Ҳазм қилиш ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Медицина - Рефераты

Ҳазм қилиш ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Ҳазм қилиш ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1. Ҳазм аъзолари 2. Жигар ва меъда ости безлари 3. Қусиш ва унинг аҳамияти

Тириклик, ўсиш ва ривожланиш организмга ташқаридан озиқ-овқат ҳолида оқсиллар, ёғлар ва углеводларнинг доимий равишда қабул қилиб турилиши билан характерланади. Озиқ моддалари икки мақсад учун, биринчидан барча фаолиятлар учун энергия манбаи сифатида ишлатилса, иккинчидан ҳужайра ва тўқималарнинг янгидан пайдо бўлиши ёки янгиланиш учун пластик материал бўлиб хизмат қилади. Озиқ овқатлар билан яна танага витаминлар, маъданли моддалар ва сув ҳам қабул қилиб турилади. Айтиш жоизки, овқатдаги оқсиллар, ёғлар ва углеводлар юқори молекулали (полимер) бўлиб, улар қайта ишланиб оддий молекулаларгача парчаланганидан кейингина (мономер) организм томонидан ўзлаштирилади. Қайд қилинган овқатни қабул қилиш ва уни қайта ишлаш ёки овқат ҳазм бўлиши жараёни махсус ҳазм аъзолари томонидан амалга оширилади. Бошқача қилиб айтганда ҳазм деганда озиқ моддаларни ташқаридан қабул қилиш ва уларни организм томонидан ўзлаштирадиган оддий таркибий ҳолатгача олиб келадиган физикавий ва кимёвий қайта ишлаш жараёнлари тушунилади. Физикавий жараён овқатли моддаларни майдалаш, эритиш каби ўзгаришларни ўз ичига олса, кимёвий жараён давомида эримайдиган юқори молекулали органик моддаларнинг ҳазм ферментлари таъсирида осон ўзлаштириладиган оддий молекулали моддаларга айланиши содир бўлади. Ферментлар махсус безлардан ажралиб чиқадиган биологик катализаторлар бўлиб, улар қатор ўзига хос хусусиятларга эга, масалан, ҳар бир фермент фақат бир хил моддани, яъни бир фермент оқсилни (протеазалар), иккинчи хили ёғни (липазалар), учинчи хили эса фақат углеводларни (амилазалар) парчалай олади. Бундай реакция натижасида аминокислоталарга, ёғлар ёғ кислоталари ва глицеринга, углеводлар эса моносахаридларга (глюкоза, фруктоза) айланади. Ҳазм аъзолари (расм) оғиз бўшлиғи (ундаги тил, тишлар ҳамда сўлак безлари билан) қизилўнгач, меъда (ошқозон), ингичка ичак (ўн икки бармоқ ичак, оч ичак, ёнбош ичак), йўғон ичак (кўр ичак, чамбар ичак, тўғри ичак), жигар ва ундаги ўт пуфаги, меъда ости бези каби қисмлардан иборат. Қуйида

ҳазм аъзоларининг асосий функциялари ва ёшга боғлиқ хусусиятларини қисқача таърифлаймиз. Оғиз бўшлиғида овқатнинг физикавий ва дастлабки кимёвий қайта ишлови амалга оширилади. Яна бу ерда мавжуд бўлган рецепторлар ёрдамида унинг ҳазм бўлишида муҳим аҳамият касб этадиган мазаси қайд қилинади. Овқатнинг майдаланиши оғиз бўшлиғидаги тишлар ёрдамида содир бўладиган физикавий ўзгариш бўлиб, катта одамларда 32 та тишлар мавжуд (курак, қозиқ, кичик ва катта озиқ тишлар). Боланинг 6-8 ойлигидан бошлаб сут тишлари чиқа бошлайди. Дастлаб пастки жағдаги ўрта курак тишлар, кейин тепа жағдаги ўрта ва ёнбош курак тишлар пайдо бўлади. Биринчи ёшнинг охирига келиб болада саккизта тиш чиқади. Сут тишларниг барчаси (улар 20 та) иккинчи ёшнинг охири ёки учинчи ёшнинг бошида пайдо бўлади. Уларнинг ривожланиши овқатланиш омили билан ҳам боғлиқ, шу сабабдан сут тишларнинг чиқиши боланинг озиқланиш хусусиятларига қараб қайд қилинган муддатдан бироз кечикиши ёки тезлашиши ҳам мумкин. Бола 6-7 ёшга тўлганида сут тишларнинг илдизлари суғурилиб, юқори қисмлари эса тушиб кетади ва уларнинг ўрнига доимий ёки ҳақиқий тишлар пайдо бўлади. Кичик озиқ тишлар ва учинчи катта озиқ тишлар (ақл тишлар) сут тишларисиз мустақил ривожланади. Одатда 14 ёшга келиб доимий тишлар чиқиб бўлади, фақат ақл тишлар айрим кишиларда 25-30 ёшларга келиб ўсиб чиқади. Баъзиларда эса юқори жағда, улар умуман кузатилмайди. Тишларнинг соғлом ва тўлиқ бўлиши инсон саломатлиги учун анча муҳим, шунинг учун ёшликдан бошлаб уларни парвариш қилиш, турли жароҳатлардан, турли касалликлардан эҳтиёт қилиш лозим. Ҳозирги пайтда кенг тарқалган тиш касалликларига кариес, яъни тишларнинг чириши киради. Унинг келиб чиқиши тиш эмалининг сут кислотаси таъсирида деминерализацияланишидан бошланади. Сут кислотаси эса тишлар орасидаги углеводлар қолдиғининг ачиб, парчаланишидан ҳосил бўлади. Эмали кетган тишнинг дентини тишнинг асосий қисми устига микроблар (асоан стрептококклар) жойлашиб олиб уни емиради ва чириш бошланади. Шунинг учун овқатланилгандан кейин тишларни тозалаш, оғизни илиқ сув

билан бир неча марта чайқаб ташлаш керак. Маълумки, болалар ширинликка анча ўч бўлади, ҳатто уйқудан олдин ҳам айрим болалар ширинлик ёки нон еб ётишади. Бундай ҳолат айтилган сут кислотаси ҳосил бўлиши учун қулай шароит туғдиради. Яна тиш эмалининг шикастланиши иссиқ ва совуқ сув, овқатларни аралаштириб истеъмол қилиш, қаттиқ нарсаларни тишлаш (данак, ёнғоқ чақиш ва бошқалар) туфайли ҳам кузатилади. Кариеснинг олдини олиш учун ҳар куни икки маҳал, кечқурун уйқудан олдин ва эрталаб тургандан кейин тишларни пасталар ёки порошоклар билан ювиб тозалаш даркор. Тишларнинг соғлом бўлиши яна баланслаштирилган овқатланишга (истеъмол таомлари таркибида барча озиқ моддалар, витаминлар ва минерал моддаларнинг етарли миқдорда ва меъёрий нисбатда бўлиши) ҳам боғлиқ. Оғиз бўшлиғида овқат майдаланишдан ташқари яна дастлабки кимёвий парчаланишга ҳам учрайди. Бу ўринда асосий вазифани уч жуфт катта (қулоқ олди, тил ости ва жағ ости) ва кўплаб майда (оғиз бўшлиғи, тилда сочилиб жойлашган) сўлак безларидан ажралиб чиқадиган сўлак шираси бажаради. Сўлак безлари бола туғилиши билан ўз функциясини бошлаб, 9-12 ойлик болаларда сўлак жадал ажралади. Ўртача сутка давомида болаларда 800 см 2 атрофида сўлак ажралади. Сўлак 99 % сувдан иборат бўлиб, таркибида айрим ферментлар (масалан, амилаза) ҳам учрайди, улар таъсирида овқат таркибидаги крахмал шакаргача парчаланади, шунинг учун оғизга бироз қотган нон олиб узоқ вақт чайналса, ширин маза сезилади. Сўлакда яна шилимшиқ органик модда - муцин бўлиб, у овқат луқмасини қизилўнгач орқали ошқозонга ўтишини осонлаштиради. Қизилўнгач оғиз бўшлиғини меъда билан боғлаб туради, унинг узунлиги ёшга қараб ошиб боради, агар у энди туғилган болаларда 10 см бўлса, 5 ёшлиларда 16 см, 15 ёшлиларда 19 см ва катта одамга келиб 25 см га етади. Ошқозон эгилган халтасимон бўлиб, катталарда 1-2 л овқатни ўзига сиғдира оладиган аъзо, унинг учта қисми, яъни кириш (кардиал), туб (фундал) ва чиқиш (пилорус) фарқланади. Ошқозоннинг ички юзаси қат-қат шиллиқ қаватдан иборат бўлиб, унда

найсимон шира ажратадиган уч хил безлар бўлади, булар асосий ферментлар, қоплама - хлорид кислотаси ва қўшимча шиллиқ моддалар ишлаб чиқарадиган безлар мавжуд. Ошқозон шираси кислотали реакцияга (pH 1,5- 2,5) эга бўлган рангсиз суюқлик бўлиб, унинг таркибидаги хлорид кислота (0,5%) ҳимоя функциясини бажаради (овқат билан кирган бактерияларни зарарсизлантиради) ва шира таркибида нофаол ҳолда ажраладиган фермент пепсиногенни пепсинга айлантиради, қайсики оқсилларни альбумоз ва пептонларгача парчалайди. Яна шу нарса ҳам аниқланган-ки, ширадаги хлорид кислота ва озиқ моддаларнинг парчаланиш маҳсулотлари шиллиқ қаватдан гастрин гормонини ажралишини таъминлайди, қайсики қонда сўрилиб, ўз навбатида ошқозонда шира ажралиш жараёнини жадаллаштиради. Шира таркибидаги шилимшиқ модда ошқозон деворини механик ва кимёвий емирилишидан сақлайди (овқатнинг қаттиқ қисмлари ва хлорид кислота таъсиридан). Ширадаги липаза ферменти эмульсия ҳолидаги ёғларни (масалан, сут ёғини) глицерин ва ёғ кислоталаригача парчалайди. Болаларнинг сут билан озиқланиш даврида ошқозон шираси таркибида химозин ферменти ҳам бўлади, у сутни ивитади ҳамда ҳазм бўлишини осонлаштиради. Ошқозон ширасининг ажралиши овқат оғиз бўшлиғига олиб чайналиши билан жадаллашади, унинг бошланиши эса овқатни кўриш, ҳидини сезиш ёки овқат сузилишидаги қошиқ, товоқларнинг товушини эшитиш билан кузатилади. Бундай шира ажралиши овқатнинг яхши ва тўла ҳазм бўлишига олиб келади. Бир вақтнинг ўзида шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, истеъмол қилинадиган таом ёмон ҳид тарқатса, унинг кўриниши ёқимсиз бўлса ёки овқатланиш пайтида китоб, газета ўқилса, телевизиор қаралса, ошқозондан шира ёмон ажралади, яъни унинг миқдори, фаоллиги камайиб, бу ҳол ундаги ҳазм жараёнини анча қийинлаштиради. Овқат ошқозонга тушганидан кейин шира ажралиши унинг механик таъсир этиши билан давом этади ва бу даврларда ҳосил бўлган ширанинг миқдори, таркиби овқат турига боғлиқ бўлади. Кўпинча овқат таркибидаги мавжуд

озиқ моддаларига (оқсил, ёғ, углевод) монанд равишда тегишли шира ишлаб чиқарилади. Болаларда ошқозон функцияси катталарникидан анча фарқ қилиб, 7 ёшгача шира ишлаб чиқарадиган безлар яхши ривожланган бўлмайди, яъни ферментлар, шилимшиқ модда ва кислота синтезлайдиган безлар ҳали етарлича шакланмайди ва ўз функциясини тўлиқ бажара олмайди. Фақат балоғат ёшига борибгина ошқозон морфологик ва функционал жиҳатдан ҳар томонлама мукаммаллашади. Болаларда ошқозоннинг кислота ишлаб чиқариш функцияси 2,5-4 ёшларга келиб тараққий эта бошлайди ва 7-12 ёшда ҳам анча кам кислота ажратади. Шунинг учун бу ёшдаги болалар меъда ширасининг бактерицидлик функцияси анча паст бўлиб, бу ҳол уларда турли-туман ошқозон-ичак касалликларига мойилликни оширади. Меъда ширасида хлорида кислота камлиги оқсилларни парчаловчи пепсинни етарли фаолликка эриштирмайди. Шунинг учун кичик ёшдаги болалар меъда ширасидаги пепсин асосан сут таркибидаги оқсилни парчалаш билан чекланади. Яна шира таркибидаги липаза ҳам етарли кучга эга бўлмасдан, унинг таъсирида сутдаги ёғнинг 25% парчаланади, холос. Қолган ёғлар эса она сутининг таркибидаги, яъни она организмидан сут билан ўтган липаза ёрдамида ҳазм бўлади. Сигир сутида бу фермент анча кам бўлади, шунинг учун болани доимий ҳолда сигир сути билан боқиш мақсадга мувофиқ эмас. Бола она сути билан озиқланганида унинг ошқозони 2,5-3 соатдан кейин озиқ моддалардан холи бўлса, фақат сигир сути ичилганида бу вақт 4 соатгача чўзилади.

Жигар ва меъда ости безлари. Овқат меъдада кислотали шира ажратиб, анча-мунча ўзгаришга учраганидан кейин ошқозон мускулларининг қисқариши туфайли оз-оздан сўрилиб, ингичка ичакнинг бошланғич қисми - 12 бармоқ ичакка ўта бошлайди. Бу овқат массаси ҳазм жараёнида муҳим аҳамиятга эга бўлган безлар - жигар ва меъда ости бези ҳамда ичакнинг ўзидаги майда безлар суюқликлари билан аралашиб тўлиқ ҳазм бўлишга ўтади. Меъда ости безидан ажраладиган суюқлик рангсиз ва ишқорий реакцияга эга, унинг таркибидаги трипсин ферменти ичак шираси таъсирида фаоллашиб, оқсилларни аминокислотларгача, липаза ферменти эса ўт суюқлиги билан фаоллашиб, ёғларни ёғ кислоталари ва глицерингача гидролизлайди. Без шираси таркибида яна амилаза, мальтаза ферментлари бўлиб, улар юқори молекулали крахмални шакарга айлантиради. Меъда ширасининг миқдори, таркиби ва ажралиш муддати истеъмол қилинадиган овқатнинг миқдори ва таркибига боғлиқ. Киши таомланганидан кейин меъда ости безидан шира ажралиши 6-14 соатгача давом этиши мумкин. Меъда ости бези бола ёшининг ошиб бориши билан ҳам морфологик, ҳам функционал жиҳатдан мукаммллашиб боради, масалан унинг массаси 1 ёшдан 8 ёшгача ошиб боради. Без ширасидаги оқсилларга таъсир қилувчи ферментлар бола туғилганида ҳам фаол бўлади ва 4-6 ёшларга келиб янада кучаяди, липаза ва амилаза эса ўз фаоллигини 1-9 ёшларгача ошириб боради. Жигардаги махсус ҳужайралар томонидан синтезланиб даставвал ўт қопига, кейин 12 бармоқ ичакка қуйиладиган ўт суюқлиги ҳазм жараёнида муҳим аҳамиятга эга. Униннг таъсирида меъда ости безидан ажраладиган липаза ва бошқа ферментларнинг фаоллиги ошади, овқат билан қабул қилинган ёғ эмульсия ҳолига келади (натижада бундай ёгнинг ҳазм бўлиши осонлашади), ингичка ичакда содир бўладиган сўрилиш жараёни яхшиланади ҳамда меъда ости безидан шира ажралиши жадаллашади. Бола туғилиши билан унда ўт суюқлигининг ажралиши кузатилади ва ёш ошиб борган сари бу жараён тобора мукаммаллашади.

Меъда ости бези шираси ва ўт суюқлиги таъсирида кимёвий жиҳатдан анча соддалашган озиқ модда аралашмаси (химус) ингичка ичакнинг оч ичак ва ёнбош ичак қисмларига ўтиб сўрилиш учун яроқли ҳолга (мономерларгача) айланади, бундай ўзгариш асосан ингичка ичак шиллиқ қавати ҳужайралари юзасида (мембранада) тизилиб жойлашган ҳақиқий ичак ферментлари (гамма-амилаза, моноглицеридлипаза, дипептидгидралаза ва бошқалар) таъсири остида рўй беради. Бундай ҳазм мембранада ёки ингичка ичак деворидаги ҳазм дейилади, унинг очилиши 1960 йилларнинг бошида академик А.М. Уголев номи билан боғлиқ. Ҳақиқий ичак ферментлари ичак ҳужайралари томонидан синтез қилиниб, улар ўз таъсирини асосан ана шу мембрана юзасида ўтказади ва озиқ моддаларни охирги маҳсулотларга (мономерларгача) парчалаб. ичак девори орқали сўрилиб кетиши учун қулай шароит туғдиради. Ингичка ичак ички юзасида мавжуд бўлган сўрғичлардаги микроворсинкалар ичак юзасини бир неча бора кенгайтириб, озиқ моддалар гидролизи ва сўрилиши учун анча қулайлик туғдиради. Шуни қайд қилиш жоизки, болаларда ингичка ичак деворининг сўрувчанлик қобилияти (ўтказувчанлик осон бўлганлиги боис) юқори, шунинг учун ундан баъзан аминокислоталаргача парчаланмаган соф оқсиллар ҳам бемалол қонга ўтиши мумкин (сут оқсили, тухум оқсили ва бошқалар). Бундай пайтларда (қонга соф оқсил кўпроқ сўрилганида) терида тошмалар, қичима юзага келади. Болалар ингичка ичагининг қайд қилинган хусусияти боис уларда овқатли моддалардан заҳарланиш ҳоллари нисбатан тез-тез учраб туради. Ингичка ичакдан ёғ ва углеводларнинг қонга сўрилиши тегишли ҳолда ёғ кислоталари, глицерин ва моносахаридлар (глюкоза) кўринишидагина юз беради.

Ингичка ичакда кечадиган ҳазм жараёни унинг ҳаракат (мотор) функцияси билан яқиндан алоқага эга. Бунинг натижасида овқатли моддалар ичакка қуйиладиган ҳар хил ширалар билан аралашади, бир томондан иккинчи томонга сурилади, ичак деворларига тез-тез тегиб туради. Ичак ҳаракати ундаги мускулли қават томонидан амалга оширилиб, у икки хил, яъни, сигментли ва перистальтик бўлади. Сигментли қисқариш ҳар минутда ўртача 10 марта содир бўлиб, ичакнинг бир қисми қисқарса, иккинчи қисми бўшашади ва бундай ҳаракат навбатма-навбат давом этиб, овқатли модда олдинга ёки кейинга силжиб яхши аралашади. Перистальтик қисқариш эса ичакдаги аралашмани юқоридан пастга қараб сўрилишини (1-2 см/сек) таъминлайди. Болалар ичагининг мускуллари катталарникидан бироз кучсиз, шунинг учун уларда тез-тез ич қотиш ҳоллари учраб туради. Болаларда ичаклар узунлиги тана узунлигидан 6 марта зиёд (катталарда 4-5 марта). Бола мустақил овқатланишга ўтганидан кейин унинг ичаги сезиларли даражада узаяди. Қусиш ва унинг аҳамияти. Қусиш даставвал организмнинг ҳимоя рефлекси ҳисобланади, у кўпинча ошқозон ва ичак деворларининг ёқимсиз, зарарли овқат туфайли қитиқланишидан, аралаш-қуралаш овқатланилганида ҳосил бўлган заҳарли моддаларнинг таъсир этишидан рефлектор йўл билан юз беради. Одатда у ошқозон ва ичаклардан сезиладиган нохуш ҳолатдан бошланади. Дастлаб ингичка ичакда тескари перистальтика ҳосил бўлиб, ундаги аралашма ошқозонга кўтарилади ва 10-20 секунд вақт ўтиши билан унинг қисқариши натижасида кардиал қисмдаги сфинктер очилади. Шу вақтда дарҳол қорин мускуллари ва диафрагма ҳам кучли қисқариб, меъдага чиққан аралашма оғиз бўшлиғига суриб ҳайдалади. Ейилган овқат ёқимсиз бўлиб безовта қилаверса, қусишни сунъий йўл билан ҳам чақирса бўлади. Бунинг учун қўл бармоқлари билан тил тубидаги қусиш рефлексининг рефлектор зонасини қитиқлаш керак.

Adabiyotlar : 1. B. Sodiqov, L. Kuchkarova, Sh. Qurbanov “Bolalar va o`smirlar fiziologiyasi va gigiyеnasi” O`zbеkiston milliy entsiklopеdiyasi davlat milliy nashriyoti. T. 2005 y. 2. Q.S. Sodiqov “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyеnasi” T. O`qituvchi, 1992. 3. A.G. Xripkova, M.V. Antropova, D.A. Farbеr, “Yosh fiziologiyasi va gigiyеnasi” M. Prosvеshеniyе 1990. 4. Sog`lom avlod yurtimiz kеlajagi “O`qituvchi gazеtasi”. № 48. 8.12.1999. 5. www.ziyonet.uz

Похожие

Овқат ҳазм қилиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Айирув физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Овқатланиш физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Нерв тизимининг физиологияси ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари