Туркистонда ўзбек тилида чиққан хусусий жадид газеталари - История - Рефераты

Туркистонда ўзбек тилида чиққан хусусий жадид газеталари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

113 KB

Туркистонда ўзбек тилида чиққан хусусий жадид газеталари Режа: 1. Туркистонда жадидлик ҳаракати моҳияти ва унинг миллий журналистиканинг тараққий топишидаги ўрни ва аҳамияти. 2. Исмоил Обидий, Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунаввар қори, Убайдулла Асадуллахўжаев, Абдулла Авлоний ва бошқалар томонидан Туркистонда ташкил қилинган “Тараққий” (1906), “Хуршид” (1906), “Тужжор” (1907), “Шуҳрат” (1908), “Осиё” (1908), “Самарқанд” (1913), “Садои Туркистон” (1914), “Садои Фаргона” (1914) каби хусусий миллий газеталар. Жадид газеталарининг йўналиши, мавзулари.

Туркистон чор Россияси томонидан забт этилганидан сўнг унинг колонияга айлантирилиши, Бухоро амирлиги ва Хива хонлигининг вассал даражасига тушиши маҳаллий халқнинг моддий ва маънавий ҳаётига салбий таъсир кўрсатди. Туркистон ўлкасининг ерли аҳолиси Россиянинг катта шаҳарлари ва вилоятларига хом ашё: пахта, пилла, қорақўл, мева ва сабзавот, полиз маҳсулотлари етказиб бериши учун қулларча меҳнат қилишга мажбур эди. Миллий-озодлик ҳаракатининг етакчилари бўлишни истаган маҳаллий зиёлилар англаб етдиларки, Россиядек кучли ва маккор салтанатга ибтидоий қуроллар билан қарши чиқиш беҳуда. Шу боис, энг аввало, маҳаллий аҳолини маърифатли қилиш, жаҳолат “ботқоғи”дан олиб чиқиш, унинг миллий онгини ошириб, унга ўзлигини, ўз аҳволини англатиш лозим эди. Бу тарихий вазифа “жадидлар” деб аталагн сиёсий оқим вакиллари зиммасига тушди. Жадидалр ижтимоий келиб чиқишларига кўра, турли тоифаларга мансуб бўлиб, уларни ягона ғоя – миллий истиқлол ғояси бирлаштирган эди. Бу йўлда маориф сингари матбуотнинг ҳам хизмати катта бўлиши табиийлигини улар яхши тушунишган. Мана шу ижтимоий эҳтиёж, талаб Туркистонда миллий матбуот юзага келишининг ижтимоий омили бўлди. Туркистонда миллий матбуот юзага келишининг ижтимоий-сиёсий омиллари: 1. Энг аввало, маҳаллий аҳолини маърифатли қилиш, жаҳолат “ботқоғи”дан олиб чиқиш, унинг миллий онгини ошириб, унга ўзлигини, ўз аҳволини англатиш учун матбуот лозим эди. 1905-1907 йиллардаги Россияда содир бўлган инқилобий ҳаракатлар мамлакатда ҳукм сураётган монархия тузумини ларзага келтирди. Инқилобий ҳаракатлардан қўрқувга тушган император Николай II 1905 йили 17 октябр манифести деб аталган ҳужжатга имзо чекишга мажбур бўлди. Манифестга кўра, Россия фуқароларига сўз ва матбуот эркинлиги, жамиятлар (фирқалар) тузиш эхтиёри ваъда қилингандир. Мана шу вазият Туркистонда миллий матбуот юзага келишининг сиёсий-ҳуқуқий омилини ташкил қилгандир.

Туркистондаги дастлабки миллий нашрлар «Тараққий» «Хуршид» «Тужжор» «Шуҳрат» “Осиё” 1905-1907 йиллардаги Россияда содир бўлган инқилобий ҳаракатлар мамлакатда ҳукм сураётган монархия тузумини ларзага келтирди. Инқилобий ҳаракатлардан қўрқувга тушган император Николай II 1905 йили 17 октябр манифести деб аталган ҳужжатга имзо чекишга мажбур бўлди. Манифестга кўра, Россия фуқароларига сўз ва матбуот эркинлиги, жамиятлар (фирқалар) тузиш эхтиёри ваъда қилингандир. Мана шу вазият Туркистонда миллий матбуот юзага келишининг сиёсий-ҳуқуқий омилини ташкил қилгандир. Юзага келган қулай сиёсий вазиятдан фойдаланиш учун Туркистон жадидлари ҳам ҳаракатга тушдилар ва натижада, 1906 йилнинг 27 (14) июнида “Тараққий” номли ўзбекча миллий газетани чиқаришга муваффақ бўлдилар. “Тараққий” дастлабки сонлариданоқ маҳаллий аҳолига Россия империясининг моҳиятини , миллий зулм, мустабидлик нима эканлигини, эрк, озодлик қанчалик буюк неъматлигини англатишга ҳаракат қилади. Газета муҳаррири билимдон ва ақлли инсон бўлганидан таҳририят ишини пухталик билан бошқариб борди. Мустабидларни “ҳуркитиб юбормаслик” учун газетанинг охирги – тзўртинчи саҳифасида ўз маслагини парлалироқ қилиб билдиради (анъанага кўра, “Мақсад ва маслагимиз” сарлавҳали мақола берилиши керак эди. “Тараққий” бундай сарлавҳа қўймайди). “Газетамиз «Тараққий” номинда ўлуб, деб ёзилади таҳририят мақоласида. – бора-бора жисми ҳам исмиға мувофиқ ўлуб миллатимизни “кейин” қолмоғиға, жаҳолати ва ғафлати олийда ўлуб бошқа миллатлардан кам даражада қолмоғиға асло рози эмасдирмиз... бинон алайҳа, газетамизнинг нажотимизга, дунё ва охиратда масъуд ўлмоқимизга ёлғуз илм бобидур

демак биринчи вазифасидур”. (1-сон). Газета “замонамиз фойда ва истифода замондир”, “миллат манфаатига хизмат этмак замон, торткан меҳнат, кўрган заҳматларидан қутуладурғон замон бу замон. Дин ва дунёмиз учун ҳайрат қилуб ибрат оладурғон замон – бу замон. Ҳар ким ўз ҳиссасин олиб турғон муддатда оғиз очуб қоладурғон замон эмас”лигини ҳам усталик билан ишора қилиб ўтади. “Хуршид” ҳам мақсад ва маслакда “Тараққий” йўлидан борди. Ҳайратланарлик жойи шундаки, Исмоил Обидийдаги кескинлик, инқилобий руҳ туркистонлик зиёлиларнинг айримларига ўз таъсирини кўрсатганди. Шу боис “Хуршид”да маҳаллий аҳолининг кўзини очишга мўлжалланган фикрлар ошкора ва кескин тарзда айтилади. Жумладан, газетанинг 21 сентябрда чиққан3-сонида маърифатли ва маърифатсиз халқ оасидаги фарқ тушунтириларкан, шундай аччиқ, аммо ҳақиқат гапларга дуч келамиз: “Билганлар ила билмаганлар баробар бўлмаслар” деган ояти карима мазмунини назари мулоҳазаға олиб туриб, ўз ғолимиз ила кўз олдимизда тургон рус ҳамсояларимизни ҳолини муқобила қилсак, ҳар бобда улардан камлиғимиз ва булар бизларға хуўжа, бизлар буларға қул суратда яшағонимизни сабаби замонаға мувофиқ улум ва маорифдан маҳрумлигимиз эдугини ҳар биримиз иқрор ва эътироф қилурмиз”. Орадан кўп ўтмай, “Хуршид” газетаси ҳам ҳукумат томонидан ёпилади. 1907 йилнинг 1 декабридан Абдулла Авлоний муҳаррирлигида “Шуҳрат ” деган газета чиқа бошлайди. У ҳам “Тараққий” ва “Хуршид” йўлидан борди. Шу сабабли бу уч газета билан “Туркистон вилоятининг газети” орасида кескин кураш кетди. Бу эса, мустабидлар билан эрк, озодлик курашига отланган маҳаллий аҳоли вакиллари орасидаги муросасиз курашни акс эттирувчи мафкуравий тўқнашув эди. Шу сабабли ҳам “ТВГ” 1906 йилнинг 22 июлидан бошлаб ҳафтасига бир эмас, икки мартадан чиқадиган бўлди. Бу курашда ,табиийки, мустабидлар томонида куч кўп эди. “Шуҳрат” ҳам 10 сони чиққач, ҳукумат томонидан ёпилди. Ундан кейин 1908 йилнинг 9 апрелидан Аҳмаджон Бектемиров муҳаррирлигида “Осиё” газетаси чиқа

бошлаган ва беш сондан сўнг мустабид ҳукумат томонидан тўхтатилган. Фақат 1907 йили Тошкентда машҳур бой Саидкарим Саидазимбой ўғли томонидан чиқарилган “Тужжор” газетаси сиёсий воқеалардан йироқ тургани учун муштарий тополмай, ўз-ўзидан 36-сондан кейин чиқмай қўяди. XIX асрнинг иккинчи ярмида Бухоро амирлигининг бир қисми Россия томонидан босиб олинган бўлса-да, амирлик расман сақланиб қолган ва у ярим колония (вассаллик) мақомига эга эди Бухорода газета ташкил қилиш ғояси Исмоил Гаспринскийда туғилган. 1893 йили Туркистонга саёҳат қилган Исмоил ҳазратлари Бухорода бўлиб, у ерда миллий уйғониш содир бўлиши учун Амир Абдулаҳадни газета чиқариш учун рухсат беришга рози қилмоқчи бўлади. Мутаассиб амир бунга рози бўлмайди, 1905-1907 йилиги Россия ва Эрондаги инқилобий ҳаракатлар Бухорода бир оз бўлса-да, фикрий уйғонишга туртки берди. Бу ерда ҳам тараққийпарварлар юзага келиб, ижтимоий ҳаётда ўзгариш ясашга урина бошладилар. 1905-190 6 йил ларда Россия мусулмонлари орасида юзага келган турли-туман газеталар Бухорогача етиб келмоқда эди. Рус- Япон уруши даврида Бухорода тарқалган газеталар: А)“ Таржумон ” В) “Ҳаблулматн” С)“Чуҳранамо” Д) “Парвариш” деган форсча газеталар. Бухородаги илк нашрлар: 1. “Бухорои шариф”нинг 1912нчи йил 11 мартдан 1913 нчи йил 3 январгача 153 сони, 2. “Турон» нинг 1912 йил 14 июлдан 1913нчи йил 3 яеваргача 50 сони чиққан.

Америкалик Томас Жефферсон айтганидек, матбуотнинг “тўртинчи ҳокимият” бўла олиши Бухоро сингари жаҳолат ва диний мустаассиблик ботқоғига ботган мамлакатда ҳам ўз исботини топди. “Бухорои шариф”нинг 1912нчи йил 11 мартдан 1913 нчи йил 3 январгача 153 сони, “Турон» нинг 1912 йил 14 июлдан 1913нчи йил 3 яеваргача 50 сони чиққан бўлиб, улар Бухоро халқининг фикрий уйғонишида катта хизмат кўрсатди. Бу газеталарнинг ўз вақтида муштарийларидан бири бўлган Садриддин Айний шундай деб ёзади: “Бухорои шариф” биринчи сонидан бошлаб ўқуғувчиларнинг диққатини жалб қилди. Мирзо Жалол биринчи қалам эгаларидан бўлиб, бунинг устига, улуми исломиянинг усул ва фуруъидан яхшиғини хабардор бир зот эди. Шунинг учун унинг мақоллари умумга таъсир қилар, зотан мустаъид бўлғон Бухоро аҳолиси ўз тилида ёзулғон бу адабий ва содда бандаларини сева-сева ўқур эди. “Турон”нинг асосий мавзулари: 1) бидъат ва мутаассибликни қоралаш 2) жаҳолат, қолоқликни кўрсатиш 3) маърифатпарварлик 4) иқтисодий тараққиётга даъват 5) аҳолини халқаро аҳвол билан содда тарзда таништириш 6) фан ва техника ютуқларидан Бухорода ҳам баҳраманд бўлишга ундаш Дарҳақиқат, муҳаррирлар ҳар иккала газетанинг мазмун ва мундарижасини аста-секинлик билан Бухорода долзарб бўлган ижтимоий масалаларга томон буришди. “Турон”нинг асосий мавзулари қуйидагилар бўлган: 1) бидъат ва мутаассибликни қоралаш: 2) жаҳолат, қолоқликни кўрсатиш: 3) маърифатпарварлик : 4) иқтисодий тараққиётга даъват: 5) аҳолини халқаро аҳвол билан содда тарзда таништириш: 6) фан ва техника

ютуқларидан Бухорода ҳам баҳраманд бўлишга ундаш: 7) умуммаданиятга эришиш учун ҳаракатга чорлаш ва шу кабилар. “Бухорои шариф” ҳам, “Турон” ҳам муштарийларига сиёсий масалалардан бахс юритишни ваъда қилмайди. Иложи борича бу масалалардан ўзларини четроқ тутишга интилган сабаби тушунарли: Бухоро чор Россиясининг вассали бўлганлиги учун муҳаррирлар сиёсий масалалардан баҳс юритишса, рус элчихонасининг жиғига тегиши аниқ эди. Ҳолбуки, улар буни исташмаган. Садриддин Айний ёзганидек, “... муҳаррирлар ниҳоят даражада эҳтиётда бўлуб, Рус сиёсатига тегатурғон бирор нарса ёзмас эдилар. Буларнинг тутқон маслаклари қисқача танвири афкор (фикрни ёритиш – Б.Д.) ва ўқиғувчиларнингқўлига бир чироқ бермак эди. Бундан у ёғини у чироғ ёруғи билан ўқиғувчининг ўзига ҳавола қилинғон эди. Шунинг учун ёлғуз ижтимоий нуқсонимиздан, иқтисод ва зироатдан, илм ва маорифдан, мадраса ва мактабларимизнинг аҳволи, фалокат иштимолидан ва буларнинг ислоҳ йўлларидан баҳс қилар эди”. Мазкур газеталарнинг ёпилишида ҳам уларнинг шу каби “шаккокликлари” сабаб бўлгани эҳтимолдан узоқ эмас. Буларга қарамасдан, “Бухорои шариф” ва “Турон” газеталари Бухоро аҳолисининг фикрини уйғотишда катта хизмат қила олди. Газеталарининг катта мафку равий восита эканлигига уларда қатъий ишонч ҳосил бўлганди. Аслида, мазкур газеталарнинг кўзлаган мақсадлари ҳам шу эди дейиш мумкин. Буни “ Турон ” нинг 17 сентябрда эълон қилган “ Бухоро ва матбуот ” сарлавҳали материалидан очиқ билса бўлади. Унда ёзилишича, кўп саъй-ҳаракатлар билан амирликда ҳам матбуот юзага келди. Матбуот ўзликни англаш, атроф- воқеликка нигоҳ ташлаш имконини беради. Агар биз ўз аҳволимизга назар ташласак, қанчадан-қанча нуқсонларни, хусусан, халқимизнинг ғафлат уйқусида, жаҳолат ботқоғида қолганини кўрамиз. Инсон ўз нуқсонини, айбини кўриб, уни тузатса, яхшидир. Газета мана шу йўлда ёрдам беради. Айни замонда, Россия газеталари, хусусан Москва ва Петербургда чиқадиган газета л ар Бухоро ҳақида кўп ёзишади. Биз уларда аксари ҳолларда нотўғри

нарсалар ёзилганини ҳам кўрамиз. Жавобю қилайлик десак, газетамиз йўқ эди. “Ростми, ёлғонми бўлганлигини газетамиз саҳифаларинда музокара қилурдик, деб орзу этар эдик. Акнун (ҳозир –Б. Д.), биҳандуллоҳ, икки газетага моликиз, ўзларинмизнинг дардларимизни музокара қилмоқга ва даволар ахтармоқга қодирмиз». Бу фикрлар, табиийки, муаллиф Ғиёсиддингина эмас, Бухородаги илғор қарашли зиёлиларнинг ҳам фикри эди. 1913 йилга келиб жадидлар матбуотининг иккинчии босқичи бошланган, дейиш мумкин. Маҳаллий аҳоли пайдо бўлган миллий матбуотини хайрихоҳлик билан кутиб олгани туфайли 1906-1913 йиллар жадидлар матбуоти шаклланиш ва тараққиёт йўлига кириш даври бўлди. Тўғри, бу осонликча кечмади. Айниқса, чор цензураси, “Охранка”, мустабид маъмуриятнинг тазйиқлари ва сиқувига дуч келган миллий матбуот фидойилари аста-секин ўз хақ-ҳуқуқлари учун кураш йўллари ва малакасини ўзлаштирдилар. “Самарқанд” газетаси. Илк сони Самарқандда 1913 йилнинг апрелида босилиб чиққан. Муҳаррири Маҳмудхўжа Беҳбудий. Газетанинг тепасига “Маҳаллий туркий ва форсий ўрта шевада илм-фан, адабиёт, тижорат, ҳунар ва зироатдан, Руссия аҳволи ва маданияти ва хорижий мамлакатлари холидан ва олами исломи тириклигида ёзғувчи маданият мусаввар (суратли-Б.Д.) жаридадир» деб ёзиб қўйилган. Бу эса газетанинг мазмун ва мундарижасини англатувчи ўзига хос “ташриф қоғози”дир. Газета дастлаб икки бетлик, 8- сонидан сўнг тўрт саҳифалик бўлиб чиққан. Жами 45 сони мавжуд. Айрим манбаларда моддий тангликдан тўхтади, дейилади, бошқаларида унинг ўрнига “Ойна” журнали чиқарилган деб кўрсатилади. Газета матни ўзбек, тожик ва рус тилларида босилган. Унинг 26-27 сонлари “ Янги Самарқанд ” номи билан чиққан. “Садои Туркистон” газетаси . Биринчи сони 1914 йил 4 апрелда Тошкентда адвокат Убайдулла Асадуллахўжаев муҳаррирлигида чиққан. Газета илк сонида ҳафтасига икки мартадан чиқишни ваъда қилган бўлса-да,

ҳафтада бир марта чиққан. “...Абадий, иқтисодий, фанний, ва маиший туркча жарида” бўлиши қайд қилинган. Газетада анъанавий мавзу – “усули жарида” мактаблари ҳақида ёзилган. Буларнинг орасида Нўширавон Ёвушевнинг “Туркистон тарихи” сарлавҳали мақоласини (1914 йил 10 июн) алоҳида қайд этиш керак. Муаллиф мактабларда ўқувчиларга она тилида Туркистон тарихини ўқитиш масаласини қўйган. “ Садои Фарғона ” ҳам тил масаласига эътибор берган. Газетанинг 3- сонида Ашурали Зоҳирийнинг “ О на тили” сарлавҳали мақоласи эълон қилинган. Унда ҳар бир инсон она тилини билиш лозим, деган фикр илгари сурилади. Она тили, унингча, миллатнинг муҳим белгисидир. Миллий ҳамияти бор инсони она тилини мукаммал эгалламоғи лозим. Шуниси эътиборга лойиқки, газетанинг 1-сонида муҳаррир шошилиш оқибатида ўз шевамиз ўрнига кўпроқ рабча, форсча сўзлар қўллаганмиз, бунинг учун муштарийларимиздан узр сўраймиз, дейди. Газетани асосан 3 киши – муҳаррир О биджон М аҳмудов, мусаҳҳиҳ Ашурали Зоҳирий ва таржимон Усмон Нурийлар чиқаришган. Лекин унда Абдулҳамид Сулаймоний (Чўлпон), Тўлаган Хўжамёров, Иброҳим Даврон, Ҳамза, Саидаҳамад Васлий, Шокир Муҳторий, Холид Саид, Исҳоқхон тўра каби шоир ва публицистлар фаол қатнашиб турганлар. Газетанинг “Ҳўқанд хабарлари”, “Туркистон ва Фарғона хабарлари”, “Дохилий хабарлари”, “Хорижий хабарлар”, “Адабий мунозара” каби доимий рукнлари бўлган. “ Садои Фарғона ” нинг 1915 йил апрелгача жами 122 сони чиққан. “ Ойина ” журнали 1-сони 1913 йил 20 августда Самарқандда чиққан. Муҳаррири Маҳмудхўжа Беҳбудий. Журнал дастлаб ҳафтада бир марта иккинчи йилга бориб, 15 кунда бир марта чиқарилган. Маҳаллий тилда чиқрилган биринчи журнал бўлишига қарамай, тез орада муштарийларнинг ҳурмати ва муҳаббатини қозонди. У Туркистон ва Бухо р одагина тарқалмай, Кавказ, Татаристон, Эрон, Афғонистон, Ҳиндистон, Туркия каби давлатларга ҳ ам етиб борган. Журналнинг до и мий рукнлари: “ баёни хол ”, “ Самарқанд

хабарлари ”, “ Ахбори жаҳон ”, “ Реклама ”. Журнал ўзбекча, тожикча. Русча матнда бериб борилган. Шунинг учун унинг муқовасига “Ойина”, “Кўзгу”, “Миръот” , “Зеркало” номлари ёзиб қўйилган. «Ал-Ислоҳ» журнали. Биринчи сони 1915 йил 14 январда чиққан.Муҳаррири – Абдураҳмон Содиқ ўғли. Журнал ўз моҳиятига кўра Тошкент уломалари муайян қисмининг фикрларини ифода этган бўлса-да, жамиятнинг айрим томонларини ислоҳ қилишга уриниши журналнинг жадидлар ғоясига яқин турганини ҳам кўрсатади. Ўзбек журналистика тарихи билан шуғулланган Зиё Саид 1927 йил нашр қилинган «Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар» китобида журнал ҳақида шундай деб ёзганди: … жадидларнинг ўнг қаноти, қадимларнинг сўл қанотида туриб «хизмат» қилди». «Ал-Ислоҳ» асосан, шаръий масалаларгаизоҳлар бериш билан машғул бўлди, ислом динини хурофотдан тозалашга уринди, бу борада Қуръон ва ҳадислардан далиллар келтириб , ўз фикрларини исботлашга ҳаракат қилди. Умуман олганда , журнал уламоларнинг қарашларини акс эттирганди. «Ал-Ислоҳ» журнали 1918 йилда 5-сони чиқиб тўхтаган. Бунга сабаб журналнинг ёзишича , замоннинг оғирлиги, муштарийларнинг камлиги бўлган. Бизнингча, асосий сабаб большевикларнинг раҳбари Лениннинг буржиа газета ва журналларини ёпиш тўғрисидаги 1917 йил 8 ноябрда имзолаган декрети бўлса керак. 1913-1914 йилларда чоп этилган газета ва журналлар: 1. «Садои Туркистон» 2. «Самарқанд» 3. «Ойина» 4. «Ал- Ислоҳ» 5. «Садои Фарғона

Газета-журналлар муҳаррирлари: “Самарқанд” газетаси. Илк сони Самарқандда 1913 йилнинг апрелида босилиб чиққан. “Садои Туркистон” газетаси. Илк сони 1914 йил 4 апрелда Тошкентда чиққан «Садои Фарғона” газетаси. Фарғонада 1914 йилнинг 3 апрелида босилган. “ Ойина ” журнали 1- сони 1913 йил 20 августда Самарқандд а чиққан.. «Ал-Ислоҳ» журнали Биринчи сони 1915 йил 14 январда чиққан.. Муҳаррири Маҳмудхўжа Беҳбудий. Муҳаррири адвокат Убайдулла Асадуллахўжаев Муҳаррири ва ношири Обиджон Маҳмудов Муҳаррири Маҳмудхўжа Беҳбудий Муҳаррири – Абдураҳмон Содиқ ўғли Маҳмудхўжа Беҳбудий 1875 йили 19 январида Самарқанд яқинидаги Бахшитепа қишлоғида таваллуд топди. 18 ёшидан қозихонада имом-хатиблик қила бошлайди. 1903 йилдан матбуотда ўз ҳхабарлари, мақолалари билан қатнаша бошлади. Маҳмудхўжа Беҳбудий ўз мақолаларида ҳодисаларнинг ижтиомий моҳиятини очиб беришга интилган. Унинг “Тиёти надур?” сарлавҳали мақоласида буни яққол кўриш мумкин. Муаллиф “Тиёти надур?” дея савол бергач “Тиётир ибратнамодур”, “Тиётир вазхонадур, тиёти тазири адабийдир”, дея унга тимсолли таъриф беради. Айни пайтда, театрнинг жамият аъзоларига сабоқ берувчилик хусусиятини ҳам қайд этади: “Театрхона саҳналаринда қўюлаттурғон сарлар фожеа, яъни қайғулик, мазаҳга яъни кулгу драма, яъни ҳнгомалик бир воқеа ва ҳодисани тасвир этиб ҳалойиқға кўрсатилур. Ул воқеадаги ёмонлик ва яхшиликни пайдо бўлгани ва сабабини ҳар ким кўруб, англаб, ибрат олур ва ямонликдан қўшиб, яхшилик ва ҳаракат қилмоқға, тиётирда кўрсатилғон воқеалар сабаб бўлур”.миллат фарзандларидан турли соҳалар учун замонавий мутахассислар

тайёрлаш керак, дейди. Агар биз бу йўлни тутмасак, бойликларимиз, мулкларимиз, асбобларимиз бошқа миллатлар қўлига ўтиб кетади. Маҳмудхўжа Беҳбудий бойларга мурожаат этар экан, борди-ю, ўн нафар бой бир йилда минг сўмдан беришса, 25 нафар болани Тошкентда “диний ва замонавий” бир “пансион” очса бўлади, кечки ва кундузги мукаммал мактаб ташкил қилиб, ҳар йили ҳукумат мактабида 50 бола тайёрлаб чиқарса бўлади, дея аниқ таклифлар киритади. “Ўн йилда булардин ...-деб ёзади у,-200 муҳандис, дуқтур, ҳуқуқшунос, муаллим, замона тожири, валлоҳ... чиқар ва бизни замон одамлари қаторида қўярлар ва давлат ишига кирарлар”. Публицист ўз мақоласида халқнинг рус тилини, қонунларни билмаганлиги учун ҳақ-ҳуқуқини, манфаатини ҳимоя қила олмаслигидан куюниб гапиради. Рус тилида бемалол гаплаша оладиган, қонунларни яхши биладиган юристларимиз пайдо бўлса, деб орзу қилади. «Суд маҳкамаларинда, давлат доираларинда кириб, ҳар ҳуқуқшунос ўз муваккили ва ўз миллати ва ўз тоифаси ва ўз Ватани ва ўз давлатининг нафъига сўйлашур, мудофаа қилур”. Мана, Беҳбудийнинг асосий тилаги! Абдулла Авлоний 1878 йили 12 июлида Тошкентда Мерганча маҳалласида дунёга келди. Абдулла Авлонийнинг “Ҳивзи лисон” мақоласи алоҳида аҳамиятга эга. Унда ҳар бир киши ўз миллатининг тилини соф ҳолда ишлатишга ҳаракат қилмоғи керак, бу унинг ўз миллатига бўлган ҳурматининг рамзи ҳамдир дейилади. Афсуски, дейди муаллиф, баъзи ҳолларда бунга амал қилмагач кишиларни кўрамиз. “Биз туркистонликлар миллий тилни сақламоқ бир тарафда турсин, кундан-кун унутмоқ ва йўқотмакдадирмиз. Тилимизни ярмига рабий, форсий улангони калик қилуб, бир четига рус тилини ҳам ёпиштирмоқдадирмиз. Дуруст, бизларга ҳукуматимиз ўлон рус лисонини билмак ҳаёт ва саодатимиз учун ош ва нон каби кераклик нарсадир. Лекин ўз еринда ишлатмоқ ва сўзламоқ лозимдир. Зиғир ёғи солуб қилгач мошкичири каби

қилуб аралаш-қуралаш қилмаки тилнинг руҳини бузадир”. (1914 йил 28 май сони) Абдулла Авлонийнинг бу сўзлари миллий ҳамиятни сақлаш учун қилинган эътиборга лойиқ ҳаракатлар эди. Мунавварқори публицистикаси: Мунавварқори Абдурашидхонов 1878 йилда Тошкентда Дархон маҳалласида туғилди. У матбуотга илк бор “Туркистоннинг умргузаронлиги. Тараққий” газетасидаги фаолияти орқали кириб келди. 1906 йилнинг апрелига бориб чиқишдан тўхтайди. Шу вазиятдан жадидлар усталик билан фойдаланадилар. Хусусан, Мунаввар қори мазкур газетанинг моддий-техник асосида маҳаллий аҳолининг манфаатларини ҳимоя қила оладиган даврий нашрга эга бўлиш учун қаттиқ ҳаракат қилади. Чунки , у И.Гейер чиқараётган “Ўрта Осиёнинг умр гузаронлиги. Тараққий” газетасининг таҳририятига ишга жойлашиб олганди. Унинг газета таҳририятига жойлашишига бир тасодиф кўмак берган. И.Гейер газетасини чиқариш харакати билан юрганда, “Туркистон вилоятининг газети”да ходим бўлиб ишлаётган мулла Олим Абулқосимовдан маҳаллий аҳолидан ўўларига садоқатли бир зиёлини топиб беришни сўрайди. Мулла Олим унга Мунаввар қорини тавсия қилади. Ҳар ҳолда, бу ерда мулла Олим ҳам, И.Гейер ҳам адашишганди: Мунаввар қори мустабидларга садоқатли гумашта эмас, маҳаллий аҳолининг манфаатини ҳимоя қиладиган эл фарзанди эканлигини пайқамай қолишганди. Шу тариқа, Мунаввар қоринингсаъий-ҳаракатлари билан маҳаллий тилни яхши биладиган, айни пайтда рус тилида ҳам бемалол гаплаша оладиган қозонлик Исмоил Обидий “Тараққий” газетасига муҳарририликка таклиф қилинди. Бу жадидилар чиқарган илк газета эди. Мунаввар қорининг “Бизни жаҳолат-жаҳли мураккаб” (1-ва 2-сонлар) мақоласида мусулмон мактаблари ва мадрасаларидаги ўқитиш усули ва тизимининг эскириб қолгани учун уларни ислоҳ қилиш керак, деган фикр илгари сурилганди. Н.Остроумовнинг одиқ ёрдамчиси мулла Муҳаммад Олим “ТВГ”нинг 25-28-сонларида давомли суратда “Тараққий”га қарши

мақола эълон қилган. (Бу мақола . Н.Остроумовнинг бевосита кўрсатмаси ва иштирокида ёзилгани сезилиб туради.) мақолада “...бешарм ва беодоблик шулки, Мунаввархўжа устод ва муаллими гузаштагон ва ҳолийларимизни (ўтиб кетган ва ҳозирги устод ва муаллимларимизни демоқчи – Б.Д.) “жоҳил ва жаҳли мураккабда қолғон ва золим” иборатлар илан ва болаларни атосини «беҳамият” ва “бедиёнат” сўз илан газетга эълон қилмоқ қандай бешарм ва беҳаёлидур”, -дейилади. Аслида Остроумов, унинг содиқ гумаштаси мула Муҳаммад Олим “Тараққий”даги мақоланинг асл моҳияти ҳақида, яъни ҳаётдан асрларча орқада қолган мактаб ва мадрасаларни ислоҳ қилиш ҳақидаги фикрнинг ўринли ёки ўринсизлиги дан келиб чиққан ҳолда сўз юритиши кеарк эди. Бунингт ўрнига улар уламоларни ҳамда оталарни “Тараққий”га, ундаги мақола муаллифи Мунаввар қорига қарши гиж-гижлади. Бу беҳуда кетмади, албатта. “ТВГ”даги “Бир мулла” ёки “Бир муллавачча” . “Бир мадрасада истиқомат қилгувчи” кабилар тилидан ўндан ортиқ мақола “Тараққий” ва унинг муҳаррири Исмоил Обидийга қарши эълон қилинди. Натижада, 21 августда “Тараққий” муҳарририятига полициячилар бостиририб киришиб, газетанинг тайёрланаётган навбатдаги сони мусодара этилиб, муҳаррири И.Обидий қамоққа олинади. Шуниси борки, матбуотнинг қудратли кучга эгалигига қаттиқ ишонч ҳосил қилган маҳаллий зиёлиларни энди газета чиқаришдан тўхтатиб бўлмасди: миллий уйғониш содир бўлганди. 1906 йилнинг августида Мунаввар қори ўз ношир ва муҳаррирлигида “Хуршид” газетасини чиқаришга муваффақ бўлди. Бу туркистонлик жадидларнинг иккинчи газетаси эди. 1903 йилда Россия социал демократлар партияси тузилиб, 1905 йилда большевиклар ва меньшевикларга бўлинади. . Мартда ишчи ва солдат депутатлари Петроград советининг буржуа партиялари ва ташкилотлари вакилларидан иборат «Прогрессивний блок»

номи билан бирлашган Давлат думаси Муваққат қўмитаси билан келишув асосида Россияда Муваққат ҳукумат тузилди. 2 ҳокимият: Муваққат ҳукумат ва ишчи деҳқон советлари тузилди. Муваққат ҳукумат 3 мартда Баённомаси ва халққа мурожаатномасида ўз дастурларини биён қилди. Сиёсий эркинликлар, сўз, матбуот, иттифоқлар тузиш, Милий ва диний чеклашларни бекор қилиш, бошқарув шаклин ва конститутцияни белгилаши лозим бўлган умумий, барчага тенг, яширин овоз бериш асосида ўтказиладиган Таъсис мажлисини чақириш га тайёргарлик кўриш, полицияни халқ милициясига алмаштириш, ташқи урушни ғалабагача етказиш каби ларни тантанали равишда эълон қилди. Бу даврда Туркистонда жадидчилик ҳаракати маърифатчилик ҳаракатидан сиёсий ҳаракат даражасига кўтарилган эди. Жадидларнинг миллий ғоясида икки асосий масала : 1. Х алқ ни дунёнинг маърифатли миллатлари даражасига кўтариш 2. Туркистонда миллий-демократик давлат қуриш Февралнинг дастлакбки кунлариданоқ Россиядагидек ҳокимиятнинг таркиб топиш тамойили яққол кўзга ташлана бошл ади . Туркистонда 3 ҳокимиятлилик: 1.Бир томондан ишчи депутатлари, солдат депутатлари советлари тузилди. Кейинчалик улар ягона ишчи, солдат депутатлари советига бирлашдилар. Булар асосан европалик ишчи ва солдатларининг органи бўлиб улар жамиятга таъсир ўтказиш учун реал кучга эга эди. 2.ижроия қўмиталар – Советларга нисбатан аҳолининг кенг қатламини қамраб олган, эсерлар, меньшевиклар, жамоат ташкилотлари, жумладан, миллий ташкилот вакиллари ҳам бор эди. 3. «Шўрои ислом» жамияти. 14 мартда халқ вакиллари мажлисида янги ташкилотнинг 61 кишидан иборат бўлган таркиби тасдиқланди. У европаликларни бирлаштирган ишчи д советалридан фарқли ўлароқ ислом динига эътиқод қилувчи туб аҳолидан сайланган депутатлар совети деб тушунилди. 15 кишидан иборат бошқаруви таркиби тузилади: Мунаварқори,

Убайдулла Асадуллахўжаев каби жадид зиёлилари ҳам бор эди. Июн ойида Шўрои уламо жамияти ажралиб чиқади. Шерали Лапин Тошкент шўъбасига бошчилик қилади. Подшо тахтдан ағдарилгач монархиянинг органи бўлган газеталар ҳам ёпилди. «Туркестанский ведомости» газетаси 19 17 йил, 16 декабрдан тўхтади. М арт ойи идан унинг ўрнига «Нажот» газ етаси чиқа бошл ади «Тирик сўз» газетаси 1917 йилнинг 2 апрелидан Қўқонда нашр этила бошл. Биринчи сонида «ҳафтада 3 мартаба чиқадургон адабий, иқтисодий, тараққий газетадур» Муҳаррир ва ношири Обиджон Маҳмудов. Муҳаррир бу газетанинг мақсад ва муддаосини тарқоқ фикрли миллатларни фикран жам қилиш, ишда, фикрда, маслаҳатда катта-кичикларни бир-бирига яқинлашдириш, янги ҳукуматга ёрдам бермоқ кабиларни газета мақсад қилиб олганини ёзади. «Эл байроғи» газетаси 1917йил 8 сентябрдан Қўқон шаҳрида чиқа бошлаган. Дастлабки муҳаррири Бўлат Солиев (тарихшунос олим), кеинроқ Ашурали Зоҳирий ҳаммуҳаррир. Ношири Қўқондаги «ўайрат» кутубхонаси. Адади 800-1000 нусха бўлиб, мих босмада чоп этилган. Вазифаси шундай баён қилинади: турки элининг ҳозирги замондағи моддий ва маънавий эҳтиёжотидан баҳс этадур ҳам муваққат ҳукуматнинг тадбир ва сиёсатларидан ва муҳораба хабарларининг энг мужуқларидан ёзадур» Газетанинг 14 сонидан бошлаб Ашурали Зоҳирий ва Бўлат Солиев икки муҳарир бошқарадиган бўлди. Газета имкони борича халқни Туркистон мухториятини сақлаб қолишга даъват қилиб, ўз кучига ишонтиришга урунди. Зиё Саиднинг ёзишича, 20 сон атрофида чиқиб, Туркистон мухторияти бостирилиши билан большевиклар томонидан тўхтатилган. «Кенгаш» журнали 1917 йил 8 мартидан Қўқонда ўқитувчилар жамияти томонидан чиқарила бошл ади . Муҳарири Ҳ амза Ҳ акимзода . 1-2- сонлари 8 саҳифа, 3-5-сонлари 16 саҳифали бўлиб чиққан. 1-сонида « Ҳ ар икки ҳафтада чиқадургон таъмими маорифдан боҳис (баҳс этувчи)журнал» деган. Кенгашнинг 1сонида Ҳ амзанинг «Жума қандай кун» сарлавҳали

мақоласи чиққан. Мусулмонлар учун жума бир бийрам сифатидаги кун. Узоқ вақтлардан буён бу кунни байрам сифатида ўтказолмай келдик. Мана ҳурриятимиз қўлга тегди. Бу кун ҳақидаги фикриизни бемалол айтиш имконияти туғилди 2 сонидан Ҳ акимжон Мирзахонзода муҳаррир бўлди. Журналнинг 5 та сони чиқиб тўхталди. « Ҳ уррият» журнали 1917 йил, 7 апрелидан. Ҳ амза муҳарирлигида , ношири ҳожи Раҳимжон Шоди. 1-сонида « Ҳ уррият» сарлавҳали мақолада б арчани «абадий озодлик» олганлиги билан қутлайди. Букун Остроумов, Ильминский кабиларинг тарбиясида яшаган, уларнинг маслакига хизмат қилган ватан хоинларининг ниқобаларини очиш фурсати етди, дейилади . Журнал 6 сон чиқиб ёпилади. «Юрт» журнали 17 йил, 11 июнидан чиқа бошлади. Муҳарир Ашурали Зоҳирий. Шоиори «Яшасун Мухториятла халқ жумҳурияти» Адади минг нусха атрофида. 1-сондаги бош «Мақсад ва аъмолимиз» сар лавҳали мақолада немис мутафаккири Шиллернинг «Эскилик вайрон бўлиб, замон ўзгаруб, харобаларда янги ҳаёт очиладур» деган гапи эпиграф қилиб олинган. Юрт журналининг 1-3 сони Тошкент кутубхонасида сақланган. Муваққат ҳукумат даврида Туркистонда чоп этилган газеталар: 1. « Нажот» газетаси 2. «Турон», 3. «Кенгаш», «Хуррият», 4. «Улуғ Туркистон», 5. «Шурои исломия», 6. «Фарғона нидоси», 7. «Эл байроғи» сингари газеталари, 8. «Кенгаш», 9. «Хуррият», 10. «Юрт», 11. «Ишчилар дунёси», 12. «Чаён» каби журналлари нашр қилинади.

Туркистондаги миллий нашрлар ва уларнинг муҳаррирлари, чоп этилган саналар, нашр сонларини ифодалашда Кластер усулидан фойдаланилади:

Адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари -Т.: Ўзбекистон, 1997. - 326 б. 2. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: Ўзбекистон, 2002. Эрназаров Т., Акбаров А.. История печати Туркестана -Т.: Ўқитувчи, 1976. 3. Абдуазизова Н. Миллий журналистика тарихи. – Т.:Шарқ, 2008 4.Дўстқораев Б.Ўзбекистон журналистикаси тарихи.- Т.:2009 5. Жалолов А., Ўзганбоев Х. Ўзбек маърифатпарварлик адабиётининг тараққиётида вақтли матбуотнинг роли.-Т.: ФАН, 1993. 6. «Исмоил Гаспиринский ва Туркистон».- Т.: Шарқ, 2005. 7. Зиё Саид. Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар. С. -Т.: Ўздавнашр, 1927. 8. ПидаевТ., Дўстқораев Б. «Тараққий – илк ўзбек миллий газетаси» .//« Халқ сўзи» газетаси, 1993 йил, 14 июнь

Похожие

Туркистонда рус тилида чиққан дастлабки хусусий газеталар. Туркистонда социал-демократик йўналишдаги матбуотнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Андижон тараққийпарварлари ва “Ўзбеклар иши” воқеалари

Чоризмнинг туркистонда маориф, фан ва маданият соҳасидаги сиёсати. Жадидларнинг маорифдаги мустамлакачиликка қарши фаолияти

Чор Россиясининг Туркистонни босиб олиши. Чоризм истибдодига карши Туркистон халкларининг миллий озодлик кураши. Жадидчилик

Жадидларнинг марифатпарварлик ва халк манавиятини кутаришда тутган урни