Гидротехника иншоотлари затворлари - Водное хозяйство - Рефераты

Гидротехника иншоотлари затворлари

Загружено в:

08.11.2019

Скачано:

0

Размер:

367 KB

Гидротехника иншоотлари затворлари Режа: 1. Гидротехника иншоотлари затворлари 2. Гидротехника туннеллари

Гидротехника иншоотлари затворлари Умумий маълумотлар . Сув сарфини ростлаш, сарфни бошқариб бориш, лойқа тушириб юбориш, муз ва сув юзасида сузиб келадиган хар хил жисм ва шлюзлардан кемаларни ўтказиб юбориш мақсадида гидротехник иншоотнинг тешигини беркитиш ва очишга хизмат қиладиган харакатланувчи конструкция затвор дейилади. Затворлар бьефлардаги сув сатхига нисбатан тўсиладиган ораликнинг жойлашишига кўра юзада ва чукурда жойлашган бўлади. Затворлар фойдаланиш вактидаги вазифасига кўра: а) ишчи (асосий)- иншоотдан фойдаланишда доимо қўлланиладиган; б) таъмирлаш - асосий затворни таъмир қилишда ораликни вақтинчалик беркитиб қўйиш учун хизмат қиладиган; в) авария - иншоотда авария юз берганда унинг сув ўтказувчи иншоотларида сув оқимини тўхтатиш ёки босимини камайтириш учун мўлжалланган. г) қурилиш - иншоотни қуриш даврида унинг сув ўтказувчи тешикларни беркитиш учун хизмат қиадиган турларга бўлинади. З атворлар металл, темир бетон, ёғочдан ясалади. Конструкциясига кўра затворлар ясси, сегмент, сектор шаклидаги ва бошқа турларига бўлинади. Затворлар асосан икки қисмга қўзғалар ва қўзғалмас қисмларга бўлинади. Затворнинг асосий (қўзғалар) қисми қаттиқ каркасдан ва унга бириктирилган сув ўтказмас қопламадан иборат. Ясси затвор ни харакатга келтириш учун улар ғилдирак, ролик, арава ва бошқалар билан жихозланади. Булар девор устунлари бўйлаб затворлар учун қолдирилган пазларга ўрнатилган темир изларга таяниб харакат қилади. Мана шу қисмлар таянч излари деб аталади. Сувнинг затворга бўлган босими шу таянч орқали иншоотнинг устун ёки деворларига узатилади. Затворлар махсус кўтаргич (подёмник) ёрдамида харакатга келтирилади. Сегмент сектор ва бошқа типдаги баъзи затворлар горизонтал ўқ атрофиида айланиб иншоот устунлари (бичоклари) орасида эркин харакат қилади.

Затворлар эркин харакат қилиб туриши учун устунлар орасида эркин жой (зазор ) қолдирилади. Бу зазорлар орқали сув ўтиб кетмаслиги учун унга зичлаш деталлари ўрнатилади. Устки бьефда сувнинг сатхини бир хил сақлаб туриш учун автомат затворлар қўлланилади. Юзада жойлашган затворлар . Куйидаги 2.38–расмда юзада жойлашган затворларнинг энг куп кулланиладиган турлари схемаси келтирилган: 1 ) шандорлар, учларини пазларга киритиб, устма-уст девор шаклида териладиган горизонтал жойлашган бруслар(2.37 ,а-расм); 2) ясси затвор, ясси каркасдан иборат ғилдирак ва ролик аравача ёрдамида унинг бик ва устунларига урнатилган пазларида харакат қилади ва сувнинг босимини иншоотнинг устун ёки деворларига узатади. Сув бунда затворнинг тагидан ўтказилади ( 2.37,б-расм); 3) сегментли, эгри чизиқли конструкциядан иборат бўлиб , унинг ригел ва устунлардан тузилган каркас таянчлари, оёқлари, металл лист, тахта ва брусс қопламалар билан бирга доиравий цилиндрик юзни ташкил қилади. Қопламанинг ички пастки бьеф томонидаги ригеллар оёқларга , оёқлар эса чап ва унг томондаги устунларга ўрнатилган ўқларга таянади. Затворни шу ўқ атрофида , маълум бурчакка айлантириш натижасида у юқорига кўтарилади ва пастка туширилади. С.З лар билан 40-50 м гача бўлган оралиқларни беркитишда фойдаанилади( 2.37,с-расм); 4) валикли (цилиндрик)- металлдан ясалган ичи бўш цилиндирлардан иборат. Затвор тишли оғма рейкалар бўйлаб ғилдиратиб кўтарилади, ёки туширилади. Бу тишли рейкалар устун ёки девор (бичокларнинг) пазларига ўрнатилади. Цилиндирнинг иккала учига бандаж деб аталадиган тишли думалоқ ёй ўрнатилади. Кўтариб тушириш учун цилиндир учларига иккита занжир боғлаб қўйилади. Цилиндир учларига ўрнатилган занжирдан бири иш, иккинчиси эса сальт занжири хисобланади. Тишли рейкалар горизонтга 65-70 0 бурчак остида ўрнатилади.

Ц.З ни эни 50 м ва ундан катта баландлиги 13 м гача булган оралиқларни ёпишда ишлатилади( 2.37,д-расм); 5) секторли , кўндаланг кесими сектор кўринишидаги затворлар. Уларнинг асосий қисми ўзаро паралелл жойлаштирилган ясси фермалардан иборат бўлиб, бу фермалар хар 1.5-3.0 м дан кейин ўрнатилади ва бир- бирлари билан ригеллар ёрдамида бирлаштирилади. Фермалар оралиғига эгри чизиқли ёрдамчи устунлар ўрнатилади. Ригель ва устунлар устки томонидан металл қобиқ билан қопланади. Тўғон танасида затворни тушириб қўйиш учун камера ишлатилади. Бу камерага сув киритиш ёки чиқариб юбориш йўли билан затвор- кўтариб туширилиб туради. Секторли затвор баландлиги 5 м гача эни 6.0 м гача бўлган оралиқларда ишлатилади (2.37, е- расм); 6) томсимон, иншоот остонасига махкамланган, горизонтал ук атрофида айланувчи иккита ясси табакадан ташкил топган (2.37, ж-расм); 7) клапанли,асосий ясси затвордан ва унинг тепа томонига шарнир ёрдами билан ўрнатилган пастки бьеф томонига бурилиб туша оладиган қўшимча затвордан иборат бўлади. Клапан билан затвоорнинг бирлашган еридан сув ўтиб кетмаслиги учун тегишли чоралар кўрилади. К.З нинг клапанларини тушириб қўйиш йўли билан уларни тўла кўтариш мумкин (2.37, к-расм). 8) сузувчи, оддий сузиб юрувчи кемага ўхшаган конструкцияли (пўлат ёки темир бетондан) сув тўсадиган пролетга сувда оқизиб олиб келинадиган затвор. Ичига сув тўлдирилгандан кейин у оғирлиги билан сувга чўкади ва худди ясси затворлар каби сувни тўсади. С.З лардан тинч турган сувларда таъмирлаш (ремонт) ёки вақтинчалик қурилиш затвори сифатида фойдаланилади ( 2.37, л- расм); Чуқурда жойлашган затворлар. Бундай затворлар сув остидаги тешикларни беркитиш учун мўлжалланган.чуқурда жойлашган затворларни турлари 2.38 - расмда кўрсатилган.

Чуқур жойлашган затворларни конструктив белгиларига кўра қўйидаги турлари мавжуд: ясси (2.38,а-расм), дискли (2.38,б-расм), задвишкалар (2.38,в- расм), сегментли (2.38, г- расм), вертикал цилиндрик (2.38, д-расм), учли нинасимон (2.38, е -расм), ва конусли (2.38, ж-расм).

2.37-расм. Юзада жойлашган асосий затвор турлари. а-шандорлар; б- ясси; с- сегментли; д- валикли; е- секторли; ж- томсимон; з- бурулувчи трапеция фермали; и- бурулувчи учбурчак рамали; к- клапанли; л-сузиб юрувчи. 2.38 – расм. Чуқур жойлашган затвор турлари: a- ясси; б- дискли; в – задвижка; г – сегментли; д – вертикал цилиндрик; е – учли нинасимон; ж – конусли; 1 – конус; 2 – қўзғалмас қисм; 3 – қўзғалувчи цилиндр. Гидротехника туннеллари Ер қобиғида жойлашган, ёпиқ кўндаланг кесимли, қазиш ишлари ер остида олиб бориладиган сув элтувчи иншоот гидротехника туннели деб аталади. Канал трассаси жуда баланд ва тик тўсиқларга дуч келган вақтда шу тўсиқни ёриб ўтиш мақсадга мувофиқ бўлмаса ёки техник ҳамда иқтисодий шароитларга кўра афзал бўлмаса, у ерни тешишга, яна тоннел қуришга тўғри келади. Оқимнинг гидравлик режими бўйича гидротехника тоннеллари босимли ва босимсиз бўлади.

Гидротехника тонеллари вазифасига кўра: энергетик, ирригация ва яйловларга сув чиқариш, ичимлик суви билан таъминлаш, қурилиш тоннелларига бўлинади. Ўқларнинг жойлашуви ва тоғ массасини ишлаб чиқаришга кўра гидротехника тонелларининг қуйидаги турлари мавжуд: 1) ўқлари горизонтал ёки бироз қия жойлашган асосий тоннеллар; 2) унча катта бўлмаган ёрдамчи тоннеллар-штолналар; 3) қисқа тоннеллар, йўлаклар, асосий тоннелга бориш ва иш қуролларини ташиш учун хизмат қиладиган тоннеллар-шреклар; 4) ўқлари тик ёки бироз оғма тоннеллар-шахталар. Чуқурлик бўйича жойлашувига кўра тоннеллар майда (100 м гача); ўрта (100-500 м ) ва чуқур (500 м дан юқори) бўлади. Узунлиги бўйича тоннеллар қисқа (1 км гача), ўрта (1-5 км) ва узун (5 км дан ортиқ) бўлади. Тоннел тури ва конструкцияси мухандис-геологик, қурилиш, фойдаланиш, гидрогеологик ва бошқа шароитларни ҳисобга олган ҳолда қабул қилинади. Иншоот қуриладиган ернинг геологияси, унинг трассасини танлашга, қурилиш иш шароити ва муддатига, тоннел қопламалари турини танлашга, унинг мустахкамлигига, иқтисодий жихатдан арзон ёки қиммат бўлишига таъсир қилади. Тоннел трассаси тоғ жинсларининг юмшоқ қатламларидан ёки йирик тектоник бузилган зоналардан ўтмаслиги керак. Тоннел трассасида жойлашган тоғ жинсларининг тури, характери ва уларнинг холати, ер ости сувларининг интенсивлиги ва кимёвий таркиби, ер ости сувларининг харорати, зизила рўй бериш ходисаси ҳамда газ чиқиб, хавф туғдириш каби қатор масалаларни ҳал қилишга тўғри келади. Тоннел трассаси тўғри чизиқ бўйлаб, энг қисқа масофада ўтиши керак (2.39 - расм). Геологик тузилиши ва ишлаш шароити ноқулай бўлган жойларда тоннел трассасини айлантириб ўтишга (қийшиқроқ ўтказишга) тўғри келади. Тоннелни қийшиқроқ ўткизишнинг мақсадга мувофиқлиги ҳам техник- иқтисодий хисоблар асосида асосланган бўлиши шарт.

2.39-расм . Гидротехника туннеллари Маълумки турли чуқурликда жойлашган жинслар ўз устидаги қатлам оғирлиги таъсирида доимо зўриққан холда бўлади.Тоннел ўтказилгандан кейин ундаги тоғ жинсларининг зўриқиш холати ўзгаради, яъни таъсир кучлари бошқача тақсимланади. Мана шу ўзгариш натижасида тоннел қопламасига ҳам маълум босим тўғри келади. Тоғ жинсларининг ана шу босими тоғ босими деб аталади. Тоғ босимининг ўзгариш қонунларини ўрганиш ва ҳисоб қила билиш тоннел қуриш амалиётида муҳим аҳамиятга эга. Тоғ босими уч хил бўлади: 1) юқоридан пастга йўналган ветикал босим; 2) горизонтга бурчак хосил қилиб йўналган кўндаланг босим; 3) тоннел ўқи бўйлаб йўналган бўйлама босим. Юқоридан пастга йўналган вертикал босимэнг катта қиймага эга бўлиб, тоннелнинг тепаси шу кучга ҳисоб қилинади. Тоннелнинг ён деворларини ҳисоблашда ён томондан таъсир қилувчи куч инобатга олинади.

Проф. М.М. Протодаконов тоғ жинслари айрим парчалардан иборат деб фараз қилиб, тоғ босимини ҳисоблашда эластик жинслар назариясидан фойдаланишни тавсия қилади. Гидравлик режимга кўра тоннеллар босимли ва босимсиз бўлади. Агр тоннел кўндаланг кесими сувга тўлиб оқса, у-босимли, тўлмасдан оқса, босимсиз дейилади. Босимсиз тоннелларда сув чуқурлиги тоннел баландлигининг 0,85 қисмидан ортмаслиги шарт. Тоннелдаги сув сатҳи билан унинг тепаси орасидаги масофа 0,4 м кам бўлмаслиги керак. Тоннелда бажариладиган иш шароитлари тоннел баландлигининг 1,8 м ва энининг 1,5 м дан кам бўлмаслиги талаб қилинади. Босимсиз тоннелларда сувнинг тезлиги 1,5-2,5 м/с босимли тоннелларда эса 2-40 м/с қабул қилинади. Босимсиз тоннел кўндаланг кесимлари 2.40 -расмда кўрсатилган. 2.40-расм. Босимсиз тоннел кўндаланг кесимлари: а-тўғри бурчакли гумбазли; б-тўғри бурчакли радиал гумбазли; с- пастги томонга кенгаядиган; д-доиравий. Тўғри бурчакли гумбазли тоннеллар мустахкам қоятош жинсларда қурилиб, унинг ўлчамлари унча катта бўлмайди. Уларнинг ички қопламасига тоғ босими катта таъсир қилмайди ( 2,40,a - расм). Тўғри бурчакли радиал гумбазли тоннелларга унча катта бўлмаган тоғ босими таъсир қилади, ички қопламага эса ён томондан тоғ босими таъсир қилмайди (2.40,б-расм). Пастги томонга кенгайган тоннеллар ички қопламасига катта тоғ босими ва ён томондан унча катта бўлмаган тоғ босими таъсир қилади. (2.40,с-расм).

Тоннеллар ички томондан мустахкамланиши зарур. Фақат тоннел барқарор ва сув ўтказмайдиган жинслардан ўтган вақтлардагина, у ички томондан мустахкамланмайди. Одатда, ички қоплама тош, бетон ва темир- бетондан қилинади. Ундаги сувнинг босими, грунт таркиби ва мавжуд иш қуролларига қараб тоннелнинг ички юқорида айтилган материалларнинг бири билан қопланганида қоплама усти семент билан сувалади. Ўртача мустахкамликдаги грунтлардан ўтган тоннелнинг ички деворлари бетон билан мустахкамланади. Бундай вақтларда қушимча равишда бетонда махсус қурилган тешиклар орқали, бетон билан тоғ жинсини яхши бирлаштириш мақсадида семент эритмаси инексия қилинади, бетон устидан яна юқори сифатли семент билан сувалади. Тоннелнинг ички қисимлари ишланаётган вақтда ундан сув ўтиб кетмаслигига алоҳида аҳамият бериш зарур. Тоннелнинг сув ўтказмаслик қобилиятини ошириш учун у махсус таркибдаги қоришмалар билан торкрет қилиб сувалади. Босимли тоннеллар, асосан, доиравий кўндаланг кесимли қилиб лойиҳаланади. Тоғ жинсларининг мустахкамлигига кўра, босимли тоннеллар мустахкамловчи (юк тушмайдиган) ва юк кўтарувчи қопламаларга бўлинади. Босимли тоннел кўндаланг кесимининг переметри бўйлаб мустахкамловчи (юк тушмайдиган) қоплама худди босимсиз тоннеллардагидек бажарилади. Юк кўтармайдиган қопламалар қалинлиги ҳисоб қилинмасдан қабул қилинади. Бу қопламалар учун бетон, сепилган бетон, торкрет материаллар ишлатилади. Босимли тоннеллар юк кўтарувчи қопламалари бир қатламли, икки қатламли, баъзи бир холларда уч қатламли қабул қилинади. Бир қатламли юк кўтарувчи қопламалар учун бетон, сепилган бетон, темир-бетон ва торкрет материаллари ишлатилади. Бир қатламли монолит бетонли қопламалар (2.41, a - расм) сув ичи босими 60 м гача, тоғ жинсларидаги босими унча катта бўлмаганда қўлланилади. Ички қоплама қалинлиги ҳисоблар асосида қабул қилинади.

Бир қатламли монолит темир-бетон ички қопламалар катта тоғ босимли юмшоқ грунтларда ва ички сув босими 30 м дан катта бўлганда қўлланилади. Бундай қопламалар қалинлиги бетон қопламаларга нисбатан кам. Уларнинг қалинлиги бетонни чўзилишини ҳисобга олган ҳолда ҳисоблар асосида қабул қилинади. Бетон ва темир-бетон қопламалари сув ўтказмаслигини ошириш мақсадида уларнинг ички юзи металл тўр торкрет билан сувалади. Йиғма бир қатламли қопламалар учун тайёр алоҳида элементлардан фойдаланилади. Йиғма элементлар бетон, темир-бетон ва баъзи бир ҳолларда металлдан тайёрланади. Юк кўтарувчи икки қатламли қопламалар сув босими юқори бўлганда қўлланилади. Улар бир-бирига бирлашган икки ташқи ва ички ҳалқалардан ташкил топади ( 2.41,в-расм). Ташқи халқа қурилиш даврида ташқи босимни – тоғ босимини ўзига қабул қилади. У монолит бетондан барпо этилади. Ташқи халқага бир томонлама тоғ босими таъсир қилса ва ички сув босими 100м дан ортиқ бўлса, уни монолит темир-бетондан, ички халқа темир- бетондан тайёрланади.тоннеллар юмшоқ жинслардан ўтганда ва ички босим 100 м дан ортиқ бўлганда, ички қоплама пўлат лист билан қопланади. Босимли тоннелларнинг ички босими 50 м дан ортиқ бўлса, олдиндан кучайтирилган қопламалар қўлланилади, бунда матариаллар тежалади ва ишлаш муддати камаяди. Босимли тоннеллар олдиндан кучайтирилган қопламаларини барпо этиш учта усул билан олиб борилади. Биринчи усулда қопламаларни олдиндан сиқиш қалинлиги 3-5 см ли доиравий тирқишдан катта босим остида қоришма юборилади. Бу усул йиғма ва монолит қопламаларда қўлланилади ( 2.41, с,д - расм). Иккинчи усул қопламаларни механик сиқишга асосланган. Сиқувчи кучланишлар пўлат арматуранинг чўзилишига олиб келади. Ҳалқасимон звеноли кўринишдаги олдиндан кучайтирилган қоплама заводда тайёрланади.

Сўнгра транспорт воситаларига юкланиб, қурилиш жойига олиб келинади ва ўрнатилади. Қоплама арматуралаш схемаси 2.41,е – расмда кўрсатилган. Учинчи усулда олдиндан кучайтирилган қопламалар ҳосил қилишда камар(бандаж) қўлланилади. У бетон ҳалқанинг ташқи сиртида жойлаштирилади. Бондажни чўзишда тоннелда бетон қоплама ўрнатилгандан кейин бажарилади. Қопламаларни монолит ҳолда келтириш учун ундаги бўшлиқларга ва тирқишларга катта босим остида семент эритмаси юборилади. Семент эритмаси қоплама қурилиш даврида қолдирилган қудуқлар ва қувурлар орқали юборилади. Тоннелнинг кириш ва чиқиш қисмлари портал деб аталади. Тоннел ичидаги пардозлаш қатлами унинг охирига келиб порталга айланиб кетади. Порталнинг вазифаси сувнинг аста секин тоннелга кириб келиши ва ундан чиқиб, пастки биефдаги канал билан туташишни таъминлашдан иборатдир. Портал девори тоғ жинслари таяниб турадиган девор вазифасини ҳам бажаради. Портал девори фақатгина ён томондан таъсир қиладиган тоғ босимига қаршилик кўрсатиши керак. Бунинг учун портал девори шу кучнинг таъсирига ҳам ҳисоб қилиниши зарур. Портал девори каналга махсус шўнғувчи девор билан туташади. Порталнинг вазифаси сувнинг аста – секин тоннелга кириб келиши ва ундан ва ундан чиқиб пастки биефдаги сув элтувчи билан туташишини таъминлашдан, ортиқча энергияни сўндиришдан иборат. Портал девори тоғ жинслари таяниб турадиган девор вазифасини ҳам бажаради. Портал одотда, портал девори, туташтирувчи девор ва пастки плитадан ташкил топади.портал девори сув элтувчига туташтирувчи (шўнғувчи) девор билан бирлаштирилади. Ана шу участканинг пастки томонига ўрнатиладиган сўндиргичлар ёрдамида тоннелдан катта тезлик билан оқиб чиққан сув энергияси сўндирилади.

Баъзи ҳолларда тоннелга келадиган сув сарфини бошқариш мақсадида кириш порталида затворлар ўрнатилади. - 2.4 1 - р асм. Босимли тоннеллар ички қопламалари . а-бир қатламли; б-икки қатламли; с-олдиндан кучайтирилган йиғма блокли; д-олдиндан кучатирилган монолит қоплама; е- олдиндан кучайтирилган заводда тайёрланган ҳалқали звено; 1-юк кўтармайдиган қатлам; 2-қоришма юбориладиган доиравий тирқиш; 3-йиғма ички қоплама; 4-монолит ички қоплама; 5-олдиндан кучайтирилган арматура звеноси.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Можевитинов А.Л. и др. Введение в гидротехнику, М., 1984 г. 2 .Рассказов Л.Н. и др. Гидротехнические сооружения, в 2частях М. Стройиздат, 1996. 3.Субботин А.С. Основы гидротехники и гидрометрических сооружений.Л. Гидрометеоиздат, 1991. 4. Бакиев М., Носиров Б., Хўжақулов Р. Гидротехника иншоотлари. Т., “Талқин”, 2007. 5.Баиев М, Мажидов Ҳ., Носиров Б., Хўжақулов Р., Раҳматов М. Гидротехника иншоотлари. Т., “Ванги аср авлоди”, 2008. 6 .Файзиев Х. Гидротехника иншоотлари. Ўқув қўлланма, 3-қисм. ТАҚИ 2003й 7.Файзиев Х., Хусанхўжаев Ў.И. Гидротехника иншоотлари.Ўқув қўлланма, 1-қисм. ТАҚИ 2007й.

Похожие

Гидротехника иншоотларини затворлари

Гидротехника иншоотлари

Каналлар ва улардаги гидротехника иншоотлари

Каналлар ва каналлардаги гидротехника иншоотлари

Гидротехника иншоотлари ва уларнинг ишлаш шароитлари