Қадимги юнонистон ва унда синфий жамиятнинг пайдо бўлиши

Қадимги юнонистон ва унда синфий жамиятнинг пайдо бўлиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

163 KB

Қадимги юнонистон ва унда синфий жамиятнинг пайдо бўлиши Режа: 1. Қадимги Юнонистон манбалари ва тарихшунослиги. 2. Қадимги Юнонистон табиати ва аҳолиси. 3. Энг қадимги Эгей цивилизацияси. 4. Мил.авв. XI - IX асрларда Юнонистон. 5. Мил.авв. VIII - VI асрларда Юнон полисларининг ривожланиши. 6. VIII - VI асрларда Юнон маданияти.

Қадимги Юнонистон манбалари ва тарихшунослиги. Греция Болқон ярим оролининг жанубий қисми ва унинг атрофидаги оролларни ўз ичига олади. Археологик қазиш ишлари эр.ав. 111 минг йилликдаёқ бу ерда ибтидоий-жамоа муносабатлари бузила бошлаганини кўрсатган. Айрим жойларда синфий жамият ўчоқлари вужудга келиб ривожлана бошлаган. Бу жараён Крит, Лемнос, оролларида бироз олдинроқ, қитъада эса сал кейинроқ юз берган. Грециянинг географик мавқеи қулай бўлгани ҳолда ерининг нисбатан кам унумлиги, бир томондан маҳаллий аҳолини қишлоқ хўжалигида ниҳоятда зўр бериб ишлашга, иккинчидан эса қўшнилар билан халкаро алоқаларни, мол айирбошлашни ривожлантиришга мажбур этган. Бу ҳол ҳунармандчиликни ривожлантиришга мажбур этган, хом-ашё эса етарли бўлган. Майда мулкдорлар ўз мулкларини биргалашиб ҳимоя қилиш, ривожлантириш учун жамоаларга бирлаштирганлар. Жамоаларда синфий табақаланиш жараёнида шаҳар-давлатлар (полислар) пайдо бўлди. Бундай шаҳар- давлатларнинг мавжуд бўлиши қадимги грек қулдорлик жамияти учун характерлидир. Урушлар, қулфурушлардан қуллар сотиб олиш ва камбағаллашиб қолган қабиладошларини қарз эвазига қул қилиб ишлатиш- полисларнинг гражданлари учун қуллик манбаи эди. Синфий кураш натижасида грек полисларининг кўпчиллигида қарз эвазига қул қилиб олиш бекор қилинди. Четда келтирилган қулларнинг меҳнатини эксплуатация қилиш кенг тарқалди, бу эса яққол кўриниб турган ва бизнинг фанимизда антик муносабатлар деб аталган. Қулдорлик муносабатларининг ривожланишига сабаб бўлди. Антик қулдорлик жамияти ва “антик қуллик” деган тушунчалар дарсликларга қулдорлик муносабатларининг энг ривожланган ва соф формасининг Эталони (намунаси) бўлиб кирди. Антик қуллик даставвал Грецияда кенг тарқалди, сўнгра қўшни территорияларга ёйилди. Яқин Шарқда грек-македон истилоларидан кейин қуллик маҳаллий қарамлик формалари билан бирга мавжуд эди.

Қадимги Греция тарихини беш даврга бўлиш мумкин. 1) Эгей ёки Крит-Микена даври (эр.ав. 111-11 минг йилликлар), бу давр уруғдошлик тузумининг бузилиши, айрим районларда илк синфий қулдорлик давлатларининг пайдо бўлиши ва ривожланиши даври бўлиб, у дорийларнинг кўчиб келиши натижасида тамом бўлади. 2) Эр.ав. Х1-1Х асрлардаги Греция - бу давр дорийларнинг истилоларидан кейин ибтидоий жамоа муносабатларининг вақтинчалик қата тикланиши ҳамда ундан кейин антик мулкчилик формаси асосида синфий муносабатларнинг умумгрек ривожланиши давридир. 3) Архаик давр (эр.ав. У111-У1 асрлар) - бундан олдинги даврнинг давоми, антик қулдорлик жамиятининг барқарор бўлиш вақти; 4) Классик давр (эр.ав. У-1У асрлар) - антик полисларда қулдорлик муносабатларининг энг юқори даражада ривож топиши; 5) Эллинизм даври (эр.ав. 1У асрнинг иккинчи ярмидан - эрамизнинг 1 асри ўрталаригача). Бу давр Эрон давлатининг гек-македон истилосига учраганидан кейин Яқин Шарқнинг ерларида қулдорлик жамиятининг янада ривожланишидан иборатдир. Бу давр Эллинизм дунёсининг ғарбий қисми Рим томонидан, Шарқий қисми эса (Фротга қадар) Парфия томонидан забт этилиши билан томомланади. Қадимги дунё миқёсида қадимги Греция маданияти, айниқса, юксак даражага етди. Унда аниқ, табиий ва гуманитар фанлар равнақ топди. Бу ерда фалсафанинг асосий оқимлари пайдо бўлган, тасвирий санъат, адабиёт ва маданиятнинг бошқа соҳалари порлоқ муваффақиятларга эришди. Грек тили ҳозирга қадар илмий атамашуносликда кенг қўлланилмоқда. Исмларнинг кўпчилиги грекчадан олинган. Кўп мақол, эртакларнинг сюжети Грецияга бориб тақалади. Қадимги грек трагедия ва комедиялари ҳозирга қадар ҳам жаҳон саҳнасидан тушмасдан уйналиб келинмоқда. Қадимги Грециянинг маданий мероси ғоятда буюкдир. Манбалар икки асосий бўлимга - ёзма манбаларга ва ашёвий манбаларга бўлинади. Ҳар иккала манбалар ҳам Греция ва Эллинизм

тарихини ўрганиш учун бой материал беради. Ёзма манбалар: Антик тарихчиларнинг асарлари Греция тарихига оид асосий манбалардир. грекларнинг тасаввурига, тарих фан эмас, балки санъатдан ва панд- насиҳатдан иборатдир. Шу сабабли қадимги греклар бошқа фанлар сингари тарихнинг ҳам ўз музаси бор, бу музани Кешо деб аташган. У бошқа музалар билан бир қаторда санъат худоси Аполлон аъёнлари орасида бўлган деб ҳисоблаганлар. Дастлаб Логограф деб аталувчи кишилар одатда ўзлари яшаган шаҳар тарихини ёзганлар. Улар эр.ав. У1 ва У асрда яшаган, улар тарихни афсоналар билан аралаштириб юборганлар. Логограф Гекатей Милетий (эр.ав. У1-У аср бошларида) Грециянинг биринчи географик харитасини чизган. Унинг асаридан парчалар сақланган. Эр.ав. У асрда чинакам тарихий асар яратган ҳақиқий тарихчи Геродотни (эр.ав. 484-425 йй) “Тарихнинг отаси” деб атайдилар. У Осиёнинг ғарбий соҳилидаги Галикарнасс шаҳридан ўблагн. У кўп саёҳат қилган, у шоҳ йўлидан Эроннинг Суза шаҳригача борган. Мисрга саёҳат қилган. Шимолий Қора денгиз даштларига ҳам борган. Герадот ёзган “Тарих” китобининг асосий мазмуни Греция-Эрон урушларини ёритишга бағишланган. Пелопоннес урушига бағишланган тарихнинг муаллифи Фукидид Геродотдан 24 ёш кичик бўлган. Х1Х ва ХХ асрларда ўтказилган археологик тадқиқотлар фан учун Греция тарихининг энг қадимги даврини очиб берди. (Крит-Микена) Бу даврни тадқиқ қилишда инглиз археологи Эванснинг хизматлари катта. У Критда қазиш ишлари олиб бориб, эр.ав. 111-11 минг йилликда мавжуд бўлган ажойиб маданий бойликларни топган. ХХ асрнинг 30-йилларида Грециянинг ғарбидаги Пилос шаҳри ўрнидан бир сарой ковлаб олиниб, ундан “чизиқли” хат билан ёзилган микен ёзувларининг катта архиви топилган. Архаик ва классик Греция, Афина, Олимпия, Дельфа каби шаҳарлар қазиб ўрганилмоқда.

Ҳаваскор археолог Генрих Шлиман машҳур Трояда, сўнгра Микена ва Тиринфда ҳам қазиш ишлари олиб борган. Қора денгиз қирғоқларидаги грек колонияларидаги қадимий шаҳар ўринларида ҳам кўплаб қазиш ишлари олиб борилган. Қадимги Босфор подшолигининг пойтахти, яъни Керчдаги Пантикопей, Тиритака, Мирмекит, Илурат, Кавказ соҳилидаги Фанагория, Ратрей, Горгиппия, Капа шундай шаҳарлар жумласидандир. Нотиқларнинг нутқлари тарихий манба сифатида жуда қимматлидир. Эканомикани ўрганиш учун Лисий ва Демосфеннинг нутқлари муҳим манбалардир. Географ Страбоннинг “География” асари (эр.ав. 1 аср)да тарихга оид қимматли маълумотлар бор. Крит оролида, Греция ҳудудида, Пилос ва Микенада ўтказилган қазувлар вақтида топилган лавҳачалардаги ёзувлар чидиқлихат деб аталувчи махсус хой билан ёзилган.Бу ёзувлар ХХ асрнинг 50-йилларига келиб ўқиб чиқилди. Бу ёзув эр.ав. 11 минг йилликка оид экан. Эр.ав. У111 асрдан бошлаб греклар алифбо ишлашга киришадилар. Бу алифбони финикияликлардан ўзлаштириб олиб, уни бир мунча қайта тузиб чиқдилар. Худди шу вақтда 24 ҳарфдан иборат грек алфавити яратилди. Рус алифбоси ҳам шу алфавитдан келиб чиққан. Ашёвий манбалар: танга-чақалар муҳим тарихий манбадир. Танганинг оғирлиги, металлнинг тозалиги, эканомиканинг юксалиши ёки тушкунлигини кўрсатади. Ундаги ёзувлар ҳам тарихий манбадир. Тангалар савдо-сотиқ даражасининг белгисидир. Грек тангалари санъат асарлари ҳамдир. Археологик манбалар Греция тарихини ўрганиш учун ғоят катта аҳамиятга эга. Грек биноларининг харобалари ҳозиргача сақланиб қолган. Архитектура ёдгорликлари турли қалъа деворларидан, ибодатхоналардан, жамоат бинолари, уй-жой, бозор иморатлари ва бошқалардан иборат. Археологик ёдгорликлар қадим замоннинг қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилиги ҳақида, ковлаб топилган меҳнат қуроллари, устахоналар ва ишхоналарнинг қолдиқлари қимматли маълумотлар беради. Фукудид тарихни кишиларнинг гувоҳликлари асосидагина эмас, ҳужжатли

манбалардан фойдаланиб ёзган. У тарихга биринчи бўлиб объектив ёндошган тарихчидир. Унинг асари ўша даврнинг илмий асаридир. Тарихга хронологик асосда ёндошади. Эр.ав. 1У асрда тарихчи Ксенафонт шуҳрат қозонган ва 120 дан ортиқ асар ёзган. Унинг асосий асарлари - грек давлатларининг тарихи бўлиб, улар “Элленика”, “Анабасис”, “Хўжалик ҳақида трактати” ва “Лакедемон политияси” каби асарлардан иборатдир. Эр.ав. 11 асрда грек тарихчиси Полибий (эр.ав. 200-120 йй) яшаган давр қайғули эди. Македония урушлари ва грециянинг Рим томонидан асоратга солиниши даври эди. У гаров тариқасида Римга олиб кетилган эди. Полибий Ўрта денгиз мамлакатлари тарихини ўз ичига олган “Умумий тарих”ни ёзган, бу китобнинг бир қисмигина бизгача етиб келган. Эр.ав. 1 асрда яшаган тарихчи Диодор Сицилийнинг “Тарихий кутубхона” деб аталувчи жаҳон тарихига оид катта асари бор. Эрамизнинг 46-126 йилларида яшаган ёзувчи Плутарх Греция ва Рим тарихи бўйича қимматли маълумотларни қолдирган. Унинг “Қиёсий биография” асари машҳур грек ва Рим арбоблари ҳаётини ёритиб берган. Гомернинг “Илиада” ва “Одиссея” достонлари тарихий манба сифатида, айниқса, катта аҳамиятга эгадир. Қадимги Греция тарихининг архаик даври Гесиоднинг “Меҳнатлар ва кунлар”, “Теогония” (“Худолар шажараси”) достонларида акс эттирилган. Лирик шоирлар Архилох, Алкей, Сафо Солон, Феогнид, Пиндар, Гарагик шоирлар Эсхил, Софокль ва Европид асарлари тарихий манбалар сифатида классик давр учун жуда мухимдир. Греция Болқон ярим оролининг жанубида ва Кичик Осиёнинг ғарбий соҳилида жойлашган. Греция қирғоқлари ниҳоятда нотекис, паст- баланд бўлиб, унинг ҳамма жойи қирғоққа яқин, бу кемачилик ва балиқчиликка қулай. Македоний, Фракиядаги тоғлар энг баланд тоғлардир. Шимолдаги Паней дарёси бўйлаб кетган Фессалия водийси ва жанубдаги Эвратп дарёси бўйлаб кетган Лакония водийси - Болқон ярим оролининг

жанубида серҳосил тупроққа эга бўлган бирдан-бир катта текисликдир. Греция Болқон ярим оролининг жанубида жойлашган, шимоли тоғлар билан ярим орол билан туташган. Унинг шарқида Эгей денгизи, жанубида Ўрта ер денгизи, ғарбида Иония денгизи жойлашган. Греклар Қора денгизни Понт (денгиз) деб атаган. Мармар денгизини Пропонтида деб аташган. Бу денгизларни Босфор ва Дарданелль (Геллеспонт) бўғозлари боғлаган. Эгей денгизида Болқон ярим ороли яқинида ҳамда Кичик Осиё соҳилида ҳам кўплаб ороллар бор. Эгейнинг шимолида Фасос, жанубий- шарқида Самофракия ва Имберс ороллари бор. Кичик Осиё соҳилларида Спорада ороллари қатор чўзилиб кетган. Бу тўдага Лесбос, Хиос, Самос ва Родос ороллари киради. Болқон ярим оролида Кичик Осиёга қадар чўзилиб кетган. Киклада (доира) деб аталувчи қатор ороллар жойлашган. Парос, Кеос, Делос ороллари шулар жумласидандир. Болқон ярим оролининг жанубида Кифера ороли жойлашган. Аттиканинг шимолий шарқида энг катта орол Эвбея жойлашган. Грециянинг ғарбида Закинф, Кефалления, Итака ва Каркира ороллари бор. Халкида ва Пелопоннес деган йирик ярим ороллар Болқон ярим оролининг таркибига киради. Греция уч қисмга бўлинади: Шимолий Греция, Ўрта Греция ва Жанубий Греция - Пелопоннесга бўлинади. Шимолий Грецияда иккита вилоят: ғарбда йирик тоғли жойдан иборат Эпир вилояти ва Фессалия (Эпирнинг шарқида) вилоятларидан иборат. Шимолий Греция ва рта Греция ўзаро баланд тизма тоғ билан ажралган. Ораларида тоғ дара ёўли Фермопилия бор. Ўрта Греция: Акарнания, Этолия, Фокида, Дорида, Опунт Локридаси, Озоль Локридаси, Беотия, Аттика ва Эвбея ороли вилоятларига бўлинади. Булардан энг каттаси Аттика ва Беотилдир. Пелопоннес: Ўрта Греция билан торгина Истли бўйини орқали боғланган. Ахайя, Элида, Аркадия, Коринф, Арголида, Лакония, мессения

вилоятларидан иборат. Аттика ва Локония вилоятлари Греция тарихида жуда катта роль уйнаганлар. Ахайя, Аркадия вилоятлари қишлоқ хўжалиги районлари бўлган. Грециянинг иқлими субтропикдир. Ёзи унча иссиқ эмас, қиши илиқ, серёмғир. Грецияда деҳқончилик асосан узумчилик ва боғдорчилик ривожланган. Икки водийда дончилик билан шуғулланиш мумкин. Ўсимлик мойи ва вино кўп тайёрланади. Винога сув қўшиб ичилади. Греция қазилма рудаларга бой. Фракияда (шимолда) бой олтин конлари бор эди. Аттикада ва Ўрта Грецияда машҳур кумуш-қўрғошин конлари мавжуд. Мис Эвбей ва Халкида ярим оролидан қазиб олинади. Темир Пелопоннес ва Лакониядан қазиб олинган. Греция қурилиш материалларига асосан оҳактош ва мармарга бой. Парос оролидан оппоқ мармар қазиб олинган. Аттикадан ҳам оқ мармар қазиб олинган. Мармар фақат ҳайкаллар ва безаклар учунгина эмас, иморатлар қурилишига ҳам ишлатилган. Грек ибодатхоналари ва бошқа жамоат бинолари оҳактош, мармардан қурилган. Грециянинг қадимги аҳолиси ҳақида етарли маълумотлар йўқ. Гомер ва грек тарихчилари асарларида тилга олинган энг қадимги аҳолининг салмоқлиси пеластлар қабиласидир. Геродот уларни грекларнинг қариндошлари деб ҳисоблаган. Крит ороли аҳолиси энг қадимги қабила бўлиб, лекин қайси этник группага мансублиги номаълум. Эр.ав. 111 йиллик охирлари археологик маълумотларга кўра ахавликлар Болқон ярим оролининг энг қадимги грек қабилаларидир. Бу қабилалар эрамиздан бурунги 11 минг йиллик мобайнида синфий тузилиш жараёнларини бошидан кечирганлар. Эр.ав. Х11 асрда грек дорий қабилаларининг Болқон ярим оролининг жанубига кўчиши бошланган. Бу қабилалар илк синфий охайя давлатларини тор-мор келтирганлар. Эр.ав. 1 минг йилликда қадимги грек қабилалари қуйидагича таркиб топиб жойлашган. Грециянинг Шимолда Фессалияда ва Ўрта Грецияда Беотияда эолияликлар яшаганлар. Худди шу қабилалар Эгей денгизининг

шимолий қисмидаги оролларни, Лесбос оролини, ҳамда Кичик Осиёнинг шимолий ғарбий соҳилини ишғол қилганлар. Ўрта Грециянинг шарқий қисмидаги Аттикани, Эвбея оролини, Эгей денгизининг Марказий қисмидаги оролларни ионийлар ишғол қилганлар. Ахайяликлар Пелопоннеснинг шимолида ва марказида - Ахайяда ва Аркадияда сақланиб қолганлар. Пелопоннеснинг қолган қисмида - Локония, Мессения, Арголида, Коринф вилояти ва Элмадада дорийлар яшаганлар. Худди шу дорийлар Родос, Крит ва Кисич Осиё соҳилининг жанубий қисмида жойлашиб олганлар. Греклар узоқ вақтгача умумий бир тилга эга бўлмаганлар ва кўпдан-кўп шева-деалектларда сўзлашганлар. Бу деалектлар кўпчилликка баб-баравар тушинарли бўлган. Уч асосий диалект: ионий, эолий, дорий диалектларини ажратиб кўрсатиш керак. Геродот ионий, Фукидид аттика шевасида, ўз асарларини яратганлар. Пиндор ўз гимнларини дорийча диалектда ёзган. Умумий грек койне (умумий) тили фақат эллинизм даврида таркиб топган. Археологик тадқиқотлар Болқон ярим оролининг жануби инсон яшаган энг қадимги масканлардан бири эканлигини кўрсатди. Бу ерда палеолит давридаёқ одам яшаган. Илмий тахминларга кўра эр.ав. У минг йилликдаёқ Критга Кичик Осиёдан кўчманчилар сузиб келишган бўлса керак. Кичик Осиёникига ўхшаш археологик қолдиқлар ва қадимги грек афсоналарининг баъзи маълумотлари шуни кўрсатади. Критни археологик ўрганишни Х1Х асрнинг 90-йилларида Артур Эванс бошлади. У 1900 йилдан бошлаб қадимги Кноссни - энг қадимги Крит ҳокими Минос пойтахтини қазишга киришди. Гомер ҳикоя қилган Троя харобаларини қидириб 1970 йилда Г.Шлиман Кичик Осиёдаги Ҳиссорлик тепасини қазиб бошлади. Бу ердан у грек маданиятига оид энг қадимги манбани топди. Шлимандан кейин иш олиб борган олимлар бу ердан У11-чи қатламдан ҳақиқий трояни топдилар. Эгей маданияти ёдгорликларининг дастлабки археологик

кашфиётлари Микена ва Критда қилинганлиги сабабли бу даврни кўп ҳолларда крит-микена даври деб атайдилар. А.Эванс ХХ аср бошида Кноссдан лойдан ясалган ва устига номаълум ёзувлар ёзилган лавҳачалар топган эди. Критнинг бошқа жойларидан ҳам шундай лавҳачалар топилган. Шунингдек пиктографик ва иерографик тасвирлар чизилган муҳрлар ҳам топилган эди. Пиктографик ва иероглифлар Критда эр.ав. 111 ва 11 минг йилликлар орасида пайдо бўлган деб айтиш мумкин. Улар асосида тахминан эр.ав. ХУ11 асрда бўғин чизиқли хат системаси пайдо бўлган. Эр.ав. ХУ асрдан бошлаб бу ёзувни аста-секин белгилар сони камроқ бўлган бошқа буғинли ёзув суриб чиқарган. А. Эванс мазкур жойни аниклашга уринган, аммо факат рақамлар ва хисоб системасини аниклай олган холос. У қадимий крит ёзувини А чизиқли деб атаган. Бундай хат 1939 йилда грек-америка экспедицияси Пилос районидан Пелочоннеснинг ғарбий сохили яқинида топган, у Крит-Микена даврига оид булган ва Нестар саройи деган бинони топган. Бу хатнинг тилини аниклашга кўп олимлар уринишган. Америкалик таъдқиқотга аёл А. Кобер маълум белгиларни аниқлай олган Болгар лингвисти В. Георгиев мазкур хат грек тилига яқинроқ бўлган миной тилида ёзилган деб фараз қилиб, уни аниқлашга уринган ва бир неча грек сўзини ўқишга эринган. Ёш инглиз архитектори Майкл Винтерис 1952-1953 йилларда Б чизиқли хатни аниқлаган. У бу хатнинг тили қадимги грек тилида эканини аниқлади. У Чедвик деган классик- дилолог билан анча ижобий натижаларга эришган.Совет тарихчи-филология С. Лурье бу ишни давом этирган ва 1950 йиллар ўртасида мазкур хат ўқиб чиқилди. Хетт ёзувлари ўз ғарбий қўшинларини кучли Ахиява давлати ҳақида маълумот беради. Гомер достонларида ҳам ахайяликлар энг қадимги ва кучли грек қабилаларидан бири деб тилга олинади. Миср манбалари Нил ҳавзасига ҳужум қилган “денгиз халқлари” қаторида ахайяликлар ҳам тилга олинган. Шу сабабли энг қадимги грек тилини одатда ахайя тили деб атайдилар.

Қадимги Миср манбаларида Крит билан алоқалар борлиги қайд этилган. Миср буюмлари Критдан, Крит буюмлари Мисрдан топилган. А.Эванс Крит тарихини археологик жиҳатдан даврларга бўлишни ишлаб чиқди ва бунга Миср тарихининг Қадимги, Ўрта ва Янги подшоликларга бўлинишни асос қилиб олди. Эванс Критдаги тегишли уч даврни ва эр.ав. 111-11 минг йилликдаги бутун Крит маданиятини афсонавий Крит подшоси Минос номи билан миной даврлари деб аталган. 1) Илк миной даври - эр.ав. 2800-2200 йй. 2) Ўрта миной даври - эр.ав. 2200-1600 йй. 3) Кеч миной даври - эр.ав. 1600-1100 йй. Илк миной даврида Критда ибтидоий жамоа муносабатларининг аста- секин ривожланиши содир бўлиб, мулкий табақаланиш пайдо бўлади. Задогонларнинг серҳашам ғиштли уйлари ва камбағалларнинг вайрона кулбалари бу фарқни кўрсатади. Қарийб эр.ав. 2200 йилда қабилалар иттифоқи вужудга келади. Кносс, Маллия ва Фест аҳоли марказлари бу иттифоқга бошчилик қилади. Бу жойлар ўрта миной даврининг илк синфий жамиятларига айланиб кетади. Эр.ав. 111 йилликда ривожланган бронза асрига ўтиш из берган. Худди шу вақтда олтиндан ясалган машҳур Крит заргарлик буюмлари пайдо бўлади ва улар ўрта миной даврида такомиллашиб боради. Каморос ғоридан топилган идишлар айниқса, кўркам. Тош ва фил суягидан ясалган муҳрларнинг топилиши хусусий мулк ривожланишини кўрсатади. Тахминан эр.ав. 2200 йилда Кноссда маҳаллий ҳокимнинг улкан муҳташам саройи қурилган ва у эр.ав. ХУ1 асргача мавжуд бўлган. У икки қаватли бўлган. Унда катта зал ҳам бўлган. Сопол қувурлар системаси орқали оқинди сувлар чиқариб юборилган. Деворлари шувалиб бўялган ва расмлар билан безатилган. Эр.ав. 1750 йилларда сарой бирдан бузилган. Эр.ав. ХУ111 асрнинг иккинчи ярмидан эр.ав. ХУ асргача Кносс қудратли пойтахт бўлган бу давр Крит давлатининг энг қудратли даври

ҳисобланади. Крит Эгейдаги бир қанча оролларни Кичик Осиё ва Болқон ярим ороли соҳилидаги бир қанча манзилларни ўзига бўйсундирган. (ҳатто Аттикани ҳам) Критда деҳқончилик ва ҳунармандчилик, чорвачилик ривожланади. Денгизчилик ривожланади. Ўрта денгиз мамлакатлари билан қизғин алоқа боғлайди. Саройда хизмат қилувчилар сопол лавҳачаларга номма-ном ёзиб қўйилган. Улар орасида қуллар ҳам бўлган. Флотдан ташқари, Критда қуруқликдаги армия ҳам бўлиб, аскарлар жанг араваларида юрганлар. Давлат вилоятлардан иборат бўлиб, уларни подшо ноиблари (пасеревилар) ва оқсақоллар (керасиялар) кенгаши идора қилган. Критда ерлар жамоага қарашли бўлиб, қисман якка тартибда ижарага берилган ва хусусий мулк бўлган. “Одиссея”даги хотираларга кўра Крит ҳукмдори Минос подшогина эмас, коҳин ва худо назар солган шахс ҳисобланган. Тесей ҳақидаги афсонада Критдаги баҳайбат махлуққа емиш учун Аттикадан ўғил-қизлар юборилганлиги ва шу махлуқни атайин ўлдириш учун қаҳрамон Тесей юборилади. Бу афсона Критга қарши Аттикани кураши рамзи бўлиши мумкин. Критлар катта ибодатхоналар қурмаганлар, балки кичик-кичик саждагоҳлар ва меҳроблар қуриш билан чекланганлар. Критликлардан энг катта худо аёл (Буюк маъбуда, Она) бўлиб, у ҳаёт бахш этган, ўсимликлар, ҳайвонлар ва одамларни ҳимоя қилган. Бу маъбуда башанг кийинган ва иккала қўлида илон ушлаб турган аёл шаклида ҳам тасвирланган. Критда эркак худо икки ёқлама (лабрис) шаклидаги (осмон, ҳам ердаги ҳокимлигини билдирувчи) худо тарзида тасвирланган. Критда диний маросимларни асосан аёллар адо этган. Болқон ярим оролининг жанубида Эгей оролларида ва Кичик Осиёнинг ғарбий соҳилида яшаган ахеяликлар эр.ав. ХУ асрда Критдаги илк қулдорлик давлатини забт этганлар. Ахеяликлар критликларининг А чизиқли ёзув асосида ўзларининг Б чизиқли ёзувларини яратганлар. Эр.ав. 111-11 минг йилликлар даврида материк учун Эллада даври деб, ороллар учун Киклада даври деб аталган.

Археологик маълумотлар асосида Крит тарихи каби даврлаштирилади. 1 . Илк Эллада ва Киклада даврлари эр.ав. 2600-2000 йй. 2. Ўрта Эллада даври эр.ав. 2000-1650 йй. Ўрта Киклада даври эр.ав. 2000-1500 йй. 3. Кеч Эллада даври эр.ав. 1650-1100 йй. Кеч Киклада даври эр.ав. 1500-1200 йй. Кеч Эллада даври Микена даври ҳам деб аталади. Энг қадимги замонларда материк ва Эгей денгизининг айрим ороллари, Кичик Осиё соҳили греклардан бурунги қабилалар томонидан ишғол қилинган, бу қабилаларни антик грекларини ўзлари умумий ном билан пеласчлар деб атаган. Эр.ав. 111 минг йилликда қабилаларини қандай кўчганлиги яхши маълум эмас. Улар асосан Болқон ярим оролининг шимолидан кўчганлар. Эр.ав. ХУ!-ХХ асрларда кўчган қабилалар орасида энг машҳури ахеяликлар бўлиб, шу сабабли эр.ав. 11 минг йилликдаги Греция тарихи Ахея тарихи ҳам дейилади. Бурунги қабилалар аста-секин ахеяликлар билан ассимилияциялашиб кетганлар. Ахеяликлар аввал ороллар, соҳилларда жойлашиб олганлар. Улардан синфий муносабатлар пайдо бўлган. Материк ички туманларида ибтидоий жамоа муносабатлари узоқ сақланган. Пелопоннесда Микена, Тринф, Пилос, Ўрта Грецияда Орхомен, Фива ва Афина, Фессалияда Иолк ва бошқалар шундан илк синфий жамиятлар эди. Уларда қалин девор билан ўралган қалъа, саройлар сақланиб қолган. Бу саройлар атрофида аҳолининг турар жой қолдиқлари сақланган. Ўша маҳалда пайдо бўлган Микена тез орада илк қулдорлик давлатининг пойтахтига айланган. Микена истеҳкоми ташқарисидан бир неча ўн подшолик мақбаралари топилган. Мақбаралардан археологлар қимматбаҳо ҳунармандчилик буюмлари топганлар. Микена саройи яқинида бой ҳунарманднинг уйлари ковлаб топилган. у ердан 39 та ёғоч тахтачага битилган Б чизиқли ёзув чиққан.

Пилос шаҳрида олиб борилган қазишлар натижасида кўплаб Кносе ёзувларига ўхшаш хат текстлари топилган. Бу ёзувларни ўрганиш асосида биз Пилос илк қулдорлик давлатининг социал-иқтисодий ва сиёсий тузилиши тўғрисида фикр юрита оламиз. Ер “халқ” мулки ва айрим шахслар мулки бўлган. “Халқ” турлича ер участкаларини хизмат учун мукофот қилиб берган. Ер хажми ер олувчининг мансаб-мартабасига қараб белгиланган. Халқ ери ижарага ҳам берилган. Ер участкаси ҳажми доннинг ўлчов миқдорига қараб белгиланган. “Халқ”дан олинадиган ернинг қанақа ер экани ҳали маълум эмас. Эҳтимол, бу жамоа ери бўлиб, аста-секин давлат қарамоғига ўтиб боргандир. Пилос давлати ҳукмдори - ванака - 1800 дан ўлчови миқдорида дон олган. Унинг ёрдамчиси, қўшин қўмондони - равакета 600 дан ўлчови миқдорида ер участкаси олган. Оддий кишилар озгина ер участкасини ижарага олганлар. Пилос подшолигида чорвачилик ривожланган. Саройдаги турли хил ҳунармандлар ва хизматчилар рўйхати сақланиб қолган. Қуллар ва чўрилар масъул назоратчилар қўл остида сарой хўжалигида ишлатилган. Пилоснинг қўшини ва флоти бўлган. Давлат вилоятларга бўлиниб, вилоят Критдаги сингари ванакага қарам пасеравелар томонидан идора қилинган. Сополдан ясалган лавҳачаларда антик даврда греклар топинган Посейдан, Термес, Дионис, Тера ва бошқа худолар тилга олинган. Ахайя давлатлар ҳақидаги барча маълумотлар уларнинг шарқий ва ғарбий қўшнилари билан қизғин алоқада эканлигини кўрсатиб турибди. Бироқ уларда ягона сиёсий бирлик бўлмаган. Ахайяликлар узоқ ҳарбий сафарлар ҳам қилганлар. Эр.ав. Х111 асрда ахаяликлар денгиз халқлари қатори 2 марта Мисрга хужум қилган. Хетт ёзувларида Ахиява давлати Хетт, Миср, Бобил, Оссурия билан тенг қилиб тасвирланади. Критликлар ва ахайяликлар Ўрта денгизнинг Шарқий соҳилидаги ерларга бориб қўнганлар ва улар филистимликлар ном билан машҳур бўлганлар. Ахеяликларнинг сўнгги катта урушлари “Илиада” ва “Одессия”да мадҳ этилган Троя урушидир. Бу уруш эр.ав. 1240 йилда содир бўлган.

Кичик Осиёнинг шимолий-шарқий қисмида жойлашган ва яхши мустаҳкамланган Троя шаҳри унча катта бўлмаган, лекин бой илк қулдорлик давлатидир. Троя, Кичик ва Олд Осиёни денгизи ҳавзаси билан боғловчи муҳим стратегик ва савдо йўлларида жойлашган. “Илиада” айтилишича, Трояда ўша вақтда Кичик Осиёнинг бутун ғарбида катта обрўга эга бўлган подшо Приам ҳукмронлик қилган. Ахайя давлати “Олтинга бой Микена” ҳукмдори Агамемнон бошчилигида денгизда истилочилик юриши учун ўз кучларини бирлаштирган. Ахайяликлар кўп куч сарфлаб ва катта талофат бериб, 10 йиллик оғир урушдан кейингина Трояни олишга муваффақ бўлганлар. Б чизиқли ёзувлар эр.ав. Х111-Х11 асрларда ахайя жамиятида мулкий табақаланишнинг кескинлашганидан далолат беради. Болқон ярим оролининг жануб соҳилидаги илк қулдорлик давлатлари аслида бутун Греция миқёсида олиб таққосласак ибтидоий жамоа муносабатлари денгиз ўртасидаги синфий жамиятларнинг кичик-кичик оролларига ўхшайди. Илк Ахая қулдорлик давлатини қуллар олиб келиш, хирож солиш мақсадида бу жамоаларга хужум қилиб турганлар. Ахая қулдорлик давлатларида қуроллар асосан бронзадан ясалган. Болқон ярим оролининг шимолида яшаган грек дорий қабилалари жанубга томон кўча бошлаган. Ибтидоий жамоа тузумидаги қабилалари дорийларнинг кўчишига қаршилик қилмаганлар, чунки Микена, Тринф, Пилос каби қулдорлик давлатлари зулмидан қутилиш ҳисобланган. Дорийларнинг темир қуролларга эга эканлиги ҳам уларнинг бу илк қулдорлик давлатларини тезда тор-мор қилишларига имкон берган. Дорийлар материкда Ахайя Грециясини тор-мор қилгач, Критга бостириб кириб, уни ҳам тор-мор қилган. Фақат Аттика ўз мустақиллигини ҳимоя қилиб қола олган. Эҳтимол Аттика ери кам унумли бўлгани учун уни четлаб ўтгандир. Пелопоннесдан қочган ахайяликлар Кичик Осиёга бори ўрнашиб қолганлар. Троя уруши ҳақида афсоналар айнан шу кичик Осиёда сақланиб қолган. Бу афсоналарнинг “Илиада” ва “Одиссея” достонлари учун халқ

бахшилари сақлаганлар. Крит-Микена маданияти элементларини айнан шу кичик осиёликлар сақлаб қолганлар. Ахайя қочоқлари Кипр оролига ўрнашиб олганлар ва ўзлари билан бўғинли чизиқли хатни ҳам олиб келганлар. Бу хат асрлар давомида шклан ўзгариб, у ерда то классик давргача мавжуд бўлиб келган. Болқон Грецияси ва унинг яқинида жойлашган ороллар дорийлар истилосидан кейин социал жиҳатдан таназзуллашиб ҳамма жойда уруғдошлик муносабатларини жорий қилиш томонга юз тутди. Ахайя давлатлари йўқолди. Бўғинли ёзув унутилди . Қадимги Юнонистон табиати ва аҳолиси. Тор-мор қилинмаган Аттика ҳам мазкур ижтиммоий жараёнлар таъсири остида уруғдошлик муносабатларига қараб юз ўгирди.Дорийлар олиб келган темир қуроллар билан танишиш Болқон ярим ороли жанубининг фақат айрим туманлари аҳолисининг эмас, балки барча аҳолисининг социал тараққиётини тезлаштирган. Грек дорий қабилалари ахайя илк қулдорлик давлатларини тор-мор қилиб, забт этдилар. Қайтадан ибтидоий жамоа муносабатлари маълум муддат тикланди. Илгари ахайя қулдорлик давлатлари ҳукмдорларига қарам бўлган вилоятлар ҳокимлари (пасиревелар энди мустақил патриархал қабилаларининг бошлиқлари - басилевслар бўлиб қолдилар. Бронза давридан темир даврига ўтиш юз берди. Илгари крит-микена даврида синфий жамият фақат соҳил бўйи районларида мавжуд бўлган бўлса, эндиликда дорийлар истилосидан сўнг тарихан қисқа муддатда қадимги Грециянинг бутун территориясида синфий жамиятнинг пайдо бўлиш жараёни юз берди. Қадимги Греция тарихининг эр.ав. Х1-1Х асрлар давоми даври анъанага кўра Гомер даври деб аталади. Бу ном афсонавий кўр бахши Гомер номидан олинган бўлиб, уни қадимги греклар “Илиада” ва “Одиссея” достонларининг автори деб ҳисоблайдилар. Лекин ҳозирги вақтда эр.ав. Х1-1Х асрларга оид катта археологик маълумотлар топилди. Ҳар иккала достон мазмунини синчиклаб ўрганиш натижасида бу

достонлар турли вақтда ва узоқ муддатда яратилганлиги исбот этилди, достонларнинг турли хусусиятлари турли даврларни акс эттириш исботланди. Шундай қилиб “Гомер Грецияси” термини эскирди. Ибтидоий патриархал муносабатлар кескин бузилган, синфлар пайдо бўлиши бошланган бу даврни хронологик саналар эр.ав. Х1-1Х асрларда Греция деб аташ қулайроқдир. Бу масала антик даврдаёқ бошланган. Эрамизнинг ХУ11 асрида Италияда Ж.Вико, ХУ111 асрда Германияда Ф.Вольф Гомер достонларининг келиб чиқишни янгидан ўртага қўйди. Бу икки олим достонларининг халқ ижодидан келиб чиққанлигини эътироф этганлар. Лекин Гомер масаласи ҳозирча ойдин эмас. Гомер масаласи юзасидан ғоят кўп адабиёт пайдо бўлган. Бу адабиётни уч асосий группага бўлиш мумкин. индивидуал ижод назариялари, халқ достонлари назариялари, синтетик назариялар .... Ҳар иккала достоннинг сюжетлари крит-микена даврига бориб тақаладики, буни археологик маълумотлар тасдиқламоқда. Бу достонлар асрлар давомида яратилганлиги сабабли, уларда камида турли-турли уч давр: крит-микена даври, эр.ав. Х1-1Х асрлар даври ёки Гомер даври, илк архаик давр; эр.ав. У111-У11 асрлар ўз аксини топган. “Илиада”нинг сюжети: фессалиялик қаҳрамон Ахилл Трояни қамал қилган грек қўшинларининг сардори Агамемнан унинг гўзал асирасини тортиб олгани учун ғазабланади. Достондаги воқеа бир неча кунгина давом этади, лекин достонга уланган ҳикоялар орқали биз ундан олдин ва кейин бўлиб ўтган воқеаларни билиб оламиз. “Одиссея”нинг сюжети: греклар Трояни вайрон қилганларидан кейин Грециянинг ғарбий соҳилида жойлашган кичкина Итака оролининг зукко подшоси Одиссей ўз ватанига қайтиб келади. Одиссей қайтиб келаётганида денгизлар худоси Посейдонни ғазаблантиради. ва унинг томонидан ўн йил сарсон-саргардон бўлиб юришга маҳкум этилади. Одиссейнинг сарсон бўлиб юрган охирги йилидан бир неча кунлик воқеа

тасвирланади. Одиссей бу воқеани ўз саройидан унга жой берган афсонавий Схерия оролининг подшосига ҳикоя қилиб беради. Достон Одиссейнинг Итака оролига қайтиб келиши билан томомланади. Гомер достонлари материаллари асосида эр.ав. 11 ва 1 минг йилликлар сарҳадида ер жамоаси бўлиб, унда ердан тенг фойдаланганлар ва ер доимо қайта-қайта бўлиниб турган. Жамоа аъзолари ерларни чек ташлаб олганлар. Ер участкаси “клер” грекча “чек” деб аталгани бежиз эмас. Бироқ жамоа аъзолари орасида мулкий табақаланиш бошланган бўлиб, уруғ аристократияси ажралиб чиқаётган эди. Қабила бошлиқлари Микена даврида “басилейлар” деб аталар эди. Улар жамоа еридан катта- катта кесик ер участкаларини, яъни - теменларни (бу термин ҳам Микена давридан) ўз қариндошларига ажратиб бера бошлади. Теменларда аристократлар арпа, буғдой, жар, полиз, боғ, токзорлар яратар эдилар. Аристократлар чорва молларининг катта-катта подасига эгалик қилар эди. Рассомнинг Ахилл қалқонига чизган тасвирида жамоа еридаги қишлоқ хўжалиги ишлари, сўнг басилей томонидаги қишлоқ хўжалик ишлари тасвирланган. Мулкий табақаланиш: Бу вақтда бой хўжайинларга батрак бўлиб ишлайдиган камбағаллар - фетлар ва ўз уруғ жамоасидан ажралиб қолган, зўрға кун кўрувчи мотаностлар пайдо бўлган. Ўтмишдаги кўчишлар ва истилолардан зарар кўрган жамоа аста-секин парчаланиб кетган. Жамоасидан ажраб кетган кўп дарбадар ҳунармандлар бўлган. Ҳунармандларни хўжайинлар ёллаганлар. Аввал касблар кўп тармоқли бўлмаган, кейинчалик темирчилик, дурадгорлик, кулоллик, кўнчилик, тўқувчилик, заргарлик каби касблар ривож топди. Савдо-сотиқ кам ривожланган. Басилейлар ортиқча молларини денгиз ортидан келганларга алмаштирганлар. Қорамол-буқалар айрибошлаш товари бўлиб қолган. Гомер достонларида ҳунармандларга иззат-икром билан савдогарларга ёмон кўз билан қаралган. Савдогарлик

қароқчилик боғлиқ бўлган. Гомер даврида хўжалик натурал характерда бўлган. Қабилалараро урушлар тез-тез бўлиб турган, натижада улар қўшилиб кетганлар. Қабила бошлиқлари аста-секин қабилани эмас, муайян территорияни идора қилувчи, қўшинларга қўмондонлик қилувчи басилейларга айландилар. Уруғ ва қабила халқ йиғинларида аста-секин жангчилар катта рол уйнайдиган бўлган. Оқсақоллар кенгаши ҳам ўз ролини сақлаб қолган, у басилей ҳузуридаги кенгашга айланган, унинг қарорлари халқ йиғинига қўйилган. Вақт ўтиши билан мулкий табақаланиш, асосий аҳоли оммасининг бирлашуви, уруғ, аристократиясининг бойиши, камбағалларнинг бой қўшниларига иқтисодий қарамлиги тобора орта борган сари, патриархат даврида пайдо бўлган қўллик ривожлана борган сари халқ йиғинларининг роли камайиб борган. Масалан? Троя қамалини ўн йилга чўзилгани муҳокама қилинган жангчилар йиғинида оддий жангчилар фикрини ифода этиб нутқ сўзлаган Терсий басилейларни фош қилади. Басилейлар учун бу нохуш нутқини Одиссей тўхтатган ва Терсийни урган. Грек жамиятида патриархал қуллик бўлиб, у басилейлар хўжалигида жорий этилган. Қуллар асосан ҳарбий асирлардан тўпланган, қулларни қароқчилар ҳам келтириб сотганлар. Савдогарлар томонидан келтирилиб сотилган қуллар ҳам бўлган. Қулдор хўжалигида туғилган қуллар ҳам бўлган. Эркак қуллар чўпон ва боғбон қилиниб, аёллари, оқсоч, ярғинчоқда ун тортувчи, мато тўқувчи сифатида ишлатилган. Итоатсиз қуллар қийнаб ўлдирилган. Дорий қабилаларининг кўчиши грек қабилаларининг энг катта кўчиши эди. Шундай кейин шимолий Грецияда ва Кичий Осиёнинг шимолий-ғарбий соҳилида Эолийлар ўрнашганлар. Эгей денгизининг кўпчилик оролларида ва Кичик Осиё ярим оролининг ғарбий соҳили ўрталарида ионийлар, Пелопоннес, Крит ороли, Эгей денгизининг Жанубий ороллари, Кичик Осиё ороли ғарбий соҳили жанубида дорийлар ўрнашиб

олганлар. Қадимги ахайяликлар Пелопоннеснинг шимолий-марказий қисмида ва Кипрда ўрнашиб қолганлар. Гомер даврида қадимги грек динининг асосий белгилари таркиб топган. Бу динни Олимп тоғи номи билан олимп деб атайдилар. Қадимги греклар бу тоғларнинг қорли чўққиларини худолар маскани деб билганлар. Уларнинг диний тасаввурларига кўра худоларнинг уч авлоди мавжуд бўлган. Кекса авлодларни кичик авлодлар ағдариб ташлаганлар. Учинчи авлодга мансуб худоларнинг бошлиғи Зевс бўлиб, у момақалдироқ ва чақмоқ худоси, ҳамда худоларнинг ва одамларни отаси ҳисобланган. Синфий жамият ривожлангач, олимп худолари қулдорларнинг ҳимоячилари бўлиб қолганлар. Зевс бош басилей сифатида дунёни идора қилган, у бошқа олимп худолари билан кенгашсада, лекин унинг фикри ҳал қилувчи роль уйнаган. Сиртдан қараганда олимп худолари аристократларга ўхшаш бўлганлар. Бу дин ўз илдизларини билан Крит- Микена даврига бориб тақалади. Эр.ав. У111-У1 асрларни Греция тарихида кўпинча архаик, яъни дастлабки давр деб атайдилар. Гомер даври охирида бошланган илк синфий жамиятнинг қарор топиш жараёни бу даврда давом этди. Эр.ав. У111-У1 асрларда қулдорлик жамиятининг шаклланиши биринчи марта энг ва энг аниқ ифодаланган вариантда юз бермоқда эдики, бу давр фанда антик давр деган ном олган. Дорийлар истилосидан сўнг юз берган узилишдан кейин Грецияда янгидан кичик-кичик қулдорлик давлатлари пайдо бўла бошлади. Бу давлатлар истеҳком билан ўраб олинган манзиллардан иборат бўлиб, уларда деҳқонларнинг ва айни вақтда қулдорларнинг коллективлари яшаб, улар биргаликда ўзларининг умумий манфаатларини: истеҳком билан ўраб олинган манзил ёнидаги ўз мулки бўлмиш ер участкаларини ва ўз мулклари бўлмиш қулларини ҳимоя қилганлар. Бу давлат тузилишлари қадимги грекларда полислар, яъни шаҳар-давлатлар деб ном олганлар.

Натурал хўжалик катта давлат бирлашмалари тузиш учун шарт-шароит туғдирмаган. Бой ер эгалари ўз қарзларини уза олмаган камбағал қўшниларини қарз бадалига қул қилиб олганлар. Бу уруғ аристократияси билан оддий жамоа аъзолари бўлмиш оддий аҳоли - қишлоқ ва шаҳар демос - ўртасида кескин социал ва сиёсий зиддиятлар туғдирган. Манбалар: Архаик давр деб аталувчи даврга оид грек тарихчилари Геодот, Фукидид асарларида, археологик материалларда, обидаларга ёзилган оз миқдордаги ёзувлар манбалар ҳисобланади. Архаик даврининг иккинчи ярмида тангалар пайдо бўлади Беотиялик Гесиоднинг “Меҳнат ва қуллар” поэмаси эр.ав. У11 асрда Грециядаги социал иқтисодий муносабатларни тавсифлашда муҳим қимматга эга. Гесиод “фақат биттадан ўғил қолдирсин” деб айтиб ўтган. Шаҳар аҳолисида бевосита қишлоқ аҳолиси билан боғлиқ бўлмаган янги даромад манбалари пайдо бўлади. Аста-секин эркин шаҳар аҳолисининг иқтисодий жиҳатдан аристократиядан мустақил савдо ҳунармандчилик қатлами пайдо бўлиб, кучая боради, бу қатлам расман бўлсада сиёсий ҳуқуққа эга эди. Чунки полиснинг бутун эркин туб жой аҳолиси унинг фуқаролари ҳамда ибтидоий замонлардан қолган халқ йиғининг аъзолари эди. Қарз эвазига қулга айлантирилган деҳқонлар ҳам ўз полиси халқ йиғининг табиий аъзолари эдилар. Сиёсий ҳуқуққа эга бўлган бутун ана шу эркин оддий халқ грекча “демос” деб аталар эди. Амалда у қишлоқ ва шаҳар демосига бўлинди. Шаҳар демосининг иқтисодий мустақиллиги кучайиб бориши билан у полисни бошқаришда иштирок этишга ва аристократиянинг ҳокимиятини чеклашга эришиш учун фаол ҳаракат қила бошлади. Шаҳар демоси унинг мол-мулкини ва савдо-ҳунармандчилик фаолиятини аристократиянинг суистеъмолларидан ҳимоя қиладиган қонунлар чиқаришни талаб қилди. Денгиз савдоси учун актив ташқи сиёсат юргизиш масаласини қўйди. Қишлоқ демоси қарз асоратидан

қонунчилик йўли билан ҳимоя қилишга мухтож эди, ер участкаларининг тортиб олинишига хотима берилишини талаб қилар эди. Аристократларнинг камбағаллашган қисми ҳам устахоналар очиб, савдо- сотиқ билан шуғуллана бошлади. Уларнинг манфаатлари шаҳар демоси манфаатлари билан яқинлашган эди. Тирания: (мустабид деган): эр.ав. У11-У1 асрларда грек полислари шаҳар ва қишлоқ демоси ислоҳотлар учун курашмоқда эди. Насл-насабли аристократлар эса бунга қарши эди. Бу кураш натижасида насл-насабли аристократия ҳокимияти ағдариб ташланди ва ҳокимият демоснинг вакиллари бўлмиш ҳукмдор тиранлар қўлига ўтди. Тиран-мустабидлик Греция тарихининг архаик даврида салбий маънога эга эмас. Шу тариқа грек полисларида давлат ҳокимиятининг янги шакли пайдо бўлдики, бу шакл фанда бош ёки илк Тирания номи билан машҳурдир. Дастлаб тиранликка камбағаллашган аристократлар чиқдилар ва улар тутириқсиз сиёсат юргиздилар. Тирания замонида демоснинг манфатини кўпроқ изчил ҳимоя қиладиган сиёсатчилар етишиб чиқди. Шунинг учун яна қўзғалонлар юз берди, аммо энди бу қўзғалонлар Тиранияга қарши қаратилган эди. Задагонларнинг ҳуқуқлари чекланиб, мулкий табақаланиш кучли бўлмаган полисларда қулдорлик демократияси, яъни полисдаги эркин туб жой аҳоли демократияси пайдо бўлди. Аввал аристократлар, кейин Тирания ҳокимияти ағдариб ташланган полисларда эса мулкий табақаланиш кескин тусга кирган эди ва шунинг учун уларда олигархия (озгина кишилар ҳокимияти) пайдо бўлган эди. (Улар орасидаги фарқли яхшилаб билиб олиш керак). Аристократия уруғдошлик тузуми бузилгандан кейин дарҳол пайдо бўлган илк қулдорлик жамиятидаги ҳокимият эди. Уларнинг ҳокимияти насл-насаби ва уруғ қабила анъанасига ҳам асосланар эди. Олигархия эса ҳокимият шакли сифатида юқорироқ иқтисодий ва социал даражада пайдо бўлади. Олигархия ҳокимияти унинг бойлигига

ҳамда у билан боғлиқ бўлган иқтисодий ва сиёсий қудратга асосланар эди. Олигархлар орасида составида демоснинг энг бой вакиллари бор эди, улар орасида аристократлар ҳам бўлган. Архаик даврнинг охирларида пайдо бўлган қулдорлик демократияси ва қулдорлик олигархияси эрамиздан бурунги У асрда, архаик дардан кейинги классик даврда тўла ривож топган. Эр.ав. У11 асрнинг охирлари У1 асрнинг бошларида Кичик Осиё ва Грецияда кумуш ва электра (кумуш билан олтиннинн табиий қоришмалари), тангалардан кенг фойдаланилган. Бу эса социал-иқтисодий тараққиётнинг натижаси эди. Қадимги Грециянинг кўп туманларида қишлоқ хўжалиги учун яроқли ерлар кам бўлган, мулкий табақаланиш ернинг етишмовчилигига эрта олиб келган. Клерсиз фуқаролар кўпайган. Ҳунармандчиликда қуллар меҳнатидан фойдаланиш ерсиз фуқароларнинг ҳунар билан шуғулланишига ҳам тўсқинлик қилган. Юқорида тасвирланган социал- иқтисодий ва сиёсий тараққиёт ортиқча фуқароларни ўз туғилиб ўсган полисларидан доимий ва ҳатто антик замон шароитида оммавий равишда кўчиши билан бирга бўлган. Бу кўчиш шу қадар кенгайганки, бу тарихда буюк грек мустамлакачилиги деб аталади. Кўчиш сабаблари; 1) Ерсизланган ишсиз фуқароларнинг пайдо бўлиши; 2) Денгиз савдо-сотиғининг, колонизациянинг ривожланиши кўчишга қизиқиш уйғотган; 3) Грек полисларида синфий ва сиёсий кураш кескинлашгани сабабли ҳам фуқаролар ўз туғилиб ўсган полисларидан чиқиб кетганлар. Аҳолининг бир қисмини туғилиб ўсган шаҳридан кўчириш кўпинча ташкилий суратда бўларди. Бир гуруҳ кўчманчилар ўз ораларидан раҳбар сайлар эдилар ва бу раҳбар ойкист (асосчи) деб аталар эди. Ўртада пул йиғишиб, бир ёки бир неча кемани сафарга ҳозирлаганлар. Бу кемаларга оз-моз запасларини, асбобу қуролларини ортиб, узоқ юртда апойкия

(колония) таъсил этиш учун ўзоқ йўлга равона бўлардилар. Улар ўрнашиб очган колониялар мустақил полислар (шаҳар-давлати) эдилар. Даставвал греклар Эгей денгизининг шимолий соҳилини ўзлаштирганлар. Ундан кейин эса грек колонизациясининг уч асосий йўналиши: ғарбий, жанубий ва шимолий-шарқий йўналишлари аниқланган. Грек денгизчилари Жанубий Италия ва Сицилияга эрта қўнганлар. Эр.ав. У111 асрдаёқ Италиянинг ғарбий соҳилида грекларнинг Куми колонияси барпо этилган. Эр.ав. У11 асрда Италиянинг жанубида Кротон, Сиборис, Тарент каби колониялар равнақ топган. Италиянинг шимолий-ғарбида энг катта колония Мессалия шаҳри бўлган (ҳозирги Франциянинг Марсел шаҳри). Грек колонизациясининг жануб томондаги Шимолий Африка соҳилидаги - иккинчи асосий йўналишда колониялари камроқ бўлган. Болқон ярим оролининг жанубидаги Кирена колонияси муҳим аҳамиятга эга бўлган. Эр.ав. У11 асрда Нил дарёсининг ҳавзасида барпо этилган Навкратис шаҳри Африка соҳилидаги муҳим колония бўлган. Бу колония грек колонияларидан фарқ қилиб уни 12 грек шаҳридан чиққан кишилар барпо этишган. Новкратис ички мустақиллигини сақлаган ҳолда Миср маъмуриятига бўйсинган. Грек колонизациясининг учинчи асосий йўналиши шимолий-шарқий йўналиш бўлган. Греклар Эгей денгизи шимолий қирғоғини ўзлаштириб олгач, Геллеспонт (Дарданелл бўғози) қирғоғига, ундан Пропонтиданинг (мармар денгизи) шарқий қирғоғини ўзлаштиришга кирганлар, ниҳоят Фракия Босфори соҳилларига бориб жойлашдилар. Бу ердаги ҳунармандчилик шаҳри Қизиқ, айниқса, муҳим ўрин тутган. Шунингдек бу ерда Халкедан колонияси очилган. Босфорнинг Европа қирғоғида Олтин шох - Золотой Рог ёнида янги савдо колонияси Византий пайдо бўлган. Греклар Босфордан ўтиб Қора денгизнинг жанубий қирғоғи бўйлаб сузиб борганлар. У ерда Синопа колонияси барпо этилган. Қора денгиз (Эронча Ахшайна, яъни қора, денгиз суви маълум муддатгача

қора бўлиб кўринди), нотинч денгиз бўлгани учун греклар уни Понт Аксин, яъни бадқовоқ деб атаганлар. Қора денгизнинг шимолий қирғоқларида Ольвия (Днепр-Буғ оралиғида) Қримда Феодосия, ҳозирги Керчь шаҳри ўрнида Пантикопей шаҳри қурилган, у кейинчалик Босфор подшолигини пойтахти бўлган. Кавказ қирғоғида Диоскурнада (Сухими яқинида) колонияларини барпо этганлар. Греклар Азов денгизига ҳам кириб Растов Дон яқинидаги Танаисни қурганлар. Қиримнинг жанубий қисмида Севастополь яқинида Херсонес колонияси эр.ав. У асрда барпо этилган. Давлатманд хўжайинлар қарам аҳоли ва камбағаллар етарли бўлмагани учун четдан кўплаб қуллар сотиб ола бошлаганлар. Қул бозорлари пайдо бўлиб, бу бозорларда ҳарбий асирларни, қулфурушлар сотиб олган кишиларни, қарзини тўлай олмаганлиги учун қонунни бузгани учун жазо тариқасида қулларга айлантирилган кишиларни сотганлар. Қулфурушларнинг ва қул харид қилувчиларнинг нуқтаи назарига улар сотган .ки сотиб олган қуллар одамликдан чиқиб, ўз хўжаинларининг буюмларига айланадилар. Қулларнинг бундай аҳволи қонун билан мустаҳкамланган. Греклар қулларни “андраподан” яъни “одам оёқли” деб атаганлар. Шундай қилиб, архаик даврда грек полисларида қуллик энг соф ва кескин формасида пайдо бўлиб ривожланган ва у антик қуллик деб ном олган.

Адабиётлар: 1. Ю.С.Крушколь тахр.ост.Қадимги дунё тарихи. 11-қисм. Т., 1974 й. 2. Нимеровский А.И. История древнего мира и античность. М., 2000 г. 3. Бойназаров Ф.А. Қадимги дунё тарихи. Т., 2004й. 4. А.Алимуҳаммедов. Антик адабиёт тарихи. Т., 1969 й. 5. Хрестоматия по истории Греции. М., 1964. 6. История древнего мира в художественно исторических образах. М., 1978. 7. WWW.armand-travel.ru 8. WWW.turoboz.ru 9. WWW.galaktiktravel.com

Похожие

Тeмир даври. Ибтидoий жамoа тузумининг емирилиши ва синфий жамиятнинг падo бўлиши

Антропогенез одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Туркистонда даврий матбуотнинг пайдо бўлиши

Эрамиздан аввалги V-IV асрларда қадимги Юнонистон

Марказий Oсиё ҳудудида қадимги давлатчиликнинг пайдо бўлиш