Гидротехника иншоотлари ва уларнинг ишлаш шароитлари - Водное хозяйство - Рефераты

Гидротехника иншоотлари ва уларнинг ишлаш шароитлари

Загружено в:

10.05.2023

Скачано:

0

Размер:

1611 KB

Гидротехника иншоотлари ва уларнинг ишлаш шароитлари Режа: 1. Гидротехника иншоотлари қурилишининг қисқача тарихи 2. Гидротехника иншоотларини синфланиши 3. Сув иншоотлари бўғини ва сув иншоотлари тизими 4. Гидротехника иншоотларига таъсири этувчи омиллар

Гидротехника иншоотлари қурилишининг қисқача тарихи Ер юзининг деҳқончилик учун яроқли каттагина қисмида, шу жумладан Марказий Осиёда ҳам нам танқислиги мавжуд ва шу боисдан инсонлар, қадим замонлардан бошлаб, табиий омиллар номутаносиблигини тузатиш ҳамда ерларни сув билан таъминланганлигини ошириш учун жуда кўп куч ва меҳнат сарф қилиб келган. Марказий Осиёнинг жуғрофий жойлашган ўрни, унинг арид иқлими, яъни ҳавонинг ўта қуруқлиги, ёзнинг иссиқ ва ёғинсиз бўлиши, қишнинг нам ва совуқ келиши, яъни иқлимнинг кескин континентал эканлиги ва ўсимликлар вегетацияси даврида атмосфера ёғинлари кам бўлиши сабабли бу ерларда суғориш йўли билан деҳқончилик қилиш тақозо этган. Республикамизда амалга оширилаётган суғорма деҳқончилик тарихи узоқ ўтмишга бориб тақалади, яни у қарийб 10 минг йиллик тарихга эга. Суғориш билан боғлиқ каналлар ва иншоотлар қуриш ишлари Амударё, Сирдарё ва Зарафшон дарёлари водийсида қадим зомонлардан бошлаб олиб борилган. Мавжуд тарихий маълумотлар ва археологик қазишмалар натижаларига кўра, Марказий Осиёда суғориш ишлари билан эрамиздан аввалги IX-VII асрларда ҳам ота - боболаримиз шуғулланишган. қадимги Бақтрия, Суғдиёна, Хоразм давлатлари, Фарғона водийсида суғорма деҳқончилик билан шўғулланганлиги, суғориш тармоқлари ва сув сақлаш иншоотларини қурганлиги бунга мисол бўлади. Мисол учун Зарафшон дарёсида бундан 2,5 минг йил аввал қўл кучи билан бунёд этилган ва ҳозиргача сақланиб қолган Дарғом каналини олиб қарайдиган бўлсак, аждодларимиз зукко мироб бўлганлигига ишонч ҳосил қиламиз. Бундан ташқари, Зарафшон дарёсидан сув олувчи қадимий ва ҳозирги пайтда ҳам фолият кўрсатаётган Нарпай, Мирзаариқ, Шоҳруд, Вобкент, Пирмаст, Султонобод ва бошқа кўпгина каналларни санаб ўтиш мумкин.

Қадимий даврда кўпгина давлатларнинг пойтахтлари дарё ёки канал бўйида барпо этилган. Масалан Дарғом канали Самарқанд (Мароканд) ни сув билан таъминлаган бўлса, Шоҳруд канали Бухоро шаҳри ичидан ўтган. Олиб борилган археологик тадқиқот натижаларилари шуни кўрсатдики, Амударёнинг қуйи қисмида ирригация тармоқларини энг ривожланган даври эрамиздан аввалги VI асрдан то эрамизнинг III асрларигача бўлган вақтга тўғри келади. Сақланиб қолган тарихий ҳужжатларга кўра, Хоразм вохаси Марказий Осиёда суғорма деҳқончилик билан шўғулланиш мақсалила қурилган энг қадимий гидротехник иншоотлар тизимига эга бўлган ҳудуд ҳисобланади. Фикримизнинг далили сифатида Амударёдан Хоразмнинг ўнг қирғоғидан то Султонизтоғ баландлигигача бўлган жойларни суғориш учун эрамизгача бўлган биринчи минг йилликнинг ўрталарида қурилган Гаухвар (Гавҳар) каналини келтириш мумкин. Эрамизнинг I асрларида Султонизтоғ ён бағирларини суғориш учун Тупроққалъа каналидан сув олувчи каттагина тармоқ қуриб битказилади, Ғазнаобод-Чермен-Яб каналидан суғориладиган ерлар кўлами кенгаяди, IIIасрда ғарбий қиёт канали қуриб битказилади, IV асрда Гулдурсин ва Беркут қалъа каналлари атрофида воҳаларда суғорма деҳқончилик ишлари йўлга қўйилади. IX асрда Гурганж (кўҳна Урганч), Ғазнаобод (Мадра) канали қуйи қисмида деҳқончилик тикланади, Амударёнинг қуйи дельтаси районларини ирригация ўзлаштириши бошланади. Шу даврда Шовот (Шохобод) ва Буве каналлари қурилган, X асрда Амударёнинг чап қирғоғида Хива каналидан иккита тармоқ каналлари бунёд этилган. VIII асрда сув кўтариб берувчи қурилмаларнинг дастлабки вакиллари- чиғириқлар (расмлар) Хоразмда биринчи бўлиб ишлатилган.

расм. Сув чиқарувчи чиғир. расм. Сув кўтарувчи чиғир. Шунингдек, VIII асрдан Марказий Осиёда коризлар ёрдамида ер ости сувидан суғориш мақсадида фойдаланиш (расмлар) амалга ошириган.

расм. Кориз схемаси: 1 – қудуқ; 2 – туннел қисми; 3 – чиқиш қисми (отверстие). расм. Кориз қудуғи ва ундан сув чиқадиган жойи. Кориз – ер остидан ўтказилган мураккаб сув иншоотидир. Бундай ирригация иншоотини қуриш нихоятда оғир ва мураккаб бўлган. У

машаққатли қўл меҳнатидан ташқари ер ости сувлари тўпланадиган қатламни йил мавсумларида бу сувлар сатҳида руй берадиган ўзгаришлар ва кориз чиқариладиган жой рельефидаги нишабликни жуда аниқ белгилашни талаб этган. Тарихий маълумотларга кўра XII-XIII асрларга келиб Хоразмда ирригация ишларининг бироз жонланганлигини гувоҳи бўламиз: Ғазнаобод (ғазавот) канали Чермен – Яб ариғи орқали Шоҳсанамгача, Гиря канали Қаватқалъа районигача етказилади. Марказий Осиёда қадимий ва энг йирик канал ҳисобланган Тошсақа канали ўзининг тармоқлари ҳисобланмиш Шовот, Полвон ва Ғазовот каналлари айни кунларда ҳам фаолият кўрсатаётганлигини айтиб ўтиш мумкин. Тошкент воҳасидаги суғориш тизимлари асосан Чирчиқ ва Ангрен дарёларида қурилган. Грек тарихчиларининг таъкидлашича, Тошкент атрофидаги йирик каналлар эрамиздан аввалги III - II асрларда ҳам мавжуд бўлган. Шош воҳаси шимоли - ғарбдан кўчманчи қабилалар ҳужумидан қадимий Бўзсув ариғи ва салобатли девор билан ҳимояланган эди, мазкур ариқ шу кунга қадар сақланиб қолган. Қадимий каналлар масалан, Зах, Салор каналлари ислом дини кириб келгунга қадар бўлган номлари билан аталиб келинмоқда. Сирдарё дарёсининг ўрта оқимида иккала қирғоқ бўйлаб йирик суғориш каналлари, шаҳар ва қишлоқлар излари қолган бўлиб, бундан 700...800 йил аввал бу ерлар каналлар билан суғорилиши натижасида воҳа гуллаб яшнаган. Арис дарёсининг Сирдарёга қўйилиш жойида эса қачонлардир йирик савдо маркази бўлган Ўтрор шаҳри қурилган бўлиб бугунги кунда унинг харобалари ястаниб ётибди. Фарғона водийсида деҳқончилик қилиш маданияти асосан Чотқол ва Фарғона тоғ тизмаларидан оқиб тушадиган сувлардан шакилланиладиган Норин ва Қорадарё дарёларининг қирғоқларида ривожланган. Эрамизгача бўлган X асрларда бу дарёларни сувидан ерларни суғориш учун

фойдаланилган. Фарғона водийсида жойлашган дарёларнинг бўйларида йирик қишлоқ ва шаҳарлар: Косонсойда Косонсой ва Ахсикент; Марғилонсойда Марғилон; Исфарасойда Исфара; Хўжабақиргансойда Хўжанд; Оқбура дарёсида Ўш каби шаҳарлар бунёд этилган. Кейинроқ барпо этилган шахарларга эса Сўх дарё бўйида юзага келган Қўқон (200 йил аввал), Намангансойда эса Наманган (350 йил аввал) шаҳарларни мисол келтиришимиз мумкин. Таниқли шарқшунос олим В.В.Бартольднинг фикрига кўра, Фарғона водийсидаги каналлар Хоразм воҳасидаги, Зарафшон ва Чирчиқ дарё-ларига қурилган иншоотларга нисбатан анча кейинроқ, яъни XVI - XVII асрларда пайдо бўлган. Унинг ёзишича ана шу даврда Қорадарё ва Норин дарёларидан канал қазиб чиқарилган. Қўқон хонлари даврида қурилган каналлардан суғорилган майдонлар ўз ўлчамига кўра, Туркистон тарихида беқиёс ўрин тутади. Бироқ, Марказий Осиёда тез-тез бўлиб турган қирғинбарот урушлар, низомлар ва келишмовчиликлар суғориш тизимлари ва шаҳар, қишлоқларни вайронага айлантирган. Биргина неча асрларга из қолдирган XIII асрдаги Чингизхон бошчилигидаги мўғул босқинчилари юришларини эсга олиш кифоя. Уларнинг истилоси туфайли юзлаб шаҳар ва қишлоқлар вайрон қилинди, ирригация иншоотлари, шу жумладан Амударёдаги тўғон бузиб ташланди, натижада Хоразмшоҳлар давлати пойтахти бўлган Гурганж шаҳри сув остида қолиб кетди. Олиб борилган археологик қазишмалар натижасида Жиззах ва Самарқанд вилоятлари территориясида сув омборлари барпо қилиш мақсадида тошдан қурилган бир нечта тўғонлар қолдиқлари топилди. Мазкур тўғонлар ишлаш тамойилига кўра, ҳозирги қурилаётган сув омборларидан фарқ қилмаслиги ўша даврларда ҳам аждодларимиз бу соҳада малакага эга бўлган мутахассислар бўлганидан далолат беради. Нурота, Фориш ва қўшни туман ҳудудларидаги сойларда сув омбор-лари бунёд этиш мақсадида қурилган тўғонларни учратиш мумкин. Мисол тариқасида Фориш туманида X асрда Осмон сойида қурилган Хон тўғонини,

Каттақўрғон туманида XII асрда қурилган ғишт тўғонни ва Нуротанинг шарқ томонидаги Ахчоп сойида қурилган Абдуллахон тўғонларини келтириш мумкин. Хон тўғони икки томони қаттиқ тоғ жинсларидан иборат бўлган Осмон сойининг тор ерида барпо этилган бўлиб, унинг узунлиги 50 м, баландлиги эса 15,2 м ни ташкил этган (расм). расм “Хон” тўғони қолдиқлари. Хон тўғонини қуришда қаттиқ тоғ жинслари (тошлар) ишлатилган, улар ганч ёрдамида бирлаштирилган. Сув омборидаги сув сатҳи узунлиги 700 м, тўғон олдидаги кенглиги 50 м, сув дами етиб борган ердаги кенглик 200 м га тенг бўлиб, ҳажми 1,5 млн. м 3 ни ташкил қилган. Бу эса Калтепа чўлидаги 2...3 минг га ерни суғориш имконини берган. Тошқин вақтида тўпланган сувларни сув омборидан чиқариш ва ундан экинларни суғориш мақсадида фойдаланиш учун тўғоннинг ўнг томонига, қирғоққа яқин қилиб равоқ шаклида кенглиги 50 см ва баландлиги 7 м бўлган қувур ўрнатилган. Тўғон ҳозирги вақтгача сақланиб қолган, бироқ сув омбори асрлар давомида Осмон сойидан оқиб келган тош ва лойқа ҳисобига ўз ҳажмини йўқотган. Абдуллахон тўғони XVI асрда қуриб битказилган бўлиб, ўзининг тузилиши ва конструкцияси жиҳатдан жуда ҳайратланарлидир. Тўғоннинг

баландлиги 15 м, устки қисмининг узунлиги 73 м, эни 4,5 м, таг қисмининг узунлиги 73 м ва эни 15 м ни ташкил этади. Тўғон олдидаги сув чуқурлиги 15 м бўлганида сувнинг дами 1250 м масофагача сув омборида тўпланган сув 2,5...3,0 минг га ерни суғориш имконини берган (расм). расм. “Абдуллахон” сув омбори тўғонининг қолдиғи. Абдуллахон тўғони ортиқча сувларни чиқариб юборгич (ташлама) вазифасини бажарган. Суғориш эҳтиёжлари учун эса сув омборидан сув чиқариш бошқариладиган қувурлар орқали амалга оширилган. Мазкур тўғон ҳозирги пайтгача сақланиб қолган (расм). ХIХ аср ўрталарида, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида Бухоро амирлиги. Қўқон ва Хива хонликларига тегишли маъмурий ҳудудлар мавжуд бўлга. Бу ҳудудларда 3,5 миллионга яқин аҳоли истиқомат қилган. Аҳолининг 90 % қишлоқ хўжалиги – деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланган. Уша даврдаги сўғориладиган ерлар майдони 1,6 – 1,8 миллионга яқин бўлганлиги тахмин қилинади. Демак, ўша даврда жон бошига ўртача 0,45 – 0,5 га суғориладиган ер майдони тўғри келган.

расм. “Абдуллахон” сув омбори тўғонининг бугунги кундаги ҳолати. Ўтган асрларда каналларнинг бош иншооти муҳим стратегик аҳамиятга эга бўлган, у эҳтиётлик билан қўриқланган, чунки уларни эгаллаб олиш йўли билан суғориш тизимини сувсиз қолдириб, аҳолини бўйсун-ишга мажбур қилган. Мисол учун Х асрда Дарғом каналини бошини қўриқлаш Варгсар қишлоғи аҳолисига топширилган, улар ўз навбатида ер солиғидан озод қилинган (Бертольд, 1965). Ўтган асрларда қурилган гидротехника иншоотлар лойиҳасиз, ҳашар усули билан қурилган, уларнинг қуриш муддати чўзилиб кетган, иншоотларни техник ҳолатини кузатиш, уларга техник хизмат кўрсатиш (техник қаров) етарли бўлмаганлиги сабабли, улар баҳорги биринчи сел ва тошқин оқибатида бузулиб кетган. XIX асрга келиб Россия империяси пахта етиштиришни ошириш мақсадида, янги каналлар қуриш йўли билан, Мирзачўлда (1869 й) ва Фарғона водийсида (1887 й) қўшимча ерлар ўзлаштиришга ҳаракат қилишган.

Суғорма деҳқончилик ривожлангани сари унга боғлиқ бўлган муаммолар ҳам пайдо бўла бошлаган, яни далалари ёнма-ён бўлган ва бир ариқдан сув ичадиган деҳқонлар ўртасида сув устида ҳар хил низолар келиб чиқа бошлаган. Қадим даврда сувни таъқсимлаш масаласида жанжал кўтарилганда уларни шариат қоидалар ва йўл - йўриқлардан фойдаланиб ечишга харакат қилинган. Шундай қоидалардан бири тарихшунос Давлетшиннинг «Сувдан фойдаланиш ва ердан фойдаланиш соҳасида мусулмон (шариат) ҳуқуқшунослигининг кўрсатмалар мажмун» асаридир. Муаллиф қўл ёзмани тузишда, ўрта асрларда яшаб ўтган, фикх илмининг йирик намоянларидан Фатх ал - Қодир, Ибн Абидин, Шайх Илёс ва бошқаларнинг асарларига мурожат қилган. Шунингдек, ўрта асрда яшаб ўтган Фатхал - Кодир асари ҳам сув муаммоларини ечишга бағишланган. Китоблар ўша даврда араб тилида чоп қилинганлиги сабабли улардан фойдаланиш, аҳолиси араб тилини билмайдиган давлатларда, мушкул бўлган. Шу сабабли, юқорида номлари такидланган китобларда келтирилган шариат кўрсатмаларининг энг асосийлари – хаётда тез-тез учраб турадиган холатлар ва муносабатларга бағишланганлари, шариат билимдонлари томонидан ўз тилларига ағдарилган. Бу кўрсатмалар махаллий аҳолининг турмуш тарзида, улф - одатларида ўзаро муносабат-ларида ўз аксини топган ва «Одат» номи билан авлоддан авлодга оғизаки ўтиб келган. Сувдан фойдаланиш соҳасида «Одат» номи билан аталмиш шариат кўрсатмалари таркибига қуйидагилар кирган: - дарё ва кўлларнинг сувини кўпчиликка тегишлилигини тан олиш; - сувни ерсиз сотилишини маън қилиш; - манбада сув камчил бўлган холларда уни инсоф билан ҳаммага баробар (ер майдонига мутаносиб) бўлиш; - сувни ариқларга бўлганда улушларга (айни вақтда манбадан оқиб ўтаётган сув миқдорига мутаносиб равишда) асосланиш ёки навбат билан (ариқда сув етишмаганда) маълум вақт фойдаланиш;

- ҳар бир сувдан фойдаланувчининг ўз шахсий меҳнат ва керакли қурилиш ашёлари билан ирригация ишларида (қуришда, тозалашда) қатнашиши, унинг бурчи эканлигини тан олиш; - сувдан фойдаланишни ўз-ўзини бошқариш принципида амалга оширилиши; - нисбатан кўп сув талаб қилганлиги учун шоли эқиладиган майдонларни чегаралаш, маълум ариқлар тизимидан сув ичадиган барча сувдан фойдаланувчиларнинг розилиги билангина шолини экишга руҳсат бериш; -ўзгалар ерларидан ариқ ўтказганда бундан келадиган зарарларни ер эгаларига тўлаш мажбурияти ва бошқалар. Тўла бўлмаса ҳам ушбу кўрсатмалардан кўриниб турибдики, ота- боболаримиз мавжуд сув ресурсларидан инсоф билан, оқилона фойдаланишга хизмат қилувчи, кўпчиликнинг манфаатларига мос тушадиган хаётий қоида ва тадбирларни ярата билганлар. Дарёлардан ариқлар орқали оқизиб келган сувни сувдан фойдаланувчилар ўртасида адолатли бўлишда, сув ўлчов асбоблари хали номаълум бўлган даврларда «бир тегирмон, ёки икки тегирмон сув», ёки кўза «сув» ёки «мардикурак» аталмиш принципларда ўзаро тақсимланган. Бундай тақсимлаш усули ўтган асрнинг 20-30 йилларигача Марказий Осиё давлатларида, жумладан Ўзбекистон худудидаги ерларда ариқ оқсоқоли, мироб ва тўғончилар томонидан қўлланилиб келинган. Ариқ оқсоқоли, мироб ёки тўғончи бир томондан шу ном билан аталувчининг лавозими бўлса, иккинчи томондан, бу унинг билими ва тажрибаси учун берилган унвон ҳам ҳисобланган. Мироб маълум бир ариқдаги сувни хайдаб келиш ва уни сувдан фойдаланувчиларга бўлиб бериш, ташкилий ишларда (ариқ қазиш, иншоот қуриш, тозалаш ва таъмирлаш) деҳқонларга яқиндан ёрдам бериши каби ишлар билан шуғулланган. Мироб маҳсус амалий билим ва тажрибалардан ташқари шариат қонун - қоидаларидан хабардор ва дехқонларни бошини қовуштириб ишлатиш кўлидан келадиган қобилиятга эга бўлиши лозим бўлган. Ариқ оқсоқоли одатда бир нечта қишлоқ ерларига сув берадиган

йирик канал (ариқ) бошида тўрган, унинг қўл остида бир нечта мироблар ўз ариқларида иш бошилик қилганлар. Ариқ оқсоколи лавозимига мироблар ичидан энг обрўли ва иш билармони танлаб олинган. Шунингдек, суғориш тизимида «Тўғончи» лавозими ҳам мавжуд бўлган, бу лавозимга сайланган киши асосан тўғон қуриш билан машғўл бўлган. Улар «сепоя» (расм), «чорпоя», «қора буйра» каби мосламар ёрдамидан манбадан сув олиш ишларига бевосита раҳбарлик қилганлар. Туркистон ўлкасида Чор Россиясининг мустамлакачилик сиёсати даврида ҳам суғориш турмоқларидан фойдаланиш махаллий урф - одатлар асосида амалга оширилган. Фақат «Ирригация амалдорлари, уезд бошлиқлари ариқ оқсоқоллари ва миробларнинг ҳуқуқлари ва вазифалари тўғрисида кўрсатмалар» ишлаб чиқилган. Ариқ оқсоколлари ҳарбий губернатор томонидан тайинланган. Чор Россиясининг Туркистон ўлкасида, сўғориладиган майдонларни кўпатириш мақсадидаги харакатлари махаллий халқлар хаётида маълум даражада ижобий рол ўйнаган. расм. Дарё ўзанига сепоя ўрнатиш. Бу даврларда Туркистон ўлкасига Чор Россияси ва бошқа Европа мамлакатларидан, турли соҳага мансуб юқори малакали мутахассис

олимларнинг катта гуруҳи кўчиб келиб фаолият кўрсата бошлади. Улар Ўрта Осиёга Европа маданиятини, илмий таррақиётини ва ўша даврда илғор ҳисобланган техникаларни ҳам олиб келдилар. Айниқса улар томонидан ирригация соҳасига илк бор ирригация иншоотларини лойиҳа ва сметалар асосида қуриш; лойиҳалашни дала - қидирув ишлари натижаларига таянган ҳолда амалга ошириш тажрибасини қўллай бошладилар. Улар томонидан гидротехник иншоотларни қуришда янги қурилиш материаллари бетон, темир бетон ва метал конструкциялар ишлатила бошланди, дарёларнинг гидрологияси, об - ҳавони ўрганиш станцияларини қуриш; ерларнинг тупроқ таркиби ва экинларни гидромодулини ўрганиш масалалари каби илмий - амалий ишлар олиб борилди. Кейинчалик бу ишлар бири қатор лойиҳа - қидирув ва илмий- текшириш институтларини ташкил бўлишига, олий таълим институтларида мутахассислик кафедралари ташкил қилин-ишига асос бўлди. Айни пайтда Республикамизда суғориш учун яроқли ерлар 15,9 млн. гектарга тенг бўлиб, бугунги кундаги суғориладиган майдон 4,3 миллион гектарни ёки умумий майдоннинг 9,3 % ини ташкил этади. қишлоқ хўжалигида олинадиган маҳсулотларнинг 95 % дан кўпроғи суғориладиган ерлар ҳиссасига тўғри келади. Бугунги кунда Республикамиз қудратли сув хўжалиги мажмуасига эга, унинг таркибида умумий сув сарфи секундига 2500 м 3 дан ортиқ 75 та йирик канал, умумий ҳажми 20 млрд, м 3 атрофида бўлган 55 сув ва 25 сел омборлари, 230 та хўжаликлараро суғориш тизимида 117 мингдан ортиқ гидротехника иншоотлари, 32,4 минг км хўжаликлараро каналлар, 176,4 минг км ички суғориш тармоқлари, 31 минг км хўжаликлараро, 106,3 минг км хўжалик ички зовур тармоқлари, 13 мингга яқин насос агрегатлари, 2 мингдан ошиқ суғориш қудуқлари, 4800 дан ошиқ тик зовур қудуқлари мавжуд. Бугунги кунда Республикамизда ишлаб тўрган асосий йирик каналлар ҳақидаги маълумотлар жадвалда келтирилган.

Республикадаги асосий йирик каналлар жадвал Каналлар номи Сув олиш манбаи сув сарфи, м 3 /сек Узунлиги, км Фойдаланиш бошланган йил Суғориш майдони (минг.га) Шаҳрихон Қорадарё 115 114,8 1987 141,0 Андижон Қорадарё 45 81,9 1903 46,7 Саввой Қорадарё 25 47,8 1926 18,0 Пахтаобод Қорадарё 30 40,9 1936 17,4 Юқори Улуғнор Қорадарё 30 190,4 1960 9,7 Жанубий Фарғона Шахрихон канали 100 57,0 1939 75,8 Катта Наманган Норин дарёси 61 90,0 1974 24,0 Катта Фарғона Норин ва Қорадарё 150/2134 249,0 1939 263,4 Катта Андижон Норин дарёси 200 102,0 1970 70,2 Шимолий Фарғона Норин дарёси 113 165,0 1940 74,0 Охунбобоев номли Сирдарё 80 48,4 1949 36,0 Жанубий Мирзачўл Сирдарё 300 124,0 1960 290,5 Чап қирғоқ қорасув Чирчиқ дарёси 160 594,0 1922 150,0 Паркент Чирчиқ дарёси 57 58,0 1979 40,0 Бўзсув Чирчиқ дарёси 290 138,0 1900 99,0 Юқори Чирчиқ Чирчиқ дарёси 87 35,0 1943 6,0 Эски Туяортар Зарафшон дарёси 32 108,3 1912 32,0 Ўнг қирғоқ Зарафшон дарёси 117 71,4 1930 82,8 Дарғом Зарафшон дарёси 120 10,2 1930 9,0 Эски Анҳор Зарафшон дарёси 60 88,0 1973 49,0 Занг Сурхондарё 85 88,0 1955 49,3 Шеробод магистрал канали Сурхондарё 150 12,7 1970 52,6 Аму - занг магистрал канали Амударё 50 56,0 1973 143,0 Қарши магистрал канали Амударё 220 86,0 1972 260,0 Аму-Бухоро Амударё 300 186,0 1965 250,0

магистрал канали Тошсоқа магистрал канали Амударё 480 100,0 1939 300,0 Урганчарна Амударё 35 53,5 1937 9,7 Октябрарна Амударё 133 54,0 1933 14,0 Каттағор Амударё 75 16,6 1979 9,0 Раушан Амударё 150 43,4 1975 7,9 Шох-руд шахобчаси Аму–Бухоро машина канали 100 11,0 1937 91,7 Гидротехника иншоотларини синфланиши Махсус иншоотлар, жиҳозлар ва қурилмалар ёрдамида сув ресурсларидан халқ хўжалиги эҳтиёжларида фойдаланиш ва сувнинг зарарли таъсирларига қарши курашишни ўрганиш билан шуғулланувчи фан ва техниканинг тармоғига гидротехника деб аталади. Бевосита сув хўжалиги тадбирларини амалга оширадиган муҳандислик иншоотлари гидротехникавий ёки гидротехника иншоотлари деб аталади. Гидротехника иншоотлари ёрдамида ҳар хил сув хўжалиги тадбирлари амалга оширилади, сув сатҳи ва сув сарфи ростланади, уни манбадан маълум сифатда ва исталган вақтда керакли миқдорда олиб зарур жойлар (экин майдонлари, гидроэлектрстанциялар ва ҳ.к.) га етказиб берилади, муз ва чўкиндилар ва ҳ.к. ўтказиб юборилади. Гидротехника иншоотлари одатда асосий белгилари: ишончлилик категорияси (фойдаланиш шароитлари ва капиталлиги) ; мақсадли вазифаси; ўзига хос белгилари, масалан, конструкцияси; жойлашган ўрни ва ҳ.к. га кўра таснифланади. Фойдаланиш шароитлари бўйича гидротехника иншоотлари амалдаги Қурилиш меъёрлари ва қоидалари (ҚМҚ) га кўра: доимий ва вақтинчалик иншоотлар; доимий гидротехника иншоотлари эса асосий ва иккинчи даражали иншоотларга бўлинади. Доимий асосий гидротехника

иншоотларини таъмирлашда ёки уларда авария содир бўлганда бутун тизим ўз ишини тўхтатади ёки гидроэлектростанциялар нормал ишлашини бузилишига, суғориш тармоқларида сувнинг тўхташи ёки камайиши, кема қатнови тўхтатилиши ёки камайиши ва ҳ.к. га сабаб бўлади. Иккинчи даражали иншоотлар таъмирланганда ёки авария содир бўлганда, улар ўз ишини тўхтатиши натижасида катта талофатлар содир бўлмайди. Асосий гидротехника иншоотларига: тўғонлар, дамбалар, сув олувчи иншоотлар, кема ўтказувчи иншоотлар, сув ташловчи иншоотлар, деривация, бош ва суғориш каналлари, туннеллар, сув ўтказувчи қувурлар, коллекторлар, турли хил ҳавзалар, тенглаштирувчи резервуарлар, бошқарувчи (тўғриловчи) иншоотлар, гидроэлектростанция бинолари, насос станциялари, кема кўтаргичлар, механизациялашган юк боғловчи жойлар, иссиқлик ва атом электростанцияларининг гидротехника иншоотлари ва балиқ ўтказувчи иншоотлар киради. Иккинчи даражали иншоотларга: қирғоқни мустаҳкамлаш иншоотлари, таъмирлаш затворлари, хизмат кўприклари, вақтинчалик кема боғловчи жойлар, сув тўсгичлар ва бошқалар киради. Капиталлиги бўйича барча доимий иншоотлар тўрт синфга бўлинади. Синф иншоотнинг халқ хўжалиги учун тутган ўрни, бузилиш содир бўлганда ёки уларни фойдаланиш даври қоидаларига риоя қилмаслик оқибатларидан келадиган зарарни ҳисобга олган ҳолда ҚМҚ бўйича қабул қилинади. Сув димловчи иншоотлар учун синф уларнинг баландлиги, замин тури ва авария оқибатларига кўра 2.2-жадвалдан ва фойдаланиш даври қоидаларига риоя қилмаслик оқибатларига кўра 2.3-жадвалдан қабул қилинади. Асосан сув ҳимояловчи иншоотларнинг синфи 2.2 ва 2.3-жадваллардаги энг катта қиймати қабул қилинади. Мелиоратив тизимлардаги иншоотлар синфи суғориладиган ёки зах қочириладиган майдонга хизмат кўрсатишига қараб 2.4-жадвал бўйича қабул қилинади.

жадвал Сув димловчи гидротехника иншоотларини баландлиги, замин тури ва авария оқибатлари бўйича синфланиши Сув димловчи иншоот Замин грунтининг тури Синфларни аниқловчи иншоот баландлиги, м Грунтли материалли тўғонлар Қояли. Қумоқ, йирик бўлакланган, қаттиқ ва ярим қаттиқ ҳолдаги лойлар. Пластик ҳолдаги сувга тўйинган гиллар >100 >75 >50 70…100 35…75 25…50 25…70 15…35 15…25 <25 <15 <15 Бетонли ва темир бетонли тўғонлар, гидроэлектростанциялар, сув ости конс-трукциялари, кема кўтарувчи шлюзлар, кема кўтаргичлар ва босимли фронтдаги бошқа бетонли иншоотлар Қояли. Қумоқ, йирик бўлакланган, қаттиқ ва ярим қаттиқ ҳолдаги гиллар. Пластик ҳолдаги сувга тўйинган гиллар >100 >50 >25 60…100 25…50 20…25 25…60 10…25 10…20 <25 <10 <10 Эслатма: 1. Агар сув димловчи иншоот бузилиши пастда жойлашган шаҳарларга, йирик ишлаб чиқариш корхоналарига, транспорт магистралларига катастрофик оқибатлар олиб келтирса, унда 2.2-жадвал бўйича аниқланган иншоот синфини оқибатлар масштабини асосланган ҳолда оширишга йўл қўйилади. 2. Агар сув димловчи иншоот бузилиши пастки бьефда катастрофик оқибатлар олиб келмаса, унда жадвал бўйича аниқланган синфни бир бирликка камайтириш мумкин. Сув хўжалиги мажмуасидаги бир нечта қатнашувчилар (масалан, мелиорация, энергетика ва сув транспорти) талабларини таъминлайдиган мажмуа гидроузелдаги асосий гидротехника иншоотлари синфи

қатнашувчилардан бирининг кўрсаткичи энг юқори синфга мос келиши билан белгиланади. жадвал Гидротехника иншоотлари синфини уларнинг эксплуатациясига риоя қилмаслик оқибатлари бўйича аниқлаш Гидротехника қурилиш обьекти Иншоот синфлари асосий иккинчи даражали Гидравлик, гидроаккумуляцияловчи ва иссиқлик электрстанцияларининг гидротехника иншоотлари, қуввати, млн кВт > 1,5 <1,5 I II-IV III III-IV Атом электростанцияларининг гидротехника иншоотлари, қуввати минг кВт >500 101…499 <190 I II III III III IV Ички сув йўлларининг гидротехника иншоотлари юқори магистрали магистрал ва маҳаллий аҳамиятли кичик дарёлардаги маҳаллий аҳамиятли II III IV III IV IV Юк оборотига эга бўлган кема қатнайдиган дарёларги порт иншоотлари, минг шартли т. >3000 151…3000 ≤151 II III IV III IV IV Суғориш майдони 400 минг га катта дарёдаги гидроузеллар ва суғориш тизимларидаги бош каналлар II III Дарёдаги гидроузеллар, мелиоратив тизимлардаги бош каналларнинг суғориш ва зах қочириш майдони минг га бўлганда: 51…400 ≤50 III IV IV IV Эслатма:

1. Ички сув йўллари, ички сув йўлларидаги кўприк ости ўлчамлари лойиҳалашнинг асосий меъёрлари асосида таснифланади. 2. Босимли фронт таркибидаги ва юқори магистралли ва бош сув йўллари гидротехника иншоотлари синфлари 2.3-жадвалдаги қийматлар бир бирликка кўтарилади. 3. Босимли фронт таркибидаги балиқ ўтказувчи иншоотлар синфи сув димлаш иншоотлари каби қабул қилинади. 4. Оқимни бошқа жойга кўчирувчи насос станциялар иншоотлари тугуни синфи ушбу тизимнинг халқ хўжалигидаги аҳамиятига кўра белгиланади. 5. Хўжалик - ичимлик ва ишлаб чиқариш сув таъминоти тизимлари ишончлилик категорияси ҚМҚ кўрсатмалари бўйича белгиланади. Агар қуввати 1,5 млн кВт дан кичик бўлган гидравлик ёки иссиқлик электр станциялари тизимдан ажратиб қўйилганда ва йирик аҳоли пунктлари ёки саноат корхоналари, транспорт ва шу кабиларга хизмат кўрсатишда электр энергияси билан таъминлашдаги узилишлар оқибатлари миқёсини ҳисобга олиш мумкин бўлса, электр станцияси таркибидаги 2.2 - жадвал билан аниқланадиган асосий гидротехника иншоотларини синфини кўтариш мумкин. Асосий гидротехника иншоотлари синфини (IV синфдан ташқари) қуйидаги ҳолларда бир бирликка камайтириш мумкин: 1) босимли фронт ҳосил қилишда иштирок этмайдиган (ГЭС биноси, босимли деривация ва турбина қувурлари ва тенглаштирувчи камералардан ташқари) I ва II синф иншоотлари; 2) эксплуатация шароитлари энергетик, кема ўтказувчи ва мелиоратив иншоотларни таъмирлашда гидроузел ишлашига имкон яратувчи; 3) мелиоратив тизимлардаги иншоотлар хизмат қилиш муддати чегараланган ва 10 йилдан ошмайдиган (бу иншоот эса тизимни эксплуатация қилиш даврида бошқаси билан алмаштирилади). Асосланиши керак бўладиган вақтинчалик иншоотларни агар бу иншоотлар бузилиши қурилиш майдони, аҳоли пунктлари ва корхоналарига катастрофик характердаги талофатларга олиб келса ёки I, II, III синфларнинг

иншоотларини секинлашишига (тўхташига) сабаб бўлса, IV синфга киритиш мумкин. Асосланиши керак бўлган сув тўсгичлар (перемичкалар) ва қурилиш туннелларини III синфга киритишга йўл қўйилади. жадвал Мелиоратив тизимлардаги иншоотлар синфи Суғориладиган ёки зах қочириш майдони, минг га Иншоотлар синфи Суғоришда Зах қочиришда Асосий Иккинчи даражали >400 50…400 <50 – >50 <50 II III IV III IV IV Иншоот синфига кўра, амалдаги меъёрий ҳужжатлар асосида қидирув ва лойиҳа ишларининг таркиби ва лойиҳа топшириғининг ҳажми аниқланади, мустаҳкамлик ва турғунлик ҳисобларидаги заҳира коэффициентлари қабул қилинади, ҳисобий сув сарфлари белгиланади, қурилишда ишлатиладиган материалларнинг тури ва сифати аниқланади. Вазифасига кўра гидротехника иншоотлари умумий ва махсус турларга бўлинади. Сув хўжалигининг барча тармоқлари мажмуаси таркибига кирувчи гидротехника иншоотлари умумий деб, тизимнинг фақат бир ёки бир неча тармоғига қўлланадиган гидротехника иншоотлари эса махсус деб аталади. Умумий гидротехника иншоотларига сув димловчи, қирғоқларни ҳимояловчи ва бошқарувчи ёки йўналтирувчи (сув оқимлари ва сув ҳавзалари, бўйлама ва кўндаланг дамбалар, ҳовузлар қирғоқлари, туб ва қияликларини мустаҳкамлаш), сув ташловчи ва сув ўтказувчи иншоотлар киради. Махсус гидротехника иншоотлари сув транспорти (шлюзлар, кема кўтаргичлар, кема тўхтайдиган жойлар, кема тузатиладиган жойлар, тўлқин қайтаргичлар, маяклар), ёғоч оқизувчи (ёғоч туширгичлар, новлар ва бошқалар), сув энергиясидан фойдаланиш (гидроэлектростанциялар,

босимли ҳавзалар, тенглаштирувчи (резурвуарлар ва бошқалар), мелиоратив тизимлардиги иншоотлар (шлюзлар, ростлагичлар, каналлар, насос станциялари, сув айиргичлар ва бошқа иншоотлар), балиқ хўжалиги (балиқ ўтувчи йўллар, балиқ кўтаргичлар, балиқ тўсгичлар, балиқ етиштирувчи ҳовузлар ва бошқалар), сув таъминоти ва сув тарқатиш (сув олувчи, насос станциялар, тозалаш иншоотлари, ростланадиган ҳавзалар, ишлаб чиқариш корхоналари қолдиқлари йиғувчи жойлар, сув ва бошқалар) иншоотларига бўлинади. Бажарадиган функциясининг тавсифига кўра гидротехника иншоотларининг қўйидаги турлари мавжуд: 1) сув димловчи – маълум босим ҳосил қилиб, шу босимни ўзига қабул қилиш, буларга асосан дарёлардаги, денгизлардаги, кўллардаги, сув оқимларидаги ҳар хил тўғонлар ва дамбалар киради; 2) бошқарувчи ёки тўғриловчи - қирғоқларни мустаҳкамлаш ва дарё оқими билан ўзанни ўзаро таъсирини ростлаш ёки қирғоқларни оқим ва тўлқин таъсиридан ҳимояловчи қирғоқларни мустаҳкамловчи иншоотлар, йўналтирувчи дамбалар ва шпоралар киради; 3) сув ўтказувчи - сувни бир жойдан иккинчи жойга ўтказувчи каналлар, қувурлар, туннеллар, новлар ва шу кабилар киради; 4) сув олувчи – сув ҳавзалари, очиқ сув оқимларидан керакли миқдордаги сув олиш; 5) сув ташловчи – ортиқча сувларни ҳамда керакли миқдордаги сувни пастки бьефга ўтказувчи водосливлар ва сифонлар киради. Жойлашувига кўра гидротехника иншоотлари дарёларда, денгизларда, кўлларда, ички тармоқларда, ер остида жойлашган турларга бўлинади. Ички тармоқдаги мелиоратив иншоотлар ростловчи (ростлагичлар, сув бўлгичлар, сув сатҳини димловчи иншоотлар ва ҳ.к.), сув ўтказувчи (туннеллар, қувурлар, акведуклар, дюкерлар, новлар, жала ва ёмғир сувларини туширгичлар) ва туташтирувчи (тезоқарлар, шаршаралар, консолли шаршаралар) турларига бўлинади.

Материали бўйича гидротехника иншоотлари грунтли, ёғочли, тошли, металли, бетон ва темир-бетонли бўлади. Ёғочли иншоотлар ўрмонга бой ҳудудларда қурилади. Катта гидротехника иншоотлари қурилишида ёғоч вақтинчалик ва ёрдамчи иншоотларни барпо этишда ва қолип ишлари учун материал сифатида ишлатилади. Металл гидротехника иншоотларининг кўприклари, қувурлари ва затворлари кўринишида кенг қўлланилади ва у темирбетонли конструкцияларда арматура сифатида ҳам ишлатилади.

Сув иншоотлари бўғини ва сув иншоотлари тизими Гидромелиоратив тизимлардаги каналларда кўпинча ҳар хил вазифани бажарувчи иншоотларни бир жойга жойлаштиришга тўғри келади. Иншоотларнинг бундай жойлашувига иншоотлар тугуни деб аталади. Бир жойда бир нечта иншоотлар жойлаштирилганда уларни бошқариш қулай, таъмирлаш ва назорат қилишни ташкиллаштириш осон, тугундаги иншоотлар қурилишга камроқ маблағ сарф бўлади. Бош канал ва унинг тармоқлари, ҳамда каналлар туташган жойларда тугунда иккита ёки учта иншоотларни жойлаштириш мақсадга мувофиқдир. Тугунда жойлашадиган иншоотлар сони кўп бўлса, кириш қисми олди кенгайтирилади. Кичик каналлар иншоотлар тугунида асосан сув олувчи ростлагичлар жойлаштирилади ва уларнинг сони беш ва ундан ортиқ бўлиши мумкин. Тугунда иншоотлар сони кўп бўлса уларни жойлаштириш қийинлашади. Бунда очиқ ва қувурли ростлагичлар ўзаро бирикмаси қўлланилади. Гидромелиоратив тизимлардаги каналларда иншоотларни асосан икки хил яқинлашган ва узоқлашган (2.9 - расм) жойлашуви мавжуд: Иншоотлар яқинлашган схема бўйича жойлаштирилганда (2.9 - расм, а ) камроқ маблағ сарфланади, чунки бир нечта иншоотлар учун девор ва флютбетнинг бир қисми умумийдир. Бундай жойлашувда иншоотлар бирбирига ўзаро таъсир килади ва уларнинг сув ўлчаш қобилияти ёмонлашади. Узоқлашган схемада жойлаштирилганда тугундаги иншоотлар бир-биридан йироқда бўлади (2.9 - расм, b). Бу ҳолда иншоот сув ўлчаш қобилияти яхшиланади, лекин уларни барпо этишга кетадиган маблағлар ошади.

расм. Каналдаги иншоотлар тугуни: а-иншоотлар жойлашувининг яқинлашган схемаси; b-иншоотлар жойлашувининг узоқлашган схемаси; d-иншоотлар тугуни конструктив схемаси; 1-келувчи канал; 2-сув олувчи ростлагич; 3-димловчи иншоот. Гидромелиоратив каналлардаги сув тақсимловчи тугунларнинг бир тури сув бўлгичлардир. Бундай иншоотлар каналлар тармоқларга бўлинган жойларда ўрнатилади ва улар ўртасида сув сарфини пропорционал бўлиш учун хизмат қилади. (расм). Ишлаш режими бўйича сув бўлгичлар автоматик ва бошқариладиган турларга бўлинади. Конструктив белгиларига кўра сув бўлгичлар очиқ ва қувурли кўринишда бўлади.

расм. Каналлардаги сув бўлгичлар, а, b - очиқ автоматик; d – қувурли. Очиқ автоматик ишлайдиган сув бўлгичлар сув сарфини тармоқлар ўртасида келувчи канал ҳисобий ишлаш режимида берилган доимий ўзаро нисбатда тақсимлайди (2.10 - расм, а , b). Автоматик ишлайдиган сув бўлгичларнинг камчиликларидан бири шундан иборатки, агар фойдаланиш даврида сув сарфини берилган нисбатда ўзгартириш керак бўлса, уни бажариш имконияти бўлмайди. Каналда авария ҳолати юз берганда ундаги бирорта тармоқни беркитишга йўл қуйиб бўлмайди. Очиқ бошқариладаган сув бўлгичларида исталган пайтда сув сарфини бошқариш мумкин. Бундай сув бўлгичлар ҳар бир тармоғига очиқ ростлагичлар ўрнатилади. Ростлагичлар остонаси сатхи келувчи канал туби сатхига тенг қилиб олинади. Каналда авария ҳолатлари юз берганда затворлар туширилиб, унга бериладиган сув сарфи тўхтатилади. Сўнгра келувчи каналдаги ҳамма сув сарфи иккинчи тармоққа ўрнатилган ростлагичдан ўтказилади. Қувурли сув бўлгич схемаси (расм, d) да кўрсатилган. Бундай сув бўлгичларнинг ютуғи шундан иборатки, унинг устидан автотранспорт қатнови учун йўл ўрнатиш мумкин. Сув бўлгичларнинг ҳар бир тармоғига бир ёки бир нечта қаторли қувурлар ўрнатиш мумкин, уларнинг сони сув чуқурлиги ва гидравлик режимга боғлиқ. Қувурли сув бўлгич кириш каллаги

икки тармоқ учун умумий қилиб ўрнатилади. Тармоқдаги қувурларни имкон қадар тўғри чизиқ бўйича жойлаштириш мақсадга мувофиқдир, бироқ баъзи бир ҳолларда буни бажариб бўлмайди, уларнинг бурилиши махсус блоклар орқали амалга оширилади. Блоклар йиғма ёки бетондан жойларда тайёрланади. Қувурлари сув бўлгичлар гидравлик режими бўйича босимли ва босимсиз режимда ишлайди Гидротехника иншоотларига таъсири этувчи омиллар Маълумки мавжуд гидротехника иншоотларга ҳаво атмосфераси, сув, тўлқинлар, майда музлар ва муз, хаво ҳарорати, атмосфера ёғингарчилиги, шамоллар ва довуллар, қуёш радиацияси, сейсмик кучлар ва бошқа шунга ўхшаш омиллар таъсир қилади. Ҳаво атмосфераси гидротехника иншоотларини бузулишига олиб келадиган кимёвий бирикмалар, чанг ва газлар массалари билан тўйинган бўлади. Ҳаво таркибидаги кимёвий бирикмалар, хусусан, нам билан қўшилганда бетон конструкцияларда, механик жиҳозлар ва уларнинг асосий қисмларида коррозия (занглаш) ҳосил қилади, ёрилишни келтириб чиқаради, конструкциялар ва жиҳозларни ифлослантиради ва бузулишига олиб келади. Бунга мисол қилиб Жанубий Мирзачўл (1966 йил) каналининг ўнг тармоғидаги ПР-3 каналига сув берадиган тўсувчи иншоот затворлари ва улардаги болтларни коррозиясини келтиришимиз мумкин. 2005 йилнинг 17 июлида сув тўсувчи иншоотда ўтказилган кузатиш натижаларига кўра затвор-ларнинг тепа қисми, зичлагични қотириш учун ўрнатилган ёғоч рейканинг сувдан ташқари қисми чиригани, диаметри 10 мм. лик болтдан диаметри 4 мм. ли болт қолган аниқланган. Шунга ўхшаш емирилиш ҳолати Дўстлик каналида (ПК 460) жойлашган гидроузелнинг сегментли затвори таянч болтларида ҳам кузатилган (2014 йил. расм).

расм. Дўстлик каналининг ПК 460 даги иншоотини пастки бъефдан кўриниши. Затворнинг сув остидаги қисмида емирилиш (коррозия) тепадаги қисмига нисбатан анча кам бўлади. Тоза (емирувчи кимёвий брикмаларсиз) сувда бетоннинг мустаҳкамлиги ошиши тажрибалардан маълум. Худди шундай қуруқ ва тоза атмосфера шароитида бетон, металл, тош иншоотлар юз йиллаб бузулмасдан сақланиши ҳам кузатилган. Ҳар хил ёнилғиларни ёнишидан ҳосил бўлган маҳсулотлар ва кимёвий корхоналарни ташламалари муҳитнинг емирувчанлигини ошишига олиб келади ва асосий ифлослантирувчи ҳисобланади. Сувли муҳитнинг гидротехника иншоотларига жадал механик, физиккимёвий ва биологик таъсирлари бор. 1. Механик таъсирлар статик, динамик ва абразив таъсирларга бўлинади. Статик таъсирларга сув, муз, тескари тўкилмадаги грунт, иншоотлар олдида чўкиб қоладиган оқизиндилар ва ш.ў. ларнинг босимлари киради.

2. Динамик таъсирларга сув оқими, музлик, сузиб оқувчи жинслар, йўл қўйилмайдиган даражадаги тўлқинлар зарбалари, гидравлик зарба ва сейсмик кучлар ва шунга ўхшаш зарбалар киради. 3. Механик абразив таъсирлар остида гидротехника иншоотларини емирилиши Кампирровот гидроузелини водослив қисмидаги шовва (водоскат) да (2002 й. 25.03), Оқсув гидроузели тез оқарининг чапки пролети пастки бьефи (2003 й. 18.06) да, Юқори Чирчиқ сув узелининг тўғонини водослив қисмида, чап қирғоқ пролетлари (8,9,10 пролетлар) шоввосида (2001й. 20. 04), Дўстлик каналини ПК 580 да жойлашган ташлама иншоотнинг пастки бъефида (2012 йил. 2.12– расм) ва бошқа бир қанча иншоотларда кузатилган. 4. Иншоотларга сувнинг физик - кимёвий таъсири металлар ва бетоннинг коррозияси, бетоннинг музлаши ва эришидаги бузулишлар, оқимни сизиб ўтиши натижасидаги грунт ва бетоннинг суффозияси шаклида намоён бўлади. Иншоотлар элементлари сиртидан юқори тезликларда сув оққанда, оқим билан сирт орасида паст босимли маҳаллий зоналар ҳосил бўлиб бетон сиртида коверна (ўйиқ, чуқурча) ҳосил бўлишга ва сиртни кавитацион емирилишига олиб келади (расм).

расм. Дўстлик каналининг ПК 580 да жойлашган ташлама иншоотни пастки бъефидаги абразив емирилишлар. Металлар коррозиясига мисол қилиб Республикадаги кўпчилик гидротехника иншоотлари гидромеханик (затворлари) жиҳозларидаги занглашларни келтириш мумкин. Мисол учун металлар коррозияси (2003 й. 25.08) Бешариқ гидроузели, Қатта Фарғона каналини қўшимча тўйинтириш каналидаги тўсувчи иншоот (2003 й.11.05), Хархур гидроузели (2002й.28.01) Дўстлик каналининг ПК 580 да жойлашган гидроузелда ва бошқа бир қанча иншоотларда ҳам кузатилган (2012 йил. расм). расм. Калкауз каналидаги тезоқар.

расм. Дўстлик каналини ПК 260 ва ПК 580 да жойлашган гидроузелларга ўрнатилган затворларда юз берган каррозия ходисаси. Бетонлар коррозияси Жанубий Фарғона канали 1-ГЭС тўсувчи иншооти устунларида (2005 й.12.09) кузатилди, бетонлар уқаланиб 5 - 8 см қалинликда тушиб кетган. Шундай ҳолат Дўстлик каналининг ПК 460 да жойлашган гидроузел оралиқ устунларида ҳам юз берган (2012 йил. расм).

расм. Дўстлик канали ПК 460 да жойлашган гидроузел оралиқ устунларининг емирилиш ҳолати. Сувнинг иншоотларга биологик таъсири сувли муҳит ва иншоотлар элементларида ҳаёт кечираётган микроорганизмларнинг таъсирида ҳар хил элементлар (ёғоч, металл) чириб, қувурлар сирти ўсиб кетади, иншоотларнинг баъзи бир қисмини моллюскалар босиб панжараларини беркитиб қўяди. Чақмоқ канали (Тошкент вилояти) ўзанини (2006 й.15.12) ҳар хил майда чиғоноқлар босиб сув ўтказиш қобилиятини пасайтириб, канални дим ҳолатда ишлашишга олиб келганлиги кузатилди. Доимо оддий ва тоза сувда турувчи ёғоч материаллар ҳам мустаҳкамлигини ўн йиллаб, ҳаттоки юз йиллаб ўзгартирмаслиги мумкин. Мисол учун Кармана гидроузели 1973 йилда қурилган, 1998 йилда тошқин гидроузелни Флетчингер полини бузуб кетган, эксплуатация хизмати ўшанда 25 йил сувда бўлиб, бузулгандан кейин оқиб чиққан ёғочларни худди янгидек сақлан- ганлигини гувоҳи бўлишган. Шунинг билан бирга сув сатҳини ўзгариб

турадиган зонасида, вақти - вақти билан атмосфера таъсирига учрайдиган ёғочларда бузулиш, чириш жараёнлари жадал кечиши барчага маълум. Шунинг учун ҳам иншоотларнинг ёғоч конструкциялари антисептик ишлов берилиб, ёғочга нефт маҳсулотлари шимдирилиб, бўялиб ва ш.ў. тадбирлар қўлланилиб ишлатилади. Тўлқинлар гидротехника иншоотлари элементларига динамик таъсир кўрсатади. Тўлқиннинг қияликка урилиб сапчиши натижасида канал дамбасидан сув ошиб ўтиши ёки канал қиғоқларини ювиши мумкин. Майда муз ва муз ҳосил бўлиши ҳавонинг манфий ҳароратли кунларидан бошлаб то дарё ёки канал музи эриб, муздан тозаланган давригача давом этади. Каналдаги сувнинг музлаши гидроузелга ўрнатилган затворларни ишлашига ҳалақит беради (расм). Канал ўзанидаги яхлит муз эрий бошлаши натижасида кичик – кичик парчаларга ажралиб оқиб келиши юз берган тақдирда гидроузелнинг юқори бъефига тиқилиб шовуш (зажор) ҳосил қилади. Агарда гидроузел оқизинди жисмларни ташлашга мослан-маган бўлса, муз парчаларини тўпланиши оқибатида гидроузелнинг юқори қисмида сув димланиши юз беради.

расм. Гидроузелдаги сувнинг музлаш ҳолати. Паст ҳарорат канал қирғоғида ёриқлар ҳосил бўлишига, зичлагичларни очилишига, қувурларни музлашига, гил тупроқни шишиб чиқишига олиб келиши мумкин. Булардан ташқари механик жиҳозларни мойлари қотиб қолади, панжаралар, затворлар юриш йўл (паз) лари ва зичлагичлари музлаб қолади, сунъий материаллар - пластмасса, полиэтилин, резиналарнинг мустаҳкамлик ва эластик ҳусусиятлари пасаяди. Юқори ҳарорат - бетон ва жиҳозларнинг металл қисимларини кенгайишига олиб келади, шикастлантиради, микроёриқлар ҳосил қилади. Жуда катта ҳароратда мойлаш материаллари оқиб чиқиб кетади, қияликларни мустаҳкамловчи плиталар чокларидаги битум юмшаб чиқиб кетади ва ҳ.к. Атмосфера ёғингарчилиги - узоқ муддат ва кўп миқдорда бўлса сув омбор-ларини тўлдириб, тошишига, натижада тўғонни ювилишига олиб келиши мумкин. 1968 йил 27-28 апрелдаги ёғингарчилик ва сел Тошкент сув омборини тўлдириб юборган, хавфни олдини олиш мақсадида фавқулодда сув ташламадан 300 м 3 /с сув ташланган, бу сув йўлдаги ёғингарчилик ва сел сувлари билан билан қўшилиб 500 м 3 /с миқдорида Оққўрғон гидроузели олдида тўпланган, сўнг ҳимоя дамбаларини ювиб кетган. Шамол ва тўзонлар - таъсирида чўл зоналарда жойлашган каналларнинг ўзанида қум босиш ҳолатлари кузатилади. Мисол учун қум босиш ҳолати Қарши магистрал каналининг насос станциялари каскадида, Хоразм вилояти Диванкўл коллекторида, Бухоро вилоятининг ГВСТ коллекторларида кузатилган. Тўзонлар иншоот затворлари кўтаргичлари мойини қотириб, кўтаргичларни ишлашишини чеклаб қўйган ҳолатлари кўп кузатилган. Қуёш радиацияси - қорларни эришини тезлаштириб тошқин бўлишига олиб келади, резина материаллари, пластмасса ва бошқа сунъий материалларга салбий таъсир қилади. Сейсмик таъсирлар - ер қимирлаш баллига боғлиқ равишда гидротехника иншоотларини тўлиғича бузулишига олиб келиши мумкин. Кичик балли силкинишларда иншоот элементларида ёриқлар ҳосил бўлади,

затворлар қийшайиб юрмайдиган бўлиб қолади, чоклар зичлагичлари жойидан чиқиб кетади, дренаж тизимлар конструкциялари бузулади ва ҳ.к. Иншоот ва асоснинг бир-бирига ўзаро таъсирида - сув тўлиш даражасига қараб зўриқиш ҳолати, эгилувчанлик модули, асос, қирғоқнинг геологик тузилиши ўзгаради. Грунт асосли иншоотларда баъзи ҳолларда иншоот элементларининг нотекис чўкиши кузатилади. Иншоот элементларини нотекис чўкиши иншоот танасида ёриқлар ҳосил бўлишига, уларга ўрна-тилган сувни сизиб ўтишига қарши қурилмаларини бузулишига, йўл қўйиб бўлмайдиган даражада сувнинг сизиб чиқишига, ёхуд иншоотнинг турғунлигини йўқолишига олиб келади. Баъзи ҳолатларда затворлар қийшайиб қолади.

Адабиётлар: 1. Алтунин В.С., Мелиоративние канали в земляних руслах. -М.: Колос, 1979. 2. Алтунин С.Т., Регулирование русл. - М.: Селхозиздат, 1962. 3. Бакиев М., Носиров Б., Хўжақулов Р. Гидротехника иншоотлари. Т., «Билим», 2004. 4. Бакиев М.Р., Раҳматов Н., Ибраимов А. Каналдади гидротехника иншоотларидан фойдаланиш. Тошкент, ФАН. 2018. 278 б. 5. Векслер А.Б., Иваншинсов Д.А, Стефанишин Д.В Надежност, социалная и экологическая безопасност гидротехнических объектов: оценка риска и принятие решений. Санкт-Петербург: ОАО «ВНИИГ им Б.Е. Веденеева», 2002. 6. Волков И.М., Кононенко П.Ф, Федичкин И.К. Гидротехнические сооружения. - М.: Колос, 1968. 7. Волков И.М. идр. Проектирование гидротехнических саоружений. М., Колос, 1977. 8. Гидротехнические сооружения. /Под ред.Н.П.Розанова.М., «Стройиздат, 1978. 9. Гидротехнические сооружения. /Под ред. Н.П.Розанова. М., «Агропромиздат», 1985. 10. Гидротехнические сооружения / Под ред. М.М. Гришина. -М.: Висшая школа, 1979, части 1 и 2

Похожие

Мавжуд гидротехника иншоотларининг ишлаш шароитлари

Мавжуд гидротехника иншоотларининг компановкаланиши ва ишлаш шароитлари

Гидротехника иншоотлари

Гидротехника иншоотлари затворлари

Каналлар ва улардаги гидротехника иншоотлари