Антропогенез одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Антропогенез одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

138 KB

www.arxiv.uz Антропогенез одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши Режа: 1. Илмий адабиётларда одамзо д нинг пайдо бўлиши муаммоси масаласида олиб борилган тадқиқотлар жараёни босқичлари. 2. Ўзбекистон ҳ удудида "онгли одам"нинг пайдо бўлиши ва Фергантроп муаммоси. 3. Ибтидоий одамлар маданияти ҳақида маълумот берувчи ёдгорликлар . 4. Антропогенез жараёнининг тугалланиши. 5. Онгли одам ва ирқларнинг пайдо бўлиши жараёнларини англатиш, ирқларнинг пайдо бўлиш жараёнини тавсифлаш. Онгли одамнинг пайдо бўлиш жараёни

www.arxiv.uz Одамзоднинг пайдо бўлиши муаммоси биргина биология фанининг вазифаси бўлмай, балки бу жумбоқ айни вақтда археология ва антропология фанининг ҳам вазифасидир. Бу муаммони илмий ва илоҳий ечими мавжуд. Якка худоликни жорий этган барча жаҳон диний таълимотларида одамзоднинг яратилиши илоҳиёт билан боғланади. Масалан, "Библия"да одамзо д худо томонидан бундан 7 минг йил бурун "қизил лой"дан яратилди дейилади. Қур ъ они Каримда эса одамнинг лойдан яратилганлиги ва Оллоҳнинг иродаси билан унга жон киритилгани ҳақида та ъ кидланади. Ҳ атто зардуштийлик динида ҳ ам шунга ўхшаш ривоят ҳикоя қилинади. Одамзо д нинг биринчи вакиллари сифатида "Библия"да Адам ва Е ва, Қур ъ они Каримда Одам Ато ва Момо Ҳаво, зардуштийлик динида эса Ийши номлари келтирилган. Одамнинг пайдо бўлиши ҳақида олимлар ўртасида ҳар хил қарашлар мавжуд. Масалан, Оврўпалик олимлардан О.Сенглер “одамзоднинг энг қадимги аждодларини биз билмаймиз, одам ҳамма вақт ҳозиргидек эди”, дейди. У билан ҳамфикр Кнейшмид эса одамнинг онги бўлганини айтади. Тибетликларнинг тасаввурида тоғ алвастисининг маймунлар билан жинсий алоқа қилганликлари натижасида тибетликлар пайдо бўлган эмиш. Одамзоднинг пайдо бўлиши ҳақида шунга ўхшаш ривоятлар, айниқса инсоният тарихида якка худоликни жорий этиш динларнинг пайдо бўлишига қадар кўпгина халқлар оғзаки ижодиётида мавжуд эди. Одамнинг пайдо бўлиш масаласида фан оламининг ўз йў налишлари бор. Олимлар одамнинг пайдо бўлиш муаммоси билан қадимдан шуғулланишган. Масалан, юнон олими Арасту табиатни бир карвонга ўхшатиб, одамзод қуйидан юқорига, оддийдан мураккабга, ҳайвонот оламидан одамзо д дунёсига ўсиб чиқди, деган фикрни олға сурган. У ҳайвонот билан одам ўртасида "маймун"ни жойлаштирди. Ўрта асрларда бу масалада ғайридиний фикр билдирганлар оловга ташланди. Масалан , файласуф Лючило Ванинининг (Италия) тақдири шундай тугаган эди. Швед олими Карл Линней одамзоднинг келиб чиқишини ҳайвон билан боғлайди,

www.arxiv.uz аммо у инсондаги онглилик Оллоҳнинг каромати эди, дейди. XVIII асрнинг охирида Же й мс Манбодда биринчи бўлиб одамнинг энг олий типдаги одамсимон "маймун"дан тарқа ла ди, деган ғояни олға суради. Манбодданинг замондошлари олий типдаги "маймун" сифатида орангутангни тушундилар. "Маймун"ларнинг одамга айланишида меҳнатнинг роли катта эканлиги таъкидланди. Аммо улар орангутанг меҳнат қилса ҳам , ундан ҳеч қачон одам пайдо бўлмаслигини тушунадилар. Одамзоднинг энг олий типдаги маймунсимон аждодлар билан боғлиқлиги ҳақида илмий ғоя Чарлз Дарвинга насиб этди. Ч.Дарвиннинг бундай хулосага келишига қадар Оврўпада қатор илмий кашфиётлар қилинган эди. 1848 йилда испаниялик ишчилар Гибралтар қоясида портлатиш вақтида энг қадимги одамнинг пастки жағсиз калла суягини топдилар. 1956 йилда эса Германиянинг Неандертал водийсида Фелдгофер ғорини тозалаш вақтида Гибралтар топилмасига замондош одам бош суягининг қопқоғи ва унинг бошқа суяклари топилди. Олимлар уларнинг мия суягининг ҳажмини ўлчаганда у 1400 куб сантиметрга яқин бўлиб, онгли одам бош суягига ўхшаб кетарди. Бу икки топилма жаҳон тарихига неандертал одам номи билан киритилди. Олимлар неандерта л яшаган даврни 100–40 минг йил билан белгила ган лар. 1856 йилда француз палеонтологи Ларте Австриянинг Юқори Гранна деган жойида ер тарихининг Миоцен ётқизиқларидан (бундан 5 – 12 млн йил бурун) энг олий типдаги одамсимон "маймун"нинг учта тиши билан пастки жағини топди. Унга олимлар дриопитек (дарахтда юрувчи "маймун") деб ном беришди. Ҳозирги вақтда дунёнинг ҳар хил жойларидан дриопитекларнинг 10 дан ортиқ хиллари топилди. Лекин улар Австрия дриопитекидан фарқли бўлиб, уларнинг айримлари олимлар хулосасига кўра шимпанзе, гиббон, орангутанг, горилла каби ҳозирги замон маймунларининг аждодлари эди. Австрия топилмаси Ч.Дарвин томонидан синчиклаб ўрганилди ва унинг тишларида одамзод тишларига хос белгилар борлиги исботланди. Ч.Дарвин

www.arxiv.uz бу одамсимон "маймун" дриопитекда одамзоднинг аждодини кўра билди. У яратган таълимотга кўра бошқа дриопитеклардан одамзод аждодининг тарқалиши мумкин эмас. Дарвин дриопитеки аллақачон ўлиб кетган. Ундан қолган из сўнгги авлод эди. Бошқа дриопитеклардан одамзоднинг илк аждодлари пайдо бўлганидек, ҳозирги замон маймунларидан ҳам ҳеч қандай одам тарқалмаган. Одамнинг пайдо бўлиши ҳақидаги эволюцион назарияда Австрия дриопитеки билан неандертал одами ўртасида албатта ибтидоий аждодларимизнинг оралиқ вакиллари бўлиши муқаррарлиги таъкидланган. 1926 йили Гибралтар қояси районидаги ғордан яна ибтидоий одам суяклари ва тош қуроллари билан бирга иккита неандертал одам скелети 1924 йили Қримдаги Кийиккабо ғорида топилди. 1938 йилда шунга ўхшаш топилмани Ўзбекистоннинг Тешиктош ғоридан қазиб олдилар. Ҳозирги кунда бундай топилмалар дунёнинг 50дан ортиқ нуқталаридан топилган. Неандертал типидаги бу аждодларимиз бош суягининг ҳажми 1300-1400 куб сантиметрдир. Одатда, росмана одам бош суягининг ҳажми 1400-2000 куб сантиметрдан ошмайди. 1890 йилнинг ноябрида голландиялик олим Эвгений Дюбуа Индонезияга қарашли Ява оролида Кедунг-Броус дарёси соҳилидаги қатламдан одамнинг пастки жағини топди. 1891–1892 йиллар давомида Ява ороли ҳудудидан яна бир неча одам суяклари , тош қуроллар топилди. Одам бош суягининг ҳажми 900 куб сантиметр экан. Шундай қилиб , дриопитек билан неандертал оралиғидаги биринчи бўғин топилди. Э.Дюбуа Ява ороли топилмаларини синчиклаб ўргангандан сўнг, одамзоднинг бу аждоди болдир суякларининг тузилишига қараганда икки оёқлаб юрган деган хулосага келди ва унга питекантроп (икки оёқлаб юрувчи "маймун" одам) деб ном берди. Питекантроп яшаган давр, олимлар хулосасига кўра, бир миллион йил деб белгиланди. 1924 йилда Жанубий Африкада е р қаърининг Т ио ц ен (бундан 3-4 миллион йил бурун) ётқизиқларидан одамзод илк аждоди яна бир

www.arxiv.uz вакилининг суяк қолдиқлари топилди. Олимлар уни австралопитек ("жануб маймун"и) деб атадилар. Унинг бош суягининг ҳажми 700 куб сантиметр экан. Одатда дриопитекларда био мия ҳажми 600-680 куб сантиметрдан ошмайди. Шундай қилиб, дриопитек билан питекантроп оралиғидаги бўғин ҳам топилди. Олимларнинг хулосасига кўра, австралопитек одамзоднинг ҳайвонлар ("маймун"лар) оламидан одамлар дунёсига ўтиш давридаги биринчи қадам эди. Агар бир дриопитекни энг олий типидаги одамсимон "маймун" десак, астролипитик маймунсимон иккинчи қадам, яъни маймунсимон одамлардан узо қ лашган аждодимиз вакилидир. Унинг олдинги "оёқлари" энди меҳнат қилади, тошни-тошга уриб меҳнат қуро л ларини ясай бошлайди. 1929 йилда Хитой олимлари Пекиндан 60 км жануби-ғарбда жойлашган Чжоукаунян қишлоғи яқинидаги ғорлардан ибтидоий аждодларимизнинг суяк қолдиқларини топдилар. Унга қадар, 1918 йили швед олими Андерсан ҳам бу районда иш олиб борган ва кўпгина қадимги ҳайвонлар суякларини топган эди. Бу зонада дала қидирув ишлари 1936 йилгача давом этди. Натижада 40дан ортиқ одам суяклари, тош қуроллар, ҳайвон суяклари ва олов излари топилди. Олимлар одамзоднинг бу аждодига синантроп (хитой одами) деб ном беришди ва уни яшаган даврини 500-600 минг йил билан белгилашди. Синантроп бош суягининг ҳажми 1100-1200 куб сантиметр эди. Шундай қилиб, питекантроп билан неандертал оралиғидаги бўғин ҳам топилди. Ч.Дарвиннинг одамнинг пайдо бўлиши ҳақидаги эволю ц ион назарияси илмий жиҳатдан тасдиқланди. Жамиятшунос олимлар (Л.Г.Морган, К.Маркс, Ф. Э нгел ь с) таклиф этган ибтидоий тўда даврида ана шу питекантроплар, синантроплар ва неандерталлар яша г а н . Ҳозирги кунда фан неандертал одамнинг 6 хилини билади. Улар милоддан аввал 100–40 минг йиллар оралиғида яшаган. Жисмоний тузилиши жиҳатидан ҳ озирги замон оралиғига жуда яқин бўлган неандертал одамларнинг жағ тишлари

www.arxiv.uz питекантропники сингари бўртиб чиқмаган, аммо уларнинг калта-калта қўллари қўпол бўлиб, пешонаси ҳам бўртиб чиқмаган. 1868 йили Фран ц иянинг Дурдони вилоятидаги Кроманон ғорида 5 та одам кўмилган мозор очилди. Кроманон одамларнинг бўйи баланд (180 см гача), бош суягини ҳажми 1590 куб сантиметр, юзлари кенг, қош ости бўртиб чиққан, пешонаси росмана ҳ озирги замон одамларникига ўхшайди. Умуман, улар скелетининг тузилиши ҳ озирги одамлардан фарқ қилмайди. Ғордан кўплаб тош қуроллар ҳам топилди. Олимлар бу топилмани ғор номи билан кроманон одами ни "ақлли одам" деб атадилар. Ҳозирги кунда кроманон типидаги одам қолдиқлари е р куррасининг юз дан ортиқ нуқталаридан топиб ўрганилган. 1959 йилда америкалик олимлар Шарқий Африканинг Олдувей дарасида энг қадимги аждодларимизнинг суяк қолдиқларини топдилар. Бу ерда одам бош суяги билан бирга майда ҳайвон суяклари, тўнғиз ва антилопа суяклари ва тош қуроллари топилди. Олимлар бу мавжудотга зинжантроп деб ном беришди ва унинг яшаган даврини австралопитек билан питекантропни оралиғи деб номлашди. Зинжантропнинг суяк тузилиши ва бош суяги кўп жиҳатдан питекантропга ўхшайди. Аммо зинжантроп топилган геологик қатламнинг санаси 1,5-2 млн йил билан белгиланмокда. Бу эса одамзоднинг меҳнат қила бошлаган илк аждоди питекантропга қадар зинжантроп бўлган деган хулосага олиб келади. Юқорида баён этилган материаллардан келиб чиққан ҳолда қуйидаги хулосага келиш мумкин: Одамзод табиатнинг ажралмас бир бўлаги сифатида, ер тарихининг маълум бир босқичида (миоцен босқичидан) ҳайвонот оламидан ажралиб чиқди. У фанда энг олий типдаги одамсимон "маймун" (дриопитек) деб аталмоқда. Дриопитекларнинг 10га яқин турлари мавжуд бўлиб, аммо уларнинг ҳаммаси одамларнинг аждоди бўлмаган. Инсон фақат Австриядан топилган Дарвеш дриопитекларидан тарқалган.

www.arxiv.uz Аждодларимизнинг ҳайвонот оламидан одамзод дунёсига биринчи қадами австралопитеклар даврида содир бўлди. 1. Одамзоднинг илк аждодлари зинжантроп ва питекантроплар тошни -тошга уриб меҳнат қила бошладилар. Меҳнат одамзодни ҳайвонот оламидан ажратди. 2. Одамзод ўзини нг аждоди – синантроплар даврида оловни кашф этди ва шу туфайли аждодларимиз гўштни оловда чала пиширган ҳолда истеъмол қила бошладилар. Пиширилган гўштни истеъмол қилиш натижасида , у ларнинг фикрларида ўзгариш сезилди ва одамнинг биологик, жисмоний тузилишида ҳ озирги замон одами томон ижобий ўзгаришлар содир бўла бошлади. 3. Кроманон одами замонасига келиб илк аждодларимизнинг биологик, жисмоний тузилиши ҳ озирги замон одамидан фарқ қилмайдиган ҳолатга кирди. Кроманонлар даври уруғчилик жамоасининг бошланиши , биринчи жамоачилик куртагининг туғилишидир. Бу ўзгариш лар нинг барчаси га ўз меҳнати туфайли эришди. Ўрта Осиёда, жумладан Ўзбекистон ҳудудида зинжантропга замондош аждодларимиз яшаган. Ундан кейин яшаган одамзод аждоди питекантроплар бўлиб, улар бундан 1 млн . йил бурун яшаган. Унинг замондоши ҳам Ўрта Осиё ҳудудида ҳозирча учрагани йў қ. Питекантроплардан кейин, яъни бундан 500-600 минг йиллар бурун яшаган одамзоднинг илк излари Хитойдан топилиб, уларни олимлар синантроплар деб аташди. Синантроп топилган маконда (улар ғорларда яшаган) тошдан ишланган меҳнат қуроллари билан биргаликда қалин кул қатлами ҳам топилди. Шунингдек , қалин маданий қатлам ва у қатлам ичида ҳайвон суяклари ҳам учраган. Бу қолдиқлар синантропларнинг ғорда узоқ вақт (бир неча юз минг йилликлар) яшаганлигидан гувоҳлик беради. Синантроплар давридан бошлаб одамзод биринчи бўлиб олов билан танишди ва ундан ўз ҳаёт фаолиятида фойдаланди. Ана шу синантропларга замондош ибтидоий одам аждодининг

www.arxiv.uz излари Ўрта Осиёнинг бир неча жойларида учрайди. Бу давр аждодлари ҳали тўда-тўда бўлиб яшаганлар. Улар табиат иқлимининг совиб, айрим туманларни музликлар қоплаган, айрим туманларда эса тўхтовсиз ёмғирлар ёға бошлаган замонда яшаганлар. Бу давр ибтидоий тўда даврининг ўрта босқичи – ашел даврига тўғри келади. Синантроплар даврида ибтидоий аждодларимиз асосан ғорларда яшаганлар. Уларнинг кундалик тирикчилиги ёввойи дарахтларнинг мевалари, айрим ўсимликларнинг илдизлари эди. Улар биргалашиб йирик ҳайвонларни ов қилганлар. Бироқ ов ўлжаси ҳисобига кун кечириш синантроп замондошлари учун жуда оғир кечган. Шунинг учун бўлса керак, улар қурт- қумурсқа ва майда кемирувчи жониворларни ҳам истеъмол қилишга мажбур бўлганлар. Бу давр одамларининг меҳнат қуроллари асосан тошдан, йирик ов ҳайвонларининг суяк ва шохларидан ҳамда қаттиқ дарахт шохларидан ясалган. Афсуски, замоннинг зайли билан бизгача у қуроллардан фақат тошдан ясалгани е тиб келган. Бу тош ўрганилган ва улар биринчи бор топилган макон номи билан ашел қуроллари деб аталган. Ашел типидаги қуроллар дастлаб Фран ц ияда топилди. Улар ясси тухумсимон қилиб ишланган, учли, найзасимон, қарама-қарши томонлари эса йў ғонроқ тухумсимон бўлиб, олимлар бу қуролга қўл болтаси ёки қўл чўқмори деб ном беришди. Ана шу қурол ёрдамида ибтидоий аждодларимиз йирик ҳайвонлар ни ов қилганлар, ўсимлик илдизларини ковлаб е йиш учун бирор нарса тайёрлаганлар, ўлжа бўлган ҳайвон гўштини майдалаган лар ва тери си ни шилганлар, дарахт шохларини кесиб, улардан қуроллар ясаганлар. Археолог ва геологларнинг ҳисобига кўра, ашел даври бир миллион йил бурун бошланиб, милоддан ав. 200-100 минг йилларгача давом этган. Бу давр табиий-географик муҳити Ўрта Осиё шароитида, геологларнинг ҳисобига кўра, табиатнинг ёзи иссиқ ва қуруқ, қиши совуқ, ёғингарчилик кам бўлган даврга тўғри келади. Ана шу шароитда Ўрта Осиёнинг ҳозирги чўл ва

www.arxiv.uz даштлари ландшафти расмийлашди ҳамда шу ландшафтга хос ҳайвонот олами ва ўсимликлар дунёси шаклланди. Ашел даврининг охирги босқичига келиб, ҳаво кескин совийди. Оврўпанинг шимолий минтақаларини музликлар қоплайди. Ўрта Осиё эса, асосан унинг тоғли зоналарида музликлар ҳосил бўлиб, дарёлар оқимида ўзгаришлар юз беради ва янгидан-янги дарёларни шаклланишига олиб келади. Ўрта Осиё музликлари воҳаларни қоплаган бўлиб, улар асосан тоғли вилоятлар дарасида таркиб топади. Ўрта Осиё пасттекисликларида эса ёмғирлар узлуксиз ёғиб, ҳавонинг гоҳ совиши, гоҳ илиши кузатилади ва улар билан боғлиқ ҳолда ўсимликлар дунёсида ҳам ўзгаришлар минтақанинг бу қисмида юз беради. Қалин ўрмонлар ўрнини чўл минтақасига хос ўсимликлар эгаллайди. Ўрта Осиё шароитида рўй берган бу ўзгаришлар минтақанинг айрим туманларида илк аждодларимизнинг манзилгоҳлари Фарғона водийсининг Сўх районидаги Селунғур ғоридан ва Тошкент вилоятининг Ангрен шаҳри яқинидаги Кўлбулоқ маконидан топиб ўрганилди. Селунғур ғори 1958 йили академик А.П.Окладников томонидан топиб ўрганилган. Олим у е рда археологик қазилмалар ўтказиб, топилган тош қуролларга қараб, ғор юқори палеолит даврида, яъни бундан 40-30 минг йил бурун ибтидоий одамлар томонидан ўзлаштир ил ган деган хулосага келади. Аммо , 1980 йилдан бошлаб А.П.Окладниковнинг шогирди, ўзбек археологи, Ўзбекистон Фанлар Академиясининг мухбир аъзоси У.Исмоилов ғорни қайта ўргана бошлади. У.Исмоилов ғорнинг бир неча жойида қазилмалар ўтказиб, тошдан ишланган жуда бой меҳнат қуроллари ва ҳайвон суякларини топди. Олим Селунғурда яшаган аждодларимиз ғорни қадимги тош даврининг юқори палеолит босқичида эмас, балки ашел даврининг босқичида ўзлаштирганликларини исботлади. Селенғур ғори тарихимиз учун бениҳоят муҳим ёдгорлик. Бу маконда аждодларимизнинг суяк қолдиқлари ҳам топилди. Антрополог олимлар Селенғур суяк қолдиқларининг синантропларга замондош эканлигини айтмоқдалар. Селенғурнинг асосий тадқиқотчиси У.Исмоилов эса ғор материалларини қайтадан ўрганиб,

www.arxiv.uz уларнинг ёши яқин бир млн. йил атрофида бўлиши керак, деган хулосага келди. Селенғур ғоридан одамнинг қолдиқлари Фарғона водийсидан топилгани учун, унга "Фергантроп", яъни "Фарғона одами" деган шартли ном бериш таклиф қилинмоқда. Селенғурдаги илмий изланишлар ва у ердан топилган одам ер юзида одамнинг пайдо бўлиши муаммоси ечимига қўшилган улкан ҳисса бўлиб, эндиликда Ўрта Осиё ҳудудида одамзод илк бор пайдо бўлган минтақалар қаторига кирди. Ашел даврининг сўнгги босқичида, тахминан бундан 200 минг йиллар бурун қадимги аждодларимиз Кўлбулоқ яқинидан ўзларига қароргоҳ топганлар. Кўлбулоқ қароргоҳи Ангрен шаҳридан 10-12 км ғарбда бўлиб, шу ном билан аталган булоқ суви ёқасида жойлашган. Ёдгорликда бир неча юз минг йиллар давомида ибтидоий аждодларимиз яшаганлар. Кўлбулоқ манзилгоҳи 1862 йилда топилди ва 1963 йилдан бошлаб бу ерда ўзбек археологи М.Р.Қосимов изланишлар олиб борди. Ёдгорликни қазиш жараёнида унинг қадимги тош даврининг деярли барча босқичларига (ашел, мустье, юқори палеолит) тегишли эканлиги исботланди. Кўлбулоқда одам қолдиқлари топилмаган, аммо тош қуроллар ва ҳайвон суяклари беҳисоб. М.Р.Қосимовнинг фикрига кўра, Кўлбулоқнинг қуйи қатлами ашел даврининг сўнгги босқичига тегишлидир. Ушбу ёдгорлик бутун Ўрта Осиё қадимги тош (палеолит) даври ёдгорликлари учун археологик даврий тизим берди. Юқорида баён этилган далилларга асосланган ҳолда қуйидаги хулосага келиш мумкин. Ўрта Осиё, жумладан Фарғона водийси ўзининг табиий иқлим шароитида ва экологик имкониятларига кўра, ибтидоий тўда даврининг ўрта босқичи – ашел давридан бошлаб энг қадимги аждодларимизнинг эътиборини ўзига тортган ва бу минтақадаги Селенғур ғорида синантропларнинг замондошлари илк бор макон топган. Бу макондан одам суяк қолдиқлари топилди. Бу воқеа Ўрта Осиёни одамнинг пайдо бўлиш минтақалари туркумига киритди.

www.arxiv.uz Селенғур топилмаси жуда ёмон сақланган. Аммо академик В.П.Алексеев ва профессор Т.К.Хўжа е влар фикрига кўра, бу е рдан топилган одам бош суяги қопқоғининг морфологик тузилиши унинг жуда қадимий ва ғордан топилган бошқа кимёвий далиллар билан замондош эканлигини инкор этмайди. Ушбу топилма ўз аҳамияти билан Ўрта Осиё ҳамда Ўрта Шарқ минтақасида тенгсиз кашфиёт ҳисобланади. Шунинг учун ўзбек археологлари ва антропологлари уни "фергантроплар", яъни "Фарғона одамлари" деб атамоқдалар. У одамнинг пайдо бўлиши шажарасида питекантроп билан неандертал одамнинг оралиғидаги бўғинни тўлдиради. Ибтидоий тўда даврининг сўнгги босқичи археология фани даврий тизимида мустье даврига тўғри келади. Бу даврда яшаган аждодларимиз эса одамнинг пайдо бўлиши шажарасида неандертал одами номи билан фанга кирган. Неандерталлар даврида ибтидоий аждодларимиз е р юзининг қатор минтақалар и ни ўзлаштирадилар. Неандерталлар яшаган замонни археолог ва геолог олимлар бундан 100-40 минг йиллар билан белгилайдилар. Ана шу 60 минг йил давомида неандерталларнинг биологик-жисмоний тузилишида кескин ўзгаришлар юз берди. Агар бундан 100 минг йил бурунги неандерталларни тасаввур этадиган бўлсак, улар ҳали паст бўйли, пешона си ва пастки жағи деярли йў қ, икки озиқ тиши бўртиб чиққан, қўл панжалари калта ва йў ғон, болдир суяклари бир оз эгри бўлганлиги учун тик туриб юра олмаган. Бундан 40 минг йил бурун яшаган неандерталлар эса кўп жиҳатдан деярли ҳ озирги замон одамларига яқин бўлган. Уларнинг орасида баланд бўйлилари учрайди. Пешона с и ва пастки жағи шаклланган. Икки озиқ тишлари бошқа тишлардан ажралиб турсада , ташқарига бўртиб чиқмаган. Оёқлари тик ва бели тўғри. Не а ндерталларнинг биологик тузилишида ги бу кескин ўзгаришлар, албатта уларнинг пиширилган гўштни кўпроқ истеъмол қилишга ўтганлиги натижасидир. Ўрта Осиёда неандерталлар даврига оид биринчи ёдгорлик 1938 йилда А.П.Окладников томонидан Бойсун тоғининг Тешиктош деб аталган ғоридан

www.arxiv.uz топиб ўрганилди. Ҳозирги кунда неандертал замондошлари яшаган маконлар Ўрта Осиёда 50дан ортиқ жойдан топилган. Ўзбекистонда улар Тошкент вилоятининг Обираҳмат, Хўжакент, Палтов номли унгур ва ғорларида, Кўлбулоқ деб аталган қадимги булоқ ёқасида Самарқанд вилоятининг Қўтирбулоқ, Зирабулоқ, Хўжамазғин деб номланган булоқ ёқасида, Бухоро вилоятидаги Қизил Нурота, Самарқанддан Китобга олиб борувчи Тахттокарача довонида жойлашган Омонқўтон ғорида, Навоий вилоятидаги Учтутда топиб ўрганилди. Мустье даври ёдгорликлари қўшни Тожикистонда (Қорабура, Жарқўтон) ва Қирғизистонда ҳам кўплаб топилган. Бу ёдгорликларда ўтказилган археологик қазилмалар вақтида ўша замон одамларининг тошдан ишланган меҳнат қуроллари (қўл-чўқмор, ҳайвон терисини шилишда ишлатиладиган тош "пичоқлар", тош учуруқ ва тош ўзаклар нуклеос) кўплаб топилган. Қазилма жараёнида ҳар хил ҳайвонларнинг суяк парчалари ва шохлари ҳам учраган. Олимлар ана шу топилмаларни ўрганиб, неандерталга замондош аждодларимизни овчилик билан, биринчи галда йирик ҳайвонлар ови билан шуғулланганлари ҳақида хулосага келганлар. Неандерталларнинг кундалик ҳаёти жуда ожиз бўлиб, кундалик ҳаёт кечириш йўлида йиртқич ҳайвонлар билан, табиатнинг изғирин, совуқ иқлими билан доимо кураш олиб боришига тўғри келган. Аждодларимиз ҳали ёввойи ҳайвонлардек гала-гала бўлиб яшаганлар, жамоатчилик куртаги бу даврда шаклланмаган. Никоҳ тизимида тартибсизликлар ҳукмрон бўлган, йирик ҳайвонларни ов қилиш ҳар доим ҳам муваффақиятли бўлавермаган. Неандерталлар ҳам тез югурувчи кичик ҳайвонларни ов қилишга одатланмаганлар. Чунки бу замонда узоқдаги тезкор ҳайвонларни нишонга олувчи қуроллар кашф этилмаган. Ҳатто дара ва кўллардаги балиқларни тутиш учун зарур тош найза ва тош қармоқлар ҳам йўқ эди. Ана шундай оғир ҳаёт кечирган аждодларимиз олдида яшаш учун ягона чора – йирик ҳайвонларни ов қилиш ва ёввойи дарахтларнинг меваларини ҳамда айрим ўсимликларнинг илдизларини ковлаб истеъмол қилишдан иборат эди.

www.arxiv.uz Ўрта Осиё, жумладан, Ўзбекистонда топилган мустье даври ёдгорликлари орасида Тешиктош ғори алоҳида аҳамият касб этади. Тешиктошда ўтказилган археологик қазилмалар вақтида кўпгина археологик ашёвий далиллар билан биргаликда ғор деворидан 9 яшар боланинг мозори топилди. Чуқурча қазилиб, бола скелети унга чалқанчасига ётқизилган. Бола мозорининг атрофи ҳайвон шохлари билан ўралган. Шохларнинг деярли ҳаммаси ўша замонда Бойсун тоғи дараларида яшаган тоғ қўчқори ва Бухоро буғуси шохлари бўлиб чиқди. Ғорда қалин кул қатлами бор. Кул қатлами орасида ва ғордаги маданий қатламда турли ҳайвон суякларининг парчалари учрайди. Юқорида эслаб ўтилганидек, неандертал одамларнинг асосий машғулоти ҳайвон ови бўлган. Ов тешиктошликлар ҳаётида муҳим рол ўйнаган. Шунинг учун бўлса керак, тешиктошликлар ўз болаларининг мозорларини ўзлари учун муқаддас бўлган (одатда, қадимги аждодларимиз ҳаёт манбаи бўлиб хизмат қилган ҳайвонларни муқаддас ҳисоблаб, уларга эътиқод қилганлар, кейинроқ уруғ жамоалари тотемлари шаклланишининг асосида ҳам ана шу эътиқод қилинган ҳайвонлар турган) ҳайвон шохлари билан ўраб, "нариги" дунёга кузатганлар. Бу фақат неандерталлар замонасида аста-секин диний тасаввурларнинг қандайдир элементлари пайдо бўлаётганидан далолат беради. А.П.Окладников Тешиктош ғоридан топилган материалларни ҳар томонлама чуқур ўрганиш асосида ушбу ёдгорликнинг ёшини аниқлади ва унинг мустье даврининг илк босқичига тегишли эканлигини исботлади. Тешиктош ғоридан топилган 9 яшар неандертал боланинг мозори жаҳон тарихи ва билогия фанларида буюк кашфиёт бўлди. Чунки жаҳон олимлари орасида яқин кунларга қадар одамнинг пайдо бўлиши илмий назарияси атрофида тортишувлар давом этиб келинарди. Айниқса, одамзоднинг олий ва паст ирқлари бўлиб, олий ирқ вакиллари устидан доимо ҳукмрон бўлмоқлари керак, бу тарих тақозоси деган реакцион ирқчилик ғоясини олға сурган эди. Аслида кишилик тарихида қуйидаги 3 та: европоид,

www.arxiv.uz негроид ва монголоид ирқлари бор. Улар ер куррасининг ҳар хил минтақаларида бир вақтда пайдо бўлган. Уларнинг биронтаси ҳам ўзининг олий ирққа мансублигини исботлай олмайди. Бу – тарихий ҳақиқат. 1938 йилда А.П.Окладниковнинг Тешиктошда қилган кашфиёти фашист мафкурачиларининг бу даъвосини чиппакка чиқаради. Барча миллат ва элатларнинг ўз бошидан қачонлардир неандерталлар босқичини босиб ўтганлиги яна бир бор исботланди. Онгли одам ва ирқларнинг пайдо бўлиши жараёнларини англатиш, ирқларнинг пайдо бўлиш жараёнини тавсифлаш. Онгли одамнинг пайдо бўлиш жараёни Қадимги тош даврининг сўнгги босқичи ибтидоий жамоа тузумини археологик даврлаштиришда юқори палеолит номи билан аталади. Олимларнинг фикрича, бу давр бундан 35–40 минг йиллар олдин бошланиб, милоддан аввалги 12–10 минг йилликкача давом этган. Палеолитнинг мустье босқичи ўз ўрнини унинг юқори палеолит босқичига бўшатиб беради. Ибтидоий тўда даврининг вайроналарида кишилик жамиятининг дастлабки бўғини – ибтидоий жамоа таркиб топади. Ибтидоий тўдадан ибтидоий жамоага ўтишда тошдан меҳнат қуроллари ясаш техникасида, ибтидоий хўжалик шаклларида, ибтидоий одамнинг турмуш тарзида, уларнинг ижтимоий муносабатларида, дунёқарашида, ҳатто одамнинг жисмоний тузилишида ҳам кескин ўзгаришлар юз беради. Масалан, бу давр одамида пешона ва пастки жағ шаклланади. Қош ости бўртмаси йўқолади. Бу давр одамларининг суяклари неандерталларники сингари йирик эмас, қўл, оёқ ҳаракатларида чаққонлик сезилади. Хуллас, ҳозирги одамларнинг жисмоний хусусиятлари уларда тўлиқ аксини топган. Олимлар бу давр одамига ақл- идрокли, онгли одам деб ном бердилар. Антрополог олимларнинг илмий кузатув ишларига кўра, кейинги 35–40 минг йиллар давомида одамзоднинг биологик, жисмоний тузилишида сезиларли ўзгариш бўлмаган.

www.arxiv.uz Юқори палеолитда ҳозирги замон типидаги одамнинг шаклланиши бир вақтнинг ўзида оврўпа, негр ва мўғул башара ирқларининг пайдо бўлишига олиб келди. Шуни алоҳида қайд этиш керакки, одамлар орасидаги ирқий тафовут – бу инсон ҳаёти ва унинг табиати сирларини билиб олиш қобилияти билан боғлиқ бўлмаган иккинчи даражали кўринишдир. Улар бир- бирларидан терисининг ранги, сочи, кўзларининг шакли ва ранги, мускулларнинг катта-кичиклиги, бош суягининг шакли ва бошқа белгиларидан фарқ қилади. Уларнинг барчаси учун питекантроп, синантроп ва неандертал тараққиёт босқичларини ўтиш жоиз бўлган ва одамзоднинг ақл-идрокли одам босқичини уч ирқнинг ҳар бир даврида босиб ўтган. Оврўпа ирқи одамлари фанда кроманон одами номи билан юритилади. Бу тип асосан Оврўпада яшаган. Кроманон одам баланд б ў йли, қоматли, бош суяги ва юзи узунчоқ, терисининг ранги оқ, кўзлари кўк, сочлари сариқ бўлиб, Оврўпонинг мавжуд табиий шароити бу типни ана шундай аломатлар билан шаклланишини таъминлаган. Уни ҳозирги кунда е вропоид деб аташади. Негр ирқи одамларининг бўйи кроманонлардан пастроқ бўлиб, елкаси кенг, болдир суяги узунроқ, тишлари олдинга бўртиб чиққан, пастки жағи унча ривожланмаган. Сочлари жингалак, қизғиш-қора рангда, лаби йўғон бўлган. Бу тип аждодлари асосан Африкада тарқалган. Уларнинг айрим вакиллари юқори палеолитнинг сўнгги босқичида Оврўпанинг баъзи бир пунктларида учрайди. Олимлар бу ҳолатга баҳо бериб, Африка аҳолисининг айримлари Италия орқали Оврўпага, ҳатто Украинага кириб келганлигини қайд қилган. Олимлар улар сочларини жингалак, териларини қизғиш-қора, лаблари ва юқори жағ тишларини бўртиб чиқишини Африканинг иссиғи билан боғлайдилар. М ў ғул ирқи асосан шимолий, марказий ва шар қ ий Осиё учун характерлидир. Бу ирқ вакиллари Красноярскдаги Афантова ғорида, Шимолий ва Жанубий Хитойда топилган. М ў ғул ирқининг шаклланишида Осиёнинг бетўхтов эсиб турувчи из ғ ирин , қуруқ , совуқ шамоли, Марказий

www.arxiv.uz Осиё даштлари ва Якутия ра йо нларидаги узоқ муддатли оппоқ қорлар, умуман, бу минтақанинг табиий-географик шароити муҳим рол ўйнайди. Муғул ирқи вакиллари паст б ў йли, бош суяги юмалоқ бўлган. Улар юзларининг кенг ва қисқа, кўзларининг қисиқ бўлишида кучли изғирин шамоли ва узоқ муддатли оппоқ қор қопламасига тушган қуёш нурларининг акси сабаб бўлган. Ибтидоий жамоа хўжалигининг ривожланишида меҳнат қуролларининг ишлаб чиқариш ва улардан хўжалик юритишда фойдаланиш алоҳида аҳамият касб этади. Меҳнат қуроллари ясашда аввалгидек чақмоқтош, абсидиан ва базальт каби тошлар асосий хом ашё бўлиб қолаверади. Бу соҳадаги асосий ўзгариш тошдан меҳнат қуроллар ясаш техникасида содир бўлади. Масалан, мустье давридаги дисксимон тош ядро (нуклеус, асос) ўрнида, узунчоқ шаклдаги ядро пайдо бўлди. Янги шаклнинг пайдо бўлиши янги типдаги меҳнат қуроллари ва уларни ишлаш техникасидаги ўзгаришлар билан боғлиқ эди. Энди тошдан учирма усули билан эмас, балки йўниш техникаси ёрдамида кескир қиррали узунчоқ тош парчалари (призма шаклидаги) олиниб, улардан пичоқ ва қирғич сифатида (кесувчи ва шилувчи) меҳнат қуроллари ясаладиган бўлди. Тош қуролларининг тури ва вазифа доираси кенгайди, чақмоқтошдан ҳар хил кесувчи, арраловчи, шилувчи, тешувчи меҳнат қуроллари ясаладиган бўлди. Юқори палеолитнинг сўнгги босқичида тош қуроллари орасида чақмоқтошдан ясалган найза учлари, суякдан ясалган кўп тишли гарпунлар пайдо бўлганлиги далолат беради. Тош қуроллар ёрдамида ҳайвонларнинг шох ва суякларидан меҳнат қуроллари ясаш жорий этилди. Суяк билан ишлаш жараёнида биринчи бор тасвирий санъат намуналарини ясаш кашф этилди. Суякдан турли тақинчоқлар ясаш кашф этилди, суяк устига турли расмлар солиш ва суякдан жамоанинг бошлиғи, энг нуфузли аъзоси бўлган оналарни илоҳийлаштиришга қаратилган ҳайкалчаларни ясаш одат тусига кирди.

www.arxiv.uz Қадимги рассом ва ҳайкалтарошлар биринчи навбатда ҳомиладор аёллар расмини чизди ва ҳайкалчасини ясади. Йирик ҳайвонлар расмини чизиб, ов манзараларини тасвирладилар. Шундай қилиб, юқори палеолит даврида ибтидоий тасвирий ва амалий санъат пайдо бўлди. Бу давр хўжалигида овчилик, биринчи навбатда йирик ҳайвонларни ов қилиш алоҳида аҳамият касб этган. Меҳнат қуроллари орасида ўткир учли найзанинг кашф этилиши овдан келадиган кундалик тирикчилик даромадининг кескин даражада кўпайишига олиб келди. Ибтидоий овчиликда аввалгидек йирик ҳайвонларни тик жарликларга ағдариш ёки махсус чуқурликларга ҳайдаш усули кенг қўлланилган. Ҳайвонларни чўқмоқ, найза, санчқи отиш йўли билан ов қилинган. Масалан, Иркутск яқинида юқори палеолит даврига оид Малта қароргоҳидан 400дан ортиқ шимол буғуларининг суяклари топилган. Донецк ҳавзасидаги бошқа бир ёдгорликдан 1000та зубр суяклари топилган. Киев ҳудудидаги Кириллов қароргоҳидан кўплаб мамонт суяклари топилган. Балиқ ови хўжаликда асосий рол ўйнамаса, бу соҳанинг кашф этилиши ибтидоий хўжалик учун катта аҳамият касб этар эди. Юқори палеолит даврининг яна бир хусусияти шуки, ибтидоий одамлар ўзларига яшаш учун доимий кулбалар қуришни кашф этдилар. Уларни ясашда ҳайвон суякларидан ҳам фойдаланишган. Оврўпа ва Сибирда юқори палеолит даврига оид ёдгорликлардан 200га яқин кулба топилган. Улар одатда айлана шаклида бўлиб, уларнинг ўртасида ўчоқ жойлашган.

www.arxiv.uz Адабиётлар рўйхати 1. Толстов С.П. Древний Хорезм. -М., Наука, 1948. 2. Толстов С.П. По древним делтам Окса и Яксарта.- М.,Наука, 1962. 3. Ғуломов Я.Ғ. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. –Т.,Фан, 19 59. 4. Гафуров Б.Г. Таджики. -М., Наука, 1971 г. 5. Итина М.А. Поселение Якке-Парсан-2.// МХЕ, вип. № 6.- М., 1963. 6. Низовя Амудари, Сарикамиш, Узбой.// МХЕ, вип № 3. –М., 1960. 7. Массон В.М. Древнеземледелческая кул ь тура Маргиани.- М.- Л., Наука, 1959. 8. Заднепровский Ю.А. Древнеземледелческая кул ь тура Фергани. // МИА. №118.- М.-Л., 1962. 9. Горбунова Н.Г. Култура Фергани в эпоху раннего железа.- Л., 1963.

Похожие

Туркистонда даврий матбуотнинг пайдо бўлиши

Қадимги юнонистон ва унда синфий жамиятнинг пайдо бўлиши

Туркистонда рус тилида чиққан дастлабки хусусий газеталар. Туркистонда социал-демократик йўналишдаги матбуотнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Марказий Осиёда ибтидоий жамоа тузуми. Ўрта Осиё инсоният цивилизациясининг ўчоқларидан бири

Ўзбекистон - инсон цивилизациясининг қадимги ўчоқларидан бири