Туркистонда рус тилида чиққан дастлабки хусусий газеталар. Туркистонда социал-демократик йўналишдаги матбуотнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши - История - Рефераты

Туркистонда рус тилида чиққан дастлабки хусусий газеталар. Туркистонда социал-демократик йўналишдаги матбуотнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Туркистонда рус тилида чиққан дастлабки хусусий газеталар. Туркистонда социал- демократик йўналишдаги матбуотнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши Режа: 1. Ўлкада хусусий матбуот нашрлари пайдо бўлишининг сабаблари. “Окраина” (1890-1898) газетаси ўлкадаги биринчи хусусий нашр. Хусусий газеталар тармоғини ўсиши. “Закаспийское обозрение”, “Русский Туркестан”, “Асхабад” ва бошқа матбуот нашрлари йўналиши ва мазмуни. 2. Туркистонда ишчилар харакатининг пайдо бўлиши. Ўлкада “Искра”, “Вперед”, “Пролетарий”, “Правда” каби марказий большевикча газеталарнинг ҳамда бошқа инқилобий адабиётларнинг тарқалиши. 3. Маҳаллий социал-демократлар нашрларини ташкил этиш борасида кўрилган тадбирлар. “Рабочий”, “Солдатский листок Правда”, “Рабочий листок - Молот” газеталари. “Русский Туркестан”, “Асҳабад”, “Самарқанд” каби хусусий рўзномаларида социал-демократик ғояларни тарғиб қилиш. “Ташкентский рабочий” газетаси (1892 йил) .

XIX асрнинг охирига келиб Туркистонда «Туркестанские ведомости ҳа мда «Туркистон вилоятининг газети»дан таш қ ари расмий ва хусуси й газеталар юзага келади. Ў лкада матбуотнинг тара ққ ий топишига б у ерда XIX асрнинг охирги чорагига келиб хусусий босмахоналарнип пайдо б ў лиши ҳ ам омил б ў лган . Туркистонда 1907—1914 йиллари, гарчи к ў плари тезда ёпилган б ў лса - да, 20 дан зиёд катта-кичик тош ва мих босмахоналар ишлаган. Улард а китоблар билан бирга, хусусий газета ва журналлар ҳ ам босилган. Дастлабки хусусий газета Самар қа ндда рус тилида «Окраина» НОМИ билан 1890 йилда чи қ ди. Му ҳа ррир ва ношири Н. В. Полторанов. У сиёсий, ижтимоий ва адабий газета б ў лган, 1894 йилдан «сиёсий» де ган атама олиб ташланган. Ташкил қи линган йили кундалик, 1891 йилда ҳ афтасига уч марта, 1894 йилга келиб ҳ афтасига икки марта, тугагунча (1898 йил 6 ноябрь, № 107) ҳ афтасига уч мар та чи ққ ан. 1894 йилнинг 1-сонидан 62-сонигача П. Ф. Брейденбах, ундан кейи н С.И. Петухов газета му ҳ аррири б ў лган. Газета та ҳ ририя ти 1894 йил 1 январдан Тошкентга к ў чади ва шундан бошлаб унга С . Петухов ноширлик ҳам қил ади. Газета Самар қ андда нашр этилган т ў р т йиллик муддат ичида унга бепул илова тарзида 25 та ало ҳи да бр н ирра чи қ арилган. Булар орасида «Закаспий ҳ арбий темир й ў ли т ўғ риси да лав ҳа лар», «Туркистон к ў чманчилари», «Илмий масла ҳ атлар мажмуи», «Фаргона водийси», «Искандар ариги» кабилар б ў лган. 1897 йилда н газета телеграмма вара қа ларини илова тарзида чи қ ариб турган. Газе т а са ҳ ифаларида география, тарих, и қт исод, хал қ маорифига оид ма қо лалар босилган. «Окраина»нинг жойлардан хабарлар, мах ф ий хабарлар, тур ли хабарлар, театр та қ ризлари сингари б ў лимлари б ў лган. Та ҳ рир ят Тошкентга к ў чгач, газетада ў лкашунослар Н. Ликошин, Н. Хаников на А. Диваевларнинг ма қо лалари тез-тез босилиб турган. К.Тимаев, Гейер, О. Шкапский, С. Лидский, А. Касаткин, Ю.Якубовский ва Л . Басовалар газетанинг ижодий ходимлари б ў лишган.

«Окраина» газетаси хусусий булгани учун ҳ ам ҳ укуматнинг расми й газеталаридан нисбатан либераллиги билан ажралиб турган. Албатга, «Окраина» ҳ ам Россиянинг бос қ инчилик сиёсатини қў лла б-қ увватлаган. Унинг 1 898 йилги са ҳ ифаларида Тошкент за бт эт илганлигининг 33 йиллиги, Хивага рус қў шинлари кирганлигининг йиллиги муносабати билан бир қ атор материаллар берилиши бунинг далилидир. 1898 йил январидан 1918 йил майигача Ашхобод д а «Асхабад» газ етаси нашр қ илинган. У адабий, сиёсий, тужжорий нашр б ў лган. Газетага узоқ муддат З.Д.Жавров муҳаррирлик қилади. Навбати билан И.В. Любимский, A.M. Дуплицкий, Н. С Иванов, Б. Н, Агапьев, Я. Циркунов, Н.П. Маслов ва бошқалар ҳам муҳаррир бўлишган. Унинг ҳафталик суратли иловаси (1906). Маҳаллий хроника, Россия бўйлаб, хорижий хабарлар, фельетонлар ҳамда матбуот акс-садоси (бошқа газеталардан кўчириб босадиган) каби доимий (бўлимлари бўлган. Кўпрок, Закаспий вилоятининг ҳаётини ёритган. 1905 йилнинг 12 августидан 29 октябригача ички ишлар вазирининг кўрсатмасига биноан, унинг зарарли йўналиши ва натижасиз цензура кураши» туфайли тўхтатиб фўйилган. Газетанинг айрим сонлари ҳукумат томонидан мусодара қилинади (1906 йилнинг 14, 15, 17, 18, 20, 25 январь ҳамда 5 февраль ва 25 март сонлари). 1906 йилнинг 21—26 ноябри оралиғида ҳам «зарарли йўналиши» учун чиқишдан тўхтатилган. Газетанинг муҳаррирлари (Б. Н. Агапьев, П. Я. Циркунов, 3. Д. Жавровлар) ва ходимлари маъмурият томонидан жавобгарликка тортилиб турган. 1917 йили газета февраль тўнтариши ҳақида кўпгина ҳужжатли, фактик материаллар чоп этган. 1918 йил га келиб (1-сонидан 39-сонигача) газетанинг с арлав ҳ аси тагида «социалистик фикр органи» экани қ айд этилади. 40- сонидан бошлаб эса, партиясиз экани маълум қи линади. 1918 йиддаги 87- сонидан газета му ҳ аррирлиги ва ноширлиги бир гуру ҳ журналистларга ў тади. Шундан с ўнг бир сони ч иқ иб т ў хтайди. «Русский Туркестан» ҳ ам хусусий газета б ўли б, 1898 йилдан 1907 йилгача нашр қил инган. Му ҳ аррири дастлаб И. И. Гейер, кейин А.А.

Сморгунер, И. Касперович, Н.Н. Касьянов, М . Б. Морозов, АБ. Борейша, АВ.Хуцашлар н авбати билан газетани бош қа ришган. Унинг иловаси 1899 йилда «Русский Туркестан» номида мажмуа сифатида нашр қили нган. Газетанинг 1-сони 1898 йил 25 сентябрда чи ққ ан. Унинг са ҳи фаларида ў лкашунослик б ў йича ма қо лалар, Туркистон ва Еттисув ша ҳ арларини ў рганишга ба ғ ишланган корреспонденциялар, ма ҳ аллий хабарлар, театр- муси қа та қ ризлари, ф ельетонлар босилган. 1899 йил 4 сентябрда А.А. Сморгунер ў лдирилгач, газета 1 октябргача чи қ маган. Шундан с ў нг унинг ноширлиги журналист х одимлар жамоаси қў лига ў тади. 1905 йил декабрида газетага большевик М.В. Морозов му ҳ аррир б ў лгач, унинг й ў налиши большевистик ру ҳ олади. Ҳ укумат томонидан бир неча бор т ў хтатилган, му ҳ аррирлари масъулиятга ортилган, газета номини ў згартириб («Вперед») чи қи шга мажбур б ў лган. Т аъ қ иб ва тазйи қл ар туфайли газета 1907 йилга келиб чи қи шдан т ў хтайди. Расмий нашрлар ичида «Закаспийское обозрение» газетаси анча ва қт ч и қ иб турган. Газета 1895—1913 йиллар орали ғ ида Ашхободда нашр этилг ан. Сиёси й, милли й, савдо-саноат ва адабий нашр б ў лган. Дастлаб ҳа фтасига уч м арта, 1897 йилдан кундалик б ў либ чи ққ ан. 1896 йилдан 1913 йилгача К. М. Фёдоров муҳаррир бўлган. Бу давр оралиғида турли вакиллар К. Михайлович, М. П. Краснов, А. А. Рясанцев, А. К. Вальц, А. Бугаев ва бошқалар ҳам муҳаррир бўлиб туришган. “Закаспийское обозрение”нинг ҳам турли кўринишларда иловалари бўлган 1903-1910 йилларда русчага таржимаси билан суратли «Межумин- Матран-Баҳри-Хазар» номида форсча газета унга илова тарзида нашр қилинган. 1904 йилда газетанинг эрталабки ва кечки сонлари чиқарилган. 1904 йил 1 мартдан бошлаб яна кунига бир мартадан босиладиган бўлади. 1899 йилнинг 1 июнидан 1900 йилнинг 24 октябригача газетанинг Самарканд шаҳри ва Самарқанд вилояти учун иккинчи нашри чиқарилган. Бунда асосий нашрнинг материаллари мухтасар ҳолда босилган. Газетанинг нашрига 1899 йилнинг 1 январидан 1907 йилгача Ҳарбий вазирликдан ҳар

йилга 3 минг сум миқдорида субсидия ажратилган. Газета ўзининг босмахонасида чоп қилинган. Унда маҳаллий маъмуриятнинг буйруклари, ҳарбий муассасаларнинг фармойишлари, иқтисод ва маданиятга оид мақолалар, бадиий асарлар, дохилий ва хорижий хабарлар босилган. Газетанинг йўналишини, асосан, илгор қарашлар белгилаган. (Газетанинг ўзи 1907 йили шундай деб ёзади: «Биз ҳеч бир партия ёки тўгаракка қўшилмай, мўьтадил илғор қарашларда туришимиз, хуллас, партиялардан ташқарида бўлишимиз керак»), 1896 йилдан 1898 йилгача «Закаспийское обозрение» таҳририятига инглиз-ҳинд газеталаридан кўчирмалар юборилиб турган. Уларни рус тилига таржима қилиш ва босиш учун таҳририятда муҳаррир-цензорлар, фаннинг турли соҳалари бўйича мутахассислар сақланган. (Ҳар ҳолда, бу Россиянинг сиёсий рақиби Англиянинг Шарқдаги босқинчилик ҳаракатини кузатиб турган рус ҳарбийлари томонидан ташкил этилган бўлиши керак). «Закаспийское обозрение» газетасининг босмахонаси 1912 йилнинг 24 октябрида И.И. Александровга ижарага берилади. Бу во қ еадан т ў рт ой ў тгач, газета чи қ ишдан т ў хтайди. Туркистонда XIX асрнинг охирига келиб рус тилида журналлар ҳ ам чи қа рилади. 1896—1897 йиллари «Среднеазиатский вестник» ( Ў рта Осиё ахбори) номли ойлик илмий-адабий журнал чи ққ ан. Му ҳ аррир ва ношири Е. Т. Смирнов. Журналнинг ма қ сади Ў рта Осиё ва унинг атрофидаги мамлакатлар т ўғ рисида турли илмий-оммабоп материаллар ёритиб бориш. Титул вара ғ ида журналда иштирок этиши кутилган олимларнингр ў йхати келтирилган. Булар: М. С. Андреев, В. В. Бартольд, М. И. Бродовский, И. П. Васильев, Н. А. Дингелыитедт, А. А. Диваев, Н. Н. Касьянов, Н. С. Ликошин, М. А. Миропиев, В. П. Наливкин, Ф. Ошанин, Н. П. Остроумов, К. М. Обручев, Н. Ф. Петровский I Кошгардаги консул), И. Т. Паславский, В. Ф. Пегасьев, А. Д. Пулло, I Г. Смирнов, Н. К. Смирнов, М. А. Терентьев, Г. В. Тарновский, К А. Тимаев, О. А. Шкапский ва ру ҳо ний В. А. Яковлев.

Дар ҳ а қ и қа т, р ў йхатда к ў рсатилган олимларнинг асарлари журналда босилиб турган. Журнал илмий-адабий б ў лган. Буни унинг мундари жаси ҳ ам тасдикдайди. Журнал қ андай материаллар чоп қи лганини тасаввур қ илиш учун унинг 2 сони мундарижасини к ў здан кечириш кифоя. 1896 й ил март ойида чи ққ ан биринчи сонининг мундарижаси: 1. Г. Тарновский. Кофиристон ва кофирлар; 2. Н. Дингельштедт. Сирли дунё ( ҳо зирги м усулмонлар); 3. Ет. Степной. Тогда. Повесть (Тошкент ҳ аётидан); 4. S . Ўз йў лини тополмай. (Чизгилар); 5. Ма ҳ аллий шар ҳл ар; 6. Библиография; / Илова. Туркистон археология ҳ аваскорлари т ў гарагининг баённомаси. Айрим тадқиқотчилар «Среднеазиатский вестник» журналининг январь ва февраль ойлари материаллари «Средняя Азия» номида илмий-адабий альманах (мажмуа) тарзида нашр қилинган дейишади. Мажмуада ёзилишича, унинг мақсади қуйидагича: «Кам маълум бўлган ҳамда кўп жиҳатлардан ўзига хос бўлган мамлакат — Ўрта Осиё ҳақидаги янги маълумотларни тўплаш ва илгаридан мавжуд бўлганларини имкони борича кенгайтириш». Альманахнинг биринчи қисмидан А. Диваев, М. Бродовский ва Н. Ликошин ва бошқа муаллифларнинг мақолалари жой олган. Иккинчи қисмида 1896 йилга тузилган тақвим берилган. Туркистон генерал-губернатори С. Духовскойнингташаббуси билан 1898 —1899 йиллари «Материалы по мусульманству» (мусулмончиликка доир материаллар) мажмуаси чоп қилинган. Духовской панисломизм ҳаракатидан хавфсирагани учун ислом дини, фиқҳ, умуман, мусулмончиликка оид барча маълумотларни ўрганиш керак, деб ҳисоблаган. Дукчи эшон воқеаси уни шундай йўл тутишга мажбур қилган. Унинг фикрича, мусулмончилик асосларини чуқур ўрганиш йўли билангина панисломизмга муваффақиятли қарши курашиш мумкин. Мажмуанинг икки йилда 5 китоби чиққан. 2- мажмуага қўшимчалар ҳам алоҳида китоб шаклида босилган. Нашрнинг ҳар бири алоҳида масалага бағишланган. Биринчи нашр бундан мустасно бўлиб, у йиғма характерга эга. Илк мажмуада мусулмон руҳонийлари ҳамда диний

муассасаларнинг аҳволи ва фаолиятига қисқача шарҳ берилган. Мажмуа В. Наливкин, Г. Усов, М. Вирский ва таржимонлар | . Лапин, В. Вяткиндан иборат ҳ айъат томонидан тузилган. 2- мажмуада: I Г. Смирнов. Туркистонда дарвишлик. 2- мажмуага қў шимчада: Жазойир дарвишларининг беш қо идаси. Француз тилидан таржима . 3- мажмуада: Н. Маллицкий. Эшонлар ва суфизм. 4-мажмуада: В.И.Яровой-Раевский. Жи ҳо д ёки ғ азовот. 5- мажмуада: Макка ва Мадинага зиёрат (хдж). 6-мажмуада: Аф ғ онистон амири Абдура ҳ монхоннинг ҳ ижрий 1304 (1886) йилда Кобул ша ҳ рида нашр қи лингаи рисоласи. Форс тилидан Яковлев ва Н. Маллицкийлар таржимаси. Дастлабки 5 нашр «Мусулмончиликка до и р материаллар т ў плами» номи билан Санкт-Петербургда чоп қил инган. 1907 йил 1 октябрдан рус тилида Туркистоннинг биринчи ҳ ажвий журнали «Туркестанский скорпион» (Туркистон чаёни) нашр қи лина бошлайди. Му ҳ аррири Н.В. Тугарина. Жами 9 сони босилган. 1910—1911 йилларда Тошкент шахрида рус тилида «Средняя Азия» деган илмий-адабий журнал чи ққ ан. Му ҳ аррири — A . JI . Кирснер. Дастлабки йилги 5 сонидан 8 - сонигача му ҳ аррир ў рнига журналист Е.Ф.Баранов имзо чеккан. Журналнинг икки йилда 22 китоби нашр қи линган. Б ў лимлари: тарих, география, этнография, мусулмончилик, и қт исод, ижтимоий ҳ аёт, бадиий адабиёт, библиография ва эълонлар. 1911 йил 18 майда «Туркестанский кара-курт» деган ҳ ажвий журналнинг биринчи сони чи қ ди. Унинг му ҳ аррири JI . B . Будкевич. Жами 8 сони чи ққ ан. Унда ёзилишича, са ҳ ифаларида ҳ ажвий-юмористик бадиий асарлар, оригинал ва таржима асарлари, ҳ азиллар, лат ифалар, сиёсий ва м аҳа ллий мавзуларга до и р карикатуралар босилади.

Адабиётлар рўйхати: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари -Т.: Ўзбекистон, 1997. - 326 2. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2002. 3. Эрназаров Т., Акбаров А.. История печати Туркестана -Т.: Ўқитувчи, 1976. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг кўп жилдлик асарлар тўплами. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Матбуот ва ОАв ходимларига” йўлллаган табриклари матнлари 6. Абдуазизова Н. Миллий журналистика тарихи. – Т.:Шарқ, 2008 Дўстқораев Б.Ўзбекистон журналистикаси тарихи.- Т.:2009 Авшарова М.П. Русская периодическая печать в Туркестане(1870-1917. )Т.: 1960 7.Жалолов А., Ўзганбоев Х. Ўзбек маърифатпарварлик адабиётининг тараққиётида вақтли матбуотнинг роли.-Т.: ФАН, 1993. «Исмоил Гаспиринский ва Туркистон».- Т.: Шарқ, 2005. 8. Зиё Саид. Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар. С. -Т.: Ўздавнашр, 1927. 9.Орифжонов Э.Қ. Чор Россиясининг Туркистондаги мустамлакачилик сиёсати ва унинг оқибатлари. Т.: 1995.

Похожие

Туркистонда даврий матбуотнинг пайдо бўлиши

Туркистонда ўзбек тилида чиққан хусусий жадид газеталари

Туркистонда рус аҳолисини кўпайтириш бўйича кўрилган чоралар

Антропогенез одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Чоризмнинг туркистонда маориф, фан ва маданият соҳасидаги сиёсати. Жадидларнинг маорифдаги мустамлакачиликка қарши фаолияти