Эрамиздан аввалги V-IV асрларда қадимги Юнонистон - История - Рефераты

Эрамиздан аввалги V-IV асрларда қадимги Юнонистон

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

143.5 KB

Эрамиздан аввалги V - IV асрларда қадимги Юнонистон Режа: 1. Мил.авв. V - IV асрларда Юнонистоннинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши. 2. Қадимги Юнонистон полислари ва улар тараққиёти. 3. Қадимги Юнонистонда Антик қуллик ва унинг хусусиятлари. 4. Афина қулдорлик демократиясининг ривожланиши. 5. Пеллопоннес урушлари. 6. II -Афина денгизи иттифоқи ва полис тузумининг инқирози.

Мил.авв. V-IV асрларда Юнонистоннинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши. Эр.ав. У асрда Греция экономикаси жадал ривожлана бошлайди. Бу ривожланиш антик қуллик формасига асосланган. Бу даврда қулдорлар сон жиҳатидан ҳам, сифат жиҳатдан ҳам ўсади. Эр.ав. У асрда қулларни кўплаб олиб кела бошлайдилар. Грек-Эрон урушида асир олинганлар ва Фракия, Кичик Осиё каби жойлардаги қабилалар қўшни қабилаларга хужум қилиб, аҳолини қул қилиб грекларга олиб келиб сотганлар. Грецияда қул бозорлари бор эди. Энг катта қулбозори Хиос оролида бўлган. Қуллар бозорда яланғоч қилиб қўйилган. Улар синаб кўрилиб сотиб олинган. Қулларнинг меҳнатидан қишлоқ хўжалигида, ҳунармандчиликда ва кон ишларида фойдаланганлар. Юридик жиҳатдан қул хўжайиннинг мулки ҳисобланган. Грек давлатларининг баъзиларида қулни ўлдиришни тақиқловчи қонун бўлсада, амалда бунга риоя қилинмаган. Қуллар қонуний никоҳга кира олмаганлар. Амалдаги уларнинг эру-хотинлиги фақат бирга туришдан иборат бўлган, хўжайиннинг ҳохиши билан бундай бирга туриш ҳар қачон бузилиши мумкин бўлган. Қуллар орасида педагоглар, врачлар, актёрлар, музикачилар ва раққослар бор эди. Лекин улар хўжайин измида бўлган. Давлат қуллари ҳам мавжуд эди. Улар иродаларда паст лавозимларда ишлаганлар: котиблик, мирзалик каби ишларда ишлаганлар, уларнинг аҳволи хусусий кишилар қўлидаги қулларникидан енгил бўлган. Қулларга доимо буюмдек қаралган. Қулларнинг хўжайинларга қаршилиги аввал пассив, яъни қуролларни синдириш, бузиш ва ёмон ишлаш бўлган. Улар тез-тез қочиб кетганлар. Пелопоннес уруши вақтида 20 мингдан аниқ қул Афинадан қочиб спарталиклар томонига Дакелея шаҳрига кетган. Қулларнинг қочиши камдан-кам муваффақиятли бўлган. Қочган қулларни одатда тушиб олинган ва эгаларига қайтарилган, қул эгаси уларни жазолаган. Эр.ав. У асрда яшаган илотларнинг қўзғолонларигина бир оз уюшган қўзғолонлар

бўлган. Эр.ав. 464-455 йилларда бўлган қўзғолон кенг миқёсда бўлиб, 3- Мессения уруши деб ном олган ва уни спарталиклар зўрға бостирган. Қадимги Грецияда эр.ав. У-1У асрда эркин ишлаб чиқариш бўлиб, улар қишлоқ хўжалигида ҳам, ҳунармандчиликда ҳам ишлар эди. Ҳунармандларнинг кичикроқ устахоналари бор эди ва улар яқин кишилари билан бирга ишлаганлар. Эркин усталар энг нозик ва малака талаб қиладиган ишларни бажарар эдилар. Кулолчиликда улар идишларни шаклга солар, пиширар ва уларга нақшлар чиздилар. Металлургияда эркин темирчилар бўлиб, металлдан чиройли қуроллар ва буюмлар ясардилар. Греклар биринчи бўлиб пўлатдан буюм ясашни амалий равишда ўрганганликлари маълум. Эр.ав. У-1У асрларда қулларнинг меҳнатидан фойдаланиш ҳамма соҳаларда ўсиб кетганлиги сабабли, эркин кишиларнинг меҳнат қилиш имкониятини аста-секин чеклаб борган ва уларнинг ижтимоий аҳволини пасайтириб, иккинчи навли кишиларга айлантириб қўйган. Қишлоқ хўжалиги: эр.ав. У-1У асрларда асосий қишлоқ хўжалик экинлари узум, зайтун, мева ва сабзавот экинлари эди. Локония, Мессения, Беотия ва Фессалия водийлари ғаллакорлик ривожланган, буғдой, арпа, сўли экканлар. Ўз ғаллари етмаган, асосан Шимолий Қора денгиз бўйларидан келтирганлар. Узум ва зайтун Грециянинг асосий маҳсулотлари бўлган. Вино тайёрлаш ва зайтун мойи олиш учун винохона ва жувозхона вужудга келган. Пелопоннес урушига қадар кичик-кичик ер улушлари - киерлар бўлган. Катта ер эгалари кам бўлган. Пелопоннес урушидан кейин кичикроқ ер эгалиги ўсиб кетган. Эр.ав. У асрда қишлоқ хўжалигида қул меҳнати эркин кишилар меҳнати билан рақобат қила бошлаган. Катта ер эгаси ерни қулларнинг меҳнатидан фойдаланиб ишлаган. Ҳунармандчилик: Эр.ав. У-1У асрларда бутун Грецияда ҳунармандчилик ривожланади. Афина ҳунармандчилиги кўп шаҳарлар учун намуна бўлади. Афинанинг - вазалари, матолари, пўлат ва темир буюмлари, айниқса, қадрланган. Турли ҳунармандчилик буюмлари

ясайдиган устахоналар эргастериялар - ишхоналар деб аталган. Уларда ишловчилар сони 20-30 кишига етган. Эр.ав. 1У асрда яшаган машҳур нотиқ Демосфен ўз отасининг қуролсозлик устахонасини тасвирлаган, унда 33 та қул ишлаган. Аммо катта устахоналар деярли бўлмаган. Ўша замоннинг манбаларидан фақат биттагина катта устахона борлиги маълум, унда 120 та қул ишлаган. 2 дан 10 нафаргача юмушчи ишлайдиган устахоналар кўп бўлган. Ҳунармандчиликнинг ривожланиши натижасида Афина бой шаҳар бўлиб қолган. Савдо: Афинада ҳунармандчилик ривожланиши билан бирга ички ва ташқи савдо равнақ топиб борган. Афинадан 5 км масофада жойлашган Пирей Аттиканинг асосий порти бўлиб, бу портга ажнабий савдо кемалари келиб турган. Пирей гавани жуда қулай, чунки у шамолдан бутунлай тўсилган. Болқон Грецияси Ўрта Денгиз ҳавзасидаги кўпгина мамлакатлар билан савдо-сотиқ қилган. Афинанинг Сицилия ва Италия шаҳарлари билан савдоси унча катта бўлмаган ва уларда Коринф, Пелопоннеснинг бошқа давлатлари кўпроқ савдо қилганлар. Афина ўзининг денгиз иттифоқига кирган. Кичик Осиё Фракия шаҳарлари ва Эгей денгизи ороллари билан савдо қилган. Афина ва умуман Болқон греклари Геллеспонт (Дарданелл), Пропонтида (мармар) соҳили ва Қора денгиз соҳилининг аҳамияти катта бўлган, ҳатто Афинанинг биринчи стратеги Перикл Қора денгизда экспедиция юборган. Грецияга олиб келинадиган асосий нарса энг аввал ғалла бўлган ва Бофор подшолигидан келтирилган. Шимолий Қора денгиз бўйларидан осетра балиғи келтирилган. Грецияга келтириладиган муҳим буюм - қуллар бўлган. Қулларни Фракия, Фригия ва Қора денгиз бўйларидан келтирилган. Қора денгиз бўйларидаги шаҳарлардан қорамол ҳам келтирилган. Афинага Фасос, Радос, Менд, Книд каби винолар келтирилган. Пелопоннес урушини келтириб чиқарган социал-иқтисодий тараққиёт уруш тамом бўлгач, ҳам давом этди. Бу уруш даврида Эрон греклар ишига аралашган, спарталикларга ёрдам берган эди, у бу аралашув сиёсатининг

эр.ав. 1У асрда ҳам давом эттирди. Эр.ав. 1У асрда греклар дунёсида вазият анча мураккаблашди: илгари иқтисодий жиҳатдан тараққий қилган полисларда эркин аҳолининг табақаланиши, Болқон Грециясининг шимолий, жанубий ва ғарбий қисмида илгари қолоқ бўлган районларда эканомиканинг ривожланиши юз берди. Қулдорлик товар хўжалиги ўсди. Бу ривожланиш факторлари қадимги грек жамиятида синфий курашни кескинлаштирди ва товар сотишни қийинлаштирди. Заиф полис давлатлари қулдорларни халқ оммасидан ҳимоя қилишга ожиз эди. Пелопоннес урушида қуллар меҳнатидан ҳунармандчиликда, савдо-сотиқда ва денгизчиликда кенг фойдаланилган. Мазкур урушдан қуллар меҳнатидан қишлоқ хўжалик меҳнатида ҳам кенг қўлланила бошланди. Бу ҳол ҳунармандларнинг, юк ташувчиларнинг, батракларнинг аҳволига ҳалокатли таъсир этди. Улар люмпен пролетарларга айланиб, онда-сонда иш топар эдилар ва асосан қулдорлик давлатининг қуллар меҳнати билан яратилган маблағларидан берилган арзимас садақа ҳисобига яшар эдилар. Улар қулдорлик жамиятининг паразит элементлари орасида энг паст табақа эди. Ишлаб чиқариш меҳнатига, қулнинг иши деб нафрат билан қараш шу даврда кенг одат бўлган. Урушлар даврида ерлар қаровсиз бўлиб қолган. Қулдорлар ерларни арзон баҳога сотиб ёки эгаллаб олганлар. Бой қулдор-полутократлар айни бир вақтда судхўр, ҳам савдогар, ҳам ер эгаси бўлган (полутократлар ўз бойлиги билан кучлилар). Амалда ана шулар иқтисодий жиҳатдан тараққиё қилган грек полисларининг ички ва ташқи сиёсатига таъсир кўрсатиб турганлар. Сиртдан қараганда демократлашиш юз берган. Сайлаб қўйиладиган кўп лавозимларга давлат томонидан маош тўланган. Халқ йиғинига қатнашувчилари, лавозим эгаларига тўланадиган ҳақ уларнинг даромад манбаи бўлган. Шу сабабли халқ йиғини бойларнинг ҳоҳишига қараб иш тута бошлаган. Баъзан халқ йиғинида камбағаллар бойларга солиқ солиш каби фавқулодда тадбирлар ҳам кўрганлар.

Эр.ав. 1У асрдаги полисларда эски халқ лашкари ўз аҳамиятини йўқотган. Чунки бу лашкарни фуқароларнинг ўрта табақаси ташкил этарди. Бу табақа барҳам топган қуроллар олишга қурби ҳам етмаган. Ўрта табақа ишсизларга айланган эди. Қулдорлик жамиятининг ривожланиши шароитида камбағаллашиб қолган омма учун оғир аҳволдан қутилишнинг бирдан-бир йўли ёлланма аскарлар сафига киришдан иборат эди. Чунки эр.ав. У асрнинг охири 1У асрнинг бошларида Грецияда ёлланма аскарларнинг отрядлари тез фурсатда ҳарбий кучларнинг асосий тури бўлиб қолган эди. Ёлланма аскарга эхтиёж Грециянинг ўзида ҳам катта эди. Эрон шоҳлари, Миср фиръавнлари кўплаб грек ёлланма аскарларини хизматга ола бошлашган. Грецияда тажрибали аскарларнинг махсус бозорлари бўлган. Бу бозорларда ҳукумат ва аскарбошлар хизмат қилишни истаганлар билан шартнома тузганлар. Эр.ав. 1У асрда ёлланма аскарлар ва уларнинг аскарбошлари грек полислари ҳаётида катта роль ўйнай бошлаганлар. Ёлланма аскар отрядлари полисларда ҳукмрон олигархиянинг ҳокимиятини мустаҳкамлар эдилар, демос қаршилигини бостирар эди. Лекин ёлланма аскарлар ўзларини олиб келган ҳукуматни ағдариб ташлаб, ўз аскарбошиларини Тиран деб эълон қиларди. Эр.ав. 1У асрда Грецияда Спартадаги илотлар қўзғолонларидан ташқари қуллар қўзғолонлари ҳақида манбаларда маълумотлар йўқ. Қуллар бажарадиган ҳунармандчилик иши кўп маблағ сарфлашни талаб қилмаган. Ҳунармандчилик буюмларига қадимги дунёда эхтиёж кам бўлган. Бойлар ўз маблағларини хазина-дафиналарга айлантириб, мусодара қилишдан қўрқиб ерга кўмганлар. Ички бозор тор бўлган. Қуллар кўпинча ҳеч нарса сотиб олмаган. Қулдорлар ўз қуллари ясаган буюмлар билан чекланиб, бошқа товарларни деярли сотиб олмаганлар. Илгари қолоқ бўлган Греция туманлари қулчилик тараққиётига қадам қўйганлар. Коринф, Афина каби ҳунармандчилик марказлари ҳам, янги ўсиб кетган қуллик ҳунармандчилиги ҳам ўз буюмларини сотишга мухтож бўлган.

Полисларнинг тор чегаралари ҳам иқтисодий ривожланишга тўсқинлик қилган, полислар қулдорларни етарли ҳимоя қила олмаган. Социал кризис устига полис давлат усқуртмасининг сиёсий кризиси ҳам келиб қўшилган. Бу социал-сиёсий кризис аввал тараққий этган полисларда кейин бошқа полисларда юз берган. Грецияда юз берган социал-сиёсий кризисдан қутилиш йўллари қидирила бошланган. Улар орасида реал позицияда тургани Исократ бўлган. У грекларни Кичик Осиёни истило қилиш, талаш ва шу тариқа з ишларини тўғрилаб олиш учун бирлашишга чақирган. Исократ грекларнинг ўз кучини бирлаштиришга ишонмагач, грек полисларини Филипп Македонскийга бўйсундириш ва унинг раҳбарлигида Кичик Осиёни забт этиш фикрини илгари сурган. Эрон ёрдамида Спарта Афинани мағлуб қилгач, Спарта яна Грецияга гегемон бўлиб олди, лекин қолоқ Спарта бу вазифани уддалай олмас эди. Пелапоннес урушигача Спарта жамияти бошқа полислардан сунъий равишда изоляция қилган эди, урушдан кейин унга ривожланган туманлар кучли таъсир эта бошлади. Спартада ҳам эр.ав. У аср охири 1У асрда мулкий табақаланиш бошланган. Эпидатей қонунига биноан ер участкаларини сотиш ва сотиб олишга рухсат этилган. Спарталикларда кўп кумуш ва олтин пуллар пайдо бўлган. Пелапоннесда асрлар давомида сақланиб келган архаик давр муносабатлар тез емирилгани сабабли, умумий хонавайронлик жуда ёмон тус олган. Кўп пелапоннесликлар ёлланма аскар бўлиб, ватанини тарк этганлар. Эронда Доро 11 ўлган, унинг ворислари Артаксеркс 11 ва укаси Кир ўртасида тахт учун кураш бошланган. Кичик Осиёнинг сатрапи бўлган Кир Византиядаги Спарта лашкарбошиси Клеаросга мурожаат қилиб грек аскарлари отрядини ёллаб беришни сўраган. Кирга Клеарх асосан пелапоннеслик бўлган 10 минг грек аскарини ёллаб берган. Эр.ав. 401 йилда Бобил яқинидаги Кунакс қишлоғи ёнида грек аскари ғалаба қозонган, лекин Кир ўлган, грек аскарлари бошлиқсиз қолган. Шундан сўнг

бу қўшин ўзлари тор-мор қилган Эрон лашкарбошисига хизматга ўтмоқчи бўлган. Музокара бошланган, Эрон лашкарбошиси музокара пайтида грек командирини ўлдиришни буюрган, шу йўл билан грек аскарларини қириб ташламоқчи бўлган. Лекин тезда янги командир сайлаб олиб ўзларини ҳимоя қилиб Грецияга чекинганлар. Командирлар орасида ёзувчи ва тарихчи Ксенафонт ҳам бўлган. Илгари Эрон-Спарта муносабатлари яхши бўлган, Клеарх Спарта лашкарбошисиз Кирга қўшин тўплаб берганлиги учун улар орасидаги муносабат кейин бузилган. Энг муҳими Эроннинг грек аскарларини ёлланганлиги унинг заифлашганлигини грек дунёсига маълум қилиб қўйган. Кир ҳалок бўлгандан кейин Тиссаферн Кичик-Осиё сатрапи қилиб тайинланган. У Кичик Осиёдаги грек шаҳарларини Эронга умрбод қўшиб олишга интилган ва Спарта билан низо чиққан. Чунки Пелапоннес уруши вақтида улар ўрталари Кичик Осиёда Эроннинг ҳокимлигини тан олган шартнома имзоланган эди. Спарта бу шартномани бузишга уринган. Натижада Спарта билан Эрон ўртасида эр.ав. 399-394 йилларда уруш бўлган. Урушнинг сўнгги даврида Агесилай Спарта қўшинига қўмондон қилиб тайинланган ва Сарда ёнига жангда Эронликлар отряди мағлубиятга учраган, лекин Эрон дипломатияси Спарта устидан қатъий ғалабага эришган. Форслар Спарта гегемониясидан норози бўлган Фива, Афина, Коринф ва Аргосни пул билан таъминлаган Бақувват каолиция ташкил топиб, бу каолиция эр.ав. 395 йилда Спартага қарши уруш бошлаган. Иттифоқчи қўшинлар Истмада ўрнашиб олган. Агесилай Кичик Осиёдан қуруқ йўли билан Пелапоннесга Спартага борган. Бирлашган қўшин қўмондонлиги Кичик Осиё соҳилидаги Книда ёнидаги жангда Спарта флоти тор-мор қилинган. Эрон Афинага 50 талант қарз берган. Афина стратеги Конон бу пулга спарталиклар бузган Афина билан Пирей порти орасидаги деворни қайта тиклаган. Спарталикларга қарши кураш Коринф яқинидаги Истмада борган ва Коринф уруши деб аталади. Бу уруш эр.ав. 395-387 йилларда бўлган. Эр.ав. 390 йилда Афина стратеги Ификрат

спарта қўшини устидан порлоқ ғалабага эришган. Спартанинг мағлубияти ва унга қарши каолициянинг кучайиши Эроннинг мўлжалига кирмаган, унинг тазйиқи остида Коринф уруши тўхтатилган. Эр.ав. 387 йилда Эроннинг пойтахти Сузада сулҳ тузилган ва Спарта элчиси Анталкид номи билан Анталкид сулҳи дейилади. Сулҳ шартлари Спарта элчиси розилиги билан бошқа иштирокчиларга Эрон шоҳи томонидан буюриб қабул қилдирилганлиги сабабли “шоҳ сулҳи” деган ғалати ном ҳам олган. Кичик Осиёдаги грек шаҳарлари яна Эрон қўлига ўтган ва Эрон расман ҳам Эгей денгизига кириш ҳуқуқига ҳам эга бўлган. Грецияда Пелапоннес иттифоқидан бошқа ҳеч қандай иттифоқлар бўлмаслиги керак эди. Эр.ав. 382 йилда Спарта Фивани истило қилган эди. Фивадан қочган демократлар-фитначилар эр.ав. 379 йилда Афина ёрдамида давлат тўнтариши қилдилар. Фивада демократия таъсис этилган ва Беотия полисларининг иттифоқчилари тикланган. Эр.ав. 378 йилда Афина 2-Афина денгиз иттифоқини тузишга муваффақ бўлган. У аввалги 1-чисидан кам сонли бўлган. Ривожланиб бораётган қулдорлик муносабатлари уларни бирлашувини талаб қилган. Спарта бунга қарши чиққан. 2-Афина денгиз иттифоқини тузганда Афина томонидан улуғ давлатчилик сиёсатини юритмаслик гарантиясини талаб қилганлар. Заифлашган Афина: иттифоқчилар территориясида клерухиялар жорий этишдан, хирож ундиришдан ва уларнинг ички ишларига аралашишдан воз кечган. Афинада синедирон - иттифоқчилар вакилларининг кенгаши йиғила бошлаган. Унда Афина вакили бўлмаган. Синедирон қарорлари Афина халқ йиғинида тасдиқланар эди. 2-Афина денгиз иттифоқига тезда 70 та полис кирган. Афина денгиз флоти қуриб олган. Эр.ав. 374 йилда Спарта 2-Афина денгиз иттифоқини тузилган шартномага кўра тан олган. Спартага Фива қаттиқ қаршилик қилган. Спарта унга қарши актив кураш бошлаган. Фива қўшинининг бошлиғи беотиялик Эпоминанддир. У жанг қилишнинг “қия пона” деб аталувчи янги тактикасини қўллаган. Бунга кураш қўшиннинг бирор қаноти зарбдор колонна билан кучайтирилган. Ёриб ўтишни

мўлжаллаган. Эр.ав. 371 йилда Беотиянинг Левктра шаҳри ёнида спарталикларга қарши Эпоминонд душманнинг ўнг қанотига қарши “қия пона”ни муваффақиятли қўллаган. Аркадиянинг таклифига биноан Эпаминонд Пелапоннесга бостириб кирган. Пелапоннес иттифоқи бузилган. Аркадия ва Мессения ўз мустақиллигини эълон қилган. Фиваликлар кучи камлигини ҳисобга олиб, Пелапоннесни тарк этган. Эр.ав. 367 йилда Беотия иттифоқини Эрон шоҳи тан олган. Беотия қишлоқ хўжалиги мамлакати эди, у фаол ташқи сиёсат олиб бора олмас эди. Гегемония учун курашда ҳолдан тойган Фива Грецияда раҳбарлик ролини бериб қўйган. 2-Афина денгиз иттифоқи ҳамон катта бирлашма бўлиб қолмоқда эди. Афина сиёсий арбоблари қулай вазиятдан фойдаланиб қолишга урина бошлайдилар. 1-Афина денгиз иттифоқида қўллаган практикасини қўллашга уринган, яъни иттифоқчилардан хирож олишга клерухиялар ташкил этишга ва гегемонликка уринган. Бу нарса 2- Афина денгиз иттифоқининг бузилишига сабаб бўлган. “Иттифоқчилар уруши” деган уруш келиб чиққан (эр.ав. 357-355 йилларда) Афина флоти мағлубиятга учрайди. 2-Афина денгиз иттифоқи 22 йил яшагач тарқалиб кетган. Греция-Эрон урушлари ва 1-Афина денгиз иттифоқининг ташкил топиши вақтида Афинанинг денгизчилик қудратига асос солинган. Солон реформалари Афина гражданларига мулкий цензига қараб маълум сиёсий ҳуқуқлар ва мажбуриятлар юклатилган эди. Афина камбағаллари - фетлар маблағи кам бўлгани учун ёрдамчи отрядда хизмат қилардилар. Флот 1- Афина денгиз иттифоқининг таянчи бўлиб учун феттларнинг роли ортган. Ус Афина демоснинг давлатмандроқ қисми - зевгийлар ва суворийлар билан тенглаша бошлаган. Фетлар эр.ав. У асрда Афина қудратининг таянчи бўлиб қолган. Афина демоси грек-форс урушлари даврида юқорига кўтарилиб, у ўша вақтдаги ишлаб чиқаришнинг ташкилотчиси, ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ билан шуғулланган. Демос туфайли хўжалик ҳақиқат равнақ

топган. Эр.ав. У асрда қишлоқ жойларда қишлоқ демосининг вакиллари майда ва ўрта деҳқонлар яшаганлар. Йирик ер эгалиги оз бўлган. 1У асрда йирик ер эгалиги ривожланади. У аристократия ҳукмронлигида эмас, олигархиянинг ўсиши туфайли ривожланади. Греция-Эрон урушлари охирларидаёқ аристократик ва демократик гуруҳлар ўртасида сиёсий ўртасида сиёсий кураш бошланади. Ноатниқ равишда бу гуруҳларни партиялар деб атаймиз. Аристократлар партияси ҳарбий муваффақиятлар туфайли Афинада биринчи роль уйнашга интилган ва бу партияга машҳур саркарда Мильтиаднинг ўғли талантли кема дарғаси Кимон бошчилик қилган. Аристократларнинг кучлари бевақт ўтиши билан камайиб борган. Демократик қатлам урушда бўлган вақтда аристократлар ареопачда кучайиб олган эди. Демократик партиянинг муҳим вазифаси - ареопагнинг сиёсий функцияларини заифлаштириш бўлган. Эр.авв. 462 йилда демократик партиянинг йўлбошчиси Эфиальт ислоҳат ўтказган. У ареопагни сиёсий муассаса сифатида йўқ қилишни мақсад қилиб қўйган. У ареопагни обрўсизлантириш учун унинг айрим аъзоларининг порахўрлиги ҳақида маълумот тўплаган. Эфиальт ислоҳати қабул қилинган. Ареопагнинг сиёсий ҳуқуқлари бекор қилинган, унга қасддан ўлдиришда ва куфронийликда айбланганларнигина суд қилиш қолдирилган. Бу реформаси Эфиальт аристократлар томонидан ўлдирилган. Афина қулдорлик демократиясининг ривожланиши. Афина демократик партияси ўз мавқеини мустаҳкамлаб олган, икки партия ўртасида кураш кескинлашди. Аристократлар партиясига Фукидид (бу киши тарихчи эмас) бошчилик қилган. Эфиальтнинг издоши Перикл демократик партиясининг бошчиси бўлган. Бу курашда демос манфаатларини ҳимоя қилган Перикл ғалаба қилган. Фукидид Афинадан бадарға қилинган. Периклнинг ўзи ҳамма келиб жиҳатидан аристократлардан бўлган, онаси машҳур Клисфенлардан Перикл ёшлигиданоқ Афинани демократик

асосда тараққий қилдириш тарафдорлари орасида ўсган, яхши ўқиб, ўзини улуғ сифат тушгани учун Олимпиялик лақабини олган. Перикл қадди- қомати баланд, келишган киши бўлган. У ҳаддан ташқари совуққон ва вазмин бўлган. Перикл теварагида бир тўда файласуфлар, драматург ва архитекарлар тўпланган. Анаксагар файласуфининг муаллими бўлган, ҳайкалтарош Фидий, тарихчи Герадот шулар жумласидандир. Перикл Афина демосининг турмушини яхшилаш тўғрисида ғамхўрлик қилган ва унинг манфаати йўлида хизмат қилишни ўзининг бутун ҳаётининг мақсади қилиб қўйилган. Перикл демоснинг ўрта табақаларига таянган. У шаҳар деворларини, Афина билан Пирей портини боғлайдиган деворларни қуриш ва мустаҳкамланишини ташкил қилган. У демосга таяниб 15 йил ҳокимият тепасида турган. Афина давлат ҳокимиятининг асосий органи халқ йиғини Экклессия бўлган. Халқ йиғини- Акрополь яқинидаги ясси тепалик Пникс устида одатда камида ўн кунда бир марта тўпланган. Кейинчалик мажлислар Афина театрига кўчирилган. Халқ йиғинига 20 ёшга етган барча Афиналик гражданлар иштирок этган. Афина халқ йиғини сиёсатининг ҳамма асосий масалаларини ҳал қилган. Афиналик ҳар бир граждан истамаган масалани халқ йиғинига қўя олган. Қарор очиқ овоз бериш, яъни қўл кўтариш йўли билан қабул қилинган. Ёпиқ овоз бериш йўли ҳам бўлиб, қутига қора ёки оқ тошча, ёки хат ёзилган синиқ сопол парчаси, ловия каби нарсалар ташланган. Халқ йиғинидан ташқари бошқа демократик муассасалар ҳам бўлган. Масалан Клисфен замонидан қолган буле-беш юзлар кенгаши халқ йиғини кун тартиби ва масалаларини тайёрлаган. Гелиэя - ҳакамлар суди йириқ демократик муассаса бўлиб, барча судьяларни афиналик гражданлар қура ташлаб сайлаганлар. 6 минг судья сайланган, 5 мингтаси ҳакам, 100 таси запас бўлган. Афина суди 10 палатага бўлиниб, бу палаталар декастериялар деб аталган. Судьялар бутун Греция учун бўлган. Афина судида суд қилинадиган ҳеч бир граждан унинг иши қайси дикастерияда кўрилишини

билмаган. Буни суд бўладиган куни ёки бир кун олдин билган. Даъвогар пора бера олмаслиги шундай қоида жорий қилинган. Адвокат бўлмаган. Айбланувчи, даъвогар, уларнинг қариндошлари суд мажлисида ҳимоя нутқлари сўзлаши мумкин бўлган. Афинадаги стратеглар - аскар бошилар коллегияси муҳим муассаса бўлган. Биринчи стратег ҳам бўлган. Эр.ав. 444- 429 йиллар бу лавозимда Перикл ишлаган. Стратеглар коллегияси давлатлараро муносабатлар масаласи билан шуғилланган. Эр.ав. У асрнинг иккинчи ярмига келиб стратеглар коллегияси Афина давлатининг бош ҳал қилувчи коллегиясига айланган. Стратеглар очиқ овоз бериш йўли билан сайланган. Афинанинг ҳар бир граждани давлат лавозимини эгаллашга қобил ҳисобланган. Афина қулдорлик демократияси Афина фуқароларига катта ҳуқуқ берган. Перикл даврида биринчи марта давлат лавозимларига маош тўлаш жорий қилина бошлайди. Мақсад лавозимга сайланган камбағал қийналмаслиги керак ҳисобланган. Суд мажлисига борганлик учун ўрта ҳол Афиналикнинг бир кунлик иш ҳақи миқдорида ҳақ тўланган. Бу ҳақ диста деб аталар эди. Театрга борган кунга ҳақ тўланган, бу пулга ўша кун учун овқат олса етган. Театр томошалари онгли фуқароларни тарбиялаб етиштириш лозим бўлган. Эр.ав. У асрнинг охири - 1У асрнинг биринчи ярмида ҳамма давлат лавозимларига ҳақ тўланган, ҳатто халқ йиғинига борганларга ҳам. Эски ареопаг ва 9 архант коллегияси сақланиб қолган у фахрий органга айлана борган. Барча ҳуқуқлардан фақат афиналик гражданлар фойдаланган, улар Афина ва Аттика аҳолисининг ўндан бир қисмини ташкил этган холос. Эр.ав. 451 йилда Перикл соф гражданлик ҳақида қонун чиқарган. Бу қонунга кўра, отаси ва онаси тўла ҳуқуқли афиналик бўлган кишигина гражданлар қаторига қўшилган. Аёллар сиёсий ҳуқуқлардан фойдаланмаган. Улар халқ йиғинига боришлари, давлат лавозимларини эгаллашлари театрга боришлари мумкин бўлмаган.

Афина давлатида ишлаб чиқариш қуллар меҳнатидан фойдаланишга асосланган. Афина демократияси қулдорларга хизмат қилган. Афина демократиясининг салбий томонларидан бири унинг иттифоқчиларига муносабати эди. 1-Афина иттифоқи Греция-Эрон урушлари даврида тузилган. Иттифоқчилар хазинаси Демос оролида турган. Уруш тугагач, бу хазина Афинага олиб келинган, иттифоқдошлар тинчлик даврида ҳам, энди эса Афина фойдасига хирож тўлашни давом эттирганлар. Шу тариқа 1-Афина денгиз иттифоқи аста-секин Афина архэсига (архэ-ҳокимият), яъни Афина денгиз давлатига айлана борган. Афиналиклар хирождан ташқари яна ер кам бўлгани учун афиналик фуқароларни иттифоқчилар ерига кўчириб, клерлар бера бошлаган. У ерларда таянч юзага келтириш учун клерухиялар - ҳарбий деҳқончилик манзиллари қурганлар. Агар қўзғолон бўлса клерухиядагилар ёрдам келгунча қаршилик қилганлар. Жазо отрядига ўхшаган хирож ва клерухиялар Афина ҳукмронлигига норозилиги сабаб бўлган. Афина архэси эр.ав. У аср охирларигача мавжуд бўлган. Фукидид “Тарих” асарида Пелопоннес урушини батафсил баён этган, лекин эр.ав. 411 йил воқеалари билан узилиб қолган. Урушнинг охири Ксенафонтнинг “Греция тарихи”дан маълум. Диодорнинг “Тарихий кутубхона” асарида ҳам сақланган. Плутархнинг Перикл, Никий, Алкивиадс, Лисондр каби тарихий шахслар таржимаи ҳоли ҳақидаги ҳикояларида Пелопоннес уруш воқеалар тасвирланган. Аристафаннинг Пелопоннес уруши вақтида ёзган комедиялари афиналикларнинг эр.ав. У аср охирларидаги турмуши ва кайфиятини акс эттирган. Пелопоннес уруши қадимги Грециянинг қулдорлик жамиятида ички зиддиятларнинг жамланиши ва кескинлашуви натижасида келиб чиққанки, бу зиддиятларга вилоятларнинг нотекис ривожланиши асос бўлган. Хўжалиги қолоқ Спарта давлати Пелопоннес иттифоқига бош бўлган ва Грецияда гегемонликка эришган 1-Афина денгиз иттифоқига раҳбарлик

қилаётган Афина давлатини мағлуб қилиб, ўзининг ҳукмронлиги бошчилигини таъминлаш мақсадида бўлган. Бунда у Афина иттифоқчилари орасидаги зиддиятлардан фойдаланмоқчи эди. Коринф ва Мегаранинг Афинадан норозилигини ҳисобга олган. Афина 1-Афина денгиз иттифоқига бош бўлиб, Грецияда ўз гегемониясини ўрнатган эди. Афина жанубий Италия ва Сицилияда мустаҳкамланиб олмоқчи эди. Иттифоқчилар Афинага кўп миқдорда хирож тўлар эдилар, бу улар орасида норозиликка сабаб бўлаётган эди, улар орасида тез-тез низо жанжаллар чиқаётган эди. Эр.ав. У асрнинг иккинчи ярмида грек полисларининг аксарияти ё 1- Афина денгиз иттифоқига, ё Пелопоннес иттифоқига кирганлиги сабабли уруш умумгрек тусини олган. Урушнинг биринчи баҳонаси Коринф, Афина ва Спартадан йироқда Албаниядаги ҳозир Дуррес шаҳрида, яъни ўша даврдаги грек дунёсининг ғарбий чеккасидаги Эпидамн колониясида ва керкира (ҳозирги Корору) оролида юз берган. Бу иккала жой Жанубий Италия ва Сицилияга бориладиган йўлдаги муҳим бекатлар эди. Эпидемида демократик тўнтариш юз беради. Шаҳардан қочган олигархлар Эпидемига ҳужум бошлаган. Эпидемининг ўзи Керкиранинг колонияси бўлган, Керкира эса ўз навбатида Коринфнинг колонияси эди. Эпиделин Керкирадан ёрдам ололмагач, Коринфдан ёрдам олган. Бундан жанжал янада кучайган ва Коринф-Керкира денгиз жангида Коринфликлар енгилган. Улар ўч олиш учун катта тайёргарлик ишларини олиб борган. Натижада Керкира ҳимоя ахтариб биринчи Афина денгиз иттифоқига кирган. Бу билан у ўтмишда Пелопоннес билан тузилган сулҳни бузди. Натижада Коринф ва Афина ўртасида Италия масаласида ҳарбий низо келиб чиқди. Иккинчи можаро Коринфнинг Халкида ярим оролидаги колонияси Потидея атрофида бошланган. Коринф Потидеяни биринчи денгиз иттифоқидан ажралишга ундаган ва унга қуролли ёрдам берган. Шу вақтда Мегара Коринф томонини олиб майдонга чиққан. Коринф ва Мегара Спартани ҳам Афинага қарши курашга ундаган. Афиналиклар эса Потидея

шаҳрини қамал қилади. Мегара шаҳри Эгей денгизи соҳилидаги барча шаҳарларда ва оролларда танҳо ўзи савдо-сотиқ қилиб келган. Афина ўз иттифоқига кирувчи барча порт ва гаванларни Мегара савдогарлари учун ёпиб қўйган ва бу ҳақда Афина халқ йиғинида қарор чиқартирган. Коринф ва Мегаранинг тазйиқи остида спарталик Архидам 11 камандаси остида эр.ав. 431 йилда уруш бошлаган. Архидам 11 спарталикларнинг қуруқликдаги устунлигини ҳисобга олиб жанг режасини ишлаб чиққан. Шу сабабли бу уруш Пелопоннес уруши деб, унинг биринчи даври эса Архидам деб ном олган. Архидам Аттикадаги иқтисодий ва сиёсий аҳволни ҳисобга олиб унинг қишлоқ хўжалигини вайрон қилиш бу билан қишлоқ демосини Периклга уни қўллаб турган шаҳар демосига қарши қўймоқчи бўлган. Спарталиклар шу йўл билан Афиналикларни очиқ жанг қилишга мажбур қилмоқчи эди. Афиналикларнинг уруш режасини Перикл ишлаб чиққан. Бу режа Афиналикларнинг ҳарбий денгиз устунлигига асосланган. Спарталиклардан қишлоқ аҳолисини ҳимоя қилиш учун Афина ва Прей порти орасида узун қалин девор қурдирган. Ҳарбий денгиз флоти Пелопоннесни қамал қилиши Коринфнинг Сицилия ва Италия билан алоқасини узиши керак эди. Афина мустаҳкам қалъага айлантирилди. Тузилган режанинг камчилиги шундаки, Афина давлати қишлоқларининг вайрон қилинишига эътибор берилмаган. Спарта қўшинлари тезда Аттикага этиб келиб, Пелопоннесга қайтиб келишга мажбур бўлган. Эр.ав. 430 йилда босқин такрорланган. Ўша йили Афина кемалари Шарқдан терлама касаллигининг бир тури билан кўп одам йўқотиб қайтиб келган эди. Деҳқонлар бошига тушган кулфат учун Периклни эр.ав. 430 йилда ҳокимиятдан четлаштирди. Лекин бир йилдан кейин уни оқлаб биринчи стратег қилиб сайлаган ва юқумли касалликдан вафот этган. Эр.ав. 425 йилда Афина бироз ўнглангач Спартага қарши урушни кучайтирган. Афина стратеги Демосфен Пелопоннесни қамал қилиб Пилос шаҳрини эгаллаган. Лекин Афиналиклар флоти Пилос Гаванидан чиқиб кетолмай қолади. Афинадан Плейн бошчилигида ёрдам келгач, Демосфен ва Клеон қўшинлари

Спарталикларни бу ерда тор-мор келтиради. Спарталиклар сулҳ сўрайдилар, лекин оғир шартларга рози бўлаолмайдилар ва уруш давом этган. Тажрибали саркарда Брассит таклифи билан Спарталиклар Эгей денгизи шимолидаги муҳим районларга зарба берган. Спарта қўшинлари Фракияда Анфипол портини эгаллаб, у ердаги олтин конларни ва Қора денгизга ўтадиган йўлни қўлга олади. Афинада Клеон бошлиқ қисм бу ерга юборилади. Икаласи орасидаги жангда Брасит ҳам Клеон ҳам ҳалок бўлади. Амфипол эр.ав. 422 йилгача Афина қўлдан кетади. Афина сулҳ тузиш тарафдори бўлиб, унга Никей бошчилик қилган. Ҳар иккала томон Пелопоннес иттифоқи ҳам биринчи Афина денгиз иттифоқлари ҳам урушда толиққан эди. Эр.ав. 421 йилда 50 йиллик тузган бу сулҳ, унинг ташаббускори Никей номи билан аталади. Шартлашувга кўра иккаласи ҳам ўзлари эгаллаган ҳудудни баб-баравар бўшатишлари, асирларининг алмаштирилиши лозим бўлган. Тўла бажармаганлар. Афиналикларнинг Мессения Пилосида, спарталиклар Амфиполда қолганлар. Спартанинг иттифоқчилари Коринф, Мегера ва Фи ва Никей сулҳини тан олмаган. Пелопоннес урушини келтириб чиқарган зиддиятлар ечилмаган. Кучлар баравар келган. Афина флотига Пелапоннесни қамал қилиш режаси натижа бермаган, Пелопоннес иттифоқи мустаҳкам бўлиб қолаверган. Афина демосининг савдо ҳунармандчилик қатлами урушнинг дуранг натижа билан тугашидан норози бўлган, улар орасидан урушни янгидан бошлаш тарафдорлари кучайган. Улар Пелопоннесни ғалла билан таъминлаб турган. Сицилияни забт этсак, Спартани енгамиз, Афина улуғ Грециянинг гегимонига айланади деган фикрга келдилар. Бу авантюристик режа эди. Афинадаги курашда Никей мухолифлари, яъни уруш тарафдорлари ғолиб чиқишган. Эр.ав. 415 йилда афиналиклар 260 га яқин ҳарбий ва юк кемасини, 32 минг кишини Никей ва Алкивиад қўмондонлигидаги Сицилия экспедицияси тайёрланган. Бу ишга Афина бор маблағини сарфлаган, солиқни кўпайтирганлар. Флотнинг жўнашига бир кун қолганда номаълум шахслар кемалардаги кўп гермалар - тош устунларни шикастлаганлар. Тош

устунларга саёҳат ва тижорат ҳомийси мавуд Термес бюсти ўрнатилган эди. Бундай иш қилганлар ўлимга ҳукм қилинар эди. Жиноятчилар топилмаган. Алкивиад ва унинг дўстларидан шубҳа қилганлар. Тергов бошланган. Алкивиадга ўзини оқлашга имкон бермаганлар. Флот Сицилияга жўнаб кетган. Флот Сицилияга етганда, ҳукумат кемаси Алкивиадни судга олиб бориш учун келади, лекин у қочади. Спарталиклар томонига ўтади. Алкивиад спарталикларга Афина ҳарбий сирларини айтиб берган. Бу билан Сицилия соҳилидаги Афина флотига зарар етказган. Алкивиад спарталикларга тактикани ўзгартириш, Аттикага тез-тез бостириб кириш эмас, унинг территориясида мустаҳкамланган аҳоли пунктини забт этиб, у ерда база қуриб мамлакатни вайрон қилавериш керак деб маслаҳат берган. Алкивиад бу ишлари билан сотқин ва ватан хоинига айланган. Сицилиялик греклар афиналикларни совуқ ва душманлик билан қарши олганлар. Никей урушини пайсалга солган, у урушнинг тўхталишидан умид қилган. Бу муддатда Сиракуза мудофааси яхши тайёрлаб олинган. Афина қўмондонларидан бири Ламах ҳалок бўлган. Афина флоти яксон қилинган. Сиракузаликлар ва спарталикларнинг бирлашган қўшини Афинанинг қуруқликдаги қўшинини қуршаб олган ва таслим қилган. Никей ва Демосфен қатл қилинган. Асирлар қул қилиб сотилган. Сицилияда Афина қўшини ва флоти ҳалок бўлган пайтда спарталиклар Аттикага бостириб кирганлар. Декелея аҳоли пунткини забт этган. Спарталиклар бу ерда база қуриб олиб, Эвбея ороли билан алоқани кесиб қўйганлар. Афина қулларида 20 мингтаси спарталиклар чақриғи билан қочиб улар томонга ўтганлар. Кўп устахоналарда ва Лаврион конларида иш тўхтаб қолган. Декелея Афинадан 22 км бўлиб, спарталикларнинг Афинага хужум қилиш хавфи доимо бўлган. Афиналиклар шаҳар деворлари устидан туну кун қоравуллик қилганлар. Афинанинг иттифоқчилари ажралиб кета бошлаган.

Алкивиад спарталикларга кучли флот тузиш бунинг учун маблағни Эрон ноиби Тиссаферн орқали олишни маслаҳат берган. Эр.ав. 412-411 йй. Тиссаферн орқали Эрон шоҳи билан махфий шартномалар тузганлар. Спарталиклар ғалаба қилса Грециянинг Кичин Осиёдаги ерларини Эронга беришга ваъда қилганлар. Алкивиад энди Спартага керак бўлмай қолган, уни ўлдиришга қарор қилганлар, лекин Тиссаферн ҳузурига қочган. Афиналиклар кучларини қайта тиклашга ҳаракат қилганлар. Хирож ўрнига 5% ли солиқ жорий қилинган. Эр.ав. 404 йилда олигархлар давлат тўнтаришлар қилганлар. Улар сулҳ тузишга уринганлар, спарталиклар оғир шартлар қўйганлар, яъни денгиз иттифоқини тор-мор қилишни таклиф қилган. Алкивиад эди Афинага Спарта флотини тор-мор келтиришни ва Тиссаферн ёрдамида Афинада олигархларни ағдариб ташлашни таклиф қилган. Эр.ав. 410 йилда Афинада ҳокимият ағдариб ташланган ва Алкивиад, Фрасибул ва Фрасилл бошлиқ Афина флоти Пирейга келган. Алкивиад аввалроқ стратег қилиб сайланган эди. У кечирилган эди, лекин Афина демосининг лидерлари Алкивиаднинг Тиранияга интилишидан гумонсираган эдилар. Эр.ав. 406 йилда Нотий бурни ёнида Афина флоти Спарта эскадрасидан мағлубиятга учраган. Бу воқеада Алкивиад иштирок этмаган бўлсада, халқ йиғини уни ношудликда айблаган. У қайта сайланмаган, кейин Фракия Херсонесидаги ўз мулкига ҳамишаликка кетган. Нотий бурни ёнидаги мағлубиятдан кейин Афина ҳарбий кемалари Лесбос оролида Митилена шаҳри гаванига кириб бекинган. Спарта флоти қамал қилган. Афина янги флот қурган. Бу флот эр.ав. 406 йилда Аргинус ороли ёнида 8 стратег қўмондонлигида Спарта флоти устидан порлоқ ғалабага эришган, денгиз бўрони бошланиб, бир неча Афина кемаси нобуд бўлган. Жангда ҳалок бўлганларни дафн этиш маросимини бўрон туфайли ижро эта олмаган. Бу маросимни бажара олмагани учун халқ йиғини шоша- пиша стратегларни ўлим жазосига ҳукм қилган. Стратеглар қатл этилган, лекин тезда хато ҳукм экани учун улар оқланган.

Спарталиклар форслар ёрдамида янги флот қуриб олганлар ва бу флот Геллеспонтда турган, Афина флоти ҳам шу ерда эди. Талантли флот бошлиғи Лисандр раҳбарлигидаги спарталиклар афиналиклар флотини эр.ав. 405 йилда тўсатдан ҳужум қилиб яксон қилиб ташлаган. Шундан сўнг Лисандр флоти билан Афинани сувдан, Декелеядаги Спарта қўшинларини қуруқликда қуршаб олган. Афиналиклар сулҳ тузишга уриниб олигархлар раҳбари Фераменни Спарталиклар олдига юборган. У уч кун юриб, сулҳ ҳақида иш олиб бормайди. У бекейиқча таслим бўлмоқликка мойил бўлган. Афинада очлик эди. Мадори қуриган афиналиклар эр.ав. 404 йилнинг апрелида таслим бўлганлар Спарталиклар Афинага кирганлар, уни Пирей порти билан боғлайдиган деворни музика садолари остида ағдарганлар. Афина архэси тарқатилган. Афина Пелопоннес иттифоқи таркибига киритилган. Афина халқ мажлиси Спарта тазйиқи остида Ферамен тақдим этган ўттиз олигархдан иборат комиссия сайлаган. Бу комиссия янги давлат тузуми асосларини ишлаб чиқиши керак эди. Лекин бу комиссия спарталиклар отрядига таянган ҳолда амалда Афинанинг ҳукумати бўлиб олган. Машҳур олигархлар Критий ва Феромен ўттизларга бош бўлиб, террористик режим ўрнатганлар. Террорни асосан Критий уюштирган. Ферамен норози бўлганлиги учун қатл этилган. Собиқ демократ стратеглардан бўлган Фрасибул Беотияга қочган ва афиналик қочоқлардан отряд тузган. Фрасибул Пирей яқинлашиб қолган. Аҳоли олигарх тиранлари қарши чиқмоқда эди. Олигархлар Мунихия ёнида жангда тор-мор қилинган. Критий жангда ўлдирилган. Эр.ав. 403 йилда Афинада демократия қайта тикланган. Умумий авф эълон қилинган. Ўттизлар комиссияси кейинчалик “ўттиз тиран” лақабини олганлар жинояти учун жазога тортилган. Афина Пелопоннес иттифоқига аъзо бўлиб қолаверган. 27 йил давом этган Пелопоннес уруши қолоқ Спартанинг тараққий этган Афина устидан ғалабаси билан тамом бўлган. Афина демократик ҳукумати бир қанча хатоларга йўл қўйган. Энг оғири Сицилия экспедицияси

бўлган. Шундан сўнг Спарта Афинани Эроннинг ёрдами билангина енга олган. Афинанинг енгилиш сабабларидан бири унинг қулдорлик демократиясининг чекланганлиги бўлган. 1-Афина денгиз иттифоқидаги Афина гегимонлиги зиддиятлари ҳам сабаб бўлган. Пелопоннес уруши бутун Грецияни жуда заифлаштириб қўйган. Унинг иқтисодий қудратига путур етказган.

Адабиётлар: 1. Ю.С.Крушколь тахр.ост.Қадимги дунё тарихи. 11-қисм. Т., 1974 й. 2. Нимеровский А.И. История древнего мира и античность. М., 2000 г. 3. Бойназаров Ф.А. Қадимги дунё тарихи. Т., 2004й. 4. А.Алимуҳаммедов. Антик адабиёт тарихи. Т., 1969 й. 5. Хрестоматия по истории Греции. М., 1964. 6. История древнего мира в художественно исторических образах. М., 1978. 7. WWW.armand-travel.ru 8. WWW.turoboz.ru 9. WWW.galaktiktravel.com

Похожие

Қадимги Юнонистон цивилизацияси

IV—V Асрларда рим империяси қулдорлик тузумининг кризиси

IV – V асрларда Рим империяси. Кулдорлик тузумининг инкирози

Милоддан аввалги V-IV ( 5-4 ) aсрларда Юнонистоннинг иқтисодий-ижтимоий ривожланиши

Милоддан аввалги IV-III (4-3) асрларда Римнинг давлат тузуми