда бош суяклари бир-бири билан қўшилувчи юмшоқ парда орқали боғланган бўлади. Бир неча бош суяклари туташган жойда қайд қилинган парда яққол кўриниб туради ва улар мия лиқилдоқлари дейилади. Улар туфайли бола туғилишида бош суяклари сиқилиб, калла нисбатан кичраяди ва жараён осонлашади. Бундай лиқилдоқлар 2-3 ой ичида битиб боради ва улардан фақат пешона лиқилдоги (энг каттаси) 1,5 ёшга бориб битади. Мускуллар ва уларнинг ёшга боғлиқ хусусиятлари. Одам бажарадиган барча ҳаракат турлари (юриш, чопиш, сакраш ва бошқалар) ички аъзоларнинг ҳаракати (юрак уриши, ошқозон-ичакларнинг қисқариши ва бошқалар) мускулларнинг фаолияти туфайли амалга оширилади. Одам вужудидаги барча мускулларни уч гуруҳга, яъни тана мускуллари, юрак мускуллари ва ички аъзоларнинг силлиқ мускулларига бўлиб ўрганилади. Шулардан тана мускулларининг қисқариши бизнинг ихтиёримизда бўлса, қолганлари ўз ихтиёри билан қисқаради. Тана мускуллари таянч ҳаракат тизимининг фаол қисми ҳисобланиб, уларнинг сони 600 дан ошади. Тана мускуллари бажарадиган вазифаси, жойлашган жойига кўра узун (қўл ва оёқларда), кенг (қорин, кўкрак, елкада), қисқа (умуртқалар орасида) ҳамда ҳалқасимон (тана тешикчаларининг атрофида) бўлади. Бола туғилиб ўсиши билан турли мускуллар турлича

ривожланади, масалан, сут эмадиган болаларда дастлаб қорин мускуллари ривожланса, кейинчалик чайновчи мускуллар, бола эмаклай бошлаши билан унда елка, қўл ва оёқ мускулларининг ўсиши тезроқ рўй беради. Боланинг ўсиб ривожланиши даврида тана мускуллари ўз вазнини 35 марта оширар экан. Балоғатга етишиш даврида мускулларнинг ўсиб ривожланиши, кучга эниши яққолроқ кўринади ва 25-30 ёшларгача бу жараён давом этади. Одам вужудидаги барча мускулларнинг учта умумий, яъни қўзғалувчанлик, қисқарувчанлик ҳамда ўтказувчанлик хусусиятлари мавжуд. Шундан қўзғалувчанлик ва қисқарувчанлик нерв марказларидан тегишли нерв толалари орқали келган импулсларга берилган жавоб реакцияси сифатида юз беради. Бунда синапсларга (нерв ва мускул бирлашган нуқта) келган импулслар махсус кимёвий модда - медиаторлар (айни мисолда ацетилхолин моддаси) ажралишини чақиради. У ўз навбатида ҳужайра мембранасида ҳаракат потенциалини юзага келтириб, унинг таъсирида калций моддаси ажралиб чиқади ва мускулда қисқариш ҳосил бўлади. Мускул қисқариши учун зарур бўлган энергия қайд қилинган калций иштирокида фермент миозиннинг таъсири туфайли АТФнинг парчаланишидан юзага келади. Мускул толаларининг қисқариши туфайли аниқ бир мускул маълум иш бажаради. Мускул иши қисқаришда қатнашадиган толалар сонига боғлиқ, бошқача айтганда мускул кучи ундаги толаларнинг оз ва кўплигига боғлиқ. Ё‘ғон мускуллар кучли бўлади. Мускуллар икки хил, яъни статик ва динамик иш бажаради. Статик иш одам бир жойда тик турганида, бошни тик ушлаб туришда, қўллар билан бирор юкни тепага кўтариб турилганда, снарядларда гимнастик машқлар бажарилганида амалга оширилиб, бу вақтда қарийб ҳамма мускул толаларида кучли қисқариш, яъни таранглашиш кузатилади ва шу боис бундай иш узоқ давом этмайди. Чунки статик қисқаришда қон томирларининг давомли қисқариши қон оқишини қийинлаштириб, тез чарчашни чақиради. Динамик иш у ёки бу аъзо мускулларининг навбатлашиб қисқариши натижасида бажарилади, бунда тана бир жойдан иккинчи жойга силжийди (юриш,

чопиш), ўз ўқи атрофида ҳаракат қилади (қўл ёки оёқ ёрдамида бирор нарсани айлантириш ва ҳоказо). Навбатлашиб қисқариш қон айланиш жараёнининг тезлашишига олиб келади, шунинг учун ҳам бундай иш давомли бўлиши мумкин. Динамик иш жуда тез амалга оширилмаса, чарчаш аломатлари статик иш бажаришдагидек тез юзага келмайди. Ҳар қандай иш бажарилганида ҳам чарчоқ ҳолати дарҳол пайдо бўлмаслиги учун унинг ўртача вариантини танлаб олиш керак. Одам тинч турганида ҳам унинг мускуллари қисман қисқарган бўлади (бу вақтда ҳеч бир ҳаракат амалга оширилмайди) ва бу ҳолатни мускул тонуси дейилади. Бундай тонус ички аъзоларни маълум ҳолда сақлаб ҳамда танани белгиланган вазиятда ушлаб туриш учун керак. Мускуллар тонуси уларга орқа мия мотонейронларидан вақти-вақти билан келиб турадиган нерв импулсларига жавоб реакцияси сифатида юзага келади. Энди туғилган ҳамда бир-икки ойлик болаларда мускуллар тонуси бирмунча юқори бўлади ва улар 5 ва 6 ойлик бўлиши билан тонус пасайиб, дастлабки юриш ҳаракатлари учун замин тайёрланади. Бола юра бошлаши билан ундаги мускуллар жадал ўса бошлайди ва 2-3 ёшга кирганида умумий тана массасининг ўртача 23 % ни ташкил қилади. У 8 ёшга қадам қўйганида қайд қилинган кўрсаткич 27 %, 15 ёшга етганида 32,6% ва ниҳоят 17-18 ёшда 44,2% га тенглашади. Мускуллар толаларнинг ҳам энига, ҳам бўйига ўсиши боис ўз вазнини ошириб боради. Бу вақтда толалар таркибидаги миофибриллар (қисқарувчи элементлар) ҳам кўпаяди. Масалан 7 ёшлиларда уларнинг миқдори энди туғилганларга қараганда 15-20 марта ошади. Мускул вазнининг кўпайиши билан уларнинг кучи ҳам ошиб боради. 7-11 ёшли болаларда мускуллар етарли кучга эга бўлмайди, шунинг учун бу ёшдаги болаларда куч ишлатиб бажариладиган ва статик машқлар тез чарчашга олиб келади. Бу ҳолни мактабларда жисмоний тарбия дарсларини ташкил қилишда инобатга олиш лозим. Бу ёшдагиларга кўпроқ қисқа

муддатли куч ва тезлик ишлатиб бажариладиган машқлар бажартириш мақсадга мувофиқ. Ўқувчи ёшлар билан иш олиб боришда яна шу нарса муҳимки, улар 13-14 ёшга тўлганларида мускул кучи борасида ўғил ва қиз болалар бир-биридан яққол фарқ қилади. Шунинг учун ўғил ва қизларнинг жисмоний машқлар билан шуғулланишида буни ҳисобга олиш даркор. 18 ёшга етиш билан мускул кучларининг ошиб бориши секинлашиб қолади ва бу ҳолат 25-26 ёшга бориб ниҳоясига етади, одам вужудидаги мускулларнинг максимум кучга эниши бола ёши ошиб бориши билан бир текис бормайди. Масалан, умуртқа поғонасининг ёзувчи мускуллари бу ҳолатга 18 ёшда эришса, қўл ва оёқлардаги ёзувчи ва йиғувчи мускуллар 20- 30 ёшга келиб айтилган даражага эришади. Мускулларнинг ушбу хусусиятларини болаларнинг жисмоний тарбия ва спорт билан ҳамда умумий фойдали меҳнат билан шуғулланишида ҳисобга олиш муҳим аҳамият касб этади. Ҳаракат талаб ва гиподинамия. Умуман олганда одам вужудининг барча физиологик кўрсаткичлари, ҳаётий функциялари тегишли равишда доимий ҳаракат қилиш билан боғлиқ. Бола вужудининг ўзига хос бўлган хусусиятларидан бири ўсиб ривожланиш бўлганлиги боис унга ҳаракат қилиб туриш янада зарурроқ, чунки фаол жисмоний фаолият ўсиш-улғайишнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Шу нуқтаи назардан бола вужуди доимий ҳолда табиий ҳаракат қилиб туришга муҳтож. Болалар орасида оммавий жисмоний тарбия билан шуғулланишнинг асл моҳияти ҳам шунда. Маълумки, бола юра бошлаганидан унинг табиий ҳаракат қилиш учун (юриш, чопиш ва ҳоказо) талаби ойма-ой, йилма-йил ошиб боради. Бу нарса унинг вужудидаги физиолгик жараёнларнинг (моддалар ва энергия алмашинуви, юрак-қон томирлар тизимининг функцияси, нафас олиш ва ҳазм аъзолари фаолияти ва бошқа ҳаётий кўрсаткичлар) кечишини

яхшилайди. Шу боис улар томонидан амалга ошириладиган ҳаракатларнинг умумий миқдори, кўлами тобора ошиб боради. Ҳисоб-китоблар шуни кўрсатадики, 11-15 ёшли ўқувчиларнинг ҳаракатга бўлган суткалик “юқори” табиий талаби 21-30 минг локомация (ҳаракат) атрофида бўлиб, улар бажарадиган умумий иш миқдори 110-150 минг кгм ни ташкил қилади. Шундан 20-24 % динамик фаолият ҳисобидан бўлиши мақсадга мувофиқ. Кўпинча қайд қилинган ёшдаги ўқувчиларнинг қатор сабабларга кўра бажарадиган умумий ҳаракати ва бажарадиган умумий жисмоний иши юқоридаги кўрсаткичлардан 2-3 марта кам бўлади ва бу ҳолат улар вужудида ҳаракатга “тўймаслик” ҳолатини ёки гиподинамияни келтириб чиқаради. Бу сабабларга унчалик узоқ бўлмаган масофаларга боришда транспорт воситаларидан фойдаланиш, дарс қилиш ва ўқиш жараёнларида узоқ вақт бир жойда ўтириб қолиш ва телевизиорни давомли кўришларни киритиш мумкин. Гиподинамия ҳолати бола вужудининг меъёрий ўсиб ривожланиши учун салбий таъсир кўрсатадиган омилдир. Бу вақтда айтиб ўтилган асосий физиологик функциялардан ташқари яна умумий иммунобиологик кўрсаткичлар, турли хил ноқулай омилларга бардошлилик каби хусусиятлар пасайиб, боланинг ўсиб ривожланиши кўнгилдагидек кечмайди. Шунинг учун гиподинамия ҳолатининг олдини олиш мақсадида болаларнинг ёшига қараб уларнинг жисмоний тарбия ва спорт машқлари билан шуғулланишини ҳар бир мактабгача тарбия муассасаларида, мактабларда, лицей ва колллежларда ташкил қилиш долзарб ҳисобланади. Олиб борилган тадқиқотлар шу нарсани кўрсатадики, боланинг мактабга бориши билан унинг мустақил эркин ҳаракат қилиши қарийб 2 баробар камайиб кетади. Мактаб ўқув дастурларида кўзда тутилган жисмоний тарбия дарслари болаларнинг суткалик умумий ҳаракатга бўлган талабини бор-юғи 11% қондиради, холос. Эрталабки уйдаги бадантарбия машқлари дарс жараёнидаги физкултпаузалар, дарслар орасидаги ҳаракат ўйинлари биргаликда айтиб ўтилган ҳаракатнинг кўпи билан 60-70% ташкил қилади.

Дарсдан кейин болаларнинг эркин ўйнаб ҳаракат қилиши учун шароит яратиш шу боисдан ҳам керак. Зеро шундай қилинганида ёш авлод соглом ўсади, у ҳар томонлама гармоник ривожланади. Бир вақтнинг ўзида шу нарсани ҳам унутмаслик керак-ки, ҳаракат фаолияти ҳаддан ташқари юқори бўлганида ҳам (гипердинамия) бола вужуди учун қатор ноқулайликлар юзага келади. Масалан ҳаракат таянч тизимида эт узилиши, умуртқалар орасидаги чамбарларнинг зарарланиши (ёрилиши, сиқилиши, чиқиб кетиши), бўғинлар деформацияси, нерв тизимидаги функционал бузилишлар, юрак қон томирларининг зўриқиши ва бошқаларни бунга мисол қилиб олишимиз мумкин. Шунинг учун бола турмуш тарзидаги ҳам гиподинамия, ҳам гипердинамия унинг вужуди учун зарарли бўлиб ҳисобланади. Болаларда ҳаракат-таянч тизими фаолиятининг бузилиши. Ҳаракат- таянч тизимининг анатомик ва физиологик меъёрда бўлиши киши хаёти учун муҳим аҳамият касб этади. Унинг юриш туриши, меҳнат қилиши, қолаверса, сиҳат-саломатлиги кўп жиҳатлари билан ҳаракат таянч тизимининг ҳолатига боғлиқ. Юрганда, ўтирганда ва турлича меҳнат қилганида кишининг ўзини қандай тута билиши унинг қадди қомати ёки андоми дейилади. Унинг келишган, хушбичим ва чиройли бўлиши кўпинча ҳаракат-таянч тизимига боғлиқ бўлиб, биринчи навбатда бундай кўриниш умуртқа поғонасидаги, бўйин ва бел умуртқаларидаги физиологик эгилмаларнинг меъёрида бўлиши билан аниқланади. Қолаверса қўл ва оёқ скелетларининг, улардаги суякларнинг меъёрий ўсиб ривожланиши бутун тананинг расо бўлишида, ундаги қисмларнинг бир-бирига нисбатан пропорционал бўлишида алоҳида аҳамиятга эга. Қайд қилинган нарсаларга эришиш кишига нафақат чиройли ташқи қиёфа беради, шу билан бир қаторда қадди қоматнинг расо бўлиши барча ички аъзоларнинг (юрак, ўпкалар, жигар, ошқозон-ичаклар) яхши ишлаши учун зарур. Қадди-қоматнинг чиройли бўлишида бола туғилганидан бошлаб унинг ҳаракат таянч аппарати ўсиб ривожланишига етарли эътибор бериш лозим.

Агар у партада нотўғри ўтирса, ёшига тўғри келмайдиган оғир жисмоний ишлар билан шуғулланса, жуда кенг ёки тор оёқ кийимлардан фойдаланса айрим кишиларга бас қилиб, доим ерга қараб юрса ёки қаққайиб юришга ўрганса ва шунга ўхшаш ҳолатларда унинг ҳаракат-таянч аппарати нотўғри шаклланади ва натижада у кишига номеъёрий қадди қомат беради, кўриниш хунук бўлади, кўкрак қафаси торайган бўлиб, ундаги аъзоларнинг яхши ишлаши учун шароит етишмайди, оёқ яссиланиб, юрганда тез чарчайдиган, яхши югуролмайдиган бўлиб қолади ва ҳоказо. Қизларда умуртқа поғонасининг чап ёки ўнг томонга қийшайган ҳолда (сколиоз) шаклланиши уларда туғиш жараёнини анча оғирлаштириши, бу вақтда бола ёки онанинг кучли жароҳатлар олишига сабаб бўлиши мумкин. Ёш болалар овкатланишига етарли аҳамият бермаслик (кўпинча қишлоқ жойларида) натижасида уларнинг кучсиз, ночор бўлиб ўсиши кўпинча ҳаракат таянч аппаратининг нотўғри шаклланишига олиб келади. Ушбу ҳолат ўз навбатида қатор касалликларнинг (яқиндан кўриш, ғилайкўзлик, кўкрак қафаси деформацияси ва бошқалар) ривожланишига сабаб бўлади. Кишида қадди қомат 6-7 ёшлардан бошлаб шакллана бошлайди. Унинг мактабга бориши билан партада дарс давомида қандай ўтириши, доскага чиқиб ўзини қандай тутиши, юрганда сумкасини қўлига олиб, эгилиб юриши ёки уй шароитида хўжалик ишларини бажариш жараёнида ўзини қандай тутиши ва ҳоказолар қадди қомат шаклланишида муҳим аҳамият касб этади. Шунинг учун ота-оналар, ўқитувчилар уларни доим назорат қилиб туриши, тегишли кўрсатмалар, тузатишлар қилиб туриши зарур. Шу билан бир қаторда бола юрмасданоқ баъзан унга нотўғри муомалалар қилиш, масалан, унинг атрофига ёстиқларни уйиб узоқ ўтиришга мажбур қилиш, қўлидан ушлаб юрдиришга ундаш, чиниқсин деб тепага отиб ўйнаш ва ҳоказолар кейинчалик унда меъёрий қадди-қоматнинг шаклланишига салбий таъсир этиши мумкин. Боланинг кечалари ухлашини ҳам назорат қилиб бориш муҳим, унинг тор жойда қисилиб ётиши, баланд ёстиқлардан фойдаланиши, ғужанак бўлиб

ухлаши тана суяклари ва умуртқа поғонасининг нотўғри шаклланишига олиб келади. Юқоридаги фикрлардан келиб чиққан ҳолда болаларнинг уйда, мактабда ва дарсдан ташқари пайтларда юриш-туришини кузатиб, тегишли тузатишлар киритиш, ёши, жинси ва об-ҳаво шароитларига қараб тегишли даражада ва миқдорда жисмоний тарбия ва спорт машқлари билан шуғулланиши ёки ижтимоий фойдали меҳнат билан шуғулланиши уларда чиройли, меъёрий қадди-қоматни шакллантиради, бу ҳолат эса ўз навбатида кўпгина касалликлар ва етишмовчиликларнинг олдини олишда муҳим аҳамият касб этади. Ҳаракат-таянч аппарати фаолиятидаги бузилишлардан ялпи ёки ясси оёқлик болалар орасида кенг тарқалган бўлиб, у асосан бир жойда узок вақт тик туриб қолиш, оғир юк кўтариш, оёқни қисадиган пояфзаллар кийиш, рахит касаллигига учраганда уни узоқ вақт даволамасдан юриш ва шунга ўхшаш бошқа ҳолларда келиб чиқади. Ясси оёқлик оёқ панжа гумбазининг юқоридаги сабабларига кўра қисман ёки тўлиқ текисланиши оқибатида пайдо бўлади. Бундай болалар кўпроқ юрса, оёқ оғришидан шикоят қилади, узоқ масофаларга юришга (туристик саёҳатлар ва бошқалар) чидамсиз бўлади. Ясси оёқ боланинг оёқ панжалари кафти ерга ёки полга бир текис тегиб туради. Ясси оёқлик туғма ва орттирилган бўлади. Орттирилган ясси оёқликка юқорида қайд қилинган сабаблардан ташқари яна тана вазнининг меъёридан кўп бўлиши, пошнаси бўлмаган ёки қаттиқ пошнали босма, қуйма пояфзаллардан (калиш, кигиз этик) фойдаланиш сабаб бўлади. Ясси оёқликнинг олдини олишда даставвал оёқка мос келадиган пошнаси ва тумшуғи кенг пояфзал кийиш, ёзда юмшоқ ерда (қумли ёки тупроқли) яланг оёқ юриш фойдали. Ясси оёқликнин келиб чиқишида оёқ панжалари мускул ва бўғинларининг кучсизлиги ҳам маълум ўрин тутади. Шунинг учун жисмоний тарбия дарсларида уларни яхши ривожлантирадиган ва кучайтирадиган машқлар бажариш (оёқ учида, товонида, чеккасида юриш) муҳим аҳамиятга эга.

Шуни ҳам қайд қилиш жоиз-ки, қиз болаларнинг пошнаси ингичка ва баланд пояфзаллар кийиб юриши улар ҳаракат таянч аппаратида турли хил нохуш ҳолатларни (чамбарларнинг силжиши, умуртқа поғонасининг қийшайиши, чаноқ суяги меъёрий ҳолатининг бузилиши ва ҳоказолар) келтириб чиқаради. Болалар ҳаракат-таянч тизими хусусиятларига кўра мактаб жихозларига талаблар. Болаларда ҳаракат-таянч тизими ўсувчан бўлиб, турли ички ва ташқи омиллар таъсирига сезгир бўлади, нотўғри ўтириш, оғир юк кўтариш, узоқ вақт давомида бир хил (монотон) ҳаракат қилиш унинг шаклланишига салбий таъсир қилади. Энг муҳими нотўғри шаклланган кўкрак қафаси, умуртқа поғонаси, чаноқ суяклари қатор ички аъзоларнинг меъёрий фаолият кўрсатишига халақит қилади, ҳар хил касалликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Бу ерда яна шу нарса эътиборлики, боланинг мактабда шуғулланиши билан унинг вужуди партада ўтириш, доска ва сафда давомли тик туриш туфайли кўплаб статик юкламага дуч келади. Масалан бошланғич синфларда ўқувчилар сутка давомида 4-6 соат, юқори синфларда эса 8-10 соатгача қайд қилинган юкламаларни олишади. Бу ҳол улар учун дастлаб анча оғир кечади, гап шундаки, улар танасидаги мускуллар узоқ вақт бир хил ҳолда (қисқарган ёки бўшашган) тура олмайди, чарчаб қолади. Масалан биринчи синф ўқувчиларида 5-7 минутдан кейин, иккинчи синфда ўқийдиганларда 9-10 минут ўтиши билан қисқарган мускуллар бўшашишга ўтади. Бу ҳолат боланинг у ёқ бу ёққа бурилиши, ҳар хил ҳаракатлар қилиб безовталаниши билан характерланади. Бундай пайтларда боладан қимирламай тинч ўтиришни талаб қилиш, уни доска олдида ёки сафда давомли тик туришга мажбур қилиш нотўғри. Ундан кўра уни жойидан жилдириб, ҳар хил ҳаракатли ўйинларни бажаришга, оёқ, тана, бош, қўл, елкани ҳаракатга келтирадиган машқлар бажаришга ундаш мақсадга мувофиқ бўлиб ҳисобланади. Бола вужудига тушадиган статик юклама у ўзига мос келмайдиган парталарда ўтирса янада кўпаяди. Шунинг учун бола биринчи синфга бориши билан унинг қандай парта столда ўтиришига

ўқитувчи, ота-оналар, мактаб маъмурияти бефарқ бўлмаслиги керак. Ҳатто боланинг ўзи ҳам бўй узунлигига қараб қандай парта столда ўтириши кераклигини билиши фойдадан холи эмас. Ўқувчи учун парта танлашда унинг бўйи асосий кўрсатгич бўлиб ҳисобланади. Антропометрик текширишларда шу нарса аниқланганки, болалар бўйининг 10-15 см узун ёки қисқалиги улар учун мос партани танлашда эътиборга олинмайди, яъни бу фарқдан катъий назар, уларни бир хил парта столга ўтказиш мумкин (масалан 130-145 см бўй узунлигига эга болаларни бир парта столга, 145-160 см ликларни иккинчисига ва ҳоказо). Шу боис мактаб ўқувчилари учун парта стол танлашда ҳар 15 см га фарқ қиладиган бўй шкала аниқлагич жорий қилинган. Унга кўра синф хоналари учун 5 хил гуруҳга мансуб парта столлар чиқарилмокда. Уларнинг ўлчами ва ўқувчи бўйига мос келиши қуйидаги жадвалда келтирилган. Ўқувчилар учун мўлжалланган парта столлар ўлчами Пар та стол гуруҳ и Ўқувчиларнинг бўй узунлиги гуруҳлари, (см) Ўриндиқнин г полдан баландлиги, (см) Парта қопқоғининг ўқувчи томонидаги қиррасининг полдан баландлиги, (см) А 115-130 32 54 Б 130-145 36 60 В 145-160 40 66 160-175 44 72 Д 175 ва ундан баланд 48 78 Мактабларда ўқувчиларнинг ўзига мос парта столларини билиб олиши учун синф хоналари ёки коридорда махсус аниклагич “линейка” қилиб қўйилади. Унда юқоридаги жадвалда келтирилган бўй узунлиги турли ранглар билан ажратилиб қўйилган бўлади. Одатда 115-130 см рақами сариқ , 130-145 см қизил , 145-160 см ҳаворанг , 160-175 см кўк ва 175 см ва ундан юқори рақамлар оқ ранг билан бўялган бўлади . Парта столларнинг ҳам гуруҳлари ва бўй ўлчови уларнинг ён томонида айнан шу ранглар билан

белгилаб қўйиладиган рангли ва рақамли белгида кўрсатилади . Масалан унга Б /130 -145 см белгиси қўйилган бўлса , у Б гуруҳдаги парта стол , бўйи 130- 145 см келадиган ўқувчилар учун мўлжалланган бўлади . Ҳар бир синфдаги ўқувчилар камида 3-4 бўй узунлиги гуруҳларига мансуб бўлганлиги учун хоналарга уч хил парта стол гуруҳидан керакли миқдорда жойлаштирилади . Кўпинча бошланғич синфлар учун ҳар бир хона И синф учун А гуруҳ парта столдан 12 та ва Б гуруҳдан 3 та , ИИ синфлар учун тегишли ҳолда 10 ва 5 та , ИИИ синфлар учун 7 ва 8 та , ИВ синфлар учун Б гуруҳдан 12 та ва В гуруҳдан 3 та қўйилади . Парта столлар буёғи оч кулранг , дарахт ранги ёки бўлак очроқ рангда бўлиши маъқул , уларни тамоман қора ёки оқ ранггга бўяш тавсия қилинмайди . Кичик парталар олдинга , катталари эса кейинроққа жойлаштирилади . Синф хоналарда парта столлар одатда уч қатор қилиб қўйилади. Шуни ҳам эътиборга олиш керак-ки, биринчи ва учинчи қаторда ўтирадиган ўқувчиларни ҳар ярим йилда парта стол гуруҳларига тўғри келган ҳолда ўринларини алмаштириб туриш керак, яъни биринчи қатордагилар иккинчи ярим йилликда учинчи қаторга, учинчи қатордагилар биринчи қаторга ўтказилади. Бу нарса ўқувчининг доскадаги ёзувни кўчиришда ёки бирор кўргазмага қараб туришда бошни чап ёки ўнг томонга буриб қараш одати пайдо бўлмаслиги учун керак. Синф хонаси деворлари билан парта столлар ва парта столлар қатори орасидаги оралиқ масофалар белгиланган меъёрда бўлиши лозим, яъни қаторлар ораси 0,6 метр, синф доскаси билан биринчи парта стол ораси 2 метр, ёнбош девор билан парта стол ораси 0,5 метр ва орқа девор билан охирги парта стол ораси 0,65 метр бўлиши керак. Синф доскасининг узунлиги 3 метр, эни 1 метр 20 см бўлиб, бошланғич синфларда полдан 75-80 см, юқори синфларда 80-90 см тепага ўрнатилади ва ялтирамайдиган тўқ яшил, жигарранг қилиб бўялади.

Adabiyotlar : 1. B. Sodiqov, L. Kuchkarova, Sh. Qurbanov “Bolalar va o`smirlar fiziologiyasi va gigiyеnasi” O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat milliy nashriyoti. T. 2005 y. 2. Q.S. Sodiqov “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyеnasi” T. O`qituvchi, 1992. 3. A.G. Xripkova, M.V. Antropova, D.A. Farbеr, “Yosh fiziologiyasi va gigiyеnasi” M. Prosvеshеniyе 1990. 4. Sog`lom avlod yurtimiz kеlajagi “O`qituvchi gazеtasi”. № 48. 8.12.1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Таянч ҳаракат тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нейрон ва нерв тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нерв тизимининг хусусий физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари