Туркистонда рус аҳолисини кўпайтириш бўйича кўрилган чоралар - История - Рефераты

Туркистонда рус аҳолисини кўпайтириш бўйича кўрилган чоралар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38.3388671875 KB

Туркистонда рус аҳолисини кўпайтириш бўйича кўрилган чоралар Россиянинг Туркистондаги мустамлака сиёсати асосида ўлкани руслаштириш ғояси тургани учун рус нуфусини Тур кистонда мунтазам кўчириб келтириш мустабид ҳокимиятнинг доимий эътиборида бўлди. XIX аернинг охирларида ўлкада 116 рус посёлкаси қурилиб, уларда 70745 киши истиқомат қилган. XX аср бошига келиб Туркистондаги рус аҳолисининг сони 197420 кишига етиб, уларнинг аксарияти ҳозирги Қозоғистон ва Қирғизистон ҳудудида жойлашган эди. Биргина Пишпак тумани (уезди)даги рус посёлкаларига оид жадвал бу ҳақда яққол тасаввур беради. 1- жадвалҚишл оклар Та шкил Ҳ овли сони А ҳоли Е рлари Тўқмо 18 5 4 1 Лебед 18 2 2 4 Новот 18 1 1 4 Белов 18 4 4 5 Покро 18 1 9 4 Михай 18 4 3 1 Иссиқ 18 4 4 1 Георг 18 1 1 6 Ивано 18 2 1 7 Петро 19 3 2 6 Архан 19 2 1 5 Новоп 19 2 2 7 Павло 19 1 9 3 Возне 19 1 8 2 Ж а м и - 3 044 2 4531 2 60Тадқиқотчилар томонидан тузилган яна бир жадвалда Рос-сиядан Еттисув ва Сирдарё вилоятларига 1896—1914 йиллар давомида кўчиб келганлар ва яна ўз юртларига қайтиб кетган-лар ҳақида қизиқ маълумотлар келтирилади. 2- жадвал КЕЛГАНЛАР г а н л < КЕТГАНЛАР т г а Йиллар Еттисувда Сирдарёда

Еттисувда Сирдарёда ҳаммаси ҳаммаси фоиз ҳаммаси фоиз 1896-1909 17911 9824 27735 2284 12,8 1859 18,9 1910 6575 1559 8134906 13,8 491 31,5 1911 4842 7995 5837 1535 31,8 42,2 1912 11298 1166 12464 834 7,4 36,5 1913 14321 2454 16775 1233 8,7 15,3 1914 10574 1345 11919 763 7,2 127 9,4 1910-1914 47610 7519 58129 5275 11,1 1841 24,5 Ж а м и 65521 17343 82864 7559 11,5 3700 21,3 Бу маълумотлар таҳлили шуни кўрсатадики, Туркистонга кўчиб келган русийзабон аҳолининг мутлақ кўпчилиги ўлкада муқим қолиб кетишган. Бунинг асосий сабаби чоризмнинг улар учун бу ерда қулай шарт- шароитлар яратиб берганлиги эди. Ўлкага кўчиб келганлар хўжаликларида 1916 йилда мавжуд мол ва чорвалар микдорини кўрсатувчи жадвал ҳам уларнинг туб аҳолига қараганда мулкий устиворлигидан далолат беради. 3- жадвал 1 Вил оятлар Отл ар Йирик қорамоллар Қўй- эчкиларЕтт 1280 27312 3308 Сир 3574 82810 9375 Сам 3711 8155 2630 Фар 7914 11652 299 Кас пийорти 1692 6816 1986 2Рус амалдорларидан бири кўчиб келган рус деҳқонларининг аҳволи туб ерлиларникидан юқори бўлгани сабабларини эъти-роф этган ҳолда шундай деб ёзган: «Туркистон ўлкасининг барча рус посёлкаларида кўчиб келганлар қирғизлар ҳисобига ва улар меҳнати билан кун кечиришади». 1906 йилда Ўш уезди Покровское қишлоғида ўзига тўқ рус кишилари яйлов ва жамоа ихтиёридаги ўтлоқни маҳаллий аҳолидан тортиб олган. Андижон тумани Кўгарт волостида эса келгиндилар туб жой аҳолининг ерларини зўрлик билан эгал-лайди. Аҳоли улар устидан шикоят қилганда эса Кўчирув маҳ-камаси амалдорлари рус деҳқонлари томонида туриб, уларнинг манфаатини ҳимоя қилишади. Зўравонлик шу қадар кучайиб кетдики, ҳатто

Туркистон генерал-губернатори Гродеков, унинг ёрдамчиси генерал Кондратович, Еттисув вилояти ҳарбий гу-бернатори генерал-майор Ионовлар Кўчирув маҳкамаси бош-лиғи Велецкийнинг ўзбошимча ҳаракатларига чек қўйишни та- лаб қилиб, Петербургга телеграмма юборишади 2 . Аммо марказ тескари иш тутиб, аввало генерал Ионовни истеъфога чиқарди, сўнг Гродеков ва Кондратовичларни лавозимларидан четлатиб, Петербургга чақиртириб олинди. Янги генерал-губернатор Мишченко, Зироат ва давлат мулклари бошқармаси бошлиғи Лазаревский Кўчирув маҳкамаси фаолиятига чек қўйишга ин-тилишганда улар ҳам вазифаларидан четлатилди. Биргина Кўчирув маҳкамаси бошлиғи коллеж маслаҳатчиси Белецкий учун Петербургнинг олий доиралари ундан бир неча баробар Келгинди рус мужиги хўжалиги. юқори мартабали тўрт генерал ва 2 стате-маслаҳатчининг баҳ- ридан ўтди. Ана шу далилнинг ўзи ҳам чоризм биринчи нав- батда рус дворянлари манфаатини қанчалик юқори қўйганли- гидан далолат беради. Давлат рағбати билан ўлкада рус мужиклари салмоғи нечоғ-лик ортиб боргани ҳақида қуйидаги жадвал гувохлик беради: 4- жадвал 1 XX аср бошида Еттисув ва Сирдарё вилоятларида рус нуфуси жойлашуви (1915 йилдаги якунлар)

Йиллар Жойлаштирилган эркаклар сони Ўси ш микдори Еттисув Сирдарё Жами Фоиз ҳисобида 1907 332 ___ 2332 100 1908 650 2400 3050 130 1909 4755 1053 5808 249 1910 11005 107 11112 476 1911 13732 1542 15274 655 1913 7729 5818 13547 580 1914 8629 2931 11560 495 1915 5977 1635 7612 326 Кўриниб турибдики, айниқса Еттисув вилоятида рус кел-гиндилари салмоғи кучли эди. Бу вилоятда маҳаллий аҳоли-нинг 4193,5 минг таноб ери мусодара қилиниб, ундан 667,2 минг таноб ер казак қўшинлари ихтиёрига берилган эди. 1912 йилга келиб Туркистон ўлкасида фойдаланишга ярокли 17,6 миллион таноб ернинг 11,7 миллион таноби давлат ўрмон хўжалиги ихтиёрига берилди. Туркистон ўлкасида энг йирик заминдор рус императори Николай II нинг оиласи эди. Мари вилоятининг Байрам Али туманида 104 минг десятина энг яхши суғориладиган ердан Мурғоб давлат именияси ташкил этилди. Рус келгиндилари ўзларига берилган ерларнинг тўла хўжайинлари бўлиб олиб, бу ерларни мерос тариқасида қолди-ришлари мумкин бўлиб қолди. Маҳаллий аҳолига тегишли ер-лар эса давлат мулки деб ҳисобланди. Туркистонда рус нуфусини кўпайтиришга марказ катта эъти- бор бериб, бунга маблағни аямади. 1908—1910 йилларда ўлкани тафтиш қилган марказ вакили сенатор граф К.К.Пален Туркис-тондаги рус ҳукмронлигининг асосий воситаси ўлкада ўзига тўқ рус деҳқонларини кўпайтириш деб ҳисоблади. Сенаторнинг фикрича, ана шундай мужиклар империя билан мустамлакани ўзаро боғловчи ва яқинлаштирувчи «ишончли» унсур бўлиб қол ди. 1906—1915 йилларда Сирдарё-Фарғона кўчирув ҳудуди бўйи- ча рус мужиклари учун маҳаллий аҳолига қарашли 744,9 минг таноб ер мусодара қилинди. Мустабид ҳокимиятнинг бундай талончилик сиёсати ҳақида Россия

парламенти—Давлат Дума-сида князь Мансуров гапириб, Туркистонда маъмурият ерли аҳоли устидан «крепостной ҳуқукни амалда қўллаётганини» ало- ҳида уктириб ўтгани бежиз эмас эди. Давлат Думасининг 1910 йил 7 апрелдаги мажлисида Қозон губерниясидан келган ноиб ана шу кўчирув бошқармасининг фаолиятини танқид қилиб, подшолик аграр сиёсатини шундай сўзлар билан фош қилди: «Туркистон руслар учун! Бу шиор қисқа, лекин тушунарсиз. Буни қабул қилиш дўстларни душманларга айлантириш демак-дир. Туркистонни сайлов ҳуқуқидан, ўз-ўзини бошқариш ҳуқуқидан маҳрум қилганингизда ҳам ўлка хотиржамликни сақ-лар деб ўйланг. Майли, балки сиз уни тушунмайди, деб ҳисоб-ланг. Аммо сиз унинг ерларини тортиб ола бошласангиз, бу ҳолда шу вақтгача осойишта бўлиб келаётган ўлка ҳаракатга келиб қўзғолиши мумкин» 1 . Аммо подшо ҳукумати парламент минбарида туриб қилинган бундай огоҳлантиришларга қулоқ солмади. 1912 йили Зироат ва давлат мулклари вазири Кривоше ий Туркистон сафари ҳақида императорга йўллаган ҳисоботида ўлкадаги 3 миллион таноб суғориладиган ерларни рус хўжалик-лари фойдасига мусодара қилиш таклифини илгари сурди. Ана шу ерлар 300 минг тўқ рус хўжаликлари ихтиёрига берилиши лозим эди. 3 миллион таноб ернинг бир миллиони ғўза майдонларига айланиши керак эди. «Мусулмонларга!» деб аталган бир хитобномада империядаги 1905— 1907 йиллардаги сиёсий воқеаларга шарҳ берилиб, подшолик Россиясининг Туркистондаги мустамлакачилик ва руслаштириш сиёсати фош қилинган. Хитобномада ўқиймиз: «Золим ҳукумат зулми остида неча йиллар эзилиб ётган рус ишчилари ва деҳқонлари сўнгги йилларда бахт-саодатга эри-шиш учун ҳукуматга ён босиш эмас, аксинча унга қарши кура-шиш зарурлигини тушундилар. Икки йил муқаддам барча халқ-лар томонидан тенг асосда вакиллар сайланиб, подшо Нико-лайга халқ аҳволини баён қилишга киришилди. Амалдорлар ва бойлар томонидан қўллаб-қувватланган подшо Николайга бу ёқмади. Аммо халқ талабидан қўрқиб, халқ вакиллари йиғини- ни чақиришга мажбур бўлди. Халқнинг танг бўлгани ва қаш-шоқлигининг

бош сабаби подшо энг яхши ерларни ўзининг яқин амалдорлари ва князларга бўлиб бериб, бутун Россия хал-қларини солиқлар юки остида эзиб ташлаганидан эди. Айнан шу халқ ердан ҳам, ҳуқуқдан ҳам махрум бўлгани учун халқ вакиллари йиғилишиб, уни асоратдан ва очликдан халос қилиш учун ерни ўз мулки деб ҳисоблаган амалдорлар ва княз-лардан уни тортиб олиб, ҳақиқий хўжайин бўлган халққа бўлиб беришни талаб қилдилар... Халқнинг бундай адолатли талаби подшо Николайга ёқмади ва у Думани тарқатиб юборди. Аммо Дума тарқатилган бўлса ҳам халқ тинчимади ва ўз мақсадига эришиш учун курашни давом эттирди. Шунда подшо Николай ноилож иккинчи Думани чақиришга мажбур бўлди. Иккинчи Дума депутатлари ҳам ҳуқуқсиз ва ерсиз халққа ер ва эрк талаб қилди. Николай нима қилишини билмай халқ вакилларига ва-зири Столипин орқали қуйидаги жавобни йўллади: «Агар кам-бағал ва ерсиз деҳқонларга ер керак бўлса мен уларга шундай ерни, помешчик ва катта бойларникидан ташқари, топиб бера- ман. Мана, Туркистон ўлкасида ерлар кўп, ерга муҳтож мужик-лар ўша ерга кўчиб бораверишсин, мен эса ўз тарафимдан бу зироатчиларга ёрдам кўрсатаман». Вазирнинг сўзларини эшит-ган Туркистон вакиллари ўринларидан туриб эътироз билдир-дилар: «Эй, ватандош биродарлар! Вазирнинг сўзлари тўғри эмас, чунки Туркистон ерларига жон ато қилишга бутун куч-қувватларини бағишлаган қирғизлар ва сартларга ҳам ер етиш- майди». Шунда Думала иштирок қилаётган рус ва бошқа депу-татлар «бечора туркистонликларнинг ерларини тортиб олиш, ўзларига ҳам етишмаётган ердан маҳрум қилиш яхши иш эмас», деган фикрга келишди. «Бизга помешчиклар қўл остидаги ўзимизнинг ерлар керак. Шунинг учун жазирама Туркис-тонга кўчиб бормай шу жойдаги ўз ерларимизни оламиз», де-йищди. Депутатларнинг бундай баёнотини эшитган подшо Ни колай жаҳли чиқиб яна депутатларни ҳайдаб юборди. Рус му- жиклари эса Туркистон депутатларининг сўзларини эшитиб, помешчикларнинг ерларини тортиб олишга жиддий киришди- лар. Подшо энди учинчи Думани чақириб, унга туркистонлик вакилларни

кириш ҳуқуқидан маҳрум қилди. Энди улар Россияга ўз аҳволини билдириш имкониятини йўқотдилар. «...подшо Николай Туркистонда ер кам, қирғиз ва сартларга ҳам етиш- маслигини билгани ҳолда, буни рус депутатлари ҳам билишини истамади. Золим подшо ерсиз деҳқонларни алдаб, Туркистонда ер кўп демоқда ва уларни бу ерга жойлаштирмоқда, унинг амаддорлари зўрлик билан қирғиз ва сартлардан ерини тортиб олиб мужикларга бермоқда... Ҳозирги кунда бу ерга кўчиб ке- лаётган мужиклар золим подшо ва унинг амалдорларининг пуч сўзларига ишониб, Туркистоннинг чинакам аҳволини билмай, қирғиз ерларига жойлашмоқца. Натижада улар билан қирғиз- лар ўртасида қонли тўқнашувлар содир бўлмоқда. Подшонинг бу тўқнашувлар ҳақида хабари бор, лекин бу ҳол уни ташвиш- лантираётгани йўқ, чунки бу тўқнашувлар унга ҳам, помешчик- ларга ҳам фойдалидир. Чунки бечора сартлар ва қирғизлар би лан ерсиз, ҳуқуқсиз ва қашшоқ мужиклар ўртасидаги тўқна шувлар улар ўртасига душманлик солади, ўзаро курашда ҳуку- матга қарши кураш учун зарур кучлар заифлашади. Подшо Николай мужикларни Туркистонга кўчиришда худди шу мақ-садни кўзлайди. Улар билан ерли халқ ўртасида қонли тўқна шувлар бўлишини истайди... Мусулмонлар, агар Сизлар пешо- на терингиз билан ишланадиган ерларингизни қўддан беришни истамасангиз, помешчикларнинг ерларини тортиб олиш учун курашаётган рус деҳқонлари ва ишчиларига ёрдамга келинг, бўлмаса Николай подшо ўз амалдорлари орқали барча ерла рингизни тортиб олиб, мужикларга тақсимлаб беради. Шунда сўнгги пушаймонларингиз ўзларингизга душман бўлиб, сизлар- га ҳеч ким ёрдам беролмайди. Шунинг учун сизлар бошқа миллатлар билан биргалашиб подшо ҳукуматига қарши кураш- моғингиз керак. Бу курашга зарур маблағ ва воситаларни тай-ёрланг». Туркистондаги эсерлар партияси 1908 йилда чиқарган бу хитобномада тарихий ҳақиқат ўз аксини топган. Туркистон халкларининг ота мерос ерлари рус келгиндиларига зўравонлик билан тақсимлаб берилаётгани аниқ далиллар асосида кўрса- тилган. Чоризм турли йўллар ва воситалар билан маҳаллий халқ нинг ерларини рус мужиклари фойдасига мусодара қилишга уринди. Ерга солиқлар миқдорини ҳаддан ташқари ошириб юбориш ана шундай воситалардан бири бўлди.

Натижада аҳоли ўз ерларини сотишга ёки ундан буткул воз кечишга мажбур бўлди. Биргина Марғилон туманида шу тариқа ўзбекларнинг 11,5 минг таноб ери мусодара қилинди. Жалолқудуқ волостида эса солиғини тўлолмай еридан воз кечган Ўзбек деҳқонларига қарашли жойда 3 рус посёлкаси, Андижон туманида 2, Ушда эса 1 посёлка барпо этилди. Шу тариқа 1906—1913 йиллар мобайнида Туркистонда 116 рус посёлкаси қурилди. «Ҳар бир рус посёлкаси, — деб ёзган эди Сирдарё вилояти ҳарбий губер-натори Н. Гродеков, — рус қўшинларининг бир батальонига тенг ҳарбий салоҳиятга эгадир» 1 . 1912 йилга келиб, Ўзбек туп- роғида барпо этилган рус посёлкалари икки кун давомида рус қўшинлари сафига 31 минг қуролли аскар ҳозирлаб беришга тайёр эди. Подшолик аграр сиёсати 1916 йилги миллий-озодлик қўзғолонидан сўнг очиқдан-очиқ зўравонлик тусини олди. Генерал-губернатор А.Н.Куропаткиннинг буйруғи билан биргина Жиззах туманида Ўзбек деҳқонларининг 1810 таноб ери рус мужик-лари фойдасига тортиб олинди. Санкт-Петербургнинг ҳукмдор доиралари Туркистонда «сиёсий нуқтаи назардан» руслардан катта ер эгалари — плантаторлар, фермерлар хўжаликларини ташкил этишни, ниҳоят, «зарур эҳтиёж» деб ҳисоблаган ҳолда ўлкада рус хусусий мулк эгалигининг устивор бўлишига дойр барча чора-тадбирларни амалга оширдилар. «Иккинчи рус Тур-кистони» ни яратиш ғояси подшолик афар сиёсатининг тугал мақсадига айланди. Пахта якка ҳокимлигини Туркистон қиш-лоқ хўжалигида ўрнатиш, Санкт-Петербург ҳукмрон доиралари фикрича, бу сиёсат асосини ташкил қилиши керак эди. Улкага қимматга тушса ҳам, Россиядан ғалла келтириш ва ўлка халқи-нинг рус донига мутелик эҳтиёжининг доимий туе олишини таъминлаш, шунингдек, Туркистон деҳқонларини далаларда нуқул ғўза ўстиришга мажбур этиш — бу соҳада таъсирчан воситалигини Петербург алоҳида уқтирди ва шу йўналишда изчил фаолият кўрсатди. Хулоса қилиб шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, подшо ҳукуматининг афар сиёсати ва унинг ўткир тиғи бўлган кўчи-рувчилик тадбирлари охир-оқибатда ўлкада русларни кўпайти-ришга олиб келди,

уларнинг иқтисодий мавқеини кучайтириб, маҳаллий халққа нисбатан калондимоғлигини янада оширди. Бу эса буюк рус шовинизмининг ижтимоий-иқтисодий зами-нини яратди.

Похожие

Туркистонда рус тилида чиққан дастлабки хусусий газеталар. Туркистонда социал-демократик йўналишдаги матбуотнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Мустамлака ҳукмронлигининг жорий этилиши

Бадиий адабиётда рус истилоси талқини

ХII-XV асрларда Рус давлати

Туркистонда даврий матбуотнинг пайдо бўлиши