Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Медицина - Рефераты

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

198 KB

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1. Чақалоқлик даврида қон ҳужайралари 2. Лимфатик тугунлар 3. Қоннинг физикавий-кимёвий хусусиятлари

Қон тизими жуда мураккаб бўлган бир нечта тузилмалардан ташкил топган. Уларга қоннинг ўзи, қон яратувчи аъзолар, қон емирилишини таъминловчи аъзолар ва бу тизимни бошқарувчи механизмлар киради. Қон яратувчи аъзолар икки муҳим вазифани бажаради: биринчидан, қоннинг шаклли унсурлари (элементларини) яратади, иккинчидан, ҳужайра ва гуморал иммунитетни таъминлайди. Улар марказий ва четдаги аъзоларга бўлинади. Қизил суяк кўмиги ва айрисимон без (тимус) одамнинг марказий қон яратувчи аъзоларини ташкил қилса, четдаги аъзоларга лимфа тугунлари, талоқ ва тананинг турли қисмларидаги, асосан ҳазм тизими деворидаги лимфоид тўқима киради. Бу аъзоларнинг ҳаммасида ёшга боғлиқ сезиларли ўзгаришлар кузатилади. Суяк кўмиги. Бола туғилганидан кейин унинг қон айланишида жиддий ўзгаришлар содир бўлади. Кичик қон айланиш доираси ишга тушади, организмнинг қонга бўлган эҳтиёжи ортади. Бу ўзгаришлар қон яратилишининг тезлашишини талаб қилади. Чақалоқлик даврида қон ҳужайралари асосан қизил кўмикда ривожланади. Унинг миқдори чақалоқ ва кичик ёшдаги болаларда катта ёшдаги одамларникига нисбатан тана массасининг 1 кг га ҳисоблаганда 2-2,5 марта кўп, чунки найсимон ва ясси суякларнинг ғовак моддаси ва бўшлиғини қизил кўмик тўла эгаллаган. Бола 4 ёшга етганда найсимон суяклар диафизида илик (сариқ кўмик) пайдо бўлади ва балоғатга етиш даврида суякларнинг бу қисмини тўлдиради. Сариқ кўмик гемопоезда иштирок этмайди. Қоннинг шаклли унсурларини яратувчи ўзак ҳужайраларнинг асосий қисми қизил кўмикда жойлашган. Қизил кўмикда умуман учрайдиган 1млн ҳужайрага 50 та ўзак ҳужайра тўғри келади. Улардаги кўмикда эритроцитлар, донали лейкоцитларнинг ҳаммаси, қон пластинкалари, моноцитлар, макрофаглар ва лимфоцитлар ривожланади.

Кўмик эритроцитлар емирилишида, улардан ажралган темирни қайта ўзлаштиришда ва гемоглобин синтезида иштирок этади. Кўмикда мононуклеар фаготситлар кўп. Улар юқори фагоцитар фаолликка эга. Чақалоқларда қон яратилиши баъзи эмбрионал хусусиятларни сақлаб келади. Кўмикда етук қон ҳужайралари билан бир қаторда ҳали ёш ҳужайралар ҳам учрайди. Кўмикнинг ҳужайра таркиби жуда ўзгарувчан. Шу сабабдан турли муаллифлар ўз ишларида келтирган миелограммаларда (кўмикнинг ҳужайра таркибида) катта фарқни кўрамиз. Аммо чақалоқнинг кўмигида лимфоид куртак яхши ривожланганини ҳамма тан олади. Лимфоид ҳужайралар сони аста-секин камаяди ва балоғатга етганда катта ёшдаги одамларники билан тенглашади. Шуни таъкидлаш керакки, чақалоқлик даврида қон яратувчи аъзоларнинг регенеретор қобилияти жуда юқори. Улар йўқотилган қон ўрнини тез тўлдира олади. Ички ва ташқи муҳит ўзгаришлари қон яратилишини эмбрионал ҳолатга қайтариши ҳам мумкин. Бундай шароитларда қоннинг шаклли унсурлари яна жигарда ривожлана бошлайди. Лимфоид комплексга айрисимон без (тимус,) лимфа тугунлари, талоқ, кўмик ва ҳазм тизимидаги лимфоид тўқима киради. Тимус. Булар орасида тимус алоҳида ўрин тутади. Ёш ҳайвонларда безнинг олиб ташланиши ёки чақалоқда унинг ривожланмаслиги лимфоид комплексга салбий таъсир кўрсатади. Лимфатик тугунлар атрофияга учрайди, талоқда эритро- ва миелопоез давом этиб турган бир вақтда, лимфоид фолликуллар ривожланиши тўхтайди, қонда ломфопения кузатилади, иммун таначалар ишлаб чиқарилиши кескин сусаяди. Шу сабабдан тимиусни лимфоцитопоез ва иммуногенезнинг марказий аъзоси дейишади. Кўмикдан безга ўтган Т-лимфоцитларнинг ўтмишдошидан ҳужайра иммунитетини таъминлайдиган ва гуморал иммунитетни бошқаришда иштирок этадиган Т- лимфоцитлар етишади.

Янги туғилган чақалоқнинг тимуси 7,7-34,0 г бўлади. Бола 3 ёшга етгунча у катталашади. 3-20 ёш орасида безнинг ўлчами бир меъёрда бўлиб, кейин кичиклашади. Боланинг ўсиши жараёнида тимуснинг пўстлоқ ва мағиз қисмларининг нисбати ўзгаради: чақалоқда пўстлоқ қисми мағиз қисмидан каттароқ бўлади. 1-3 яшар болаларда бу қисмлар тенглашади, 4-9 яшар болаларда пўслоқ қисми сезиларли даражада камаяди ва бу жараён кейин ҳам давом этади. Тимус пўстлоқ қисмининг камайиши лимфоцитлар етилишини секинлаштиради. Тимуснинг мағиз қисмидаги ҳужайралар ёшга боғлиқ ҳолда ўз фаолиятини сустлаштирмайди. Бу қаватда учрайдиган Гассал таначалари физиологик фаол пептидлар ажралишида иштирок этса карак. Тимус – “иммунологик ҳотира” аъзоси. Бошқа аъзоларда етилган лимфоцитлар ундан ўтиш жараёнида маълум аҳборотга эга бўлади ва иммунокомпетент (иммунитетни таъминлайдиган) ҳолатга ўтади. Ундан ташқари, тимотситлар емирилганида эркинлашадиган гуморал омиллар лимфатик тугунлардаги лимфоцитларга иммунокомпетеннтлик бахш этади. Тимусда синтезланадиган гуморал омиллар лимфоид тизим ривожланишини рағбатлантиради ва лимфоцитлар иммун фаоллигини оширади. Лимфатик тугунлар. Лимфа томирлари бўйлаб жуда кўп лимфа тугунлари жойлашган. Танада бу лимфатик тугунларнинг умумий массаси 1,5-2 кг атрофида. Лимфатик тугунларнинг қон яратилишидаги иштироки Т- ва Б-лимфоцитлар кўпайишини, уларнинг антигенга мос ҳолда ихтисослашишини ва спетсифик антителолар ишлаб чиқаришни таъминлашдан иборат. Тугун дарвозаси соҳасидан ўтган кесимда чекка жойлашган тўқроқ пўстлоқ ва очроқ бўлган марказий моддаларини кўриш мумкин. Пўстлоқ модданинг қисмини лимфоид фолликуллар ташкил қилади. Уларнинг марказий қисмида Б-лимфоцитлар кўп.

Пўстлоқ ва мағиз моддалар чегарасидаги паракортикал соҳада Т- лимфоцитлар ривожланади. Мағиз модда фолликулаларидан ва паракортикал соҳадан бошланиб, тугун ичига ботиб кирган мағиз тасмалар кўп. Тасмалар Б-лимфоцитлар, плазматик ҳужайра ва макрофаглардан иборат. Ривожланиб, етилган лимфоцитлар лимфатик тугунлар синусига тушади ва лимфа таркибида оқиб, бир неча лимфатик тугундан ўтади. Натижада лимфадаги лимфоцитлар сони борган сари кўпаяди. Бола туғилганида лимфатик тугунлар қон яратувчи аъзо сифатида етук ҳолда бўлади. Эмизикли даврида антигенлар томонидан рағбатланган лимфатик тугунларнинг фолликуллари катталашади. Балоғатга етиш даври тугагандан кейин лимфатик тугунларнинг пўстлоқ соҳаси кичиклашади. Талоқ. Талоқ қон яратувчи аъзолар орасида тузилиши жиҳатидан энг мураккаб бўлган аъзо ҳисибланади. Постнатал онтогенезда у лимфопоезда, эритроцитлар, лейкоцитлар ва тромбоцитларнинг емирилишида иштирок этади. Унда темир тўпланади ва иммуноглобулинлар синтезланади. Соғлом одамнинг талоғида умри тугаган эритроцитларнинг фақат 13-23 % и емирилади. Демак, у эритроцитларни емирувчи асосий аъзо эмас. Чақалоқ талоғининг оғирлиги 10 г атрофида, катталиги эса боланинг кафтидек. Бола туғилганида талоқнинг гистогенези ҳали тугамаган бўлади. Унда ҳужайралар таркибининг шаклланиши бир неча йил давом этади. Талоқ капсуласи, трабекулалари ва томирлари такомиллашади. Чунончи, трабекулалар артерияларнинг силлиқ мускуллар қавати қалинлашиши натижасида улар мустақил равишда торайиб, кенгайиш қобилиятига эга бўлади. Бола ўсиши жараёнида (10-12 ёшгача) талоқнинг лимфоид тўқимасини фаоллиги ортади, артериялар атрофида лимфопоез ўчоқлари катталашади, оқ ва қизил пулпанинг нисбати ўзгаради. Чақалоқ талоғида оқ пулпанинг миқдори аъзо массасининг 10-11% ини ташкил қилади. Эмизикли даври тугаганида бу миқдор 2 баравар ошади.

Шунга яраша қизил пулпанинг миқдори камаяди. Бола 5 ёшга тўлгунича бу нисбат сақланиб туради, кейин аста-секин камаяди. Тана массасига нисбатан ҳисоблаганда, чақалоқ қонининг миқдори 12- 15% ни ташкил этади. Бу миқдорга бола туғилганидан киндик боғланиб, кесилгунича ўтган вақт таъсир қилади. Киндик шошилинч ҳолда боғланса, йўлдош тўла қисқаришга улгурмайди ва қоннинг талай қисми унинг томирларида қолиб кетади (4-жадвал). Чақалоқ қонининг ҳажмига киндик боғланиш вақтининг таъсири Киндик боғланиш вақти Қоннинг миқдори, мл/к Плазма миқдори мл/к Гематокри т (ҳажм%) Бола туғилгандан кейин 3-5 минут ўтгач (кеч боғлаш) 102,5 ± 9,0 48,8 ± 8,3 57,4 ± 3,2 Бола туғилгандан кейин 10 сек ўтгач (эрта боғлаш) 76,9 ± 5,4 42,7 ± 5,4 49,4 ± 3,8 Бола 1 ёшга тўлганида қоннинг миқдори 10-11 % гача камаяди. Катта ёшдаги одамларда бу миқдор 7-8 % га тенг. Демак, чақалоқ танаси массасининг 1 кг га 130-150 мл, бир яшар болага – 100 мл, катта ёшли одамга – 70 мл қон тўғри келади. Ўғил болаларда қоннинг нисбий миқдори қиз болаларникидан кўпроқ. Бола 12 ёшга тўлганида қоннинг миқдори катта ёшдаги одамникига яқинлашади. Балоғатга етиш даврида бу кўрсаткич яна озроқ кўпаяди. Болаларда қон миқдорининг нисбатан кўплиги организмнинг кислородга бўлган юқори эҳтиёжини қондиришга қаратилган. Қоннинг физикавий-кимёвий хусусиятлари . Янги туғилган бола қонининг нисбий зичлиги 1070 г/л, аммо бу кўрсаткич 1-2 ой ўтгач 1050-1060 г/л га тушади ва кейин ўзгармайди. Чақалоқ қонининг ёпишқоқлиги 10-15 шартли бирлик атрофида (сувнинг ёпишқоқлиги 1 деб олинганда) бўлади. Бола ҳаётининг биринчи

ҳафтасидаёқ бу кўъсаткич пасая бошлайди ва бир ойлик болаларда 4,6-5,0 шартли бирликни ташкил қилади ёки катта ёшли одам кўрсаткичи билан тенглашади. Ўғил ва қиз болалар қонининг ёпишқоқлиги бир хил. Қон зардоби ёпишқоқлигида ёшга боғлиқ фарқ деярли йўқ. Ўсиш даврида бу кўрсаткич ўрта ҳисобда 1,88 шартли бирликка тенг. Чақалоқ қонининг фаол реакцияси кислотали томонга сурилган. Бола ҳаётининг биринчи куни қоннинг водород кўрсаткичи – рН 7,2-7,3 атрофида. Биринчи ой давомида 7,38-7,51 оралиғида ўзгариб туради ва бола 7-8 ёшга тўлганида мўтадиллашиб, 7,40-7,42 ни ташкил қилади. Чақалоқлик даврида кузатиладиган ацидоз моддалар алмашинувининг хусусиятига боғлиқ. Бу вақтда қонда охиригача оксидланмаган кислота табиатли моддалар миқдори кўпаяди. Шу сабабли қонда буфер асослар миқдори камаяди ва 23-41 ммол/л ни ташкил қилади (катта ёшдаги одамда – 44,4 ммол/л). Бир кунлик чақалоқ қони ҳажмининг 54% ини шаклли унсурлар ташкил қилади, плазманинг ҳажми – 46%. Катта ёшдаги одамда бу нисбат тескари, яъни шаклли унсурлар ҳажми 45% ва плазма ҳажми 55% га тенг. Демак, энди туғилган бола қонининг гематокрит сони (шаклли унсурлар ҳажмининг плазма ҳажмига нисбати) анча юқори. Бунинг сабаби, чақалоқ қонида эритроцитлар умумий сонининг кўплиги ва ҳар қайси эритроцит ҳажмининг катталигидир. Чақалоқлик даврининг охирларида (8-10 кун) гематокрит сони 52% гача, биринчи ойнинг охирида 42% гача камаяди. Бу йўналишдаги ўзгариш эмизикли даврида давом этади: бола бир ёшга тўлганида қонда эритроцитлар ҳажми 35% ни ташкил қилади. Кейин гематокрит сон секин орта бошлайди. 5 яшар болада 37% гача, 11-15 ёшга бориб эса 39% гача кўтарилади ва балоғатга етиш тугаганида катталарники билан тенглашади. Демак, чақалоқлик давридан ташқари, болалик даврида қон плазмасининг ҳажми нисбатан кўп бўлади. Бола қонининг плазма таркибида ҳам сезиларли фарқ кузатилади. Биринчи галда бу эмизикли болалар қон плазмасида оқсиллар умумий

миқдорининг камлигида намоён бўлади. Янги туғилган чақалоқ плазмасида оқсилларнинг умумий миқдори ўртача 56 г/л га тенг бўлса, биринчи ойнинг охирида 48 г/л гача камаяди. Бола ҳаётининг иккинчи ойидан бошлаб бу миқдор кўпайиб боради ва 12 ойлик болаларда 65 г/л га етади. Қон плазмасининг оқсилга бойиши кейинги йилларда ҳам секин ва бир текис давом этади ва ўсмирларда уларнинг миқдори 70-75 г/л гача кўтарилади. Бола туғилганидан кейин қон плазмаси оқсилларининг нисбати ҳам ўзгаради. Масалан, янги туғилган болаларда оқсилларнинг умумий миқдори, альбумин, глобулин фракцияларининг йиғиндиси катта ёшдаги одамникидан 15-20 % кам бўлган бир вақтда, гамма-глобулин фракциясининг миқдори катталарникига тенг бўлади. Чақалоқларда гамма-глобулинларнинг кўп бўлиши, уларнинг платсента орқали она қонидан ўтишига боғлиқ бўлса керак. Гамма-глобулинлар иммунитетнинг асосий гуморал омиллари эканини эътиборга олсак, уларнинг чақалоқ қонидаги аҳамияти тушунарли бўлади. Бола ҳаётининг биринчи ва иккинчи ойларида она қонидан ўтган гамма- глобулинлар парчаланади ва уларнинг бола қонидаги миқдори кескин камаяди (11 г/л дан 4,4 г/л гача). Айни вақтда оқсиллар умумий миқдорининг камайиши унчалик сезиларли бўлмайди. Гамма-глобулинлар фракциясининг камайиб кетишига иммун тизимнинг ҳам етарли даражада шаклланмаганлиги сабаб бўлса керак. Эркин аминокислоталарнинг кичик ёшдаги болалар қонидаги миқдори катта ёшдаги одамларникидан 35% га кам. Улар тўқималарда жуда жадал кечадиган оқсиллар синтезига сарфланади. Кичик ёшдаги болалар қонидаги ёғ ва ёғсимон моддалар, глюкозанинг миқдори ҳам катта ёшдаги одамларникига нисбатан кам. Янги туғилган боланинг қонидаги эритроцитлар сони катта ёшдаги одамнинг қонидагидан сал кўпроқ – 1 мм 3 қонда 5250000 та. Бола ҳаётининг биринчи соатларида қизил қон таначаларининг миқдори ўрта ҳисобда 6-6,5 млн гача ортади. Иккиинчи-учинчи кундан эритроцитлар сони камая

бошлайди ва 10-15 кунларда катта ёшдаги одамлар қонидаги миқдорга (5,1- 5,3 млн.) яқинлашади (5-жадвал). Чақалоқлик даврида эритроцитлар сонининг четдаги қонда ўзгариши Туғилган дан кейин ўтган вақт Эритроцитлар сони (М ± м, млн/мм 3 ) А.Ф.Тур, 1966 Ленинград В.М.Новиц кая, Л.Н.Сиба, 1974 Киев А.Т.Тўраев , 1971 Тошкент И.Деряев, 1978 Ашхобод 1 соат 5,94 ± 0,71 - 6,2 ± 0,1 - 6-12 соат - - 6,3 ± 0,2 - 1 кун 6,09 ± 0,68 6,80 ± 0,23 6,2 ± 0,2 6,45 ± 0,04 2 кун 6,05 ± 0,68 6,15 ± 0,19 6,1 ± 0,1 6,36 ± 0,03 3 кун 5,92 ± 0,68 6,01 ± 0,16 6,2 ± 0,1 6,25 ± 0,04 4 кун 5,80 ± 0,68 5,95 ± 0,16 6,2 ± 0,1 6,19 ± 0,04 5 кун 5,74 ± 0,63 5,73 ± 0,17 5,8 ± 0,1 6,04 ± 0,04 6 кун 5,65 ± 0,62 5,65 ± 0,14 5,8 ± 0,2 5,88 ± 0,04 7 кун 5,64 ± 0,58 5,51 ± 0,17 5,7 ± 0,1 5,67 ± 0,05 8 кун 5,59 ± 0,60 5,60 ± 0,17 5,5 ± 0,1 5,67 ± 0,05 9-15 кун 5,41 ± 0,60 5,35 ± 0,12 5,0 ± 0,2 - Жадвалда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, турли муаллифларнинг турли вақт ва жойларда олган кўрсаткичаларида озми- кўпми фарқ бор.

Бола ҳаётининг биринчи ойида эритроцитлар миқдорининг камайиши уларнинг жадал емирилиши билан боғлиқ. Бу жараён 2-3 кунлик чақалоқларда энг юқори тезликка эга ва катта ёшдаги одамлардагидан 4-7 марта юқори. Эртиртоситларнинг кўп миқдорда емирилиши улардан ажралиб чиққан гемоглобиндан ҳосил бўладиган билирубин миқдори кўпайишига ва натижада тери, шиллиқ пардаларнинг сариқ рангга бўялишига олиб келади. Бу физиологик сариқлик бола ҳаётининг 2-3-куни пайдо бўлади ва 7-10- кунларга бориб йўқолади. Чақалоқ эритроцитларининг умри қисқа: 2-3 кунлик болада – 12 кун, 10 кунлик болада – 35-40 кун, бола 1 ёшдан ошгандан сўнг – 120 кунга етади. Эритроцитлар сонининг қонда камайиши эмизикли даврида ҳам давом этади ва 4-6 ойлик болаларда энг паст нуқтага (4,0-4,2 млн га) тушади. Бу “физиологик камқонлик” хасталик белгиси эмас ва даволашни талаб қилмайди. Бола ҳаётининг иккинчи ярим йиллигидан бошлаб қонда эритроцитлар сони аста-секин орта бошлайди ва бир ёшда 4,2-4,7 млн га етади (6-жадвал).

6-жадвал Эмизикли даврида четдаги қонда Ээритроцитлар сонининг ўзгариши Бола туғилгани дан ўтган вақт Эритроцитлар сони (млн/мм 3 ) А.Ф.Тур, 1963 Ленинград А.Ф.Тур, 1972 Ленинград А.Т.Тўраев , 1971 Тошкент А.О.Корнит ский 1901 Санкт Петербур 2 ой - 4,2 4,1 - 3 ой 4,41 4,2 4,0 5,24 4 ой 4,26 4,4 4,0 - 5 ой 4,45 4,1 4,0 5,70 6 ой 4,55 4,2 4,0 - 7 ой 4,22 4,2 4,0 5,84 8 ой 4,56 4,2 4,1 - 9 ой 4,58 4,2 4,1 5,53 10 ой 4,79 4,2 4,0 - 11 ой 4,69 4,3 4,0 5,58 12 ой 4,67 4,3 4,2 - Бола 1 ёшга тўлганидан кейинги даврда қондаги эритроцитлар сонининг ўзгариши тўғрисидаги маълумотларда ҳам анча фарқ бор. А.Ф.Турнинг 1963- йилда Ленинградлик болаларни текширганда олган маълумотларига кўра, икки яшар болалар қонидаги эритроцитлар сони анча кўп – 4,8 млн бўлиб, бу миқдор бола 4-5 ёшга тўлгунча тебраниб туради. 6-8 яшар болаларда бу кўрсаткич 5,0-5,1 млн гача кўтарилади. Балоғатга етиш даври бошланишидан аввал эритроцитлар сони сал камайиб, кейин яна ортади ва ўсмирлик даврида 5,0-5,1 млн/мм 3 ни ташкил қилади. Шу муаллифнинг 1972-йилда чоп этилган маълумотлари бола ўсиши жараёнида қонда эритроцитлар сони ўзгаришининг бошқа қиёфасини беради. Бир яшар бола қонида эритроцитлар сони 4,2 млн/мм 3 га тенг. Бу миқдор бола 7 ёшга тўлгунича ўзгармайди, кейин аста-секин кўпайиб, балоғатга етиш даврида 4,4-4,6 млн/мм 3 ни ташкил қилади. Ўзбекистон шароитида А.Т.Тўраев (1971) тўплаган маълумотларга кўра, 1 ёшга тўлган боланинг қонидаги эритроцитлар сони ленинградлик болаларники билан тенг (4,2 млн), аммо кейин ва балоғатга етиш даври

бошлангунча 4,0 млн дан ошмайди. Балоғатга етган йигит-қизларда 4,1-4,2 млн/мм 3 ни ташкил қилади (7-жадвал). 1 ёшдан 15 ёшгача бўлган болаларнинг четдаги қонида эритроцитлар сони Бола нинг ёши Эритроцитлар сони (млн/мм 3 ) А.Ф.Ту р, 1963 Ленингра д А.Ф.Т ур, 1972 Ленингр ад В.М.Новитс кая, Л.Н.Сиба, 1974 Киев А.Т.Тўраев , 1971 Тошкент А.О.Корпи тский, 1901 Санкт Петербур 1 4,67 4,30 3,93 4,2 - 2 4,82 4,20 3,9 5,69 3 4,76 4,20 3,85 3,8 5,89 4 4,83 4,20 3,85 3,9 5,90 5 4,89 4,20 3,9 5,88 6 5,08 4,30 4,06 4,0 - 7 4,89 4,20 4,0 5,97 8 5,10 4,40 3,86 4,0 - 9 4,84 4,30 4,0 5,93 10 4,90 4,40 3,95 4,0 - 11 4,91 4,40 4,0 - 12 4,83 4,40 4,1 5,96 13 5,12 4,40 4,0 - 14 5,02 4,40 4,03 4,1 5,92 15 4,98 4,60 4,0 - Иккинчи ва учинчи жадваллардаги маълумотларни таққослаш кейинги 70 йил давомида бир шаҳарда (Ленинград-Санкт Петербургда) яшаган болалар қонидаги эритроцитлар сонининг сезиларли даражада камайганини кўрсатади. Бунинг сабаби аниқ эмас. Шу даврда одамларнинг яшаш тарзида кўп ўзгаришлар рўй беради. Улардаги қон таркибининг ўзгаришига камҳаракатлик (гипокинезия) ва чиқиндилардан тозаланган (рафинадланган) озиқ моддаларнинг кўп миқдорда истеъмол қилиниши сабаб бўлиши мумкинлигини кўрсатиш керак. Камҳаракатлик натижасида организмнинг кислородга бўлган эҳтиёжи камаяди, озиқ моддалар тозаланганда чиқиндилар билан бирга организмга керакли бўлган моддалар (витаминлар ва бошқа физиологик фаол моддалар) йўқотилади. Бу ва бошқа ҳали ноаниқ

омиллар эритропоезнинг сусайишига олиб келиши мумкин. 7-жадвалдаги рақамлар турли географик ҳудудларда яшайдиган болалар қонидаги эритроцитлар сонида ҳам анчагина фарқ бўлиши мумкинлигини кўрсатади. Бола ўсиши жараёнида қондаги эритроцитларнинг фақат сони эмас, сифати ҳам ўзгаради. Чақалоқлар ва эмизикли болалар эритроцитларининг осмотик чидамлилиги катта ёшдаги одамларникига нисбатан анча юқори (8- жадвал). Эритроцитлар осмотик чидамлилигининг болалардаги хусусиятлари Боланин г ёши Эритмада НаИ нинг миқдори Чидамлилик нинг юқори чегараси Чидамлилик нинг пастки чегараси Чидамлилик амплитудаси Чақалоқ 0,48-0,52 0,24-0,30 0,23 Эмизикл и бола 0,46-0,50 0,24-0,32 0,23 2-7 ёш 0,46-0,48 0,26-0,36 0,16 12-14 ва катта ёшдаги одамлар 0,44-0,48 0,28-0,36 0,14 Бундай болалар эритроцитлари гемолизга учрайдиган юқори чегара баландлиги (НаИ эритмасининг 0,52%), пастки чегарси пастлиги (НаИ эритмасининг 0,24%) чидамлилик амплитудаси катталигидан далолат беради. Болаллар эритроцитлари гипотоник эритмада чидамлироқлигини бошқа бир тажрибанинг натижаси ҳам исботлайди: НаИ нинг 0,4% ли эритмасида катта ёшдаги одам эритроцитларининг деярли ҳаммаси гемолизга учрайди, бола эритроцитларининг 12-56% и бу шароитда бутун қолади. Бола қони эритроцитларининг катта ёшдаги одамларникидан яна бир фарқи, уларнинг ҳажмида (9-жадвал). Бола ҳаётининг биринчи йилларида эритроцит ўртача ҳажмининг ўзгариши

Боланинг ёши Эритроцитнин г ўртача ҳажми (мкм 3 ) Анизотситоз коеффитсиенти Чақалоқ 110 ± 10 0,225 ± 0,06 3 ой 85 ± 6 0,210 ± 0,06 6 ой 80 ± 3 0,190 ± 0,05 12 ой 76 ± 5 0,195 ± 0,05 18 ой 73 ± 2 0,210 ± 0,04 24 ой 80 ± 3 0,210 ± 0,04 36 ой 84 ± 2 0,200 ± 0,03 Чақалоқ эритроцитининг ўртача ҳажми 110 мкм 3 , яъни катта одамникидан (90 мкм 3 ) каттароқ. Бу даврда анизотситоз коеффитсиенти ҳам катта. Демак, ўрта ўлчамли эритроцитдан кичикроқ ва каттароқ бўлгани кўп. Бола ўсиш жараёнида эритроцитлар кичиклашиб боради ва 18 ойлик болаларда уларнинг ўртача ҳажми энг кам бўлади. Анизотситозлик даражаси ҳам камаяди. Икки ёшдан бошлаб эритроцитлар катталашади, аммо уч яшар болада унинг ўртача ҳажми катта одам эритроцитининг ўртача ҳажмига етмайди. Бола қонининг яна бир хусусияти – ретикулотситоз, яъни унда ёш, етилмаган эритроцитлар – ретикулотситларнинг кўплиги. Катта ёшдаги соғлом одамнинг қонида ретикулотситлар сони 1% атрофида. Ўзбекистонда ўтказилган текширишлар натижасига қараганда, чақалоқ ҳаётининг биринчи куни уларнинг сони 11-14%, бешинчи кунга борганда 7-8% ни ташкил қилади (А.Т.Тўраев, 1971). Кейин ушбу кўрсаткич тез камаяди ва 1-ойнинг иккинчи ва учинчи ўн кунликларида 3% атрофида бўлади. 2 ойдан бир ёшгача бўлган даврда ретикулотситлар миқдори 5-8% орасида тебраниб туради, болаликнинг кейинги даврларида ҳам катта ёшдаги одам қонидаги миқдоргача камаймайди. Ретикулотситларнинг бола қонида кўплиги суякнинг қизил кўмигида эритропоез жадал ўтишидан далолат беради. Эритроцит таркибидаги органик моддаларнинг асосий қисмини гемоглобин ташкил қилади. Шунинг учун қондаги гемоглобин миқдори одатда эритроцитлар сони билан боғлиқ ҳолда ўзгаради. Чақалоқлар

қонидаги гемоглобин миқдори катта ёшдаги одамларникига нисбатан кўпроқ. Бола ҳаётининг биринчи куни бу кўрсаткич одатда энг юқори даражада бўлади (10-жадваи). Чақалоқлик даврида гемоглобин миқдорининг четдаги қонда ўзгариши Туғилган дан кейин ўтган вақт Гемоглобин миқдори (М ± м, г%) А.Ф.Тур, 1966, Ленинград В.М.Новиц кая, Л.Н.Сиба, 1974, Киев А.Т.Тўраев , 1971, Тошкент А.Деряев, 1978, Ашхобод 1 соат 20,8 ± 2,3 - - - 6-12 соат - - 20,6 ± 0,6 - 1 кун 21,2 ± 2,0 22,51 ± 1,09 19,9 ± 0,5 21,19 ± 0,23 2 кун 20,4 ± 1,9 20,66 ± 0,76 20,2 ± 0,6 20,04 ± 0,20 3 кун 20,8 ± 2,2 20,33 ± 0,81 20,7 ± 0,5 19,34 ± 0,18 4 кун 20,4 ± 2,0 19,66 ± 0,78 20,8 ± 0,4 18,85 ± 0,22 5 кун 19,4 ± 1,9 19,16 ± 0,55 19,2 ± 0,4 18,42 ± 0,27 6 кун 19,5 ± 1,7 18,73 ± 0,46 19,0 ± 0,4 18,50 ± 0,21 7 кун 19,7 ± 2,2 19,16 ± 0,52 17,8 ± 0,4 18,13 ± 0,20 8 кун 19,5 ± 2,4 19,33 ± 0,41 18,0 ± 0,5 18,07 ± 0,23 9 кун 18,8 ± 2,0 19,0 ± 0,5 19,0 ± 0,5 - 10 кун - - 17,9 ± 0,4 - Иккинчи-бешинчи кунлар оралиғида деярли ўзгармайди ёки сал камаяди. Бешинчи еттинчи кунларда чақалоқ қонида гемоглобин миқдори камаяди. Иккинчи ҳафта давомида баъзи муаллифларнинг маълумотларига кўра, гемоглобин миқдорининг камайиши давом этади (А.Ф.Тур, 1966).

Бошқаларнинг маълумотларига кўра, сал кўпайиб, кейин яна секин-аста камаяди (А.Т. Тўраев, 1971). Биринчи ойнинг охирида бола қонидаги гемоглобиннинг миқдори биринчи кунга нисбатан 5-6 г% кам бўлади. Бола ҳаётининг биринчи йилида гемоглобин миқдорининг камайиши давом этади (11-жадвал). Эмизикли даврида гЭемоглобин миқдорининг четдаги қонда ўзгариши Туғилганда н кейин ўтган вақт (ой) Гемоглобин миқдори (г%) А.Ф.Тур, 1966, Ленинград А.Т.Тўраев, 1971, Тошкент 1 14,5 12,6 ± 0,2 2 12,9 12,3 ± 0,3 3 12,3 11,5 ± 0,2 4 12,2 11,5 ± 0,2 5 12,2 11,3 ± 0,2 6 12,5 11,3 ± 0,2 7 12,0 11,2 ± 0,2 8 12,0 11,5 ± 0,2 9 12,0 11,4 ± 0,2 10 12,0 11,2 ± 0,3 11 12,0 11,3 ± 0,2 12 12,0 12,1 ± 0,4 Учинчи-тўртинчи ойларда унинг миқдори биринчи ойга нисбатан 1-2% га камаяди ва йилнинг охиригача шу даражада қолади. Демак, бола туғилганида қондаги (катта ёшдаги одамларникидан анча юқори бўлган) гемоглобин миқдори у бир ёшга тўлганида катта ёшдаги одамларникига нисбатан сезиларли даражада кам бўлган миқдорга тушади. Эмизикли ва болаликнинг ҳамма даврларида гемоглобин миқдори 2-4% га кам бўлади. Ўсмирлик даврида унинг миқдори ортади ва катта ёшдаги одамлар қонидаги миқдорга яқинлашади. Бу даврда қиз ва ўғил болалар қонидаги унинг миқдорида фарқ пайдо бўлади: ўғил болалар қонида унинг миқдори бироз ортади. Бунинг сабаби, ўғил болалар қонида кўпайган эркак жинсий гормонлари – андрогенлар эритропоетинлар миқдорини кўпайтириб,

моддалар алмашинувини ўзгартириб, эритропоезни рағбатлантиришидир (12- жадвал).

1 ёшдан 15 ёшгача бўлган болаларнинг четдаги қонида гемоглобин миқдори Боланинг ёши Гемоглобин миқдори (г%) А.Ф.Тур, 1966, Ленинград В.М.Новитска я, Л.Н.Сиба, 1974, Киев А.Т.Тўраев, 1971, Тошкент 1 12,0 12,1 2 12,1 12,92 11,6 3 12,2 11,5 4 12,3 12,85 11,9 5 12,4 11,9 6 12,1 13,32 12,3 7 12,5 12,5 8 12,7 12,86 12,8 9 12,6 12,7 10 12,8 13,11 12,7 11 12,7 12,9 12 13,0 13,0 13 13,0 13,0 14 13,3 14,40 13,0 15 13,2 12,5 Онтогенез давомида қондаги гемоглобиннинг турли шакллари учрайди. Бола туғилганида унинг қонидаги гемоглобиннинг 70% НbF (ҳомила гемоглобини) шаклида бўлса, қолган 30% ини HbA (катталар гемоглобини) ташкил қилади. Икки ҳафталик бола қонида HbF ва HbА шаклларининг миқдори тенглашади. 1,5-2 ойлик болаларда гемоглобиннинг деярли ҳаммаси HbA шаклига ўтади. Бир яшар боланинг қонида HbF миқдори 1% дан ортмайди. Гемоглобиннинг Ф ва А шакллари, эмбрион қонида учрайдиган П ва ҳозир аниқланган жуда кўп бошқа шакллари бир-биридан глобин қисмининг аминокислоталар таркиби билан фарқланади. HbР, HbF ва HbA фаолий хусусиятлари билан ҳам фарқланади, деган фикр бор. HbР нинг кислородга мойиллиги (кислород билан бирикиш қобилияти) HbF никидан, ўз набатида HbF ники HbA никидан юқори ҳисобланади. Аммо эритроцитлардан ажратиб олинган эритмадаги

гемоглобиннинг кислород билан бирикишида фарқ топилмади. Бу шаклдаги гемоглобинларга эга бўлган эритроцитларнинг кислородга тўйинишида эса чиндан ҳам фарқ бор. Буни эритроцитлар ичидаги муҳит хусусиятлари исботлайди. Болалар қонининг ранг кўрсаткичи анча турғун бўлиб, 0,9-1,0 ни ташкил қилади. Чақалоқларда эритроцитларнинг чўкиш тезлиги 1-4 мм/соатга тенг. Бола ҳаётининг биринчи ҳафтасида 1-8 мм/соат атрофида, эмизикли даврида 7-11 мм/соат, ундан кейинги даврларда 7-10 мм/соатга тенг бўлади. Бола ҳаётининг биринчи кунлари лейкоцитоз кузатилади. Энди туғилган чақалоқнинг 1 мм 3 қонида 16000 лейкоцит бўлса, биринчи кун давомида бу сон 16700 га етади (13-жадвал). Иккинчи кунда лейкоцитлар сони камая бошлайди, чақалоқлик ва эмизикли даврларда 9-11 минг атрофида тебраниб туради. Бола бир ёшга тўлганидан кейин ҳам лейкоцитлар сонининг камайиши давом этади ва 15 ёшдан катта бўлган одамларники билан тенглашади (1 мм 3 қонда 4000-9000). Турли лейкоцитлар нисбати ҳам ўзгаради. Бу ҳол нейтрофиллар (донали лейкоцитлар орасида энг кўп бўлган ҳужайралар) ва лимфоцитлар (донасиз лейкоцитларнинг кўпроғи) сони ўзгаришига боғлиқ. Энди туғилган чақалоқ қонида нейтрофиллар жами лейкоцитларнинг 68% ини, лимфоцитлар эса 25% ни ташкил қилади ёки уларнинг нисбати катта одамнинг қонидагидай бўлади. Иккинчи кундан нейтрофиллар сони камаяди, лимфоцитлар сони ортиб боради. Бола ҳаётининг 4-5, баъзи маълумотларга кўра 6-куни иккала турдаги лейкоцитлар сони 43-44% атрофида тенглашади. Нейтрофиллар ва лимфоцитлар сонини кунма-кун графикда белгиласак, уларнинг сонини ифодаловчи эгри чизиқлар кесишади (2-расм). Педиатрияда бу кесишув нейтрофиллар ва лимфоцитларнинг “биринчи физиологик кесишуви” номини олган. Кесишувдан кейин нейтрофилларнинг камайиши, лимфоцитларнинг эса кўпайиши давом этади. Бола 2-3 ойлик бўлганда лимфоцитлар сони энг

юқори нуқтага етади ва 60-63% ни ташкил қилади, нейтрофиллар миқдори эса энг кам даражага – 25-27% га тушади. Шундан кейин нейтрофил ва лимфоцитлар сонининг ўзгариши тескари йўналишга ўтади: лимфоцитлар камая бошлайди, нейтрофиллар эса кўпаяди. Бола 5-6 ёшга тўлганида уларнинг сони тенглашади ва иккинчи кесишув кузатилади. Кесишувдан кейин ҳам бу йўналишдаги ўзгаришлар давом этади ва ўсмирлик даврига бориб, нейтрофиллар сони 50-55%, лимфоцитларнинг нисбий миқдори 35% га етади, ёки катта ёшдаги одамларникидан фарқ қилмайди. Бола қонининг кўрсаткичлари жуда ўзгарувчан, уларнинг индивидуал чегаралари жуда кенг. Шунинг учун турли болаларда лейкоцитлар турларининг ёшга боғлиқ ўзгаришларида фарқ бўлиши мумкин. 2-расмда кўп тадқиқотлар натижаси асосида чизилган нейтрофиллар ва лимфоцитлар нисбати ўзгаришининг схемаси келтирилган. Бу схемада яна А.Т.Тўраев (1971) томонидан Тошкентда яшаган болалар қони текширилганда тўпланган маълумотлар берилган. Эгри чизиқларни солиштирсак, реал гуруҳни ташкил қилувчи болаларда олинган эгри чизиқ схемалаштирилганидан фарқ қилади. Схема бўйича биринчи кесишув тўртинчи кунга тўгри келса, Тошкентлик болаларда у 5- куни кузатилади; иккинчи кесишув ҳам 1 йилга (4 ёшдан 5 ёшгача) орқага сурилган. И.Деряев (1978) Туркманистонлик болаларда ўтказган кузатишларида биринчи кесишув 6-кунга тўғри келиши мумкинлигини кўрсатган. Жанубий Қозоғистон шароитида (Чимкент шаҳри) иккинчи кесишув болалар 6-7 ёшга тўлганида кузатилади (С.Ш.Балабекова ва бошқ., 1989). Демак, турли ҳудудларда ва турли вақтларда олинган маълумотлар бир-биридан фарқ қилиши мумкин. Нима учун чақалоқ туғилган вақтда унинг қонидаги нейтрофиллар ва лимфоцитлар сони катта ёшдаги одамларникига тенг ва бу нисбат тез ўзгаради? Нима учун бу нисбат маълум вақт тескари бўлиб туради-ю, кейин тикланади? Бу саволларга аниқ жавоб йўқ.

Маълумки, гормонларнинг кўпи йўлдош орқали ҳомила организмига ўтади ва шу туфайли янги туғилган чақалоқнинг гормонал ҳолати онасиникига ўхшайди. Шунинг учун бўлса керак, энди туғилган чақалоқ қони лейкоцитлар таркибига кўра катта ёшдаги одамларникига яқин. Аммо, гормонларнинг умри қисқа, чақалоқ организмида улар тез парчаланади. Баъзи гормонлар миқдорининг қонда камайиши қон яратилишига таъсир қилиши мумкин. Болалик даврининг охирида, ўсмирлик даврида эндокрин тизимининг фаолияти катталарникига яқинлашади. Лейкопоэз ҳам шу йўналишда ўзгаради. Гормонал таъсирдан ташқари, боланинг оқ қони таркиби учун иммунитет билан боғлиқ омиллар ҳам бефарқ бўлмаса керак. Чақалоқ ҳаётининг биринчи кунлари уни микроорганизмлар ҳужумидан она қонидан ўтган иммун омиллар ҳимоя қилади. Илк бор нафасга олинган ҳаво, ютилган биринчи қултум сут бола организмига турли микробларни олиб киради. Улар иммун тизимни қўзғатади. Бу ўзгаришларнинг ҳаммаси лейкоцитлар таркибида қонуний равишдаги ўзгаришларни юзага чиқаради. Чақалоқлик даврида лейкоцитларнинг фақат сон нисбати эмас, сифати ҳам ўзгаради. Биринчи кунлар қонда ядроли сегментланмаган нейтрофиллар нисбати кўп бўлади, етилмаган лейкоцитлар – метамиелотситлар ва миелотситлар учрайди. Бола ҳаётининг 10-12 кунлари қонда етилмаган лейкоцитлар йўқолади. Лимфоцитларнинг морфофункционал хусусиятлари ҳам бир хил эмас. Диаметрининг ўлчамига қараб, кичик, ўрта ва катта лимфоцитлар ажратилади. Лимфоцитларнинг 20% ини умри қисқа (3-7 кун), қолганлари 100-200 кун яшайди. Етилиш жараёни тугайдиган аъзога боғлиқ ҳолда В-ва Т-лимфоцитлар ажратилади. Т-лимфоцитларнинг ўзи Т-киллер, Т-хелпер, Т- супрессорларга бўлинади. Аммо турли шаклдаги лимфоцитлар ўртасидаги нисбатнинг онтогенезда ўзгариши ҳали яхши ўрганилмаган. Бу нисбат ўзгаришига оид айрим маълумотлар бор. Масалан, бола туғилганида унинг

қонидаги лимфоцитларнинг 14,5% IgD га эга. Катта ёшдаги одамларда бундай лимфоцитлар 3 % ни ташкил қилади. Эмизикли болаларда моноситлар сони сал кўпроқ бўлади. Эозинофиллар ва базофиллар миқдори бола ўсиши жараёнида ўзгармайди. Энди туғилган болаларнинг 1 мм 3 қонида тромбоцитлар сони 140000- 400000 бўлиб, ўрта ҳисобда 220000 ни ташкил қилади. Демак, уларнинг сони катта ёшдаги одамлар қонидаги миқдорга (200000-400000) яқин. 7-9 кунлик болаларда тромбоцитлар сони сал камайиши мумкин, аммо иккинчи ҳафтанинг охирида бу кўрсаткич тикланади. Тромбоцитлар сифати онтогенезда сезиларли даражада ўзгаради. Бола ҳаётининг биринчи кунлари юмалоқ тромбоцитлар сони бошқа даврлардагидан кўпроқ. Бола қанча ёш бўлса, унинг қонида тромбоцитлар сони шунча кўп бўлади. Бола ўсиши билан ёш тромбоцитлар камаяди, етук пластинкалар сони ортади. Бир кунлик болалар қонида ёш тромбоцитлар миқдори 22% бўлса, 7-15 ёшда 8,2% ни ташкил қилади (катта ёшдаги одмларда – 2,4%). Демак, эритро- ва лейкопоэз каби тромбоцитопоэз ҳам эрта онтогенезда юқори жадалликка эга. Қон ивиши, унга қарши тизимлар ва улар ўртасидаги мувозанат бола туғилишидан аввал шаклланади. Бу тизимларни ташкил қилувчи баъзи омилларнинг чақалоқ қонидаги миқдори катта ёшдаги одамларникидан кам, баъзилариники кўп бўлади (14-жадвал). Шунга қарамасдан, чақалоқ қонининг ивиш вақти 5-5,5 дақиқага тенг бўлиб, катталарникидан фарқ қилмайди. Қоннинг оқиш вақти ҳам 2-4 дақиқа атрофида бўлиб, катта ёшдаги одамларда кузатиладиган меъёрдан четга чиқмайди. Гап шундаки, қоннинг ивиш вақти фақат қон ивишини таъминловчи омиллар миқдорига эмас, уларнинг нисбатига ҳам боғлиқ. Ундан ташқари бола қонидаги омилларнинг мавжуд миқдори қон ивишини таъминлаш учун зарур миқдордан кўп. Чақалоқларда қон ивиш тизими фаоллигининг пастроқ бўлиши физиологик мақсадга мувофиқ ҳодиса. У туғилиш жараёнида чақалоқларни

тўқималар шикастланиши натижасида қонга ўтган тромбопластин таъсирида тромблар ҳосил бўлишидан сақлайди. Бола ҳаётининг биринчи йили давомида деярли барча қон ивиш омилларининг миқдори ортади ва катта ёшдаги одамларники билан тенглашади. Қариган эритроцитлар мембранасида липидлар миқдори камаяди ва у юпқалашади. Эритроцитнинг эластиклиги камаяди, шакли шарга яқинлашади. Ёш, эластик мембранага эга бўлган эритроцит диаметри 3,66 мкм бўлган капиллярдан бемалол ўтса, қариган эритроцит мембранаси “қотиб” қолгани туфайли, қизил кўмик, талоқ, жигар капиллярларида тиқилиб қолади. Бу ерда уларни ва шикастланган эритроцитларни ретикуляр ҳужайралар, гистиоцитлар, макрофаглар ва кўп ядроли лейкоцитлар фагоцитозга учратади. Жараён суяк кўмиги, талоқ, жигардан ташқари, томирларда ҳаракатланувчи қонда ҳам кузатилади. Эритрофагоцитознинг юзага чиқишида қизил кўмик бошқа аъзоларга нисбатан кўпроқ аҳамиятга эга. Эритрофагия содир бўлган ҳужайрада ҳазм вакуоли – эритрофагосома ҳосил бўлади. Лизосомадаги гидролитик ферментлар таъсирида эритроцит гемолизга учрайди, гемоглобин ва бошқа мураккаб бирикмалар парчаланади ва кичик молекулали моддалар пайдо бўлади. Эритроцитлар эрта болалик даврида жадалроқ емирилади. Бундан қизил қон таначаларининг умри қисқалиги далолат беради. Бола эритроцитларининг тез емирилиши улар каттароқ бўлиши ва шакли шарга яқинлигига боғлиқ бўлса керак. Турли лейкоцитлар умрининг давомийлигида фарқ жуда катта. Баъзилари бир неча соат яшаса, бошқаларининг умри 100-200 кунга тенг. Нейтрофиллар, умуман гранулотситлар 4-16 кун яшайди. Қон билан ҳаракат қилувчи нейтрофилларнинг функционал фаоллиги секин-аста ўзгаради. Ўпка ва талоқ томирларидан ўтиш жараёнида лейкоцитларнинг осмотик чидамлилиги камаяди. Бу уларнинг умрини қисқартиради. Нейтрофилларнинг оз қисми қоннинг ўзида емирилади. Уларнинг кўп қисми

томирларни тарк этиб, тўқималарга ўтади ва бундан кейин қонга қайтмайди. Нейтрофилларнинг бир қисми ҳазм тизими орқали организмдан чиқариб ташланади. Сўлак, меъда шираси ва ўн икки бармоқли ичак суюқликларида уларнинг бўлиши бундан дарак беради. Нейтрофиллар емирилишини уларнинг томирларда тўпланишидан (секвестрланишидан) фарқлаш керак. Бу жараён ўпка қон томирларида ва қопқа вена тизимида яққол кузатилади. Секвестрланган нейтрофилларнинг функционал ҳолати ўзгармайди. Зарур бўлса, улар яна қон айланишига қайтади. Қонда айланиб юрувчи ва секвестрланган нейтрофиллар нисбати турли шароитларда ўзгариши мумкин. Бола безовталаниб, қичқирганида кузатиладиган лейкоцитоз секвестрланган нейтрофилларнинг қон айланишига ўтишига боғлиқ. Бу шароитда лейкоцитлар сонининг 50% гача кўпайиши секвестрланиш болаларда яхши ривожланганини билдиради. Лимфоцитларнинг оз қисми (10-20%) 3-7 кун, қолган 80-90% и 100-200 кун яшайди. Қариб, дистрофияга учраган лимфоцитлар фагоцитозга учрайди. Лимфоцитларнинг бир қисми тикланаётган тўқималарда пластик материал вазифасини бажаради. Тромбоцитлар қариш жараёнида кичиклашади, уларда доначалар пайдо бўлади. Тромбоцитларнинг маълум қисми томирларни ичидан қоплаган эндотелиал ҳужайралар томонидан ўзлаштирилади. Тромбоцитлар таркибидаги баъзи моддалар эндотелиал ҳужайралар фаолияти мўтадил бўлиши учун зарур. Қон пластинкаларининг кўп қисми 8-11 кунлик умри тугаганидан кейин кўмик, талоқ, жигар ва томирдаги қоннинг ўзида емирилади. Ҳалок бўлган ҳужайралар, шу жумладан қон ҳужайралари парчалари (детрит) ни қондан “сузиб олишда” ўпка фаол иштирок этади. Лейкоцитлар ва тромбоцитлар емирилишининг болалик даврларидаги хусусиятлари тўғрисида маълумотлар деярли йўқ. Қон тизимининг бошқарилиши қон яратилиш ва қон емирилиш жараёнларини мувозанатлаштириб, қоннинг миқдорий ва сифат

доимийлигини таъминлашдан иборат. Қон яратилиши асосан гуморал омиллар ёрдамида бошқарилади. Қон шаклли унсурларининг ҳаммаси бир компонент – ўзак ҳужайрадан келиб чиқсада, уларнинг ривожланиши учун турли гуморал омиллар зарур. Эритропоэтинсиз эритроцитлар ривожланиши юзага чиқмайди. Эритропоэтин – пептид гормон бўлиб, молекуляр массаси 41000-46600, у сиал кислота билан боғланган. У асосан буйракда синтезланади ва бу жараённи гипоксия тезлаштиради. Эритрипоэтин учун нишон-ҳужайра сифатида эритроцитнинг яхши аниқланмаган ўтмишдоши хизмат қилади. Гормоннинг етишмаслиги камқонликка олиб келади. Эритропоэтин ҳосил бўлишининг ёшга боғлиқ хусусиятлари яхши ўрганилмаган. Чақалоқ қонида эритроцитлар миқдорининг маълум вақт давомида кўп бўлиши унинг туғилишидан аввал ва туғилиш жараёнида кислород етишмовчилигига учраганлигига боғлиқ. Лейкоцитлар ва тромбоцитлар ривожланишини бошқаришда лейкопоетин ва унинг ингибитори, тромбопоетинлар етакчи рол ўйнайди. Аммо бу гормонларнинг синтезланишидаги ва таъсир кўрсатишидаги ёшга боғлиқ хусусиятлари ҳали ноаниқ. Онтогенезнинг турли босқичларида нерв тизимининг қон яратилишига таъсирида фарқ борлиги аниқланган.

Adabiyotlar : 1. B. Sodiqov, L. Kuchkarova, Sh. Qurbanov “Bolalar va o`smirlar fiziologiyasi va gigiyеnasi” O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat milliy nashriyoti. T. 2005 y. 2. Q.S. Sodiqov “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyеnasi” T. O`qituvchi, 1992. 3. A.G. Xripkova, M.V. Antropova, D.A. Farbеr, “Yosh fiziologiyasi va gigiyеnasi” M. Prosvеshеniyе 1990. 4. Sog`lom avlod yurtimiz kеlajagi “O`qituvchi gazеtasi”. № 48. 8.12.1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Қон айланиш тизими унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон тизими қон айланиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Овқатланиш физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Ҳазм қилиш ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари