Қон тизими қон айланиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари - Медицина - Рефераты

Қон тизими қон айланиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

77.5 KB

Қон тизими қон айланиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари Режа: 1. Организмнинг ички муҳити. 2. Қоннинг миқдори ва таркиби. 3. Қон плазмаси ва шаклли элементлари. 4. Қон айланиши ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари. 5. Қон айланишининг бошқарилиши. 6. Юрак - томир тизими гигиенаси

Қон тизими жуда мураккаб бўлган бир нечта тизимлардан ташкил топган. Уларга қоннинг ўзи, қон яратувчи аъзолар, қон емирилишини таъминловчи аъзолар ва бу тизимни бошқарувчи механизмлар киради. Қон, лимфа ва тўқима суюқликлари организмнинг ички муҳитини ташкил қилади. Қон кучсиз ишқорий муҳитга эга бўлган суюқлик бўлиб, солиштирма оғирлиги 1,054-1,066 га тенг. Қон ва тўқима суюқлиги ўртасида моддалар, гормонлар, газлар ва биологик фаол моддаларнинг сувда эриган ҳолдаги алмашинуви тинимсиз содир бўлади. Қон бир қанча функцияларни бажаради: транспорт, нафас, трофик (озиқлантирувчи), экскретор, терморегуляция, ҳимоя гуморал бошқарув ва ҳ.к. Қон икки қисмдан: суюқ плазма ва шаклли элементлар- эритроцитлар, лейкоцитлар ва тромбоцитлардан иборат. Ўсиб бораётган организмда қон миқдори ўзгариб боради. Қон миқдори тана массасига нисбатан ҳисобланганда болаларда каттала рга нисбатан кўпроқдир. Янги туғилган болаларда қон тана вазнининг 14,7%, бир ёшли болаларда — 10,9%, ўсмирларда — 7% ташкил қилади (6-жадвал). Болаларда қоннинг миқдори нисбатан юқори бўлишининг асосий сабаби — бу ёшда модда алмашинувининг жадал суръатда бўлишидир. Катталарда 60 — 70 кг вазнга 5.0 — 5.5 литр қон тўғри келади. Одатда, қоннинг бир қисми қон томирларида айланиб юради, қолган қисми қон сақловчи органларда — деполарда (талоқ томирлари, тери, жигар ва ўпкалар) сақланиб туради. Зарурият туғилганда, масалан, қон йўқотилганда, жисмоний иш бажарилаётганда деподаги қонлар ҳам қон томирларига ўтиб ўз вазифасини бажаради. Қон плазмаси. Артериал қонга ивишдан сақловчи восита қўшиб, бир шиша идишда сақласак, у иккита ҳар хил рангдаги суюқликларга ажралади. Юқори сарғиш рангли суюқ қавати — плазма ва пастки тўқ қизил рангли қуюқ чўкма қавариқ— шаклли элементлардир. Шаклли элементлар — қон ҳужайраларининг ҳаётий вақти ҳар хил ва узоқ эмас. Қон шаклли элементлари қизил иликда, лимфа тугунларида ва талоқда ҳосил бўлади.

Қон плазмаси ва шаклли элементларнинг ҳажмий нисбатида тахминан 55% ини плазма, 45% ини шаклли элементлар ташкил қилади. Болаларда шаклли элементлар кўпроқ.. Қон плазмаси таркибида сув 91,5%, глюкоза 0,12% ва оқсиллар 7-8% ни ташкил қилади. Плазмада хоссалари ва функциялари билан бир-биридан фарқ қилувчи оқсиллар уч гуруҳга бўлинади — албуминлар (4,5%), глобулинлар (2-3%) ва фибриногенлар (0,4-0,2). Оқсиллар қон босимини бир меъёрда ушлаб туришда муҳим рол ўйнайди. Қон плазмасида оқсилдан бошқа азотли бирикмалар: аминокислоталар, полипептидлар, мочевина, сийдик кислотаси, креатинин ва аммиак бор. Плазмадаги қолдиқ азот деб аталувчи нооқсил азотнинг миқдори 30-40 мг% ни ташкил қилади. Унинг ярми мочевинага тўғри келади. Буйраклар етарли ишламаганда қон плазмасида қолдиқ азот жуда кўпайиб кетади. Кон плазмасида азотсиз органик моддалар: организм ҳужайралари учун асосий энергия манбаи глюкоза (80-120 мг% ёки 4,4-6,7 ммоль/л) ва организм ҳужайраларининг фаолияти натижасида ҳосил бўлган турли органик кислоталар, сут кислотаси ҳам бор. Қон реакцияси. Қоннинг фаол реакцияси плазма таркибида водород ва гидроксил ионларининг миқдорий нисбати билан аниқланади. Артерия қоннинг реакцияси рН—7,40 бўлса, вена қонида рН — 7,35 га тенгдир. Вена қони реакциясининг қисман бўлсада, камроқ бўлишига асосий сабаб унда артерия қонидагига нисбатан карбонат ангидриднинг кўплигидир. Қон реакциясининг доим бирдек бўлишини таъминловчи омиллар кучсиз кислота ва кучсиз асослардан ташкил топган буфер тизимларидир. Бунга карбонат кислота ва натрий бикарбонатлардан иборат бўлган карбонат буфер тизими; бир ва икки асосли натрий ортофосфатлардан иборат бўлган фосфат буфер тизими; гемоглобин ва гемоглобиннинг калийли тузидан иборат бўлган гемоглобин буфер тизими ва плазма таркибидаги бир қатор оқсил моддалар ҳам буфер хусусиятга эга. Қоннинг буферлик хусусияти асосан унинг таркибидаги гемоглобин ва гемоглобин тузлари миқдорига боғлиқ.

Буфер тизимлари қон муҳитини бир даражада ушлаб туришда иштирок этади. Эритроцитлар қизил рангли диск шаклидаги ядросиз ҳужайралардир. Сут эмизувчилардан фақат одам эритроцитлари ядросиздир. Эритроцитларнинг ранги қизил бўлишига сабаб, таркибида темир ионини тутувчи оқсил — гемоглобиннинг борлигидир. Эркакларнинг 1 мм куб қонида 4.5 — 5.0 млн, аёлларнинг шу ҳажмдаги қонида 4.0 — 4.5 млн эритроцитлар бўлади. Онтогенезда эритроцитлар сони ўзгаради. Янги туғилган болада 1 мм куб қонда 7 млн, 5 — 6 кунлигида бир оз камаяди, 3 — 4 ёшли даврда яна кўпаяди ва 8 ёшлардан бошлаб катталарнинг даражасига етади. Эритроцитлар қизил иликда етилади ва уларнинг миқдори ташқи муҳит шароитига боғлиқ. Лейкоцитлар — оқ қон ҳужайралари бўлиб, ядроли, улар махсус ранглар билан бўялиб, донадор ва донасиз лейкоцитларга бўлинади. Донали лейкоцитлар ўз навбатида эозинофил (2 — 4%), базофил (0.5 — 1%) ва нейтрофилларга(63%) бўлинади. Донасиз лейкоцитлар — моноцит (6 — 8%) ва лимфоцитларга бўлинади. Бир миллиметр кубда 4000 — 9000 лейкоцитлар бўлади. Тиббиётда турли касалликларда лейкоцитларнинг нисбати ўзгаради. Маълумки лейкоцитларнинг бир— бирига нисбати фоиз(%) ҳисобидаги ҳолати —лейкоцитар формула деб номланади. Организмнинг ташқаридан тушган микроорганизмларга ва токсинларга қарши курашишида лейкоцитларнинг роли катта. Бу қон ҳужайралари амёба каби ҳаракат қилиб, ўлжасини ўраб олади ва парчалайди. Бундай жараён фагоцитоз дейилади. Лейкоцитлардан лимфоцитлар иммун механизмларининг яратилишида иштирок этади ва улар лимфа тугунларида ҳосил бўлади. Нейтрофил лейкоцитлар суякнинг қизил илигида ҳосил бўлиб, уларнинг сони жуда кўп ва улар, асосан, фагоцитоз вазифасини бажарадилар. Битта нейтрофил 20 —30 та микробни қамраб, парчалаб йўқ қилиши мумкин. Моноцит лейкоцитлар талоқ ва жигарда ҳосил бўлади ва улар ҳам фагоцитозда иштирок этади. Лейкоцитларнинг сони ва лейкоцитар формула

организмнинг ёшига қараб ўзгаради. Янги туғилган бола қонида катталарникига нисбатан лейкоцитлар бир мм куб ҳисобида юқори (20000). Бир — икки кунлик болаларда яна кўпаяди ( 30000). Кўпайишнинг сабаби шуки, бола туғилаётганда тў қ ималарда қон қ уйилиш бўлиши мумки н , ортиқча тўқималар ту ғ иш давомида пайдо бўлиши мумкин. Шуларни йўқотишда лейкоцитлар фаол қатнашадилар. Постнатал ҳаётнинг биринчи ҳафталарида лейкоцитлар сони 10000— 12000 гача тушади. Ўн беш ёшларда у катта организмдаги даражасига етади. Лейкоцитар формулада бир ёшгача бўлган болаларда лимфоцитлар миқдори юқори, нейтрофиллар паст даражада бўлади. Беш — олти ёшларда бу кўрсаткичлар тенглашади. Боланинг ёши ошган сари нейтрофиллар кўпайиб, лимфоцитлар камаяди. Ёш болаларнинг тез инфекцион касалликларга дучор бўлиши, биринчидан, нейтрофилларнинг камлиги ва иккинчидан, уларнинг фагоцитоз фаоллиги етарли даражада эмаслигидандир. Тромбоцитлар (қон пластинкалари) ва қоннинг ивиши . Тромбоцитлар шаклли элементлар ичида энг кичиги бўлиб, одам ва сут эмизувчиларда ядросиз бўлади. Бир миллиметр куб қон ҳажмида 200 000 — 400 000 гача тромбоцитлар бўлиши мумкин. Оғир жисмоний ишдан сўнг тромбоцитлар 3- 5 баробар кўпайиши мумкин. Тромбоцитлар суякнинг қизил илигида ва талоқда ҳосил бўлади ва уларнинг асосий вазифаси қоннинг ивишида иштирок этишидир. Қон тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари Ҳомиланинг учинчи ойида жигар ва талоқ шаклланиб, улар қон ҳосил қила бошлайди. Ҳомиладорликнинг иккинчи ярмидан бошлаб қон ҳосил қилувчи асосий аъзо — илик ўз вазифасини бажара бошлайди. Тўрт ойликдан бошлаб ясси суяклардан қовурғалар, тўш суяги, умуртқалар қон ишлаб чиқара бошлайдилар. Янги туғилган болада қон ишлаб чиқариш бироз камаяди, 10 - 13 ёшларга келиб кучаяди. Онтогенез давомида қон миқдори ўзгариб боради. Янги туғилган бола қонининг умумий миқдори тана вазнининг 15% ини ташкил қилса, бир ёшли болаларда 11%, 14 ёшда 9% ва катталарда 5-6%

ташкил қилади. Постнатал онтогенезда муҳим диагностик кўрсаткич - эритроцитларнинг чўкиш реакцияси (ЭЧР) ўзгариб боради. У чақалоқларда ҳар соатига 1 - 2 мм ни ташкил қилса, уч ёшда 2 - 7 мм, ўн икки ёшда 12 мм га тенг бўлади. Қон группаси, қоннинг ивиш тезлиги онтогенез давомида ўзгармайди. Қоннинг ивиш тезлиги 3 - 6 дақиқани ташкил қилади. Бола организми ўсган сари қон плазмаси таркибидаги оқсиллар кўпайиб боради. Эмбрион қанча ёш бўлса, унинг қонида шунча албумин кўп ва глобулин кам бўлади. Шаклли элементлар сони постнатал онтогенезда ўзгариб боради. Бир кунлик бола қонининг 1 мм кубида 300 - 600 минг тромбоцитлар бўлади. Бир ёшли болаларда эса 200 - 300 минггача тушади. Эритроцитлар сони 1 мм кубда 1,5 марта катталарникига нисбатан кўп бўлади. Шунга кўра, гемоглобин ҳам ёш организмда кўпроқ бўлади. Янги туғилган бола қонида тромбоцитлар жуда кўп бўлади (25000 —30000). Бир ҳафтадан кейин тромбоцитлар сони 1мм кубда 10— 12 минггача тушади. Қон тизими жуда мураккаб бўлиб, қоннинг ўзи, қон яратувчи аъзолар, қон емирилишини таъминловчи аъзолар ва бу тизимни бошқарувчи механизмларни ўз ичига олади. Қон яратувчи аъзолар икки муҳим вазифани бажаради: қоннинг шаклли элементларини яратади ва иммунитет билан таъминлайди. Улар марказий ва периферик аъзоларга бўлинади. Қизил суяк кўмиги ва айирсимон без (тимус) одамнинг марказий қон яратувчи аъзоларини ташкил қилса, периферик аъзоларга лимфа тутунлари, талоқ ва тананинг турли қисмларидаги лимфоид тўқималар киради. Бу аъзоларнинг ҳаммасида ёшга боғлиқ сезиларли ўзгаришлар кузатилади. Қон плазмасининг таркиби (% да) Сув 91,500 Сулфатлар 0,020 Глюкоза 0,120 Натрий 0,500 Оқсиллар 7,000 Хлор 0,350 Мочевина 0,030 Калий 0,200 Липоидлар 0,300 Бикарбонатлар 0,160 Сийдик кислота 0,004 Калций 0,012

Аминакислота лар 0,008 Фосфатлар 0,030 Юрак-томир тизимининг ёшга боғлиқ хусусиятлари Бола туғилгандан кейин юрак-томир тизимида кичик қон айланиш доираси ҳам ишга тушади. Пренатал (эмбрион) даврида эса қуйидаги хусусиятлар бўлади, ҳомила ва она қони ўртасидаги модда алмашинуви йўлдош (плацента) орқали амалга ошади. Ҳомиладорликнинг учинчи ойи охирига келиб ҳомилада қон айланиши қарор топади. Унинг ўпкалари туғилишга қадар пучайган ҳолатда бўлади ва кичик қон айланиш доирасининг ўпка томирлари ўзани ишламайди. Қон йўлдошда кислородга тўйинади ва юракнинг тузилиш тузилиш хусусиятларига кўра қон айланиш амалга ошади. Ҳомилада юрак чап ва ўнг бўлмаларга тўлиқ бўлинмайди ва бўлмачалар ўзаро овал тешик орқали туташади, аорта эса ўпка артерияси билан сербар артериал йўл орқали бирикади. Бола туғилгандан ва киндик артерияси боғлангандан кейин уни она билан алоқаси узилади. Қонда карбонат ангидриднинг йиғилиши нафас олиш ва ўпкага ҳаво тўлишини рағбатлантиради. Ўпка тўқимаси ростланиши томирларнинг қаршилигини камайтиради ва бунда ўпкада қон оқими кучаяди, артерия қон оқими эса ўпкадан юракка қон оқиб келиши туфайли кучаяди. Гемодинамик қонунларига кўра, қон ҳамиша юқори босимли қисмдан паст босимли қисмга қараб оқади. Чап бўлмачада босимнинг ортиши шунга олиб келадики, овал тешик клапани юрак орасидаги тўсиққа тўлиб боради ва уни беркитади. Мускул толалари қисқариши натижасида овал тешик бутунлай битиб кетади, шундан кейин боладаги қон айланиш тизими катта одамлардаги сингари ишлай бошлайди. Ўпканинг томирлар ўзанидаги қаршилик тизими қон айланишдагига қараганда 8 баробар кам ва унга юракнинг ўнг қоринчасидан катта доирага отилишига нисбатан камроқ куч сарфланади. Бу фарқ натижасида чап қоринча жадалроқ ривожланади ва мускулларнинг массаси ўнг қоринчага нисбатан 3 баробар ортиқ бўлади.

Бола организмининг ўсиши ва ривожланиши жараёнида нафақат юракнинг тизилиши, балки ҳажми ва вазни ҳам ёшга боғлиқ ҳолда ўзгариб боради. Қатор ҳолларда аорта йўли ва овал тешик битмаслиги мумкин ва бу патологиялар ҳамма туғма нуқсонларнинг тахминан 20% ни ташкил қилади. Ҳар қандай ҳолда ҳам артерия қони вена қони билан аралашади ва тўқималарда кислород танқислиги қайд қилинади. Юрак фаолиятини бундай бузилиши юракнинг туғма нуқсонлари деб аталади. Янги туғилган болаларда тўлиқ қон айланиши 12 секундда, 3 ёшда 15 секундда, 14 ёшда 18 секундда ва катта одамларда 22 секундда содир бўлади. Қон оқими тезлиги жинсга, ёшга, одамнинг жисмоний зўриқиши даражасига, тана ҳарорати доимий бўлишига боғлиқ. Турли хил зўриқишлар, ташқи омиллар тўқималар ва аъзоларда моддалар алмашинувига таъсир қилади. Кислород ва моддаларга қўшимча эҳтиёж пайдо бўлади, улар моддалар алмашинувидаги ўзгаришлар ва қон оқимининг қайта тақсимланиши, қон томирлар ўзанининг кенгайиши ва торайиши ёрдамида унинг бир хил аъзолар ва тўқималарда кучайиши ва бошқаларда камайиши ҳисобига қопланади. 8-9 ёшли ўғил болаларда юрак уриши тезлиги 180 марта, қиз болаларда тахминан 190 мартага етади. Ёш улғайиши билан у, айниқса қизларда бирмунча ортади. Юракнинг систолик ва диастолик босими Ёш Ўғил болаларда Қиз болалардаСистолик босим Диастолик босим П ульс частотаси П ульс босими Систолик босим Диастолик босим П ульс частотаси П ульс босими 6 ёш 90,2 4 48,2 7 97,01 41, 97 91,23 49,63 41,60 98, 02 9 ёш 104, 41 61,2 0 83,00 43, 21 103,8 5 59,80 44,03 84, 72 13 112, 65,4 83,50 47, 111,7 65,93 45,82 82,

ёш 54 0 14 5 20 16 ёш 125, 30 73,3 4 77,10 51, 96 119,7 1 69,81 50,90 75, 08 17 ёш 125, 80 73,0 5 75,68 52, 75 120,7 7 70,21 50,56 71, 08 Юракнинг физиологик хусусиятлари Ёш болалар, катта одамлар ва кексаларнинг юраги бир-биридан гистологик, морфологик ва физиологик жиҳатдан бир-биридан фарқ қилади. Ёш бола юрагидаги мускул толалари ва бошқа таркибий қисмлар дастлабки етилиш даврида бўлади. Миокарднинг қўшимча тўқимаси тўлиқ шаклланган бўлмайди. Кўплаб қон томирлари миокард ҳиссасига тўғри келади. Шунинг учун ёш бола юраги миокарди турли хил таъсирларга жуда сезгир бўлади, лекин юрак коронар томирлари бирмунча катта бўлганлиги учун миокард инфаркти жуда кам учрайди. Бола туғилгандан кейин то бир ёшга етгунича унинг юраги юмалоқ шаклда бўлади. Бунинг асосий сабаби шундаки, бу ёшдаги болалар юрагининг бўлмачалари нисбатан катта ҳамда катта қон томирларининг бошланиш қисми кенг бўлади. Ёш улғайиши билан юрак бириктирувчи тўқималарининг ўсиши ва ривожланиши бир текис бўлмайди. 28-30 ёшга келиб юрак мускуллари тўлиқ дифференциаллашади. Ёш бола юраги умумий тана оғирлигининг 0,80-0,63% ни ташкил қилса, катта одамларда у 0,52- 0,48% ни ташкил қилади. Энди туғилган болада юрак массаси 24 г, 8 ойлик бўлганда 48 г, 3 ёш бўлганида 72 г, 5 ёшда 96-100 г , 18 ёшда эса 250-260 г га етади. Ўғил ва қиз болаларда юрак массаси бир –биридан фарқ қилади. 12-15 ёшда қиз болалар юраги оғирроқ бўлса, 16 ёшдан кейин тескари ҳолат рўй беради. Бола туғилганидан кейин юрагининг турли қисмлари турлича ривожланади. Биринчи ёшда бўлмачаларнинг ўсиши қоринчаларга нисбатан тезроқ бўлади. 2 ёшга келиб, бўлма ва қоринчаларнинг ўсиши бир хил тезликда бўлади. 10 ёш ва ундан кейин эса қоринчаларнинг ўсиши бўлмачаларга қараганда тезлашади.

Ёш бола организмида юрак жуда тез уради. Бу ҳолат қон айланишини тезлаштириб, ўсаётган организмининг кислородга бўлган эҳтиёжини етарли даражада таъминлайди. Энди туғилган бола организми жуда кўп энергия ёқотади. Мана шу ёқотилган энергиянинг ўрнини босиш учун бола организмида моддалар алмашинуви жараёни шиддатли равишда бориши керак. Бунинг учун эса қон томирларида қоннинг ҳаракати тез бўлиши керак.Шунинг учун ёш бола организмида юрак уриши анча тездир.Ёш ошиши билан юракнинг уриши камайиб, систолик ва минутлик ҳажмлар ошиб боради. Одам организми тинч турганда ундаги мавжуд қоннинг бир қисми ҳаракатда бўлиб, иккинчи бир қисми деполарда сақланади. Қон айланишининг бошқарилиши Танада қон айланиш нерв ва гуморал йўллар билан идора қилиниб турилади. Қон айланишининг нерв йўли билан идора қилиниши адашган нерв ва симпатик тола шохчалари иштирокида амалга оширилади. Симпатик нерв толасининг қўзғалишида юрак уриши тезлашиб, унинг фаолияти кучаяди. Бу толалар маркази 1-5 орқа мия сегментида жойлашган. Адашган нерв узунчоқ миядан бошланиб, у юрак ишига тормозловчи таъсир кўрсатади. Нерв толаларидан юракка импулсларнинг берилиши медиаторлар орқали бўлади. Симпатик тола учида норадреналин ҳосил бўлса, адашган нерв толалари учида ацетилхолин ҳосил бўлади. Юрак фаолияти рефлектор равишда идора қилиб турилади. Юрак ишининг гуморал бошқарилиши деганда, юракка қондаги гормонлар ва баъзи моддалар таъсири тушунилади. Буйрак усти безидан ажраладиган адреналин ва норадреналин гормонлари юрак уришини тезлаштиради ва кучайтиради. Қон таркибида калий ионларининг кўпайиши туфайли юрак уриши секинлашиб қолади. Қальций иони кўпайганда эса тескари ҳолат рўй беради (юрак уриши тезлашади). Ҳозирги маълумотларга кўра, қон томирлари ва юрак фаолиятига таъсир этувчи марказлар гипоталамусдаги баъзи марказларга бўйсунади ва улар

устидан умумий назоратни мия пустлоғида жойлашган шартли марказлар олиб боради. Қон таркибидаги карбонат ангидрид томирларни торайтиради ва нафас олишни тезлаштиради. Қон таркибидаги адреналин томирларнинг торайишига олиб келиши мумкин. Гипофизнинг орқа қисмидан ишлаб чиқариладиган вазопрессин ҳам ўз навбатида қон томирларни торайтиради. Қон томирларни кенгайтирадиган кимёвий моддаларга ацетилхолин ва гистаминлар киради. Демак, организмда қон айланиши нерв ва гуморал механизмлар ёрдамида идора қилиб турилади. Юрак – томир тизимининг гигиенаси Юрак – томир тизимининг гигиенаси жисмоний тарбия билан боғлиқ. Мунтазам жисмоний машқ ва ҳаракат билан шуғулланадиган болаларда ҳар қандай руҳий ва жисмоний юкламага юракнинг иши ўзгаради. Юрак-томир тизимини чиниқишда юриш ва югуришлардан бошлаш керак. Ҳар куни мактаб ўқувчиси кун тартибига 4-8 км юришини киритиш лозим. Қилинадиган ҳаракатлар ёшига, жинсига, соғлиқнинг ҳолатига тўғри келишлари зарур. Кун тартибига риоя қилиш, ақлий ва жисмоний ишни алмаштириб туриш, келгуси ишларни тўғри режалаштириш ва уларни амалга ошириш юрак –томир тизиминининг меъёрида ишлашини таъминлайди.

Адабиётлар: 1. Алматов Х.Т. Улғайиш физиологияси. Т.2004 й. 2. Тўхтаев Ф., Жабборов Р., Деҳқонов Ш. Ўсмирлар физиологияси. Самарқанд.2007 й. 3. Содиқов Б.А, Кучкарова Л.С., Қурбонов Ш.Қ. Болалар ва ўсмирлар физиологияси ва гигиенаси. Т.2005 й. 4. Lauralee Sherwood. Fundamentals of Human Phsiology. West Virgina university.2012.

Похожие

Қон айланиш тизими унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Қон айланиш тизими физиологияси

Таянч ҳаракат тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари

Овқат ҳазм қилиш тизими ва унинг ёшга боғлиқ хусусиятлари