Каналлар ва улардаги гидротехника иншоотлари - Водное хозяйство - Рефераты

Каналлар ва улардаги гидротехника иншоотлари

Загружено в:

08.11.2019

Скачано:

0

Размер:

371 KB

Каналлар ва улардаги гидротехника иншоотлари Режа: 1. Каналлар 2. Каналларнинг кўндаланг кесимлари. 3. Каналлардаги сув ўтказувчи иншоотлар

Каналлар Каналларнинг вазифаси. Бир жойдан иккинчи жойга сув ўтказиш вазифасини бажарадиган тўғри кесимли очиқ сув ўзанлар канал деб аталади. Вазифаси бўйича каналлар энергетик, кема ўтказувчи, ичимлик сувини ўтказувчи, суғориш, зах қочириш, яйловларга сув етказувчи, ёғоч оқизувчи ва комплекс вазифаларини бажаришга мўлжалланган турларга бўлинади. Энергетик каналлар сув омборлари ёки дарёдан гидроэлектро- станцияга сув етказиш вазифасини бажаради. Энергия йўқотилишини камайтириш мақсадида улар кўпинча анча кичик нишаблик билан лойиҳаланади. Уларнинг узунлиги, одатда 20-25км дан, сув ўтказиш сарфи эса 2000м 2 /с дан ортмайди. Кема ўтказувчи каналлар. Сув транспорти тизимлари такибига кира- диган кема ўтказувчан каналларнинг шакли ва кўндаланг кесим ўлчамлари ўтказиладиган кемаларнинг ўлчамларига ҳамда улар учун рухсат этиладиган оқим тезлигига боғлиқ равишда қабул қилинади. Ичимлик сувини ўтказувчи каналлар. Йирикроқ аҳоли масканлари ва саноат корхоналарига сув етказиб бериш учун хизмат қилади. Улар юқори ишончлиликка эга бўлиши ва йил давомида узлуксиз ишлай олиш имкониятини таъминлай олиши лозим. Суғориш каналлари. Суғориш тизимларига сув келтириш учун мўл- жалланади. Уларнинг жойлашуви ва сатҳ белгилари майдонларга кафолатланган сув етказиш имкониятини таъминлаш лозим. Зах қочириш каналлари. Ботқоқликларни қуритиш, суғориш май- донларини иккиламчи шўрланишдан сақлаш ва дренаж сувларини чиқариб юбориш учун хизмат қилади. Улар релеьфнинг паст жойларидан ўтказилади. Яйловларга сув чиқарувчи каналлар. Сув билан таъминланмаган ёки кам таъминланган қишлоқ хўжалиги, жумладан чорвачиликка ихтисослашган ҳудудларга сув етказиш учун барпо этилади.

Балиқ ўтказувчи каналлар. Балиқлар уруғ қўядиган хавфзаларга сув келтириш ва балиқларни гидротехника иншоотларига киритмасдан ўтказиб юбориш учун хизмат қилади. Ёғоч оқизувчи каналлар. Ёғочни қайта ишлаш худудларига етказиб бериш учун мўлжалланади. Комплекс каналлар. Бир вақтнинг ўзида турли вазифаларни бажаради ва улар табиий захиралардан комплекс фойдаланиш учун қўлланилади. Сув ўтказиб бериш усулига кўра каналлар ўзи оқар ва машинали (сув манбасидан сув насослар ёрдамида каналга етказилади) турларга бўлинади. Каналларнинг кўндаланг кесимлари. Каналларнинг кесимлари тўғри бурчакли, трапеция, полигонал, параболик шаклларда лойиҳаланади (2-42 расм) . Каналларнинг кўндаланг кесимлари уларнинг вазифасига, қурилиш усулига, муҳандис-геологик ва трассаси бўйича топографик шароитларга ҳамда ишлаш режими, сув ўтказиш қобилияти қоплама билан қопланганлигига боғлиқ равишда, каналнинг сув ўтказиш қобилияти, қабул қилинган ҳисобий тезлик асосида, каналнинг минимал тезлиги лойқа йиғилмаслик шарти бўйича қабул қилинади. Энг катта тезлик қопламасиз каналлар учун фойдаланиш шароитларидан келиб чиққан ҳолда ювилиб кетиш тезлигидан катта бўлиб кетмаслиги керак. Бош суғориш каналларида катта тезликлар суғориш майдонларига сув ўз оқими билан ўтказишини камайтиради, энергетик каналларда энергия йўқолишига олиб келади. Кема ўтказувчи каналлар оқим тезлиги кема қатновига қаршилик қилмаслиги керак. Ҳар-хил геологик ва топографик шароитларда канал трассаси бўйича ва унинг баъзи бир участкаларида ҳар-хил кўндаланг кесимлар қабул қилинади. Қоямас грунтларда канал кўпинча трапетциодал ва полигонал кесимли ярим қазилма-ярим кўтарма кесимда ўтказилади (2.42, a,б - расм) Баъзи бир ҳолларда ишлаб чиқариш шароитларидан келиб чиққан ҳолда параболик кесимга яқин қилиб қабул қилинади(2.42,в - расм).

Бу ҳолда дамба баландлигини камайтириш учун канал кенгроқ ва чуқурлиги камроқ қилиб лойиҳаланади. Тўлиқ қазилмада ўтган канал участкаларига (2.42, г - расм) ҳар 5-8м дан кейин баландлиги бўйича кенглиги 1м дан кам бўлмаган бермалар ўтказилади. Одатда, ишлаб чиқаришдан келиб чиққан ҳолда берма кенглиги 3м гача қабул қилинади. Баъзи бир ҳолларда каналлар тўлиқ кўтармада лойиҳаланади (2.42,д - расм). Бу ҳолда йиғилган тошқин сувларини ўтказиб юбориш учун қувурлар ўрнатишга тўғри келади. Берма ёки дамба юқориси каналдаги максимал сув сатҳидан 0,2-2м баланд қилиб лойиҳаланади. Дамба юқорисининг кенглиги 4м гача қабул қилинади. Каналнинг иккинчи томонидан кенглиги 7м дан кам бўлмаган инспекторлик йўли лойиҳаланади. Чуқурлиги 5м дан юқори бўлган канал- ларнинг қияликлари устуворликка текширилади. Канал бўйича резервлар жойи дамба ташқи қиялиги устуворлигини таъминлаш асосида танланади. Қия тоғ ёнбағирлари участкаларида жойлашаган каналларда тупроқ ишлари ҳажмини камайтириш учун, одатда, уларда дамба барпо этилган ярим қазилма-ярим кўтармали трапет ц иодал қилиб кесимли қабул қилинади (2 . 42 , ж - расм) . Тик ёнбағирларда, одатда, каналнинг бир томонидан бетон девор ўрнатилади (2 . 42 , з - расм) . Қояли ва ярим қояли жинсларда канал қияликларига етарлича тиклик берилади (2 . 42 , и - расм) , баъзи бир ҳолатларда улар вертикал қилиб лойиҳаланади. Қояли жинслардаги ёнбағирли қ и яликлар қиймати уларнинг мустаҳкамлигига, ёриқлар борлигига боғлиқ m=1-0,25 қабул қилинади. Каналлардаги сув ўтказувчи иншоотлар Сув ўтказувчи иншоотларнинг вазифаси ва турлари. Истеъмолчига сув етказиб берувчи каналлар ва уларнинг трассаси бўйича учрайдиган табиий ва сунъий тўсиқлар билан кесишган жойларда қуриладиган иншоотлар сув ўтказувчи иншоотлар деб аталади.

Канал трассаси бўйича учрайдиган табиий тўсиқларга сойлар, жарликлар, дарёлар, ариқлар, ҳар хил маҳаллий тепаликлар, адирлар, тоғлар кабилар киради. Сунъий тўсиқларга йўл, темирйўл, темирйўл кўтармалари, бошқа йўналишдаги каналлар ҳамда канал билан бир ёки ҳар хил текисликда жойлашган турли хил муҳандислик иншоотлари мисол бўла олади. Гидромелиоратив тизимларда барпо этиладиган сув ўтказувчи иншоотлар қаторига акведуклар, дукерлар, тунеллар, каналлардаги ва уларнинг тагида жойлашган қувурлар, қия тоғ ёнбағирларида жойлашган каналларни санаб ўтиш мумкин. Дукерлар, уларнинг қўлланилиши ва конструктив хусусиятлари. Гидро- техника иншоотлари ёрдамида канални сойлар, жарликлар, дарёлар, йўллар, каналлар ва бошқа тўсиқлардан ўтказишда дукерлар қурилади. Каналларда барпо этиладиган босимли қувур кўринишидаги тўсиқлардан сув ўтказувчи иншоот дукер деб аталади. Дукерларнинг ўзига хос хусусиятларидан бири шундаки, уларнинг қувурлари канал тубидан пастда жойлашганлиги сабабли, уларда ҳар доим сув оқими босимли режимда бўлади.

2. 42 -расм . Каналларнинг кўндаланг кесимлари: а-ярим қазилма – ярим кўтармали трапетсиодал; б-полигонал; в- параболик; г-чуқур қазилмали; д-кўтармали; е-йўл ва резерв жойлаўтирилган; ж-қия тоғ ёнбағирли; з-тик ёнбағирларда; и- қояли грунтларда; 1-кўтарма; 2-берма; 3-қоплама чегараси; 4-дарахт экилган резерв; 5-сув олиб кетувчи ариқ; 6-инспекторлик йўли. Дукерларни ер сатҳи юзига нисбатан икки хил турда жойлаштириш мумкин: 1-ёпиқ, канал, йўл, дарё ва ҳоказолар тагида жойлашган (2-43, a,б расм); 2-очиқ, қия ёнбағирларида ҳамда унча кенг бўлмаган ва чуқур сойликлар ер сатҳи юзида жойлашган (2-43,в расм). Конструктив хусусиятлари бўйича дукерлар ёпиқ қудуқли (шахтали) (2-43,a расм), ёпиқ эгри чизиқли (2-43,б расм) ва очиқ эгри чизиқли бўлади (2-43,в расм). Дукерлар йиғма ва монолит темир-бетондан, пўлатдан, баъзи бир ҳолларда пластмасса ва асбет-цемент қувурлардан қурилади.

Қувурларни тайёрлашда қайси материални ишлатиш ундаги ички босимга боғлиқ. Бетон дукерлар босим 30-50м бўлганда, темир-бетон (олдиндан кучайтирилган темир-бетон) эса босим 100м гача бўлганда қўлланилади. Пўлат дукерларда босим чегараланмайди, лекин улар қиммат ва уларнинг қўлланилиши асосланган бўлиши керак. Дукер қуйидаги асосий конструктив элементлардан ташкил топган: кириш каллаги, босимли қувурлар, анкерлар ва оралиқ таянчлар; чиқиш каллаги; каналлар билан бирлаштирувчи участкалар. Дукернинг қўшимча қисмларига кириш каллагидаги панжара, затворлар, хизмат кўприклари, дукерлар сувни бўшатувчи задвижкали сув чиқариш қурилмаси киради (2-44 расм). Маҳаллий шароитлардан келиб чиққан ҳолда ва дукерлардан ўтадиган сув сарфига кўра, юқорида келтирилган таркибий қисмдаги конструктив элементларнинг баъзи бирлари бўлмаслиги мумкин. Масалан, бир кўзли дукерларда затвор бўлмайди, унча сув сарфи катта бўлмаган канал дукерида анкерли таянчлар ўрнатилмайди. Каналнинг сув сарфига кўра, дукерлар бир кўзли ёки кўп кўзли бўлиши мумкин. Кўп кўзли дукерлар узлуксиз ишлайдиган каналларда ҳам қурилади. Чунки дукерлар кўп кўзли бўлганида, уларни таъмирлашга имкон туғилади. Гидромелиоратив тизимлардаги дукер қурилишида доиравий ва тўғри бурчакли кесимли қувурлар ишлатилади. Дукерлар ҳар қандай ҳисобий сув сарфини ўтказиш мумкин, лекин уларнинг кўндаланг кесим юзалари катта сув миқдорларида чегараланиб қолади. Шунинг учун бундай катта сув миқдорини ўтказиш учун кўп кўзли дукерлар қабул қилинади. Дукердаги тезлик 1,5-4м/с атрофида тайинланади. Бу ерда пастки чегара дукер қувурининг лойқа бўлиб қолмаслик асосида ва шу билан бирга бу тезлик каналдаги тезликдан кичик бўлмаслиги керак. Тезликнинг юқори чегараси дукердаги босимнинг йўқолиши билан боғлиқдир.

Дукердаги тезликнинг ортиши қувурнинг кесим юзини камайтиришга ва бу ўз навбатида ҳаракатларни камайтиришга олиб келади. Лекин босим йўқолиши тезликнинг квадратига тўғри пропорционал равишда ортиб боради. Натижада, дукердан кейинги канални чуқур қазилмада лойиҳалашга тўғри келади. 2.4 3 –расм . Дюкерларнинг асосий конструктив схемалари: а-ёпиқ қудуқли; б-ёпиқ эгри чизиқли; в-очиқ сой билан кесишган жойда ўрнатилган.

2.4 4 расм . Канал тагидан ўтказилган дюкер конструкцияси: а-бўйлама қирқим; б,в,г-доиравий қувурлар; д,е-мос равишда бир ва кўп кўзли қувурлар; 1-кириш қисми; 2-кириш каллаги; 3-босимли қувур; 4-анкерли таянч; 5-панжара; 6-затвор; 7-хизмат кўприги. Акведуклар, уларнинг қўлланилиши ва конструктив хусусиятлари . Паст релеьфли жойлардан, пастликдаги табиий (сойлар, жарликлар, дарёлар) ёки сунъий (каналлар, йўллар) тўсиқлардан нов ёки қувурли кўприк кўринишидаги сув ўтказувчи иншоотлар акведуклар деб аталади. Акведуклар темир-бетон, ёғоч ва металлдан қурилади. Ёғоч акведуклар- нинг ишлаш муддати қисқа бўлганлиги учун улар фақат паст синфли ёки вақтинчалик иншоотларда ишлатилади. Тўсиқларнинг хилма-хиллиги акведукларнинг бир қанча турларидан фойдаланишни тақозо этади. 2.4 5 - расмда амалда фойдаланилаётган акведукларнинг бир неча тури кўрсатилган.

Аркали конструкцияли акведуклар жуда тор ва чуқур мустаҳкам қоя асосли жойларда қурилади. Бунда нов арканинг устида жойлаштирилади (2.45,а-расм). Канал билан канал кесишган жойларда ва унча чуқур бўлмаган пастликлар устидан юмшоқ грунтли заминларда ҳам аркали конструкцияли акведуклардан фойдаланилади (2.45,б-расм). Аркали-осмали, аркали акведукларни дарё ва кема ўтказувчи каналлар устидан ўтказиш мақсадга 2.45-расм. Акведук турлари: а-қоя асосли аркали; б-юмшоқ грунтлардаги аркали; в-аркали осмали; г- чуқур пастликлардан ўтувчибалкали; д-чуқур пастликлардан ўтувчи рамали. мувофиқдир (2.45,в-расм). Балкали ва рамали конструкцияли акведуклар жуда кенг ва чуқур пастликлардан ўтишда ишлатилади (2.45, г,д-расм). Акведуклар ва канал участкаларининг унга туташ жойларидаги узунлиги, канал туби кенглигининг беш баробарига тенг қилиб олинади, улар тўғри чизиқ бўйича жойлаштирилади. Агар жойнинг топографик шароитига кўра, акведукни тўғри чизиқ бўйича жойлаштириб бўлмаса, унда уни планда эги чизиқ бўйича жойлаштирилади. Акведук оралиқ қурилмаларининг энг пастки қисми канал, дарёдаги максимал сув сатҳи юзидан 0,5м баландликда ўрнатилиши керак.

Акведуклар кириш, нов ва чиқиш қурилмаларидан иборат (2.46 -расм). Канал билан акведук нови кириш ва чиқишдаги туташтирувчи участкалар ёрдамида бирлаштирилади. Улар конструкцияси жиҳатдан кенгаядиган девор кўринишида бўлади. Кириш қисмининг бошида ва чиқиш қисмининг охирида каналдан пастликка томон сув сингиб кетмаслиги учун тиш ёки шпунтли девор ўрнатилади, иншоотнинг чиқиш қисмининг канал билан туташган жойида тош териб мустаҳкамланади. Нов кўндаланг кесими тўғри бурчакли, трапеция, параболик ва ярим доиравий бўлиши мумкин. Нов баландлиги гидравлик ҳисоблаш йўли билан аниқланади. Ён деворлар қалинлиги 0,2-0,3м чамасида қабул қилинади. Нов тубининг қалинлиги девор қалинлигига тенг қилиб қабул қилинади. Нов кенглиги 3-4м оралиғида, зарур бўлган ҳолларда эса акведук 2.4 6 – расм . Акведук конструкцияси: 1-кириш; 2-нов; 3-чиқиш; 4-таянчлар. кўп кўзли қабул қилинади. Новнинг тепа қисмидаги мустаҳкамлигини ошириш мақсадида кўндаланг қилиб ҳар 3-4м дан кейин тўсинлар ўрнатилади. Новдаги сув оқими тезлиги каналдаги тезликдан катта бўлади ва одатда 1,5-2,5м/с ни ташкил этади. Сувнинг кичик тезликларида нишабликни оширишга тўғри келади ва бу ўз навбатида акведук чиқиш жойида ортиқча энергия ҳосил бўлишига олиб келади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати : 1. Можевитинов А.Л. и др. Введение в гидротехнику, М., 1984 г. 2 .Рассказов Л.Н. и др. Гидротехнические сооружения, в 2частях М. Стройиздат, 1996. 3.Субботин А.С. Основы гидротехники и гидрометрических сооружений.Л. Гидрометеоиздат, 1991. 4. Бакиев М., Носиров Б., Хўжақулов Р. Гидротехника иншоотлари. Т., “Талқин”, 2007. 5.Баиев М, Мажидов Ҳ., Носиров Б., Хўжақулов Р., Раҳматов М. Гидротехника иншоотлари. Т., “Ванги аср авлоди”, 2008. 6 .Файзиев Х. Гидротехника иншоотлари. Ўқув қўлланма, 3-қисм. ТАҚИ 2003й 7.Файзиев Х., Хусанхўжаев Ў.И. Гидротехника иншоотлари.Ўқув қўлланма, 1-қисм. ТАҚИ 2007й.

Похожие

Каналлар ва каналлардаги гидротехника иншоотлари

Каналлар ва улардаги иншоотларни ишлатиш

Гидротехника иншоотлари

Гидротехника иншоотлари затворлари

Гидротехника иншоотлари ва уларнинг ишлаш шароитлари